ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η παρούσα εργασία διερευνά τις βασικές παραμέτρους που επιδρούν στο μετασχηματισμό της σύγχρο-
νης ελληνικής πόλης, εστιάζοντας κυρίως στα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την εικόνα του αστικού
χώρου. Μια πρώτη σημαντική ομάδα τέτοιων παραμέτρων συνδέεται με την ενδογενή δυναμική των
πόλεων. Είναι γεγονός ότι οι επάλληλες στρώσεις (layers) ή στιβάδες του αστικού ιστού, που διαμορφώ-
θηκαν στο πέρασμα των αιώνων, καθώς επίσης και το αποτέλεσμα που προκύπτει από τη συναρμογή
τους, αποτελούν βασικό παράγοντα διαφοροποίησης ή ποικιλομορφίας στο αστικό τοπίο. Οι ελληνικές
πόλεις εμφανίζουν σε αυτό τον τομέα σημαντικές ιδιαιτερότητες, που επέδρασαν, δημιουργώντας ένα
αστικό τοπίο που κατά κανόνα αποκλίνει από το «ευρωπαϊκό παράδειγμα». Όμως στις μέρες μας, τα
αστικά τοπία ομογενοποιούνται παντού, τουλάχιστον σε επίπεδο αντίληψης και οπτικής έκφρασης λει-
τουργιών και δραστηριοτήτων. Συνεπώς, μια δεύτερη ομάδα παραμέτρων που επιδρά στο μετασχημα-
τισμό των αστικών μορφών της ελληνικής πόλης συνδέεται με τις νεότερες εισροές από την παγκόσμια
ή την ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Ποια είναι λοιπόν σήμερα τα στοιχεία της ομογενοποίησης και ποια
τα στοιχεία της ποικιλομορφίας ή της διαφορετικότητας και από πού πηγάζουν;
Η διερεύνηση οργανώνεται σε δύο στάδια: Αρχικά αναλύονται τα χαρακτηριστικά που διαμόρφωσαν
έως τώρα το σύγχρονο ελληνικό αστικό τοπίο, εστιάζοντας στις διαδικασίες της γένεσης ενός ασχεδί-
αστου ιστού, καθώς επίσης και στα αποτελέσματα των όποιων θεσμικών δράσεων σε επίπεδο πολεο-
δομικής οργάνωσης και ελέγχου της δόμησης. Στη συνέχεια αναζητούνται οι πρόσφατες εκείνες παρά-
μετροι που οδηγούν σε νεότερες φυσικές δομές του αστικού ιστού (αυθαίρετη επέκταση, αστική διά-
χυση κ.λπ.), διερευνάται η συσχέτισή τους με τη μορφή της σύγχρονης ελληνικής πόλης (νέα στοιχεία
αστικής ποικιλομορφίας) και, τέλος, καταγράφονται οι αλλοιώσεις που εντοπίζονται στον υφιστάμενο
ιστό (νέες υποδομές, π.χ. για κυκλοφορία, νέες χρήσεις, π.χ. πολυχώροι εμπορίου / ψυχαγωγίας κ.λπ.). Η
εργασία καταλήγει στο συμπέρασμα ότι στην παρούσα φάση η εικόνα της ελληνικής πόλης παραμένει
ακόμη διττή, εφόσον τόσο ο γνωστός μας ιστός της μεταπολεμικής αστικοποίησης (και μέχρι τη δεκα-
ετία του ‘80) όσο και οι νεότερες εισροές από την παγκόσμια σκηνή διατηρούν μια ισχυρή παρουσία
στην ελληνική πόλη.

Λέξεις-κλειδιά: Αστικός ιστός, αστικό τοπίο, ελληνική πόλη, μετασχηματισμός, παγκοσμιοποίηση, τοπικότητα.

128
ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ.
ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ
Βύρων Ιωάννου, Κωνσταντίνος Σερράος
1. Εισαγωγή
Η περίοδος 1950-1980 αποτέλεσε την κύρια φάση
της έντονης αστικοποίησης στην Ελλάδα και δημι-
ούργησε το μεγαλύτερο τμήμα του αστικού ιστού
που υπάρχει και λειτουργεί στις μέρες μας. Η εικόνα
της ελληνικής πόλης, όπως την προσλαμβάνουμε
σήμερα, σχηματίστηκε κάτω από μια σειρά αδυνα-
μιών και μειονεξιών στην κοινωνική και οικονομική
δομή της χώρας, που αντανακλώνται επιπλέον και
σε ένα αδύνατο σύστημα σχεδιασμού και ελέγχου
της δόμησης (Ν.Δ. 17.7.1923, ΓΟΚ 1955 και μετέπει-
τα). Το τελικό αποτέλεσμα είναι λίγο πολύ προβλη-
ματικό, τόσο από αισθητική όσο και από λειτουργι-
κή άποψη. Σίγουρα όμως δεν θα πρέπει να διατυπώ-
νονται απόλυτες κρίσεις, χωρίς να εξετάζονται και
να διερευνώνται τα στοιχεία που συγκροτούν αυτή
την εικόνα και χωρίς παράλληλα να επισημαίνονται
τα θετικά σημεία και οι προοπτικές. Ενδιαφέρον πα-
ρουσιάζει επίσης και η διερεύνηση των διαδικασιών
περαιτέρω εξέλιξης των παραπάνω στοιχείων, κάτω
από τις τρέχουσες πλέον συνθήκες. Η παρούσα προ-
σέγγιση δεν φιλοδοξεί να εξαντλήσει κάθε λεπτομέ-
ρεια αυτού του προβληματισμού, επιχειρεί όμως να
συνδέσει μεταξύ τους αιτίες και αποτελέσματα, που
σχετίζονται με ορισμένα κοινώς αποδεκτά θεμελιώ-
δη στοιχεία της εικόνας της ελληνικής πόλης.
Στις μέρες μας, η ομοιογένεια, η οπτική διαφοροποίηση
και η ποικιλομορφία αποτελούν ζητήματα που συ-
χνά τίθενται και αναλύονται και από τους ερευνητές
που εξετάζουν τις κοινωνικο-χωρικές επιπτώσεις
της παγκοσμιοποίησης σε διεθνές επίπεδο (Soja
2000). Μια τέτοια θεωρητική ανάλυση των εξωγε-
νών κοινωνικών μεταβολών μπορεί εύκολα να συν-
δεθεί και με τις αλλοιώσεις ή προσθήκες στο αστικό
τοπίο. Αντίθετα, η ανάλυση της ίδιας της εικόνας της
πόλης αποτελεί ένα περισσότερο πρακτικό - ερευ-
νητικό εργαλείο, καθώς έχει ως βασική αφετηρία
την άμεση παρατήρηση του ίδιου του δομημένου
περιβάλλοντος σε απόλυτο χρόνο και τόπο. Η διε-
ρεύνηση που επιχειρείται στη συνέχεια, προσπαθεί
να συγκεράσει και τις δύο αυτές προσεγγίσεις.
2. Προϋπάρχουσες συνιστώσες της εικόνας
του ελληνικού αστικού χώρου
2.1 Γενικά
Η εικόνα του αστικού χώρου στην ελληνική πόλη του
20ού αιώνα χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία των σχη-
μάτων, των όγκων, των μορφών και εν γένει του ιστού
της μεταπολεμικής αστικοποίησης (1950 έως μέσα
δεκαετίας 1980) (Εικ. 1 έως 4). Ειδικότερα ορισμένες
κρίσιμες παράμετροι που καθόρισαν τη μεταπολεμική
οικιστική ανάπτυξη συνοψίζονται στα εξής σημεία:
• Κυριαρχία της ατομικής ιδιοκτησίας, κατακερματι-
σμός της αστικής γης και υψηλή κοινωνική και οι-
κονομική βαρύτητα της επένδυσης στην ιδιωτική
κατοικία.
• Επείγουσα ανάγκη για στέγαση του νέου αστικού
πληθυσμού και αδυναμία οργανωμένης κρατικής
παρέμβασης για το σκοπό αυτόν.
• Ενεργοποίηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας για την
αντιμετώπιση του παραπάνω προβλήματος, μέσω
του θεσμού της «αντιπαροχής».
• Διοχέτευση σημαντικών κεφαλαίων στον κατασκευ-
αστικό κλάδο και ανάδειξή του ως η σημαντικότερη
οικονομική δραστηριότητα για τη μετά το 1950 πε-
ρίοδο.
Αν δεχτούμε ότι η έννοια «ελληνική πόλη» εκφράζει
μια ιδεατή αντιπροσωπευτική περίπτωση ελληνικού
αστικού ιστού, με όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά του
γνωρίσματα, τότε σίγουρα η Αθήνα είναι ένα πρω-
ταρχικό μοντέλο ή σημείο αναφοράς, επειδή στις
επιμέρους περιοχές της συναντώνται στη μεγαλύτε-
ρη ένταση όλες σχεδόν οι διεργασίες που αφορούν
την πλειονότητα των ελληνικών πόλεων. Σ’ αυτό το
129
Εικ. 1 έως 4. Χαρακτηριστικές
περιπτώσεις πολεοδομικών
ιστών ελληνικών πόλεων που
δέχτηκαν ισχυρές πιέσεις
αστικοποίησης κατά τη
μεταπολεμική περίοδο: Από
αριστερά: Αθήνα (Κυψέλη).
Θεσσαλονίκη. Ηράκλειο
Κρήτης. Ιωάννινα. Σε όλες
τις περιπτώσεις εύκολα
διαπιστώνεται η μεγάλη
πυκνότητα δόμησης και η
σοβαρή έλλειψη ελεύθερων
χώρων. (Πηγές: 1: Google Earth,
2, 3, 4: Οργανισμός Κτηματολογίου
και Χαρτογραφήσεων Ελλάδος,
1 2
Δ/νση αεροφωτογραφήσεων)

θηκε από την ανεπάρκεια (αν όχι πλήρη απουσία),

πνεύμα, σημαντικές επαρχιακές πόλεις, όπως η Πά-
αλλά σε πολλές περιπτώσεις και από την αστοχία του
τρα, το Ηράκλειο, τα Ιωάννινα, η Καβάλα, η Κοζάνη,
επίσημου σχεδιασμού και των διαφόρων κανονιστι-
η Ξάνθη, φαίνεται να επιβεβαιώνουν την ευρύτερη
κών ρυθμίσεων για τη δόμηση (πυκνότητες δόμησης,
εμβέλεια και γενικότερη ισχύ των περιγραφών για
σχέση κτισμένου - αδόμητου χώρου κ.λπ.). Παράλλη-
τη μορφή του αθηναϊκού ιστού (Εικ. 1 έως 4).
λα, σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι τάσεις και πιέσεις που
Η ανάγκη αναφοράς σε ειδικότερα στοιχεία που συ-
δημιούργησε η ιδιότυπη γαιοπρόσοδος και οι διαδι-
γκροτούν την εικόνα του αστικού χώρου απαιτεί τον
κασίες της κατασκευής. Αυτοί οι παράγοντες επέδρα-
προσδιορισμό κάποιων βασικών παραμέτρων, οι οποί-
σαν στο αστικό τοπίο εντείνοντας την αίσθηση της
ες μπορεί να σχετίζονται με την αιτία γένεσης των στοι-
στενότητας, την αποδιάρθρωση των όγκων και μορ-
χείων αυτών. Η δική μας εμπειρική και βιβλιογραφική
φών (με παράλληλη κυριαρχία της μορφολογίας της
διερεύνηση προκρίνει, για τις ανάγκες αυτής της εργα-
«αστικής πολυκατοικίας») και την έλλειψη δημόσιου
σίας, τις παρακάτω τρεις βασικές παραμέτρους (άξονες
χώρου.
διερεύνησης), καθεμία από τις οποίες συνδέεται με
Η στενότητα του δημόσιου χώρου (δρόμοι, ιδιωτικοί
θεμελιώδη στοιχεία της μορφής ή της ταυτότητας της
και δημόσιοι ανοιχτοί χώροι κ.λπ.) αποτελεί βασικό
ελληνικής πόλης:
στοιχείο της «ελληνικής πόλης». Η έλλειψη επαρκούς
• Πολεοδομική εξέλιξη. Μορφές, όγκοι, διατάξεις και ελεύθερου - αδόμητου χώρου (Εικ. 1 έως 4) προέ-
λοιπές ιδιαιτερότητες του οικοδ ομικού πλούτου,
κυψε, όπως είναι γνωστό, μέσα από την ταχεία και
που προήλθαν από τον όποιο συνολικό πολεοδο-
ασχεδίαστη επέκταση των ελληνικών πόλεων, υπό
μικό σχεδιασμό, τη διαδικασία κανονιστικής ρύθμι-
την πίεση της απαίτησης για μεγιστοποίηση της δο-
σης της δόμησης, καθώς επίσης και τη δυναμική της
μημένης επιφάνειας που αποδίδεται προς όφελος
αστικής ανάπτυξης, που αναπτύχθηκε με βάση τους
των ιδιοκτητών και των κατασκευαστών. Η μεγάλη
νόμους της αγοράς.
αναλογία καλυμμένων επιφανειών, ως προς τον αδό-
• Κοινωνική αλληλεπίδραση. Διαδικασίες «αυτενέρ- μητο χώρο, προφανώς συνδέεται και με την απουσία
γειας» κατά τη δόμηση ή άλλες διευθετήσεις στο
ενός διορατικού σχεδιασμού, σε συνάρτηση με την
κτισμένο περιβάλλον, ώστε να καλυφθούν ανάγκες
ισχυρή θεσμική (συνταγματική) κατοχύρωση της
και εμπόδια της καθημερινής ζωής και της κοινωνι-
ιδιοκτησίας και τις πολιτικο-οικονομικές εξαρτήσεις
κο-οικονομικής πραγματικότητας.
που καθόρισαν την αστικοποίηση στη μεταπολεμική
• Φυσικό και ιστορικό τοπίο. Φυσικό ανάγλυφο του ελληνική κοινωνία (Φιλιππίδης 1990). Στην πραγματι-
εδάφους, ακτές, ρέματα, δάση, αξιόλογα κτιριακά
κότητα, ο ελληνικός αστικός ιστός είναι ένα «μωσαϊ-
σύνολα, μνημεία, αρχαιολογικά ευρήματα κ.λπ.
κό» από αποσπασματικά υποσύνολα, διαμορφωμένα
2.2 Πολεοδομική εξέλιξη με αποκλειστικό γνώμονα την ικανοποίηση των οικο-
Η αστική δομή στη μεταπολεμική Ελλάδα κατευθύν- δομικών αναγκών και προθέσεων έκαστου ιδιοκτήτη

130
3 4

και όχι με κριτήριο την οργάνωση συνθηκών καλής

ποιότητας ζωής για ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Η συμβολή του σχεδιασμού, καθ’ όλη τη διάρκεια
του 20 ού αιώνα, περιορίστηκε, στις περισσότερες
περιπτώσεις, στη σταδιακή «ένταξη στο Σχέδιο
Πόλης» διαφόρων περιοχών, και εντός αυτών κατά
κανόνα, στη χάραξη απλώς και μόνο του καμβά
της πόλης, δηλαδή των οικοδομικών τετραγώνων
και των δρόμων (Σχ. 5), συχνότατα δε και με πλή-
ρη αδιαφορία απέναντι στα δεδομένα του φυσικού
χώρου των συγκεκριμένων περιοχών (π.χ. κλίσεις
εδάφους, χείμαρροι, δασικές εκτάσεις κ.λπ.) (Αρα-
βαντινός 1998, κεφ. 9). Η υψηλή κατάτμηση της
αστικής γης είναι, επίσης, αποτέλεσμα της τάσης
για μεγιστοποίηση της γαιοπροσόδου (Μαντουβά-
λου 1995, 1996) και της κυριαρχίας της ιδιόκτητης
κατοικίας ως ισχυρού κοινωνικού προτύπου, συ-
χνά συνυφασμένου και με τη χωρικότητα των οι-
κογενειακών δεσμών και σχέσεων. Για παράδειγμα,
σε αρκετές ακραίες περιπτώσεις το εμβαδόν των
οικοπέδων κυμαίνεται περί τα 200 τ.μ. ή και λιγότε-
ρο, όμως και τα μεγέθη των οικοδομικών τετραγώ-
νων μετά βίας φτάνουν σε ορισμένες περιοχές κατά
μέσο όρο τα 70x70 μ. ή ακόμη και τα 50x50 μ., ενώ
παράλληλα έχουν επιμήκη, οξυγώνια ή άλλα δυ-
σμενή για μια ποιοτική οικοδομική ανάπτυξη σχή-
ματα. Έτσι, με κάλυψη 60 ή 70% εξαλείφεται στις
πιο πολλές περιπτώσεις η δυνατότητα συγκρότη- καμβά που περιγράφεται πιο πάνω. Η διαδικασία Σχ. 5. Το ιστορικό της
σης ενός λειτουργικού ακάλυπτου χώρου. διανομής των διαμερισμάτων μέσα από την αντιπα- επέκτασης του Σχεδίου
Το μεγαλύτερο μέρος της οικοδομικής μάζας έχει ροχή, μεταξύ εργολάβου και ιδιοκτήτη και η ανάγκη Πόλης της Αθήνας μέχρι
το 1970.
στην ουσία αναπτυχθεί σε μια σύντομη χρονική για απόδοση των συμφωνηθέντων «τετραγωνικών»
(Πηγή: Υπουργείο
περίοδο, περίπου 30 ετών. Η διαδικασία της αντιπα- μέσα από τεχνάσματα που ανέτρεπαν τις επιδιώξεις Δημοσίων Έργων, 1965)
ροχής αποτελεί το βασικό μηχανισμό δόμησης του των εκάστοτε ΓΟΚ ήταν (και παραμένει) τόσο ισχυρή,

131
Εικ. 6. Χαρακτηριστική όψη
περιοχής ελληνικής αστικής
πολυκατοικίας (εδώ από το
κέντρο της Αθήνας). Τυπικά
γνωρίσματα αποτελούν
μεταξύ άλλων οι εσοχές στους
τελευταίους ορόφους (ρετιρέ),
τα στενά μπαλκόνια, οι τέντες
(για ηλιοπροστασία, αλλά και
για εξασφάλιση ιδιωτικότητας),
τα αδιαμόρφωτα και μη
χρησιμοποιούμενα δώματα, οι
τυφλές μεσοτοιχίες και τέλος
η σχεδόν πλήρης έλλειψη
χρώματος.
(Φωτ.: Ερμής Κασάπης)
132
που εκτοπίζει κάθε αρχιτεκτονική, συνθετική πρόθε-
ση σε επίπεδο μορφολογικό και ογκοπλαστικό.
Ως κυρίαρχος κτιριακός τύπος προέκυψε η «μεταπο-
λεμική πολυκατοικία», που κατά τους Rowe και Sarkis1
(1997) ορίζεται ως ένα «κτίριο διαμερισμάτων με ποικι-
λία χρήσεων πέρα από την κατοικία2», ενώ ενίοτε απο-
τελεί «συλλογική κατοικία διευρυμένων οικογενειών».
Η «μεταπολεμική πολυκατοικία» υλοποιείται συνήθως
σε πενταώροφα ή εξαώροφα κτίσματα, τοποθετημένα
σε συνεχή αστικό ιστό. Χαρακτηριστικές μορφολογι-
1 Πολλές φορές η ματιά του ξένου μελετητή, που
αντιμετωπίζει την ελληνική πόλη σαν κάτι καινούρ-
γιο, μπορεί να δώσει πιο ξεκάθαρες προσεγγίσεις,
τουλάχιστον όσον αφορά το «φαίνεσθαι».
2 που κυρίως την υποστηρίζουν.
κές ιδιαιτερότητες αποτελούν οι εσοχές στους πάνω
ορόφους και τα στενά μπαλκόνια που διαπερνούν το
σύνολο της πρόσοψης (Εικ. 6). Η εικόνα μιας σειράς
από μεταπολεμικές πολυκατοικίες χαρακτηρίζεται από
αποσπασματικότητα, ισοπεδωτική ομοιογένεια, αλλά
ταυτόχρονα και από την απώλεια μιας αίσθησης ενό-
τητας, έξω από τα γνωστά μας ευρωπαϊκά πρότυπα
αισθητικής αρτιότητας (Rowe, Sarkis 1997). Παρ’ όλα
αυτά, θα μπορούσε όμως επίσης να υποστηριχθεί πως
η άμορφη και άτονη πολυκατοικία στην Αθήνα (αλλά
και σε άλλες ελληνικές πόλεις) συγκροτεί παράλληλα
και ένα ουδέτερο φόντο, πάνω στο οποίο θα είχαν
τη δυνατότητα, με βάση έναν εύστοχο σχεδιασμό, να
αναδειχθούν ευκολότερα τα τοπόσημα ή άλλα χαρα-
κτηριστικά στοιχεία της ταυτότητας της πόλης (Παπα-
γεωργίου - Βενετάς 2003).
Βασικό αισθητικό πρόβλημα του μεταπολεμικού ιστού
αποτελεί επιπλέον και η αποδιάρθρωση των κλιμάκων
στην ελληνική πόλη. Οι γειτονιές και οι συνοικίες δεν
έχουν ορατά όρια ή στοιχεία ταυτότητας και διαφορο-
ποίησης, με αποτέλεσμα τα πολεοδομικά συγκροτήμα-
τα να χαρακτηρίζονται από αναρχία στη δομή τους και
έλλειψη ιεράρχησης, τόσο σε αισθητικό όσο και σε λει-
τουργικό επίπεδο. Η έννοια της γειτονιάς, ως στοιχείο
σύνδεσης του κατοίκου με το χώρο, είναι εξαιρετικά
αδύνατη, κυρίως λόγω αυτής της ελλιπούς δυνατότη-
τας άρθρωσης ή συναρμογής των πολυκατοικιών με τον
άμεσό τους περίγυρο, το δρόμο ή το δημόσιο χώρο.
Επιπλέον, η διαδικασία της εκ νέου «ανοικοδόμη-
σης» μιας ήδη δομημένης περιοχής αφαίρεσε από
την πόλη μεγάλα τμήματα προπολεμικών συνοικιών
που είχαν να επιδείξουν θετικά στοιχεία. Η ελληνική
πόλη έχασε επομένως, σταδιακά, στοιχεία του χαρα-
κτήρα της, που τη συνέδεαν με την ιστορία της. Για
παράδειγμα, οι περισσότερες συνοικίες της μετα-
πολεμικής Αθήνας αποτελούν πλέον ένα «μωσαϊκό»
κτιρίων, με δείγματα από κάθε δεκαετία, ενώ στα
«αστικά κενά» εξακολουθούν να ανοικοδομούνται
νέες κατασκευές, μέχρι και σήμερα. Όμως διαπι-
στώνεται σε ορισμένες περιπτώσεις και η αντίθετη
τάση, δηλαδή οικόπεδα να παραμένουν αδόμητα
για μεγάλο διάστημα, έξω από κάθε λογική εκμετάλ-
λευσης και οικονομικής αποδοτικότητας (λόγω ιδι-
οκτησιακών, θεσμικών και λοιπών προβλημάτων),
χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα ούτε αξιοποίησής
τους ως ελεύθερων χώρων, χρήσιμων για την πόλη,
αλλά ούτε και αποτροπής της σταδιακής μετατρο-
πής τους σε εστίες ρύπανσης και ασχήμιας.
Τέλος, η έλλειψη εκτεταμένων ή και μικρών δημόσιων
χώρων εντείνει την αίσθηση της στενότητας και συμ-
βάλλει στην ατελή άρθρωση μεταξύ των επιμέρους
συστατικών του αστικού ιστού. Είναι δε βέβαιο ότι εάν
υπήρχαν τέτοιοι χώροι σε ικανοποιητική αναλογία, θα
μπορούσαν να αποτελέσουν συνδετικό στοιχείο των
επιμέρους τμημάτων της πόλης, αλλά και σημαντικό
στοιχείο ταυτότητας του αστικού χώρου. Αντίθετα, στη
σημερινή ελληνική πραγματικότητα τα 2/3 των κατοί-
κων διαμένουν σε περιοχές, στις οποίες ο δημόσιος χώ-
ρος καλύπτει το πολύ 2% της συνολικής του επιφάνειας
(Λαλένης 2004). Αλλά ακόμη και οι υπάρχοντες δημό-
σιοι χώροι δεν αξιοποιήθηκαν μέχρι τώρα επαρκώς ως
ένα ποιοτικό πολεοδομικό στοιχείο, αφού είναι γνωστό
ότι παρέμεναν για χρόνια έξω από τις προτεραιότητες
της δημόσιας παρέμβασης.
2.3 Κοινωνική αλληλεπίδραση
Η εικόνα της μεταπολεμικής αστικοποίησης συνδέεται,
μεταξύ άλλων, και με δύο χαρακτηριστικούς τύπους
σημαντικών παρεμβάσεων, που προκλήθηκαν από την
«αυτενέργεια» ορισμένων κοινωνικών ομάδων. Η πρώ-
τη εκφράζεται στη μορφή της αυθαίρετης δόμησης,
που στις αστικές περιοχές εκδηλώνεται συχνά με την
προσθήκη ή αλλοίωση του οικοδομικού όγκου, ενώ η
δεύτερη συνδέεται με την εικόνα του ημιτελούς κτι-
ρίου ή οικοδομικού τετραγώνου. Φυσικά, η κατάταξη
αυτή δεν παραγνωρίζει και τη σημαντική κοινωνική
δυναμική που χαρακτηρίζει τα στοιχεία της πολεοδο-
μικής εξέλιξης που περιγράφηκαν παραπάνω. Για πα-
ράδειγμα, έχει διαπιστωθεί ότι η στενότητα του χώρου
και η μέγιστη εκμετάλλευση της δυνατότητας δόμησης
ήταν εντονότερες σε περιοχές χαμηλών εισοδηματικών
στρωμάτων. Γνωστοί είναι επίσης και οι μετασχηματι-
σμοί που υπέστησαν παραδοσιακές περιοχές κατοικίας
με πληθώρα νεοκλασικών κτιρίων (όπως π.χ. τα Εξάρ-
χεια και η Κυψέλη), όταν μετά το 1955, με την αύξηση
του Συντελεστή Δόμησης, υπήρξε όχι μόνο ραγδαία
αντικατάσταση του οικοδομικού όγκου, αλλοίωση της
εικόνας του αστικού τοπίου και υποβάθμιση της ποιό-
τητας του πολεοδομικού περιβάλλοντος, αλλά τελικά
και σημαντική αλλοίωση της κοινωνικής σύνθεσης του
πληθυσμού (με μετακίνηση των μεσαίων και υψηλών
στρωμάτων προς άλλες περιοχές του Λεκανοπεδίου).
Όμως οι αλλοιώσεις αυτές προέρχονται από διαδικα-
σίες σύμφωνες με το εκάστοτε ισχύον θεσμικό πλαί-
σιο. Το αντίθετο συμβαίνει όσον αφορά τις αυθαίρετες
δράσεις στον αστικό χώρο. Σχεδόν όλοι οι μελετητές
της ελληνικής αστικοποίησης αποδίδουν την αυθαιρε-
σία και αυτενέργεια στον αστικό ιστό στην αδυναμία
της κρατικής παρέμβασης, τόσο σε επίπεδο κάλυψης
των αναγκών στέγασης όσο και σε επίπεδο ελέγχου
της αστικής μορφής (Φιλιππίδης 1990, Μαντουβάλου
1996, Ioannou κ.ά. 2004 κ.ά). Έτσι παρατηρήθηκαν και
παρατηρούνται φαινόμενα καταπατήσεων και αυθαί-
ρετης δόμησης σε δημόσια ή και σε ιδιωτική γη, εντός ή
εκτός σχεδίου, καθώς επίσης και σε ρέματα και δασικές
εκτάσεις. Αλλά και μικρές ή μεγαλύτερες αποκλίσεις
από τους κτιριοδομικούς κανονισμούς και τις πολεο-
δομικές διατάξεις, όπως μεταξύ άλλων οι προσθήκες
ορόφων ή ο κάθε μορφής επιπλέον δομημένος όγκος,
το κλείσιμο των ημιϋπαιθρίων χώρων, η κάλυψη των
υποχρεωτικών ακάλυπτων χώρων με διαφόρων ειδών
κτίσματα κ.λπ., εντάσσονται επίσης στην κατηγορία
των αυθαίρετων δράσεων με σημαντικές επιπτώσεις
στον αστικό χώρο και στη μορφή του.
Σήμερα πλέον, η επέκταση των αυθαίρετων περιοχών
πρώτης κατοικίας, στα όρια των πολεοδομικών συ-
γκροτημάτων, από εσωτερικούς μετανάστες, έχει περιο-
ριστεί σε σημαντικό βαθμό σε σχέση με το παρελθόν,
133

Εικ. 7, 8. Τυπικές περιπτώσεις
περιοχών αυθαιρέτων, οι
οποίες, εντασσόμενες στο
Σχέδιο Πόλης, διαμορφώνουν
σταδιακά τον «σύγχρονο»
αστικό ιστό.
Από αριστερά: Κερατέα
Αττικής. Ηράκλειο Κρήτης
(νότια περιοχή).
(Πηγές: 7: Google Earth, 8:
Οργανισμός Κτηματολογίου
και Χαρτογραφήσεων Ελλάδος,
Δ/νση αεροφωτογραφήσεων)
134
7 8
όμως οι διαμορφωμένες ήδη περιοχές πρώην αυθαιρέ-
των εξακολουθούν να χαρακτηρίζουν μεγάλα τμήματα
του αστικού τοπίου των ελληνικών πόλεων (Εικ. 7, 8).
Οι περιοχές αυτές σταδιακά απόκτησαν, βέβαια, ορι-
σμένα βασικά δίκτυα υποδομής και εντάχθηκαν στο
Σχέδιο Πόλης μετά από διάφορες πιέσεις. Η νομιμο-
ποίησή τους όμως και ο εκ των υστέρων σχεδιασμός,
παρά το ότι επιχείρησε να τους παράσχει ένα ελάχιστο
επίπεδο υποδομών, συνδέθηκε με υψηλούς Συντελε-
στές Δόμησης, καθώς επίσης και με έλλειψη δημόσιου
χώρου και κοινωνικών υποδομών, με αποτέλεσμα τη
σταδιακή εμφάνιση καινούργιων πολυκατοικιών πάνω
σε ακανόνιστους, αδιάρθρωτους και ήδη, από πολεο-
δομική άποψη, εξαιρετικά προβληματικούς ιστούς. Η
εντύπωση της «χειροποίητης πόλης» είναι πολύ έντο-
νη σε αυτές τις περιοχές που συγκεντρώνουν όλες τις
παραμέτρους μιας άναρχης και ασύνδετης παράθεσης
όγκων και μορφών, αφού ήδη από τη φάση γένεσης
αυτού του ιστού δεν προβλέφθηκε καμιά οργανωτική
αρχή, αφήνοντας τα πάντα στην τύχη.
Ορισμένες από τις αυθαιρεσίες στο αστικό τοπίο δεν
συνδέονται βέβαια μόνο με την έλλειψη σεβασμού προς
τους νόμους και τους θεσμούς, αλλά και με την ουσιαστι-
κή αποτυχία των θεσμοθετημένων διαδικασιών να αντι-
ληφθούν το σύγχρονο κοινωνικο-οικονομικό γίγνεσθαι.
Για παράδειγμα, η προσωρινή ή και μόνιμη εγκατάλειψη
πλήθους κατασκευών, λόγω έλλειψης χρηματοδότησης ή
λόγω ανικανότητας ικανοποίησης ορισμένων απαιτήσε-
ων των εκάστοτε ΓΟΚ, υπήρξε μια συνήθης πρακτική που
χαρακτηρίζει σημαντικά τμήματα της ελληνικής πόλης. Η
διάχυση ημιτελών κατασκευών, των «αιώνιων γιαπιών»,
αποτέλεσε για μεγάλο διάστημα μια ελληνική ιδιαιτερό-
τητα στις παραμέτρους του αστικού τοπίου.
Η αίσθηση του «ημιτελούς» αναπαράγεται όμως και
από την ίδια την επίσημη και νόμιμη διαδικασία οικι-
στικής ανάπτυξης των διαφόρων περιοχών, η οποία
βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στη βούληση του
μικροϊδιοκτήτη της γης. Καθώς οι περισσότερες πε-
ριοχές που αναπτύχθηκαν προ του 1990, κτίστηκαν
με βάση το συνεχές οικοδομικό σύστημα, με τους
κτιριακούς όγκους να αναπτύσσονται σε επαφή με-
ταξύ τους, προέκυπτε ως κυρίαρχο μορφολογικό
στοιχείο η τυφλή μεσοτοιχία. Τυφλές μεσοτοιχίες
των πέντε, έξι ή και επτά ορόφων μπορούν να πε-
ριμένουν για δεκαετίες μέχρι να κτιστεί το γειτονι-
κό οικόπεδο και να καλυφθούν. Επίσης αλλαγές και
μεταβολές στα επιτρεπόμενα ύψη ή και επιλογές
του αρχιτέκτονα μπορούν να μονιμοποιήσουν την
οπτική παρουσία μέρους ή ολόκληρων των τυφλών
μεσοτοιχιών. Η έκταση και η θέση των τυφλών με-
σοτοιχιών σε προοπτικές δρόμων ή άλλες θέες του
αστικού τοπίου καθιερώνει επομένως μια αίσθηση
«ημιτελούς» στον πολεοδομικό ιστό των ελληνικών
πόλεων, υποδηλώνοντας παράλληλα και μια εξέλιξη
κοινωνικο-οικονομικών διεργασιών (Εικ. 9, 10).
2.4 Φυσικό τοπίο
Πέρα από τα χαρακτηριστικά που συνδέονται με τις αν-
θρωπογενείς δράσεις και παρουσιάστηκαν μέχρι τώρα,
η ελληνική πόλη διαθέτει και στοιχεία που δρουν θετικά
στην ποιότητα του αστικού τοπίου, αφήνοντας επιπλέον
και μελλοντικές δυνατότητες περαιτέρω συνολικής βελ-
τίωσης της εικόνας της. Μπορούμε, για παράδειγμα, να
ισχυριστούμε ότι το χαρακτηριστικό για κάθε περιοχή
αστικό και περιαστικό φυσικό τοπίο συνιστά ισχυρό-
τατο και αναντικατάστατο στοιχείο ταυτότητας για την
ελληνική πόλη, σφραγίζοντας με αυτό τον τρόπο και τη
μορφή της.
 9 10

Ειδικότερα, το φυσικό ανάγλυφο των ελληνικών πόλε- Εικ. 9, 10. Η εικόνα του
ων εμφανίζει κατά κανόνα μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα «ημιτελούς» στον σύγχρονο
πολυμορφία, ενώ εξασφαλίζει σημαντικές αρετές που αστικό ιστό της ελληνικής πόλης.
αφορούν την ανθρώπινη κλίμακα των αστικών σχη- Άνω αριστερά: Ηράκλειο Κρήτης.
Σύνηθες παράδειγμα τυφλών
ματισμών και την εναλλαγή εικόνων και εντυπώσεων.
μεσοτοιχιών.
Η ανάπτυξη των οικισμών συνδέθηκε πολύ συχνά, για (Φωτ.: Ε. Νηστικάκη)
μια σειρά από γεωπολιτικούς και άλλους λόγους, με την Άνω δεξιά: Καβάλα.
αποφυγή του απόλυτα επίπεδου εδάφους και την ανα- Χαρακτηριστική περίπτωση
ζήτηση θέσεων με έντονο ανάγλυφο. Σήμερα πια (αν «αιώνιου γιαπιού».
και στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι ελληνικές (Φωτ.: Κ. Σερράος)
πόλεις έχουν επεκταθεί πολύ πέρα από τους αρχικούς
πυρήνες τους, επικαλύπτοντας και αλλοιώνοντας ση- 11 Εικ. 11, 12. Τα ενδιαφέροντα
μαντικά ορεινούς όγκους, ρέματα και λοιπές πτυχώσεις φυσικά στοιχεία των ελληνικών
πόλεων και οικισμών
του εδάφους, χωρίς παράλληλα ο πολεοδομικός σχε-
συμβάλλουν θετικά στην
διασμός να μοιάζει ικανός να λάβει ουσιαστικά υπόψη πολεοδομική και αισθητική
του το φυσικό υπόβαθρο ούτε και ο κτιριακός πλούτος ποιότητα του οικιστικού
να μπορεί να επαινεθεί για την ιδιαίτερη αισθητική του περιβάλλοντος. Επάνω: Καβάλα.
ποιότητα), το ελληνικό αστικό τοπίο συχνά διατηρεί εν- Η πόλη προσφέρει φυγές, τόσο
διαφέρουσες πανοραμικές απόψεις ως ενότητες σε συ- προς το βουνό όσο και προς το
παράκτιο μέτωπο.
νάρτηση με λόφους, λίμνες ή δάση του περιβάλλοντος
Κάτω: Χώρα Άνδρου. Ο οικισμός
χώρου (Εικ . 11). αναπτύσσεται σε επαφή με τη
Φυσικά, η ποιότητα του περιβάλλοντος φυσικού τοπίου θάλασσα, αλλά και σε έντονη
των ελληνικών πόλεων δεν συνδέεται μόνο με το χερ- οπτική σύνδεση με τους γύρω
σαίο τοπίο, αλλά σε πολύ σημαντικό βαθμό και με το θα- 12 λόφους. (Φωτ.: Κ. Σερράος)
λάσσιο, μιας και η Ελλάδα αποτελεί, ούτως ή άλλως, μια
χώρα με πολύ μεγάλο, συγκριτικά με την επιφάνειά της, βλήματα στις δυνατότητες ανάπτυξης ενός πολεοδομι-
μήκος ακτών. Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις, αλλά κού «διαλόγου» μεταξύ πόλης και θάλασσας ή τουλά-
και πολλοί από τους μικρότερους οικισμούς εντάσσουν χιστον μιας σχέσης μεταξύ τους σύνδεσης (αισθητικής
επομένως στην προοπτική των δρόμων τους όψεις από αλλά και λειτουργικής).
τα θαλάσσια μέτωπά τους ή και την ίδια τη θάλασσα Χαρακτηριστική (αλλά και ενδεικτική μιας γενικότερης κα-
(Εικ. 12). Όμως η παρέμβαση του σχεδιασμού για την τάστασης στον ελλαδικό χώρο) είναι η περίπτωση της ίδι-
προστασία ή την ένταξη αυτών των φυσικών στοιχείων ας της Αθήνας και του θαλάσσιου μετώπου της. Είναι γνω-
στον αστικό ιστό υπήρξε μέχρι τώρα πολύ περιορισμέ- στό ότι η πόλη αυτή, αν και είχε τη δυνατότητα διεξόδου
νη, ενώ σήμερα πλέον διαπιστώνονται σημαντικά προ- σε δύο θαλάσσια μέτωπα (προς το Σαρωνικό κόλπο στα
135

Εικ. 13. Παραλιακό μέτωπο
Αλίμου (Αττική). Η παραλιακή
λεωφόρος αποτελεί σημαντικό
φραγμό στην ελεύθερη και
ασφαλή πρόσβαση των κα-
τοίκων της περιοχής προς την
παραλία. Η παράλληλη με την
ακτή κίνηση πεζών και ποδηλά-
των επίσης δεν είναι δυνατή για
μεγάλο μήκος.
(Πηγή: Δήμος Αλίμου)
Σχ. 14. Το μεγαλύτερο μέρος της
παράκτιας ζώνης καταλαμβάνε-
ται από υπερτοπικές και ελεγχό-
μενες δραστηριότητες (μαρίνα,
οργανωμένη ακτή κολύμβησης,
αθλητικές εγκαταστάσεις κ.λπ.).
(Πηγή: ΟΡΣΑ 2002)
136
13 14
νοτιοδυτικά και προς τον Ευβοϊκό κόλπο στα ανατολικά),
αναπτύχθηκε αρχικά στο εσωτερικό του Λεκανοπεδίου,
υποβαθμίζοντας με αυτό τον τρόπο τη γειτνίασή της με τη
θάλασσα (πρβλ. και Κανδύλης 1985). Στη μετέπειτα πορεία
της και κυρίως από τα μέσα του 20ού αιώνα και μετά, η δια-
δικασία της πολεοδομικής της εξέλιξης έδωσε έμφαση πε-
ρισσότερο σε παραμέτρους, όπως η άμεση κάλυψη στε-
γαστικών αναγκών, η στήριξη της παραγωγικής δομής, η
εξασφάλιση δικτύων και υποδομών για την κυκλοφορία,
και λιγότερο σε ζητήματα συνολικού σχεδιασμού και δια-
χείρισης φυσικών πόρων και ευαίσθητων περιοχών. Έτσι,
δυστυχώς και οι δύο παράκτιες ζώνες της αφέθηκαν, η μεν
ανατολική (του Ευβοϊκού κόλπου) για άναρχη ανάπτυξη
παραθεριστικής κατοικίας, η δε νοτιοδυτική (του Σαρωνι-
κού κόλπου) για οικιστική χρήση και για όσες λειτουργίες,
λόγω γενικότερου οικοδομικού κορεσμού, δεν χωρούσαν
πουθενά αλλού στο Λεκανοπέδιο (μαρίνες, αεροδρόμιο,
αθλητικές εγκαταστάσεις, νυχτερινή διασκέδαση, απόθε-
ση μπαζών κ.λπ.).
Η σημερινή εικόνα των παραλιακών αυτών ζωνών (και
ειδικότερα αυτής του Σαρωνικού) χαρακτηρίζεται πλέον
από την έντονη παρέμβαση του ανθρώπου στο φυσικό
χώρο της ακτής, κυρίως μέσω της αλλοίωσης της μορ-
φολογίας της, αλλά και της έντονης τάσης για δέσμευση
αυτού του χώρου και μάλιστα από λειτουργίες, που είτε
είναι απαραίτητες για την τοπική κοινωνία, και για τις
οποίες δεν διατίθενται άλλες κατάλληλες θέσεις στον
αστικό ιστό, είτε είναι ξένες προς την περιοχή και έχουν
έντονο υπερτοπικό χαρακτήρα (Εικ. 13 και Σχ. 14).
Με αφορμή την παραπάνω περίπτωση και γενικεύο-
ντας τις σχετικές διαπιστώσεις, θα εντοπίζαμε στις πα-
ράκτιες ζώνες πολλών ελληνικών πόλεων μεταξύ άλ-
λων και τα παρακάτω προβλήματα, με επιπτώσεις τόσο
στη λειτουργία όσο και στη μορφή του αστικού χώρου:
α) Αδυναμία ανεμπόδιστων και ασφαλών εγκάρσιων
κινήσεων πεζών από την αστική περιοχή προς το θα-
λάσσιο μέτωπο, λόγω ύπαρξης, συνήθως, παραλιακών
δρόμων, οι οποίοι έχοντας σημαντικούς κυκλοφοριακούς
φόρτους λειτουργούν πλέον ως αδιαπέραστα φράγ-
ματα, β) αδυναμία κίνησης πεζών και ποδηλάτων κατά
μήκος της παραλιακής ζώνης, λόγω ύπαρξης, συχνά,
μόνιμων κατασκευών και λοιπών εγκαταστάσεων, που
επίσης δρουν ως εμπόδια, γ) διαρκής μείωση του ελεύ-
θερου χώρου των παραλιακών ζωνών, λόγω υλοποίη-
σης νέων υποδομών (κυκλοφοριακά έργα, αθλητικές
εγκαταστάσεις κ.λπ.), δ) μετατροπή των παράκτιων ζω-
νών σε υποδοχείς ειδικών, συχνά δε και υπερτοπικών
χρήσεων που δημιουργούν οχλήσεις, αλλά παράλληλα
υποβαθμίζουν και το φυσικό χώρο, ε) υποβάθμιση της
ουσιαστικότερης λειτουργίας της παράκτιας ζώνης,
που συνδέεται αναμφισβήτητα με την ίδια τη θάλασ-
σα (μπάνιο, ηλιοθεραπεία κ.λπ.), λόγω αντιαισθητι-
κών διαμορφώσεων, αλλά και περιορισμού της δυνα-
τότητας ανεμπόδιστης πρόσβασης και χρήσης της.
Σήμερα πλέον αποτελεί συνείδηση όλων ότι οι πό-
λεις θα πρέπει να ξανακερδίσουν τα θαλάσσια μέ-
τωπά τους (πρβλ. μεταξύ άλλων: ΕΜΠ, Εργαστήριο
αστικού περιβάλλοντος 1994, Ευαγγελίδου 2001,
Μαυρίδου 1998, ΟΡΣΑ 2002), όμως η κατάσταση
είναι στην πλειονότητα των περιπτώσεων ήδη αρ-
νητικά διαμορφωμένη και μάλιστα συχνά με μη
αναστρέψιμο τρόπο. Ο σχεδιασμός για τις παρά-
κτιες ζώνες δεν είναι επομένως πλέον μια εύκολη
υπόθεση, αποτελεί όμως μια μεγάλη πρόκληση που
μπορεί, σε συνδυασμό και με δράσεις που θα διευ-
κολύνουν μια ουσιαστικότερη συμμετοχή των πολι-
τών, 3 να συμβάλει αποφασιστικά στη βελτίωση της
ποιότητας ζωής και στην αναβάθμιση της εικόνας
του αστικού περιβάλλοντος, δίνοντας έμφαση: α)
στην επανεξέταση και ενδεχομένως τροποποίηση/
αναθεώρηση υφιστάμενων θεσμικών ρυθμίσεων,4
3 Παραδείγματα επιτυχημένης εφαρμογής παρεμβά-
σεων αναμόρφωσης αστικών παράκτιων ζωνών (π.χ.
Βαρκελώνη) διδάσκουν ότι η αναγέννησή τους οφεί-
λεται κυρίως στην επιτυχημένη συμμετοχή πολιτικών
και κοινωνικών παραγόντων, στο συντονισμό με δρά-
σεις άλλων φορέων (τοπικής αυτοδιοίκησης, κεντρι-
κής διοίκησης, κλαδικών φορέων κ.λπ.), όπως επίσης
και στο συνυπολογισμό σημαντικών παρεμβάσεων
σε γειτονικές περιοχές, ενώ εξαρτάται λιγότερο από
την ύπαρξη π.χ. μεμονωμένων λαμπρών αρχιτεκτο-
νημάτων ή χρήσεων με μεγάλη ακτινοβολία.
4 Με τον παραπάνω προβληματισμό συνδέεται και μια
 15 16
β) στην αποκατάσταση των κατά μήκος συνδέσε-
ων (πεζή ή με ποδήλατο)5 και γ) στην εξασφάλιση
σειρά ερωτημάτων όσον αφορά τον βασικό προορι-
σμό των παράκτιων ζωνών. Σε ποιες ομάδες χρηστών
απευθύνονται και πώς κατανέμεται μεταξύ τους το «δι-
καίωμα χρήσης» τους; Είναι γνωστό ότι οι οικονομικού
ενδιαφέροντος δραστηριότητες, αν αφεθούν να λει-
τουργήσουν κάτω από τους νόμους της αγοράς, είναι
περισσότερο «επιθετικές» και καταφέρνουν να υπερι-
σχύσουν σταδιακά έναντι άλλων ηπιότερων δραστη-
ριοτήτων. Αλλά και ανάμεσα στον τοπικό ή υπερτο-
πικό χαρακτήρα των παράκτιων ζωνών τίθενται ανά-
λογα διλήμματα: Σε ποιο βαθμό οι δημότες / κάτοικοι
μιας περιοχής «δικαιούνται» να θεωρούν την παραλία
«δική τους» και σε ποιο βαθμό αυτή προορίζεται για
χρήση και εξυπηρέτηση και υπερτοπικών αναγκών;
Πώς ρυθμίζεται, τέλος, η κατανομή των επιβαρύν-
σεων που προκύπτουν από τη χρήση της παράκτιας
ζώνης μεταξύ των συμμετεχόντων σ’ αυτήν τη χρήση;
Είναι φανερό ότι για την επιτυχή υλοποίηση μιας πο-
λιτικής αξιοποίησης και χρήσης μιας παράκτιας ζώνης
θα πρέπει να εξασφαλιστεί, ανάλογα με το βαθμό της
υπερτοπικής - τοπικής εμβέλειάς της, και η αντίστοιχη
κατανομή των σχετικών οικονομικών βαρών, μεταξύ
π.χ. κεντρικής διοίκησης και αντίστοιχου Δήμου.
5 Παρ’ όλες τις επιβαρύνσεις των αστικών παραλια-
κών ζωνών και την αναμφισβήτητη υποβάθμιση
των φυσικών χαρακτηριστικών τους, αυτές συχνά
διακρίνονται ακόμη για την υψηλή οικολογική και
αισθητική ποιότητά τους. Θα μπορούσε επομένως,
και θα άξιζε τον κόπο, με προώθηση εύστοχων σχε-
διασμών και θαρραλέας διαχείρισης να επιχειρη-
θεί η διαμόρφωση, π.χ. (διαδημοτικών) γραμμικών
Εικ. 15, 16. Η ύπαρξη
εγκάρσιων συνδέσεων μεταξύ παραλιακών ζωνών
σημαντικών ιστορικών μνημείων
και αστικών περιοχών. στον αστικό ιστό σφραγίζει την
εικόνα της πόλης. Αριστερά: Το
2.5 Ιστορικό τοπίο παλιό υδραγωγείο της Καβάλας.
(Φωτ.: Κ. Σερράος)
Τα ιστορικά σύνολα και τα αρχαιολογικά ευρήματα δια-
Δεξιά: Το ανάκτορο του Βαλερίου
σκορπίζονται σε μεγάλα τμήματα δομημένων περιοχών,
στην πλατεία Ναυαρίνου στη
ενώ σε αρκετές περιπτώσεις ο ιστός της κλασικής ή της
Θεσσαλονίκη.
ελληνιστικής περιόδου συμπίπτει με τις σύγχρονες χα-
ράξεις. Στο πλαίσιο της συζήτησης για την «εικόνα του
αστικού τοπίου» έρχονται επομένως στο νου μας κατά
κανόνα εικόνες από τοπόσημα, δημόσια κτίρια και κτι-
ριακά σύνολα, που συνδέονται κυρίως με τα ιστορικά κέ-
ντρα (Spengelin κ.ά. 1977). Για παράδειγμα, η εικόνα της
Αθήνας είναι συνυφασμένη με την ύπαρξη της Ακρόπο-
λης και της Πλάκας, η πολεοδομική ταυτότητα πόλεων,
όπως το Ηράκλειο, τα Χανιά και η Κέρκυρα, συνδέεται
με τα απομεινάρια της ενετικής εποχής (λιμάνι, φρούριο,
φάρος, νεώρια κ.λπ.), γύρω από την παλιά πόλη, ενώ τέ-
λος ιδιαίτερο χαρακτήρα σε πολλές από τις μακεδονικές
πόλεις (π.χ. Καστοριά, Κοζάνη, Σιάτιστα) προσδίδουν τα
οικιστικά σύνολα των «αρχοντικών», στους πυρήνες κι
αυτά των παλιών πόλεων (ΕΜΠ, Εργαστήριο Πολεοδο-
μικής Σύνθεσης 2000) (Εικ. 15, 16). Αλλά και πέρα από
την Ελλάδα, είναι γνωστό ότι η «αισθητική» πόλεων, για
πάρκων αναψυχής, με ιδιαίτερη έμφαση σε υπαί-
θριες δραστηριότητες, στην κοινωνική επαφή, στην
αναψυχή, στο κολύμπι, στη δημιουργία ασφαλών
και ευχάριστων διαδρομών πεζών και ποδηλάτων,
στην επαφή με τη φύση και τη θάλασσα και στην
περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των πολιτών. Τα
παραπάνω θα συνέβαλαν ουσιαστικά και στη ριζι-
κή αναβάθμιση της μορφής του αστικού τοπίου.
137
 παράδειγμα της κεντρικής Ευρώπης, καθορίζεται σε ση-
μαντικό βαθμό από την ύπαρξη των, κατά κανόνα προ-
σεκτικά αναπλασμένων, μεσαιωνικών τους κέντρων.
Τα ιστορικά κέντρα των πόλεων διαθέτουν επομένως
στοιχεία με έντονη «αισθητική δράση», που σφραγί-
ζουν την εικόνα του αστικού ιστού, προσδίδοντάς του
παράλληλα σε σημαντικό βαθμό και αισθητική - πολεο-
δομική αξία. Όμως θα πρέπει εδώ να παρατηρήσουμε
ότι η πόλη και οι δραστηριότητές της επεκτείνονται
πλέον πολύ έξω από τα ιστορικά κέντρα, σε τμήματα
δηλαδή του σύγχρονου αστικού ιστού, ο οποίος βρί-
σκεται κατά κανόνα σε σύγκρουση με έννοιες όπως
ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον.
Η συζήτηση περί «μορφής των πόλεων» δεν μπορεί
επομένως να περιορίζεται στην αξία των ιστορικών
κέντρων και μόνο, αλλά θα πρέπει να αναζητά και να
απαιτεί συνδέσεις και επαφές (οπτικές, λειτουργικές,
συμβολικές κ.λπ.) των ιστορικών κέντρων και μνημείων
με τις νεότερες, σύγχρονες περιοχές της πόλης. Τέτοιες
περιοχές, με κομβική σημασία για τη μορφή του αστι-
κού χώρου είναι, για παράδειγμα, οι γύρω από το κέ-
ντρο πυκνοδομημένες ζώνες κατοικίας, τα λίγο περισ-
σότερο απομακρυσμένα «προάστια» στον περιαστικό
χώρο, καθώς επίσης και οι οδικές (ή γενικότερα κυκλο-
φοριακές) είσοδοι των πόλεων (ΕΜΠ, Σπουδαστήριο
Πολεοδομικών Ερευνών 2000). Αυτές οι περιοχές, στη
σημερινή τους μορφή, στερούνται παρελθόντος και
ταυτότητας, αλλά και στοιχείων που αντιληπτικά να τις
εντάσσουν και να τις συνδέουν με τα παλαιότερα ιστο-
ρικά και λοιπά χαρακτηριστικά στοιχεία της πόλης.
3. Η διαμόρφωση της σημερινής κατάστασης.
Νέες εισροές και πρόσφατες μεταβολές
3.1 Γενικά
Η μορφή της ελληνικής πόλης μεταλλάσσεται σήμερα
τόσο μέσα από τη συνέχιση της αναπαραγωγής των
παλαιότερων μορφών, εικόνων και αστικών τύπων,
όσο και μέσα από νεότερες εξωτερικές επιρροές. Οι
σύγχρονες εξελίξεις στην εικόνα της ελληνικής πόλης
κινητοποιούνται επομένως όχι μόνο από ενδογενείς,
αλλά και από εξωγενείς δυναμικές. Οι πρώτες συνδέ-
ονται μεταξύ άλλων με την κάμψη του ρυθμού αστι-
κοποίησης μετά το 1980, την αναπροσαρμογή των
πολιτικών και ρυθμίσεων για τον αστικό χώρο, την
εξασφάλιση νέων χρηματοδοτικών πόρων από την
Ευρωπαϊκή Ένωση για την υλοποίηση των παραπάνω
πολιτικών (Αγγελίδης 2004) και τέλος την ενίσχυση της
σταθερότητας στο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό
πεδίο, κυρίως κατά την τελευταία δεκαετία. Οι εξωτερι-
κοί παράγοντες που επιδρούν στη διαδικασία εξέλιξης
της εικόνας της ελληνικής πόλης σχετίζονται, αφενός
138
μεν, με τις ευρύτερες επιπτώσεις της παγκοσμιοποίη-
σης, που αφορούν και τη χώρα μας (άνοιγμα αγορών,
μετανάστευση, τεχνολογική εξέλιξη κ.λπ.), αφετέρου
δε, με τη συστηματική πλέον προώθηση της Ευρωπαϊ-
κής Ολοκλήρωσης.
3.2 Η συνέχιση της ενδογενούς δυναμικής
Εξετάζοντας την εξέλιξη ορισμένων σχετικά πρόσφα-
των οικιστικών επεκτάσεων στη χώρα μας (π.χ. στους
δήμους της ανατολικής Αττικής), αντιλαμβανόμαστε
εύκολα ότι η «πρόοδος» που έχει συντελεστεί τα τελευ-
ταία χρόνια, όσον αφορά τους τύπους, τις ιδέες, αλλά
και το γενικότερο μοντέλο σχεδιασμού μιας γειτονιάς,
είναι, σε σχέση με τα παλαιότερα παραδείγματα, μάλ-
λον περιορισμένη. Αυτό είναι μεταξύ άλλων και αποτέ-
λεσμα της ετεροχρονισμένης έγκρισης και εφαρμογής
Σχεδίων Πόλεως, έτσι ώστε τελικά σε «πολεοδομικούς
καμβάδες» της δεκαετίας του ‘80 ή και παλαιότερους
να χτίζονται γειτονιές του 2000. Το πλέον αποθαρρυ-
ντικό στοιχείο είναι, φυσικά, το γεγονός ότι ακόμη και
οι σύγχρονες μελέτες πολεοδομικών επεκτάσεων εξα-
κολουθούν, κατά κανόνα (κάτω από διάφορες πιέσεις ή
και από δική τους εσωτερική αδυναμία), να αναπαρά-
γουν με μηχανιστικό και εργολαβικό τρόπο ρυμοτομι-
κά σχέδια περασμένων δεκαετιών.
Παράλληλα οι όποιες προσπάθειες «ανάπλασης» αστι-
κών πυκνοδομημένων περιοχών δεν καταφέρνουν να
παρέμβουν ουσιαστικά και με θετικά αποτελέσματα
στην πολεοδομική δομή της πόλης, αλλά περιορίζονται
κατά κανόνα σε ήπιες (και σε λίγες μόνο περιπτώσεις
περισσότερο ριζοσπαστικές) διευθετήσεις/διαμορφώ-
σεις του δημόσιου χώρου και μόνο.
Παρόλο που ριζοσπαστικές προτάσεις, ακόμη και για
κατεδαφίσεις κτιρίων ή και τμημάτων κτιρίων προς
όφελος του δημόσιου χώρου ή της ανάδειξης της
ιστορικότητας, συζητούνται μέσα από επίσημες με-
λέτες ήδη από τη δεκαετία του ‘70 (Ζήβας κ.ά. 1977),
αλλά εξακολουθούν να διατυπώνονται και από πιο
πρόσφατες «φωνές» (Παπαδόπουλος 2003), οι παρεμ-
βάσεις ανάπλασης που προωθούνται στη χώρα μας
αποφεύγουν ένα τέτοιο «τόλμημα». Έτσι με την πάρο-
δο του χρόνου και τη διαρκή επαύξηση του οικοδομι-
κού όγκου, η αναλογία κοινόχρηστων και κοινωφελών
χώρων προς οικοδομικό όγκο συνεχώς επιβαρύνεται,
με τελικό αποτέλεσμα όχι μόνο την επιδείνωση της λει-
τουργίας και μορφής της πόλης, αλλά και της ίδιας της
ποιότητας ζωής σ’ αυτή.
Αλλά και τα ίδια τα κελύφη που εντάσσονται στις νεότε-
ρες ή παλαιότερες ρυμοτομικές χαράξεις δεν έχουν εξε-
λιχθεί ουσιαστικά, για να αντιμετωπίσουν τα όποια προ-
βληματικά τους στοιχεία, πέρα από κάποιους χρωματι-
κούς ή και μορφολογικούς πειραματισμούς. Ειδικότερα
η πολυκατοικία, ως επικρατών κτιριακός τύπος, αν και
έχει βελτιωθεί σε επίπεδο κατασκευαστικής, λειτουργι-
κής και αισθητικής ποιότητας, ανταποκρινόμενη στις
απαιτήσεις του κατοίκου-χρήστη, σε επίπεδο πολεοδο-
μικό, ιδιαιτέρως δε όσον αφορά την εικόνα της πόλης,
δεν έχει καταφέρει να πετύχει αξιοσημείωτες προόδους.
Ορισμένες δευτερεύουσες διαφοροποιήσεις, σε σχέση
με τις αρχικές της μορφές, που εν πολλοίς οφείλονται
και στις μεταλλαγές των εκάστοτε ΓΟΚ, αφορούν μεταξύ
άλλων τη δημιουργία pilotis στα ισόγεια, προς εξυπηρέ-
τηση των αναγκών στάθμευσης (με αποτέλεσμα τη δι-
αμόρφωση μιας νέας και μάλλον κατώτερης ποιότητας
προοπτικής στο επίπεδο του δρόμου6), τη διόγκωση των
εξωστών με ορισμένες απλές (και για λόγους εντυπωσι-
ασμού) μορφολογικές επεξεργασίες, τους (συχνότατα
άκομψα και παράνομα κλεισμένους) ημιϋπαίθριους
χώρους κ.λπ. Η βασική μορφολογική και ογκοπλαστική
διάπλαση των κτιρίων παραμένει όμως, στα περισσότε-
ρα σύγχρονα παραδείγματα, γενικά αναλλοίωτη παρά
το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική ποιότητα, σε ορισμένες
περιοχές, έχει βελτιωθεί.
3.3 Μεταβολές στον πολεοδομικό χαρακτήρα
Η σημαντική βελτίωση των αστικών και υπεραστικών
μεταφορικών υποδομών, κυρίως με την αναβάθμιση πα-
λαιών και την κατασκευή νέων οδικών αξόνων, κόμβων
και μέσων μαζικών μεταφορών, καθώς και η αύξηση της
ιδιοκτησίας του Ι.Χ. αυτοκινήτου, ευνόησαν την ανάπτυξη
περιαστικών ή και εξωαστικών οικιστικών πολεοδομικών
σχηματισμών. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα νέο στοιχείο
που διαφέρει από τον «παραδοσιακό» χαρακτήρα της
ελληνικής πόλης, η οποία διακρινόταν για τον πυκνό και
συνεχή δομημένο ιστό της. Πολλές επομένως από τις νέες
οικιστικές αναπτύξεις εύλογα θα περιγράφονταν πλέον ως
αραιοδομημένες και ημιαστικοποιημένες μικτές περιοχές
αγροτικής γης και κατοικίας ή με άλλα λόγια θα χαρακτη-
ρίζονταν, πολύ εύστοχα, ως «αστικοαγροτικά συνεχή»
(Αραβαντινός 2000). Δυστυχώς, σε αρκετές περιπτώσεις
τέτοιων περιοχών αστικής διάχυσης, η υψηλή πυκνότη-
τα καθώς και η νόμιμη, ή και καθ’ υπέρβαση των όρων
δόμησης, μεγιστοποίηση της οικοδομικής εκμετάλλευ-
σης της γης, διαμορφώνει νέους πυρήνες, στους οποίους
αναπαράγεται μια αίσθηση στενότητας, χωρίς όμως ίχνος
των πλεονεκτημάτων του «παραδοσιακού» συνεχούς και
6 Στην πράξη, οι pilotis παρά τη σημαντική λειτουργι-
κή τους συμβολή, απομακρύνουν το κτίριο από το
δρόμο και ενισχύουν τις αποδιαρθρωτικές τάσεις
μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου στην ελληνι-
κή πόλη.
συμπαγούς ιστού. Το ισχύον καθεστώς περί εκτός σχεδίου
δόμησης αποτελεί με βεβαιότητα έναν επιπλέον σημαντι-
κό λόγο που έχει ενθαρρύνει αυτού του είδους την ανά-
πτυξη.
Η αστική διάχυση αποτελεί επομένως κυρίαρχο στοιχείο
της «νέας αστικότητας» των ελληνικών πόλεων. Κατά κα-
νόνα εντοπίζεται σε περιοχές γύρω από σημαντικά αστικά
κέντρα, κατά μήκος κύριων οδικών αξόνων (π.χ. Μεσόγεια
Αττικής - Αττική οδός), αλλά και σε παραθεριστικές ζώνες.
Ειδικότερα στις τελευταίες, και σε περιπτώσεις γειτνίασης
με μεγάλα αστικά κέντρα, διαπιστώνεται επιπλέον ολοέ-
να και εντονότερη αθρόα μετατροπή τους σε περιοχές
κύριας κατοικίας, που συνεπάγεται βασικές ελλείψεις σε
στοιχειώδεις πολεοδομικές υποδομές (ΕΜΠ, Εργαστήριο
Σχεδιαστικής Μεθοδολογίας και Ρύθμισης του Χώρου
1998). Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις αναπαράγονται
δυστυχώς ακόμη και σήμερα φαινόμενα στενότητας του
πολεοδομικού χώρου και έλλειψης οργάνωσης σε λει-
τουργικό και αισθητικό επίπεδο. Συνεπώς στις νέες αυτές
περιοχές κατοικίας εξανεμίζονται και οι δυνατότητες ανα-
βάθμισης, μιας και εξακολουθούν να ισχύουν μοντέλα
που ενισχύουν τη συνεχή αναπαραγωγή των αδυναμιών
του παλιού αστικού ιστού.
Η έννοια της «προσθετικής διαδικασίας» αποτελεί για την
ελληνική πραγματικότητα ένα επιπλέον τυπικό φαινόμε-
νο, που συναντάται όχι μόνο κατά κόρον στην κτιριακή
κλίμακα, αλλά αρκετά συχνά και στην πολεοδομική. Με
τον ίδιο τρόπο που ο ασχεδίαστος αστικός ιστός μπορεί
να αναδείξει μνημεία και τοπόσημα, κάθε νέα προσθήκη
μπορεί προφανώς να ενταχθεί σ’ αυτόν και να αποτελέσει
επίσης σημείο αναφοράς. Ενώ όμως στη μικρή κλίμακα, η
σταδιακή συμπλήρωση των κενών οικοπέδων με νέα κτί-
ρια, στo πλαίσιo σταθερών και δεδομένων όρων και δε-
σμεύσεων (όρων και περιορισμών δόμησης), κατά κανό-
να δεν μεταβάλλει με απρόβλεπτο τρόπο την εικόνα του
αστικού χώρου, αντίθετα, σημαντικές, πολεοδομικής κλί-
μακας παρεμβάσεις, όπως για παράδειγμα η κατασκευή
νέων μεγάλων οδικών έργων (λεωφόροι ταχείας κυκλο-
φορίας, κόμβοι, γέφυρες, υπέργειες διαβάσεις κ.λπ.), απο-
τελούν προσθήκες έξω από τις καθιερωμένες μορφές και
κλίμακες. Παρά το ότι σε κυκλοφοριακό επίπεδο τα έργα
αυτά προσδίδουν στην πόλη μια κάποια ιεραρχική δομή,
στη μικρή κλίμακα οι παρεμβάσεις αυτές μοιάζουν να
«φυτεύονται» σε έναν ήδη κορεσμένο αστικό ιστό, χωρίς
καμιά πρόνοια για πολεοδομική και μορφολογική ένταξη
ή ενσωμάτωσή τους. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι
ακόμη και σε μελετητικό επίπεδο, έργα όπως π.χ. η Αττική
οδός, οι μεγάλοι περιφερειακοί δρόμοι ελληνικών πόλε-
ων (π.χ. Πάτρα, Θεσσαλονίκη, Βόλος κ.λπ.), τα σημαντικά
αεροδρόμια της χώρας (π.χ. Ελευθέριος Βενιζέλος), θεω-
ρούνται αμιγώς τεχνικά, εξανεμίζοντας έτσι και τις δυνα-
139
Εικ. 17. Οι ατέλειωτες σειρές
από σταθμευμένα οχήματα
που «ζώνουν» τα οικοδομικά
τετράγωνα (Αθήνα - Παγκράτι).
(Φωτ.: Ερμής Κασάπης) 17
τότητες συμβολής αρχιτεκτόνων στο σχεδιασμό και στην
υλοποίησή τους. Αλλά και λόγω της κλίμακας αυτών των
παρεμβάσεων προκύπτει, στα σημεία επαφής τους με την
πόλη, μια οπτική σύγκρουση μορφών από διαφορετικές
κλίμακες, που εντείνει περαιτέρω την αίσθηση στενότη-
τας και ασφυκτικής γειτνίασης.
Ειδική περίπτωση τέτοιου είδους παρεμβάσεων αποτε-
λούν εκείνες που αναπτύσσονται σε διαφορετικό «χώρο»
από αυτόν του αστικού ιστού. Χαρακτηριστικό τέτοιο πα-
ράδειγμα αποτελεί η δημιουργία του υπόγειου δικτύου
σταθερής τροχιάς της Αθήνας (μετρό). Η προσθήκη αυτή
δεν φαίνεται να δημιουργεί τις τριβές που προκαλούν οι
υπόλοιπες παρεμβάσεις μια και αναπτύσσεται κατά κύριο
λόγο σε άλλο επίπεδο. Παρ’ όλα αυτά οι πολεοδομικές,
λειτουργικές, αλλά και μορφολογικές επιπτώσεις στις
περιοχές των σταθμών είναι αναμφισβήτητα σημαντικές
(αναδιαμόρφωση περιβάλλοντα χώρου σταθμού, νέες
χρήσεις γης, αναδιάταξη επιφανειακής κυκλοφορίας οχη-
μάτων και πεζών κ.λπ.). Μια διεξοδική και αξιόπιστη αξιο-
λόγησή τους θα προϋπέθετε όμως πρώτα την παρέλευση
ενός ορισμένου χρονικού διαστήματος λειτουργίας.
Τέλος καθολικότερες, αλλά και εντονότερες είναι οι αλλοι-
ώσεις που προκαλεί η χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου
στον σύγχρονο ελληνικό αστικό ιστό. Όπως προαναφέρ-
θηκε, ο δείκτης ιδιοκτησίας ιδιωτικού αυτοκινήτου (Ι.Χ.)
αυξήθηκε στις ελληνικές πόλεις σημαντικά μετά το 1980,
σε σημείο που το μέσο αυτό να θεωρείται πλέον ένα ευ-
ρύτατα διαδεδομένο αγαθό. Η σημαντική επιτάχυνση της
διάδοσης του Ι.Χ., σε μια περίοδο κατά την οποία η ελληνι-
140
κή αστικοποίηση είχε ήδη φτάσει και ξεπεράσει το σημείο
αιχμής της, είχε ως αποτέλεσμα ένα πολύ μεγάλο τμήμα
των ελληνικών πόλεων να μην είναι σχεδιασμένο για να
εξυπηρετήσει τις νέες ανάγκες για κυκλοφορία και στάθ-
μευση που δημιουργήθηκαν, πολύ δε περισσότερο κάτω
από τις σημερινές συνθήκες οικοδομικού κορεσμού. Έτσι,
ο ήδη στενός δημόσιος χώρος επιβαρύνθηκε περαιτέρω,
λόγω της κυκλοφορίας και στάθμευσης των οχημάτων,
επιτείνοντας έτσι ακόμη περισσότερο και το αίσθημα της
στενότητας στην πόλη. Ο δρόμος, που στην ουσία αποτε-
λεί τη μεγαλύτερη (από ποσοτική άποψη) επιφάνεια δη-
μόσιου χώρου στις ελληνικές πόλεις, καταλαμβάνεται από
σταθμευμένα οχήματα, πολλές φορές σε ποσοστό άνω
του 50% της ωφέλιμης επιφάνειάς του. Ακόμη και η απλή
κίνηση των πεζών παρεμποδίζεται πλέον ασφυκτικά από
τη στάθμευση, ενώ την ίδια στιγμή η μορφή του δρόμου
στην ελληνική πόλη έχει πλέον συνδεθεί με τη γνωστή
εικόνα των ατέλειωτων σειρών από σταθμευμένα οχήμα-
τα που «ζώνουν» κυριολεκτικά τα οικοδομικά τετράγωνα
(Εικ. 17) και δημιουργούν ένα συχνά αδιαπέραστο τείχος
μεταξύ πεζοδρομίου και δρόμου. Η έντονη παρουσία του
οχήματος στον δημόσιο χώρο των ελληνικών πόλεων
επισκιάζει πλέον σήμερα και άλλα στοιχεία ιδιαίτερου εν-
διαφέροντος, όπως π.χ. τις φυτεύσεις και την κάθε είδους
αστική επίπλωση.
3.4 Νεότερες κοινωνικές και πολιτισμικές επιδράσεις. Το
φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης της αστικής εικόνας
Τα παγκοσμιοποιημένα πρότυπα κατανάλωσης, ψυχαγω-

18
γίας και μετακίνησης, καθώς επίσης και οι εισροές μετα-
ναστών αποτελούν δύο σημαντικότατες επιρροές στο
πεδίο της κοινωνικής και πολιτισμικής πραγματικότη-
τας, που προκαλούν ορατές μεταβολές στη σημερινή
μορφή της ελληνικής πόλης. Αν η περίοδος πριν από τη
δεκαετία του ‘80 χαρακτηρίστηκε από μια εσωτερική
μετανάστευση και μια όψιμη αστικοποίηση, στις μέρες
μας, το ισχυρό ρεύμα ξένων οικονομικών μεταναστών
αποτελεί κοινό παρονομαστή για όλες τις ευρωπαϊκές
πόλεις. Η παρουσία των μεταναστών στις ελληνικές
πόλεις δεν φαίνεται να σηματοδοτείται ακόμη από
ιδιαίτερα ορατές διευθετήσεις στον αστικό χώρο (π.χ.
περιοχές με ιδιαίτερο πολιτισμικό ή εθνοτικό χαρακτή-
ρα). Ειδικότερα στο επίπεδο των περιοχών κατοικίας
θα υποστηρίζαμε επίσης ότι δεν δημιουργείται καμία
διαφοροποίηση σε επίπεδο εικόνας πόλης. Ωστόσο, η
παρουσία δραστηριοτήτων όπως εστιατόρια, εμπορι-
κά καταστήματα κ.λπ., που ανήκουν ή απευθύνονται
σε μετανάστες είναι διάσπαρτη σχεδόν σε ολόκληρο
τον ιστό των μεγάλων πολεοδομικών συγκροτημάτων.
Η υψηλή διασπορά μπορεί να αποδοθεί μεταξύ άλλων
και στη μέχρι σε ένα βαθμό ενσωμάτωσή τους στον
αστικό ιστό (Μαλούτας 2000). Εξάλλου, η ικανότητα
ενσωμάτωσης αποτελεί ένα γενικότερο χαρακτηριστι-
κό γνώρισμα της ελληνικής περίπτωσης, μια και ο σύγ-
χρονος ελληνικός αστικός χώρος δεν διακρίθηκε ποτέ
μέχρι σήμερα σε σαφείς υποενότητες με διαφορετικό
εθνοτικό ή πολιτισμικό χαρακτήρα.
Η παγκόσμια διάσταση (global dimension), πέρα από τα
Εικ. 18. Οι σύγχρονες μεταλλαγές
των χρήσεων γης στον αστικό
χώρο εντοπίζονται πλέον ολοένα
και περισσότερο στη διαδοχή
«παραδοσιακών» εμπορικών
και άλλων χρήσεων από νέες,
σύμφωνες με τα παγκοσμιοποιη-
μένα πρότυπα ζωής.
(Φωτ.: Ερμής Κασάπης)
ζητήματα της σχέσης πόλης και νέων κοινωνικών ομάδων,
εισάγεται στον αστικό χώρο με το πρόσχημα της μόδας ή
των συμβολισμών ενός “international style”, με έμφαση σε
ορισμένους τύπους αρχιτεκτονικών μορφών και ειδικότερα
σε ιδιωτικά κτίρια γραφείων, καταστημάτων και ψυχαγωγι-
κών χρήσεων (π.χ. πολυκινηματογράφοι). Τα κτίρια αυτά συ-
γκεντρώνονται με τη σειρά τους, κατά κανόνα, στα μέτωπα
των βασικών οδικών αρτηριών ή σε σημαντικούς κόμβους,
ώστε να είναι ορατή στους διερχόμενους η ελληνική εκ-
δοχή της αναπαραγωγής μιας παγκόσμιας αρχιτεκτονικής
γλώσσας. Η εικόνα αυτών των δρόμων (π.χ. λεωφόρος
Κηφισίας στην Αθήνα) χαρακτηρίζεται από τις διάσπαρ-
τες γυάλινες μορφές και «μεταμοντέρνες» αρχιτεκτονικές
απόπειρες, με κύριο σκοπό την προβολή και την ανάδειξη
του κάθε κτιρίου ξεχωριστά. Αυτές οι περιοχές της πόλης
προβάλλουν, τουλάχιστον σε αντιληπτικό επίπεδο, τελείως
αποσυνδεμένες από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της ει-
κόνας του υπόλοιπου αστικού ιστού. Ενώ από τη μια έχουν
ήδη επικριθεί για την ποιότητα της αρχιτεκτονικής των «αυ-
τιστικών» τους μορφών (Πολυχρονόπουλος 2004), από την
άλλη, στο βαθμό που έχουν εξαπλωθεί σήμερα, ενισχύουν
τη μορφολογική πολυμορφία της ελληνικής πόλης, ως κάτι
που ξεφεύγει από την ομογενοποιημένη εικόνα της μετα-
πολεμικής αστικής επέκτασης.
Ταυτόχρονα, ακόμη και κτίρια που ανήκουν σε μια πε-
ρισσότερο τοπική μορφολογία και που ανακαινίζονται,
αποκτούν κι αυτά στοιχεία της παγκόσμιας γλώσσας (π.χ.
έπιπλα και λοιπό εξοπλισμό), στεγάζοντας παράλληλα και
σαφώς παγκοσμιοποιημένες λειτουργίες, όπως εστιατόρια
141
Εικ. 19. Το διαφοροποιημένο
“international style” των
ισογείων σε σχέση με τους
ορόφους σε περιοχή της Αθήνας
(Παγκράτι).
(Φωτ.: Ερμής Κασάπης) 19
fast food, τράπεζες, υπηρεσίες ή καταστήματα franchises
(Εικ. 18). Αυτή η αλληλεπίδραση αρκετές φορές δημιουρ-
γεί μια διπλή εικόνα του δρόμου: Στο επίπεδο του πεζού, η
μορφή των ισογείων χαρακτηρίζεται από φωτεινές πινακί-
δες, γυάλινες βιτρίνες, έπιπλα και εξοπλισμό ενός παγκό-
σμιου ύφους, ενώ η εικόνα των πάνω ορόφων χαρακτηρί-
ζεται από την αισθητική της γνωστής μας πολυκατοικίας
που εξακολουθεί να παραμένει κυρίαρχη (Εικ. 19).
Η εντύπωση της διπλής αυτής εικόνας, ως μιας ταυτόχρο-
νης αποκάλυψης του παρόντος και του παρελθόντος της
πόλης, δεν απαντάται στις νέες μεγάλες εγκαταστάσεις
εμπορίου και αναψυχής (multicenters, shopping malls).
Οι «πολυχώροι» αναψυχής και εμπορίου που συνιστούν
τεχνητά αστικά περιβάλλοντα αποσπασμένα από την ει-
κόνα και τη λειτουργία του ευρύτερου αστικού ιστού στον
οποίο ανήκουν, δημιουργούνται σήμερα σε περιοχές με
μεγάλες επιφάνειες οικοπέδων (π.χ. παλιές βιομηχανικές
ζώνες) και κοντά σε σημαντικές κυκλοφοριακές αρτηρίες,
για πιο εύκολη πρόσβαση από τα ΙΧ. Οι προβλέψεις των
εταιριών real estate, μετά από συγκριτικές αναλύσεις με
την κατάσταση σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, υποστηρί-
ζουν ότι η ζήτηση για τέτοιους χώρους θα αυξάνεται διαρ-
κώς στο προσεχές μέλλον, ώστε να θεωρείται ότι σήμερα
βρισκόμαστε ακόμη σε ένα αρχικό στάδιο ανάπτυξης.7
7 Πρβλ. για παράδειγμα άρθρο του Μ. Θεοδωράτου
με τίτλο Real estate ραντεβού, στην εφημερίδα Η Κα-
θημερινή, 29/11/2003.
142
Ήδη όμως η παρουσία τους είναι σημαντική στις μεγά-
λες πόλεις, ανατρέποντας αρκετά από τα θετικά στοιχεία
της ελληνικής αστικής ζωής, όπως τη χρήση του υπαίθρι-
ου χώρου, τη μείξη χρήσεων και τη μείξη διαφορετικών
κοινωνικών ομάδων. Οι επιπτώσεις αυτής της μεταβολής
στην καθημερινή ζωή εγείρουν ένα σημαντικό ερώτημα
για μελλοντικές διερευνήσεις.
3.5 Φυσικό και πολιτιστικό τοπίο
Θα ισχυριζόταν κανείς ότι το φυσικό και ιστορικό το-
πίο των ελληνικών πόλεων είναι σχετικά δύσκολο πλέ-
ον να υποστεί αλλοιώσεις και μεταβολές, μια και έχει
περάσει στη συνείδηση των κοινωνικών εταίρων ως
εκμεταλλεύσιμος πόρος. Παρ’ όλα αυτά σε επίπεδο το-
πικό, στοιχεία του ιστορικού και φυσικού τοπίου που
κατατάσσονται ως «δευτερεύουσας σπουδαιότητας»
εξακολουθούν να απειλούνται (αλσύλλια, γεωλογικές
διαμορφώσεις, ρέματα, αρχαιολογικά ευρήματα κ.λπ.).
Σε κάθε περίπτωση, οι παρεμβάσεις που προτείνονται
αφορούν την αναβάθμιση και την ένταξή του στις λει-
τουργίες της πόλης. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει τέ-
τοιες προσπάθειες μέσα από κεντρικές δράσεις για τον
αστικό σχεδιασμό, αλλά και από μέρους της Τοπικής
Αυτοδιοίκησης, στο βαθμό που αυτή μπορεί να εκφρά-
σει τη βούληση των πολιτών. Οι παρεμβάσεις αφορούν
κυρίως ιστορικά σύνολα, μνημεία και ελεύθερους χώ-
ρους. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε τα τελευταία χρόνια
στην περίπτωση της Αθήνας, με αφορμή τη διοργάνω-
ση των Ολυμπιακών Αγώνων «Αθήνα 2004».
Ειδικότερα ολοκληρώθηκαν σε σημαντικό βαθμό ανα-
πλάσεις συνοδευόμενες με κανονιστικές ρυθμίσεις σε
περιοχές γύρω από το ιστορικό κέντρο της Αθήνας.
Μεταξύ αυτών ιδιαίτερη σημασία κατέχει το εγχείρημα
της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων, με έμφα-
ση στην εξασφάλιση προτεραιότητας στις κινήσεις των
πεζών με παράλληλο περιορισμό των ΙΧ αυτοκινήτων,
καθώς επίσης και σε ήπιες αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις,
με στόχο την ανάδειξη των μνημείων και του ιστορικού
πλούτου της πόλης.
Μια άλλη σημαντική παρατήρηση αφορά, τέλος, την
επέκταση των δραστηριοτήτων υπαίθριας αναψυχής,
στο πλαίσιο μιας τάσης εξάντλησης της οικονομικής
αποδοτικότητας του αναπλασμένου περιβάλλοντος.
Η κατάληψη του ελεύθερου χώρου από τις λειτουρ-
γίες ιδιωτικών καταστημάτων αναψυχής μειώνει τον
διαθέσιμο ελεύθερο χώρο και μεταφέρει την αίσθηση
της στενότητας και του κορεσμού, ακόμη και σε αυτά
τα σημεία της πόλης (π.χ. Αθήνα, Διονυσίου Αρεοπα-
γίτου). Αλλά και παρεμβάσεις στα παράκτια μέτωπα
σπάνια κατορθώνουν να ανατρέψουν την εικόνα του
αποκλεισμού της πόλης από την ακτογραμμή εφόσον
αφορούν συνήθως μικρής κλίμακας διαμορφώσεις
του δημόσιου χώρου, χωρίς τη μετακίνηση αξόνων ή
άλλων κατασκευών που παρεμποδίζουν την ανάπτυ-
ξη μιας τέτοια σχέσης (π.χ. παραλία Αγίου Κοσμά στην
Αθήνα, Άλιμος).
4. Έχει μετασχηματιστεί η εικόνα της
ελληνικής πόλης;
Κοινή διαπίστωση όλων των παραπάνω αναλύσεων
αποτελεί το γεγονός ότι οι εισροές, οι επιρροές και τα
νέα στοιχεία στην εικόνα της ελληνικής πόλης κατά την
τελευταία εικοσαετία δεν έχουν επιδράσει σε βαθμό
που να συνιστούν ραγδαία αλλοίωση ή ανατροπή ούτε
όμως και μια ριζική και αποφασιστική βελτίωση. Αντίθε-
τα, θα υποστηρίζαμε ότι υφίσταται ένας προοδευτικός
μετασχηματισμός της πόλης και της εικόνας της, που
διατηρεί επίμονα τόσο θετικά όσο και αρνητικά στοιχεία
από το παρελθόν. Τα περισσότερα νέα στοιχεία απο-
τελούν όντως προσθήκες ή μετεξέλιξη των παλαιό-
τερων τύπων και μορφών. Επιπρόσθετα, η ελληνική
πόλη δείχνει να έχει, προς το παρόν, παγιώσει ορισμένα
βασικά χαρακτηριστικά της ενώ τα καινούργια στοιχεία
δεν έχουν ακόμη εξαπλωθεί σε κάθε γωνιά του αστικού
ιστού.
Στην αρχή αυτού του κειμένου είχαν εμφατικά τεθεί
δύο ερωτήματα: Ποια είναι τα στοιχεία της διαδικασί-
ας ομογενοποίησης της εικόνας του αστικού χώρου
και ποια είναι τα στοιχεία που συμβάλλουν στην ποι-
κιλομορφία στον αστικό ιστό; Αυτά τα ερωτήματα
απαντήθηκαν με έμμεσο μόνο τρόπο, κυρίως διότι οι
παγκόσμιες εισροές βρίσκονται σε εξέλιξη και συνεπώς
οι επιπτώσεις τους στην εικόνα του αστικού χώρου δεν
έχουν ακόμη ολοκληρωθεί. Έτσι προς το παρόν, στην
τοπική κλίμακα, η αίσθηση της ομογενοποίησης συ-
γκροτείται από την εικόνα της μεταπολεμικής αστικο-
ποίησης, ενώ όλες οι νέες εισροές συμβάλλουν στην
ποικιλομορφία. Αντίθετα, εάν τοποθετήσει κανείς την
«ελληνική πόλη» στην υπερτοπική κλίμακα (δηλαδή
την εξετάσει συγκριτικά με άλλες πόλεις από τον ευρω-
παϊκό και διεθνή χώρο), τότε είναι προφανές ότι συμ-
βαίνει ακριβώς το αντίθετο, συμπέρασμα στο οποίο
συμφωνούν και όλες οι σχετικές απόψεις ερευνητών
σε διεθνές επίπεδο.8 Στο τοπικό επίπεδο όμως και ει-
δικότερα προκειμένου για την Ελλάδα, μια σειρά από
νέες προσθήκες και οπτικές αλλοιώσεις, αποτυπώματα
της παγκοσμιοποίησης και της πολυπολιτισμικότητας ή
αποτελέσματα της τεχνολογίας των μεταφορών εξακο-
λουθούν να παραμένουν διάσπαρτα σε μια μάζα που
διατηρεί ακόμη τον πρωτογενή της χαρακτήρα. Έτσι,
αυτές οι προσθήκες (αναβάθμιση ιστορικών κέντρων,
νέα οδικά έργα κ.ά.) συνθέτουν, τουλάχιστον προς το
παρόν, τη νέα αστική ποικιλομορφία, ενώ ταυτόχρονα,
δεν μπορεί να λεχθεί ότι αποτελούν στοιχεία διαφορε-
τικότητας σε σχέση με μια παγκόσμια εικόνα των δυτι-
κών μητροπόλεων (Πίνακας 1).
Η σημερινή ταυτότητα της ελληνικής πόλης συντίθε-
ται από όλα αυτά τα στοιχεία: την κυριαρχία της πολυ-
κατοικίας και του άναρχου ιστού, τη σημερινή αστική
διάχυση, τη μορφή της μεταπολεμικής πολυκατοικίας
και των σύγχρονων παραλλαγών της, τα κελύφη των
παγκοσμιοποιημένων προτύπων παραγωγής και κατα-
νάλωσης (γυάλινα κτίρια, πολυχώροι κ.λπ.), τα στοιχεία
ταυτότητας των μεταναστών και τα ιστορικά και φυσι-
κά στοιχεία, όπως αυτά, κατά περίπτωση, υποβαθμίζο-
νται ή αναβαθμίζονται στον υπάρχοντα ιστό.
Οι μετασχηματισμοί της ελληνικής πόλης, στις περισ-
σότερες περιπτώσεις, είναι επομένως προς το παρόν
μάλλον επιδερμικοί και πολύ λιγότερο δομικοί. Ακόμη
και αν ισχυριστούμε ότι η κατασκευή, π.χ. σημαντικών
οδικών αξόνων, ή οι επεμβάσεις για την ανάδειξη των
ιστορικών συνόλων συνιστούν δομικούς μετασχη-
8 Η επικρατούσα άποψη των περισσότερων σύγ-
χρονων ερευνητών είναι ότι οι εισροές από την
παγκοσμιοποίηση αποτελούν τα στοιχεία της ομο-
γενοποίησης της εικόνας του αστικού χώρου, ενώ
αντίθετα τα προϋπάρχοντα layers ασκούν «άμυνες»
προς την κατεύθυνση της διαφοροποίησης και της
ποικιλομορφίας (Soja 2000, Sassen 1998 κ.ά.).
143
 ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΕΙΣΡΟΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ

Στοιχεία φυσικού Στοιχεία ιστορικού

Πολεοδομική δομή Κοινωνική δομή
τοπίου τοπίου

Υφ ι σ τ ά μ ε ν α Στενότητα, αποδιάρ- Αυξημένες στεγα- Υψηλής αξίας φυσικό Υψηλής αξίας ιστορικό
στοιχεία θρωση όγκων και μορ- στικές ανάγκες που τοπίο που χαρακτη- τοπίο. Σημαντική παρου-
φών, μορφολογική οδήγησαν στην ρίζει την εικόνα του σία του ως τοπόσημου
πενία (κυριαρχία του αδυναμία εφαρμογής αστικού τοπίου. Αδυ- και στοιχείου ταυτότητας.
μοντέλου της μεταπο- των κανονιστικών ναμία σύνδεσης με τα Άστοχη επαλληλία με τον
λεμικής πολυκατοικί- διατάξεων. Αυτενέρ- θαλάσσια μέτωπα. Αλ- σημερινό ιστό. Αλλοίωση
ας), έλλειψη δημόσιου γειες και αυθαίρετες λοίωση ακτών, ρεμά- και εξαφάνιση σημαντι-
χώρου. αναπτύξεις. Η χειρο- των, λόφων, πρασίνου κών τμημάτων.
ποίητη πόλη. Η αίσθη- κ.λπ. από την άναρχη
ση του ημιτελούς. ανάπτυξη.

Νέες Προσθήκες στον Νέα πολιτισμικά και Επιβράδυνση των Μικρές και σημειακές
εισροές υφιστάμενο ιστό από πολυεθνικά στοιχεία μεγάλης κλίμακας αναπλάσεις, επιτυχη-
έργα υποδομής και διασπείρονται στον αλλοιώσεων και πρό- μένες, χωρίς ωστόσο
μεταφορών. Το Ι.Χ. αστικό ιστό. Τοπικό θεση προστασίας. να συνιστούν «τομές» ή
ως βασικό στοιχείο - παγκόσμιο, ο δυϊσμός Σημειακές παρεμβά- ριζοσπαστικές μεταβολές
της αστικής εικόνας. ισογείων και ορόφων σεις μικρής κλίμακας. στον αστικό χώρο, αλλά
Επιδερμικές μεταλλα- στην προοπτική του Συνέχιση της αλ- περισσότερο μη επώδυ-
γές του μοντέλου της δρόμου. «Παγκοσμιο- λοίωσης σε πλήθος νες διευθετήσεις.
πολυκατοικίας. Σύγ- ποιημένες» μορφές και λιγότερο γνωστών
χρονες οικιστικές ανα- λειτουργίες συνυπάρ- και μικρής έκτασης
πτύξεις σε παλαιότερα χουν με το τοπικό. περιπτώσεων.
σχεδιασμένο ιστό.

ματισμούς, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν επηρεάζουν
παρά αναλογικά μικρές μόνο ζώνες των πολεοδομι-
κών συγκροτημάτων. Αντίθετα, ο δυϊσμός μεταξύ
τοπικών μορφών και πολυπολιτισμικών στοιχείων ή
στοιχείων του διεθνούς ύφους έχει μεν μεγαλύτερη
εξάπλωση, σχεδόν σε κάθε γειτονιά, όμως δεν συνι-
στά δομική μεταβολή στην ελληνική πόλη.
Ο βασικότερος λόγος της παγίωσης της εικόνας του
μεταπολεμικού ιστού είναι η μεγαλύτερη αναλογία του
σε ποσοτικό επίπεδο, εφόσον κατά την περίοδο 1950-
1980 δημιουργήθηκαν οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις
δομημένων περιοχών στην Ελλάδα. Παρ’ όλα αυτά οι
μεταπολεμικές γειτονιές και η επανάληψη του τύπου
της πολυκατοικίας παρουσιάζουν μια ουδετερότητα
και παρέχουν ενδιαφέρουσες δυνατότητες αναμόρφω-
σης (τουλάχιστον σε επίπεδο οικοδομικού μετώπου). Η
ανθρώπινη κλίμακα και η οικειότητα αποτελούν, τέλος,
αρετές που μπορούν να γίνουν ακόμη και σήμερα αντι-
ληπτές και τις οποίες ο σχεδιασμός μπορεί να χειριστεί
αν υπάρξουν στο μέλλον προθέσεις για πιο ριζοσπα-
στικές παρεμβάσεις στο αστικό τοπίο.
5. Επίλογος: «Πού πάμε;»
Πέρα από την ανάλυση των μέχρι τώρα μετασχηματι-
σμών που έχει υποστεί η εικόνα της ελληνικής πόλης,
σημαντικοί προβληματισμοί συνδέονται και με τις
μελλοντικές προοπτικές. Δεν θα μπορέσουμε βέβαια
να εκφράσουμε προγνώσεις ή προβλέψεις, όμως είναι
βέβαιο ότι οι μέχρι τώρα εξελίξεις γεννούν σειρά ερω-
τημάτων, αλλά και αγωνιών, τις οποίες και θα επιχειρή-
σουμε να διατυπώσουμε.
Είναι αναμφισβήτητο ότι καθ’ όλο σχεδόν το πρόσφα-
το παρελθόν (τουλάχιστον των τελευταίων 50 χρόνων)
διαπιστώνεται ότι η διαρκής οικοδομική εξέλιξη είναι
τόσο έντονη και ραγδαία που «διέρχεται» ακόμη και
πάνω από παλαιούς οικισμούς, ακτές, δάση, προ-
στατευόμενες περιοχές κ.λπ. Οι συνέπειες αυτής της
εξέλιξης (η οποία εξακολουθεί να παραμένει πλήρως
ενεργή) στην εικόνα του αστικού τοπίου (που μας εν-
διαφέρει ιδιαιτέρως στο πλαίσιο αυτού του κειμένου)

144
είναι προφανώς ανατρεπτικές. Παράλληλα, κανένας
σχεδιασμός, όσο κι αν συζητηθεί, μεταξύ τοπικής κοι-
νωνίας, κρατικών και τοπικών φορέων και μελετητών,
δεν μοιάζει ικανός να προλάβει και να αναχαιτίσει αυτή
την εξέλιξη. Πολλοί θα πουν ότι στην πραγματικότητα
ίσως και να μην επιδιώχθηκε ποτέ κάτι τέτοιο.
Αν δεχτούμε ότι η μεταπολεμική άναρχη ή αυθαίρετη
οικιστική ανάπτυξη είχε τουλάχιστον μια ηθική νομι-
μοποίηση, διότι κάλυπτε ζωτικές ανάγκες σημαντικών
τμημάτων της τότε, πρόσφατα αστικοποιημένης, κοινω-
νίας, στην παρούσα φάση δεν φαίνεται να υπάρχει άλλη
σοβαρή αιτιολόγηση πέρα από την τάση για μεγιστοποί-
ηση της κερδοσκοπίας στη γη και την αδυναμία (αν όχι
και αδιαφορία) της κοινωνίας να τη χαλιναγωγήσει.
Όμως «εύλογα» θα μπορούσε και να υποστηριχθεί ότι η
οικοδομική/οικιστική επέκταση (για κύρια κατοικία, εξο-
χική κατοικία, παραγωγικές δραστηριότητες, εμπόριο,
αναψυχή, τουρισμό κ.λπ.) είναι ένα «αναγκαίο κακό», γιατί
προφανώς αποτελεί την αντανάκλαση συγκεκριμένων
κοινωνικών/οικονομικών αναγκών. Ο σχεδιασμός έρχεται
(ανεπιτυχώς τελικά) εκ των πραγμάτων να διαπραγματευ-
τεί το «πώς», στην καλύτερη περίπτωση το «πού» και σε
καμία περίπτωση το «πόσο» θα κτιστεί μια περιοχή.
Γεννιέται επομένως το αναμενόμενο ερώτημα «πού
πάμε;». Θα πρέπει να αναμένουμε ότι θα «γεμίσουμε» κά-
ποια στιγμή, στην καλύτερη περίπτωση, με «καλοσχεδι-
ασμένη» οικιστική γη; Πού τελειώνουν οι «ανάγκες» που
δρουν ως γενεσιουργές αιτίες όλων των φαινομένων
που περιγράφηκαν; Πόσο μπορεί κανείς να τις περιορί-
σει; Υπάρχει τελικά πρόθεση από πλευράς «κοινωνίας»
και «πολιτείας» για ανάληψη δράσης στον τομέα αυτό;
Ένα είναι βέβαιο: Η εξέλιξη αυτή είναι τελικά το απο-
τέλεσμα της διαρκώς αυξανόμενης «ευημερίας»9 μας.
Χωρίς να θέλουμε να είμαστε εξ ορισμού απαισιόδοξοι,
εύκολα θα διαπιστώναμε ότι όσο αυτή η «ευημερία»
αυξάνει τόσο μοιάζει να μην υπάρχει τέλος στα προ-
βλήματα του χώρου.10 Επομένως, ναι, κατά τα φαινό-
μενα θα γεμίζουμε κτίσματα μέχρι που δεν θα υπάρχει
σπιθαμή ελεύθερης γης ή μέχρι που αυτή η εξέλιξη θα
βρει το τέλος της είτε με μια απρόβλεπτη ανατροπή
9 Αν μπορούμε να θεωρήσουμε ως τέτοια τη βελτί-
ωση του βιοτικού επιπέδου, μέσα κυρίως από την
ικανότητα απόκτησης καταναλωτικών αγαθών.
10 Στη Γερμανία την εποχή της επανένωσης των δύο
κρατών (δυτικού και ανατολικού), οι «δυτικοί»
«θαύμαζαν» τις ανατολικές πόλεις, που ήταν σαν
να έβγαιναν από το μπαούλο με τη ναφθαλίνη. Το
σλόγκαν που κυκλοφορούσε τότε μεταξύ των πο-
λεοδόμων, έλεγε: «Armut ist der beste Denkmal-
pfleger» (η φτώχεια είναι ο καλύτερος συντηρητής
μνημείων).
της «ευημερίας» μας είτε μέσα από τη δραστική αντί-
δραση σημαντικού μέρους της κοινωνίας μας (και άρα
και πάλι στην ανατροπή της «ευημερίας» μας).
Όμως υπεισέρχονται κι άλλες παράμετροι. Το ελληνικό
αστικό σύστημα δεν είναι κλειστό. Ευτυχώς ή δυστυχώς
γίνεται ολοένα και πιο ανοιχτό και πιο ευάλωτο στις εξω-
τερικές επιδράσεις. Όταν, για παράδειγμα, η ευρωπαϊκή
ενοποίηση εισαγάγει νέα μέτρα σύγκρισης και αντα-
γωνιστικές δυναμικές μεταξύ των πόλεων ήδη επιβάλ-
λεται και σε εμάς να αντιληφθούμε ότι η «καλή» δομή,
λειτουργία και εντέλει και εικόνα της πόλης, πέρα από
απαίτηση της τοπικής κοινωνίας, γίνεται πια και βασικό
κριτήριο του ανταγωνισμού μεταξύ των πόλεων, ενώ
πολλές από τις σύγχρονες μεταβολές που περιγράψαμε
έχουν τις ρίζες τους σε αυτήν τη λογική.
Αν, δηλαδή, η αστική εικόνα στην Ελλάδα των προηγού-
μενων δεκαετιών, απότοκο εσωτερικών οικονομικών,
πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών, δεν καταφέρνει
να οδηγηθεί σε ένα ικανοποιητικό για τον μέσο κάτοι-
κο επίπεδο, πώς θα το πράξει σήμερα που καθορίζεται
και κρίνεται εν πολλοίς και από εξωγενείς συνιστώσες;
Η εσωτερική διαφοροποίηση σε «καλά» και «κακά» κομ-
μάτια της πόλης είναι ίσως μια φυσική κατάληξη των πιο
πάνω προβληματισμών. Η πόλη για τους «εντός» και η
πόλη για τους «εκτός», κατά το πρότυπο των «dual cit-
ies», φαίνεται ότι βρίσκεται προ των πυλών και του ελλη-
νικού πολεοδομικού γίγνεσθαι.
Οι αγωνίες μας για το μέλλον είναι επομένως πολλές
και σχετίζονται από κοινού και συνδυαστικά τόσο με τα
θέματα της μορφής και της εικόνας του αστικού χώρου
όσο και με αυτά που αφορούν τη δομή και τους μηχανι-
σμούς ανάπτυξής του. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να τις
περιγράψουμε με τα παρακάτω ερωτήματα:
• Η ελληνική κοινωνία θα μπορέσει να προσδιορίσει
κάποιες ελάχιστες απαιτήσεις για τη δομή και τη
μορφή του αστικού τοπίου που μας περιβάλλει;
• Οι παραπάνω απαιτήσεις θα καταστεί δυνατόν να
ενσωματωθούν στη διαδικασία του πολεοδομικού
σχεδιασμού;
• Ο πολεοδομικός σχεδιασμός θα καταφέρει επιτέ-
λους να παίξει έναν κατευθυντήριο ρόλο στη διαδι-
κασία εξέλιξης του αστικού χώρου και να πάψει να
δρα «πυροσβεστικά»;
• Η θεώρησή μας περί «ευημερίας» θα γίνει δυνατόν
να επαναπροσδιοριστεί και να αποσυνδεθεί από την
έννοια της «κερδοσκοπικής ασυδοσίας»;
• Θα καταφέρουμε δηλαδή τελικά, ως πολίτες και ως
κοινωνικό σύνολο, να αναπτύξουμε μηχανισμούς
«περιβαλλοντικής», «πολεοδομικής» και «χωροταξι-
κής ηθικής», με την ελπίδα ότι και η πόλη θα απο-
κτήσει και κάποιες αυτορυθμιστικές ικανότητες;
145
 Βιβλιογραφικές αναφορές
– Αγγελίδης, Μ., (επιμ.) (2004), Αειφόρος ανάπτυξη
των πόλεων στην Ευρώπη και την Ελλάδα, Αθήνα:
ΕΜΠ, ΥΠΕΧΩΔΕ.
– Αντωνοπούλου, Σ., (1991), Ο μεταπολεμικός μετα-
σχηματισμός της ελληνικής οικονομίας και το οικι-
στικό φαινόμενο, Αθήνα: Παπαζήσης.
– Αραβαντινός, Α., (1998), Πολεοδομικός Σχεδιασμός
για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Αθή-
να: Συμμετρία.
– Αραβαντινός,, Α. (2001), «Η ευρωπαϊκή και η ελ-
ληνική πόλη στον 21ο αιώνα», στο Συγχρό, τομ. 1,
Ηράκλειο: ΟΠΕΚ Ηρακλείου.
– ΕΜΠ, Εργαστήριο αστικού περιβάλλοντος (1994),
Διερεύνηση μεθόδου διαχείρισης προστασίας και
ανάδειξης παράκτιων μητροπολιτικών περιοχών
με εντατική χρήση, επιστ. υπεύθυνος: Ι. Πολύζος,
Αθήνα.
– ΕΜΠ, Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης (2000),
Η φυσιογνωμία της ελληνικής πόλης, Αθήνα.
– ΕΜΠ, Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης (2001),
Η φυσιογνωμία ενός τόπου, Αθήνα.
– ΕΜΠ, Εργαστήριο Σχεδιαστικής Μεθοδολογίας και
Ρύθμισης του Χώρου, (1998) Παραθεριστική Κα-
τοικία και Οικιστική Ανάπτυξη στην Ελλάδα, επιστ.
υπεύθυνη: Ελισάβετ Παναγιωτάτου, ερευνητές
από ΕΚΚΕ/ ΚΕΠΕ/ Παν. Θεσσαλίας, Αθήνα.
– ΕΜΠ, Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών
(2000), Πολεοδομική και κυκλοφοριακή κατάσταση
Εισόδων Πόλεων. Η περίπτωση της ευρύτερης Αθή-
νας, Αθήνα.
– Ευαγγελίδου, Μ., (2001), «Ο σχεδιασμός του παρά-
κτιου χώρου στο λεκανοπέδιο της Αθήνας. Παρα-
τηρήσεις σχετικά με την εφαρμογή των ευρωπαϊ-
κών πολιτικών αειφόρου διαχείρισης», στο Τόπος,
16/2001, Αθήνα.
– Ζήβας, Δ., (επ. υπ.), Τραυλός, Ι., Μάνδικας, Π., Λα-
μπήρη - Δημάκη, Ι., Τζίκα - Χατζοπούλου, Α., και
Παππάς Π., (1977), Μελέτη παλαιάς πόλεως των
Αθηνών. Το παρόν και το μέλλον της Πλάκας, Αθήνα:
Υπουργείο Δημοσίων Έργων.
– Κανδύλης, Γ., (1985), Ζωή και έργο, Αθήνα: Ερμής.
– Καραποστόλης, Β., (2004), «Αθήνα – το ζήτημα της
ευρυχωρίας», στο επιστημονικό συνέδριο, Η αι-
σθητική των πόλεων και η πολιτική των παρεμβάσε-
ων. Συμβολή στην αναγέννηση του αστικού χώρου,
Αθήνα: ΥΠΕΧΩΔΕ, ΕΑΧΑ: 47-49.
– Λαλένης, Κ. και Καλιακούδας, Τ., (2004), «Σύγκρι-
ση θεσμικών πλαισίων και πολιτικών εξασφάλισης
ελεύθερων χώρων σε πόλεις στις ευρωπαϊκές χώ-
ρες», στο επιστημονικό συνέδριο, Η αισθητική των
146
πόλεων και η πολιτική των παρεμβάσεων. Συμβολή
στην αναγέννηση του αστικού χώρου, Αθήνα: ΥΠΕ-
ΧΩΔΕ, ΕΑΧΑ: 118-121.
– Μαλούτας, Θ. κ.ά., (2000), Οι πόλεις - Κοινωνικοοι-
κονομικός άτλας της Ελλάδας, Αθήνα, Βόλος: ΕΚΚΕ /
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας.
– Μαντουβάλου, Μ., (1995), «Αστική γαιοπρόσοδος,
τιμές γης και διαδικασίες ανάπτυξης του αστικού
χώρου Ι. Σημειώσεις στη θεωρία μέσα από την
ελληνική εμπειρία», στο Επιθεώρηση κοινωνικών
ερευνών, Αθήνα: ΕΚΚΕ: 33-59.
– Μαντουβάλου, Μ., (1996), «Αστική γαιοπρόσοδος,
τιμές γης και διαδικασίες ανάπτυξης του αστικού
χώρου ΙΙ. Προβληματική για την ανάλυση του χώ-
ρου στην Ελλάδα», στο Επιθεώρηση κοινωνικών
ερευνών, Αθήνα: ΕΚΚΕ: 53-80.
– Μαυρίδου, Μ., (1998), «Η προοπτική ανάδειξης της
παραλίας της Αθήνας και οι κίνδυνοι από τα Ολυ-
μπιακά Έργα», στο Πυρφόρος, τεύχος 1/98, Αθήνα.
– ΟΡΣΑ (2002), Posidonia, Συγκριτική ανάλυση από τη
σκοπιά της ολοκληρωμένης διαχείρισης παράκτιων
ζωνών, μελέτη περίπτωσης: Η Αθηναϊκή ακτή (μελε-
τήτρια: Α. Καρύδη), Αθήνα.
– ΟΡΣΘ, ΥΠΕΧΩΔΕ (2001), Μετασχηματισμοί του αστι-
κού τοπίου. Αρχιτεκτονικές μελέτες και έργα του Ορ-
γανισμού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης
Θεσσαλονίκη 1997 (επιμέλεια Λ. Παπαδόπουλος),
Θεσσαλονίκη: Λιβάνης.
– Παπαγεωργίου - Βενετάς, Αλ., (2004), Το στίγμα
ενός Αθηναιοδίφου, Αθήνα: Ωκεανίδα.
– Παπαδόπουλος, Λ., (2004), «Η ανεύρετη ταυτότη-
τα του δημόσιου χώρου και η αμηχανία της αρχι-
τεκτονικής ή dirty pretty things», στο επιστημονι-
κό συνέδριο, Η αισθητική των πόλεων και η πολιτική
των παρεμβάσεων. Συμβολή στην αναγέννηση του
αστικού χώρου, Αθήνα: ΥΠΕΧΩΔΕ, ΕΑΧΑ: 139-145.
– Πολυχρονόπουλος, Δ., (2004), «Από τον ανοικτό
χώρο στον εικονικό χώρο», στο Αρχιτέκτονες (πε-
ριοδικό του ΣΑΔΑΣ – ΠΕΑ), τομ. 43, περίοδος Β,
Αθήνα: 56-58.
– Σερράος, Κ., (2004), «Η αισθητική της σύγχρονης
αναπτυσσόμενης πόλης στην Ελλάδα», στο επι-
στημονικό συνέδριο Η αισθητική των πόλεων και η
πολιτική των παρεμβάσεων. Συμβολή στην αναγέν-
νηση του αστικού χώρου, Αθήνα: ΥΠΕΧΩΔΕ, ΕΑΧΑ:
162-166.
– Σερράος, Κ. και Σκορτσής, Μ., (2003), «Πολεοδο-
μικός σχεδιασμός παρακτίων αστικών ζωνών και
σχετικά προβλήματα. Η περίπτωση του Άλιμου
(Αττική)», στο Ιnternational high-level conference
on “coastal areas and cities in Europe”, Hellenic
 ministry of the environment, physical planning
& public works, Greek presidency, Hersonissos,
Crete.
– Στεφάνου, Ι. και Στεφάνου, Ι., (1999), Περιγραφή
της εικόνας της πόλης. Περιγράμματα: τα βασικά
στοιχεία προσδιορισμού του τόπου, Αθήνα: Πανεπι-
στημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ.
– Υπουργείο Δημοσίων Έργων (1965), Υπηρεσία
Οικισμού, Γραφείο Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθηνών,
Ρυθμιστικόν Σχέδιον Αθηνών, Αθήνα.
– Φιλιππίδης, Δ., (1990), Για την ελληνική πόλη: μετα-
πολεμική πορεία και μελλοντικές προοπτικές, Αθή-
να: Θεμέλιο.
– IFHP (2003), Interventions in the center of Xanthi,
Special mention, στο: Cities and markets, 11th IFHP
International students competition, Democritus
University of Thrace, students’ team: Balaoura, O.,
Georgiou, P., Laspas, T., Marouli, E., Petavridou, A.,
Ploumbi, D., Riga, M., Tseliou, S. and Vasiliadis S.,
Vienna: IFHP.
– Ioannou, B., Polychronopoulos, D., Serraos, K. και
Zifou, M. (2004), “Transformations in the image
of the Greek city. Motives and effects on the con-
temporary urban fabric”, στο διεθνές συνέδριο
AESOP, Metropolitan Planning and Environmental
Issues, Grenoble, 1-4 Ιουλίου 2004.
– Kostof, S., (1992), The city assembled: the elements
of urban form through history, London: Thames
and Hudson.
– Nasar, J. L., (1998), The Evaluative image of the city,
Thousand Oaks: SAGE.
– Rowe, P. G. and Sarkis, H., (1997), Isopolis, Address-
ing Scales of Urban Life in Modern Athens, Athens:
Harvard College.
– Sandercock, L., (1998), Towards cosmopolis: plan-
ning for multicultural cities, Chichester: John
Wiley.
– Sassen, S., (1998), Globalization and its discontents.
Essays on the new mobility of people and money,
New York: The New Press.
– Spengelin, F. κ.ά., (1977), Planung Kempten – All-
gäu, Stadtbild und Stadtlandschaft, München: Bay-
erisches Stadtministerium des Innern, Oberste
Baubehörde.
– Soja, Ed., (2000), Postmetropolis: critical studies of
cities and regions, Oxford: Blackwell.
147