BAB V

INTEGRAL

Integral adalah anti derivatif atau anti turunan. Rumus-rumus yang

berlaku untuk derivatif tentu saja berlaku untuk integral dalam arti kebalikannya.
Persoalan integral tidak hanya menggunakan rumus-rumus dasar yang
merupakan kebalikan derivatif, akan tetapi perlu teknik-teknik yang cukup rumit
yang akan dibicarakan berikut ini.

1. 
Dibawa ke Bentuk I : df ( x)  f ( x)  c

Contoh IV.A.1. :

1.  dx  x  c

2.  d tan x  tan x  c

3.  d .u  u. c

4.  d . n x  n x  c

5.  d .x  x  c

2. Rumus dasar Integral:

1 n1
U du  u  c , n  1
n

n 1
Contoh IV.A.2 :
1
 x dx  6 x c
5 6

3. Dibawa ke Bentuk II:

du
 u
 n u  c

f ' ( x)
 f ( x)
dx  n f ( x)  c

Catatan : d (ax  b)  a dx

d ( x  k )  dx
1
x dx  (d ( x 2  a 2 )
2

340
 a a2
x 2  ax  b  ( x  ) 2  b 
2 4
Contoh IV.A.3 :

cos ec 2 x  cos ec 2 x
1.  dx    dx
cot x cot x

f ( x)  cot x  f ' ( x)   cos ec 2 x

f ' ( x)
Sesuai bentuk  f ( x)
dx

Maka :
 cos ec 2 x
 dx  n cot x  c
cot x

 ( x  1) dx   ( x  1) n d (ax  b)
n
2.

1
u ( x  1) n1  c
n
Dengan rumus du , maka =
n 1
1
 (ax  b) dx   (ax  b) n d (ax  b)
n
3.
a
1 1
= . (ax  b) n1  c
a n 1
1
4. x ax 2  b dx 
2a  ax 2  b d (ax 2  b)

1
1
=
2a  (ax 2  b) 2 d (ax 2  b)

=
1
.
1
2a 1  1

ax 2  b  2  c
3

=
1
3a

ax 2  b 
3
2
c

ex
 e x 5 dx  ln e  5  c (menggunakan rumus bentuk III)
x
5.

4.Dibawa ke Bentuk III:

du 1 u
u 2
a 2
 tan 1  c
a a

341
 du 1 ua
u 2
a 2

2a
n
ua
c

Contoh IV.A.4 :
dx dx 1 x
1. x 2
3
 2
x  ( 3) 2

3
tan 1
3
c

dx dx d ( x  5)
2. x 2
 10 x  25

( x  5)  50
2

( x  5) 2  ( 50) 2

1 ( x  5)  50
 ln c
2 50 ( x  5)  50

5. Dibawa ke Bentuk IV :

du u
 a u2 2
= sin 1    c
a
du
 u a2 2
= ln u  u 2  a 2  c

a2 u u 2
 a 2  u 2 du =
a
sin 1 
a 2
a  u2  c

a2 u 2
 u  a du =  ln u  u 2  a 2  u  a2  c
2 2

2 2

Contoh IV.A.5.
dx d ( x  1) ( x  1)
1.  5  2x  x 2

6  ( x  1) 2
 sin 1
6
c

2
 1  11 1
2.  x 2  x  3 dx    x   
 2 4
d (x  )
2

1  11 x  2 
11 2 1 2
4 ln  1  1  11
  x     x      x    c
2  2  2 4 2  2 4

6. Integral Parsial
u dan v merupakan fungsi dari x maka duv = u dv + v du.
u dv = duv – v du

342
 udv   duv   vdu
 udv  uv   vdu ←

Contoh IV.A.6:

1.  ln x dx = ln x x  xd ln x

1

= x ln x  x .
x
dx

= x ln x  x  c

1
 x 2
2 x
2. dx   x d 2 x

= 
2

1 2 x
x    2 x dx 
1 2 x 1  1 2 x 
=  x       c
2 2 2 
1 2 x 1 2 x
=  x    c
2 4

343
7. Integral Bentuk Rasional.
P( x)
Bentuk umumnya dapat diberikan sebagai H ( x)  , dimana P(x)
Q( x)
adalah numerator, sedangkan Q(x) adalah denumerator. Jika P(x) > Q(x)
maka P(x) harus dibagi Q(x) terlebih dahulu. Integral dengan bentuk
rasional ini terdiri dari beberapa kasus, yang masing-masing akan dibahas
dibawah ini.

Kasus 1 :
Apabila faktor Q(x) semuanya linier dan berbeda.

Contoh IV.A.7:
( x  1)
x 3
 x2  2x
dx

x 1 x 1
=
x  x2  2x
3
x( x  2)( x  1)
x 1 A B C
=  
x  x2  2x
3
x ( x  2) x  1
x 1 = A( x  2)( x  1)  B( x)( x  1)  C ( x)( x  2)

= A( x 2  x  2)  B( x 2  x)  C ( x 2  2 x)
= x 2 ( A  B  C )  ( B  A  2C ) x  (2 A)

A BC  0   1
 BC 0
B  2C  A  1  2
 1
 2 A  1 B   2C  1
 2
1 
A  
2 
1
BC  
2
3
B  2C 
2

4
3C = 
2

344
 4
C =
6
2
=
3
1  2
 B 0
2  3 
2 1
B = 
3 2
43
=
6
1
=
6
1 1 2
x 1
 x( x  2)(x  1) dx =   x  2  x  1 dx
Jadi 2 dx  6 dx  3
x
1 1 2
= ln x  ln x  2  ln x  1  c
2 6 3

1 cx 3 ( x  2)
= ln
6 ( x  1) 4

Kasus 2 :
Jika semua akar riil dan ada yang sama.
Contoh IV.A.8

x 3
1 
x 2
( x  2) 3
dx

x 3
1  A B C D E
x 2
( x  2) 3
dx = x 2

x

( x  2) 3

( x  2) 2

( x  2)
x3-1 = A( x  2)3  Bx( x  2)3  Cx 2  Dx 2 ( x  2)  Ex 2 ( x  2) 2

x3-1 = ( B  E ) x 4  ( A  6B  D  4E ) x 3 

= (6 A  12B  C  2D  4E) x 2  (12 A  8B) x  8 A

1 3 7 5 3
A ; B ; C ; D ; E
8 16 4 4 16

345
 x 3
1 
 x x  2
2 3
dx =

1 dx 3 dx 7 dx 5 dx 3 dx

8 x 2
       
16 x 4 x  2 4 ( x  2) 16 ( x  2)
3 2

1 3 (7) 5 3
=   ln x    ln x  2  c
8x 16 8( x  2) 2
4x  2 16

Kasus 3 :
Jika tidak semua akar riil dan yang tidak riil semuanya berbeda.
Contoh IV.A.9

x 2
 2x  3   Ax  B C 
 x  1x 2
 2x  2
dx
   2  
 x  2 x  2  x  1 
x2  2x  3 Ax  B C


x  1 x 2  2 x  2  =
x  2 x  2 x  1
2

9 7 4
A ; B ; C
5 5 5
Jadi :
9 x  7 dx 4
x2  2x  3
 x  1 x 2 2 x  2 dx   x 2  2 x  2  x  1 dx
5 5  5
 
9 x  1dx
9 x
9 dx
 x 2  2 x  2 dx  5  x 2  2 x  2  5  x 2  2 x  2
 5

x2  2x  3
Maka :  x  1 x 2  2 x  2 dx 
 
9 1 2x  1 9 dx 7 dx 4 dx
5 
2 x  2x  2
2
dx   2   2  
5 x  2x  2 5 x  2x  2 5 x  1
9 2 dx 4
= ln x 2  2 x  2    ln x  1
10 5 x  1  1 5
2

ln x 2  2 x  2  tan 1 x  1  ln x  1  ln c
9 2 4
=
10 5 5

Kasus 4 :
Jika tidak semua akar riil dan akar yang tidak riil ada yang sama.

346
 Contoh IV.A.10
x  2 A Bx  C Dx  E
 xx 2
 4x  5 
2
dx 
x


x2  4x  5 
2
 2
x  4x  5 
x2 A B2 x  4   C D2 x  4   E
=   2

x x  4x  5
2
 2
x 
x2  4x  52
x  4x  5

… dst

8.Integral Fungsi Trigonometri

1
1.  sin ax dx = a  sin ax dax
1
=  cos ax  c
a
1 1
 sin  2  2 cos 2ax dx
2
2. ax dx =

1 1
= x sin 2ax  c
2 4a
 1 n1 n 1
 sin u du  sin u cos u 
n 
sin n2 u du
n
3.
n

9. Integral Fungsi Pecah Rasional dalam Sin dan Cos

1 z2
z
1
x
2
1
1 
Substitusi : tan  x  z
2 
1
x = arc tan z
2
sin 2x = 2 sin x cos x
x = 2 arc tan z
= 2 tan -1 z
2
dx = dz
1 z2

347
 1 1
Sin x = 2 sin x cos x
2 2
z 1 2z
= 2. . 
1 z 2
1 z 2 1 z2

1  cos t
2
1 1
Cos z = 2 cos x  1 ( Rumus : cos 2 t  )
2 2 2
2
 1 
Cos z = 2  1

 1 z 
2

=
2
 

1 z2 1 z2 
1 z2 1 z2 1 z2

Contoh IV.A.11:
2
dz
dx
=   2

2 dz
 1  sin x  cos x 1
2z
z
1 z 2
1  z  2z  1  z 2
2
1 
1 z2 1 z2
dz dz
= 2  2  2 z   1  z  ln 1  z  c
10. Integral dengan Substitusi
Kasus 1 :

Apabila memiliki bentuk a2  u2 , a>0

0    jika u > 0
2
1
  0 jika u < 0
2
u  a sin   du  a cos  d 

Jadi a2  u2 = a 2  a 2 sin 2 

= 
a 2 1  sin 2  
= a . cos 

sin 2   cos 2   1

Kasus 2 :

Apabila memiliki bentuk u2  a2  a2  u2 , a > 0

348
 u  a tan   du  a sec2  d

0    jika u > 0
2

   0 jika u < 0
2

a2  u3 = 
a 2  a 2 tan 2  
= a 1  tan 2 

= a sec2
= a sec 
Kasus 3 :

Apabila memiliki bentuk u 2a2 a0


0   jika u > a
2

    3 2 jika u < -a

u = a sec   du  a sec  tan t d

u 2  a 2  a 2 sec2   a 2 = a sec2   1

= a tan 2
= a tan 
Contoh IV.A.12

9  x2
1.  x2
dx

Substitusi : x  3 sin   dx  3 cos  d

32  32 sin 2 
  3 cos d
32 sin 2 

3 1  sin 2 
=  32 sin2  3 cos d
cos 2 
=  sin 2  d
 cot  d
2
=

349
  cos ec  1 d
2
=

=  cot     c

2.  x 2  5 dx

Substitusi : x  5 tan 

dx  5 sec2  d

x2  5 = 5 tan 2   5

= 5 tan 2   1

= 5 . sec 

 x 2  5 dx =  5 sec  5 sec2  d


= 5 sec3  d  dengan inti parsial

5 5
= sec  tan   ln sec   tan   c
2 2

dx
3. x 3
x 2  32
Substitusi : x  3 sec 

dx  3 sec  tan  d

x 2  32 = 32 sec2   32

= 3 sec2   1
= 3 tan 
dx 3 sec  tan 
x 3
x 32 2
= 3 3
sec3  . 3 tan 
d

1 1 1
= 
27 sec 
2
d 
27  cos 2  d

1 1
1  cos 2  d
27 
=
2
1  1 
=   sin 2   c
54  2 

350
11. Substitusi Aljabar
Substitusi dilakukan sedemikian sehingga bisa merubah bentuk irrasional
menjadi rasional.
dx
Contoh IV.A.13:  x  2 1
2  x  2
3
4

Substitusi : x  2 = z4

dx = 4 z 3 dz

x  22  
1 1
= z4 2
 z2

 x  2 4 = z 
3 3
4 4
 z3
Maka :

dx 4 z 3 dz z3
 =  z 2  z3 =4  z 2  z 3 dz
x  22  x  24
1 3

z3 z
= 4  z 2 1  z  dz = 4  1  z  dz
z z 11
= 4  z  1 dz = 4  z 1
dz

 1 
=  4 1    dz
z 1

=  4 z  4 ln z  1  c

=  4 4 x  2  4 ln 4
x  2 1  c

351
 DAFTAR PUSTAKA

Leithold, L ., 1972, The Calculus with Analitic Geometry, Harper International

Edition, Harper and Row, Publishers, New York, Hagerstown, San
Francisco, London.

Martono, K., 1970, Modern Control Engineering, Prentice-Hall., Englewood Cliffs,

New Jersey.

Kreyzig, E., 1983, Advanced Engineering Mathematics, John Wiley and Sons,
Inc, Canada.

352