Garapan 3 : Nganalisis Unsur Basa ing Teks Cerkak

Cerkak mujudake kasusastran gagrag anyar kang nyaritakake panguripan sabendina,

kawangun kanthi basa padinan. Ewadene kanggo nambah kaendahane cerkak, pangripta
migunakake basa kang mirunggan. Tegese kanggo nguripake crita uga mentingake lelewaning
basa. Bab iki kanggo narik kawigatene pamaca lan nambahi daya sastra. Lelewaning basa yaiku
cara ngandharake penggalih lumantare basa kanthi cara mligi kang nudhuhake jiwa lan
kapribaden pangripta utawi panganggit. Lelewaning basa kang apik kudu ngandhut telung unsur
yaiku kajujuran, andhap asor, lan nengsemake. Kang kalebu lelewaning basa yaiku; majas,
tembung entar, tembung saroja, purwakanthi, tembung Kawi, pepindhan, bebasan, lan
sapanunggalane. Ing kene arep diudhal babagn majas, tembung rangkep, tembung entar, tembung
sarojo lan purwakanthi

Gatekna andharan ing ngisor iki!

A. Gaya Basa (Majas)

Gaya basa (majas) ateges cara-carane manungsa migunakake basa amrih gampang ditampa,
endah lan kepenak dirasa lan dirungu. Kang klebu gaya basa umpamane :
1. Metafora
Unen-unen pepindhan (diumpamakake).
Tuladha :
 Bocahe pancen ayu, mula ora kleru yen dadi kembang desa.
 Adit lagi dadi kembang lambene wong sasekolahan.
2. Personifikasi
Araning barang mati diumpamakake bisa polah kaya manungsa.
Tuladha :
 Gunung Kelud yen wis gelem watuk nggegirisi tenan.
 Sumpahe disekseni langit lan bumi.
3. Hiperbola
Pepindhan sing kliwat/keladuk.
Tuladha :
 Lakune kaya kilat.
 Swarane kaya mbelah-mbelaha bumi.
4. Ironi
Unen-unen sing nyaritakake kosok balene.
Tuladha :
 Bocah kok sregep temen, jam 9 esuk lagi tangi.
 Kowe pancen resikan, arep mapan turu ora nate wisuh.
5. Pleonasme
Pratelan penegas, kang sejatine ora kudu kasebut rangkep.
Tuladha :
 Bal bunder mak bleng mlebu gawang
 Aku tulung jupukna kothak persegi kae.
6. Antitese
Unen-unen kang mawa tembung kosok balen.
Tuladha :
 Rina wengi anggonku ndonga supaya kowe bisa lulus ujian.
 Gedhe cilik, enom tuwa, lanang wadon padha emoh keri ngramekake pengetan pitulasan.
7. Retoris
Pratelan pitakonan kang ora prelu wangsulan.
Tuladha :
 Apa ana wong kang gelem nolak rejeki?
 Apa kowe gelem yen nganti ora lulus ujian?
8. Repetisi
Pratelan kang bola-bali sinebut ing ukara.
Tuladha :
 Saya suwe, saya alum, saya garing, wusana banjur mati
9. Paradoks
Pratelan kang kosok balen karo kahanane.
Tuladha :
 Uripe mono rekasa, nanging putrane dadi kabeh
10. Litotes
Pratelan kanggo ngalusake kahanan.
Tuladha :
 Mangga kula aturi pinarak wonten gubug kula.

B. Tembung rangkep
Tembung rangkep yaiku sakabehing tembung sing diwacautawa ditulis rangkep utawa kaping
pindho, bisa sakabehing tembung utawa mung sawanda wae.
Tembung rangkep kaperang dadi 3 yaiku dwi purwa, dwilingga lan dwiwasana.
1. Tembung rangkep dwipurwa (dwi=loro, purwa=ngarep/wiwitan)
Tembung rangkep dwipurwa yaiku tembung kang dumadi saka pangrangkeping purwaing
tembung utawa pangrangkepe wanda kawitan/wanda ngarep.
Tuladhane:
 Luhur = lu+luhur = luluhur leluhur
 Tamba = ta+tamba = tatamba tetamaba
 Jamu = ja+jamu = jajamu jejamu
 Tuku = tu+tuku = tutuku tetuku
  Peteng = pe+peteng = pepeteng pepeteng

Panganggone ing ukara

Kabudayan iku minangka warisan saka leluhur, mula kudu dilentarekake

2. Tembung rangkep dwilingga

Tembung rangkep dwilingga yaiku tembung rangkep kang kadadean saka rangkep e
tembung lingga.
Tembung rangkep dwilingga warna-warnane yaiku:
 Dwi lingga wantah yaiku tembung lingga kang karangkep wutuh tanpa anna owah-
owahan swara.
Tuladha:
gedhe gedhe-gedhe
pinter pinter-pinter
takon takon-takon

Panganggone ing ukara

Ibu mundhut jambu gedhe-gedhe.

 Dwilingga salin swara

Tembung lingga kang karangkep mawa owah-owahan swara. Padatan kang kaowah
iku swara ing tembung kapisan.
Tuladha:
bagus bagus-bagus bogas-bagus
celuk celuk-celuk celak-celuk
sapa sapa-sapa sopa-sapa

Panganggone ing ukara

Aku celak-celuk nang omahe Ita ora nan wong sing nyauri.

 Dwilingga semu
Dwilingga semu tembung kang wujude kaya dwi lingga ananging ora nan linggane.
Tuladha:
ali-ali, alun-alun, ager-ager, ugel-ugel, golang-galing

Panganggone ing ukara

Aku tindak saka pasar jajane ager-ager
Nang Malioboro aku tuku ali-ali perak
 3. Tembung rangkep dwiwasana
Tembung rangkep dwiwasana yaiku tembung kang ngrangkep wanda pungkasan. Wanda
kapisan swara e (pepet)

Yen wandane pungkasan nemu sigeg, sigegke diilangi dhisik.

Tuladha:
cenges = ce-nges-nges cengenges
celuk = ce-luk-luk celuluk
jegik = je-gik-gik jegigik
Bocah sing diwulang cengengesan mesti ora iso.

Yen wandane kang kapindho sandhangan cakra utawa keret, yen diseselake cakra lan
kerete ilang
Tuladha:
Jegreg = je-greg-greg jegegreg
Cekruk = ce-kruk-kruk cekukruk

Panganggone ing ukara

Bejo jegegreg nang ngarep sekolahan ora wani mlebu amarga telat.

C. Tembung entar
Tembung entar yaiku tembung loro utawa luwih sing digabung dadi siji lan tegese dadi
beda saka asal-usule. Tembung entar tegese ora kaya teges salugune (kata kiasan)
utawa tembung kang ora kena ditegesi sawantahe bae.
Tuladha
Adus kringet : nyambut gawe mempeng banget
Dawa tangane : seneng njupik ( colong jupuk) dheweke wong liya
Ngangsu kawuruh : sinau, maguru
Udan tangis : akeh wong sing nangis
Bahu tengen : wong sing dipercaya

Panganggone ing ukara:

Bocah sekolah kuwi kudhu segrep ngangsu kawuruh.

D. Tembung Sarojo
Tembung saroja yaiku tembung loro utawa luwih kang padha utawa meh padha tegese
dienggo bebarengan nduweni teges mbangetake.
Tuladha :
1. Muga-muga sliramu tansah pinaringan bagas waras
Tembung bagas padha tegese karo tembung waras, yaiku sehat utawa sehat temenan.
 2. Cilik gedhe, enom tuwa padha jejel riyel ngebaki dalan.
Tembung jejel padha tegese karo tembung riyel, yaiku ngesuk utawa suk-sukan.

E. Purwakanthi
Purwakanthi utawa aliterasi yaiku unèn-unèn utawa ukara kang runtut basa utawa sastrané.
Purwakanthi bisa awujud ukara lumrah, bisa uga ngemot paribasan, saloka utawa tembang.
1. Purwakanthi swara
Purwakanthi swara yaiku unèn-unèn kang runtut swarané (vokal).
Tuladha:
 Wong urip iku kudu gemi, setiti, ngati-ati.
 Desa mawa cara negara mawa tata
2. Purwakanthi sastra
Purwakanthi sastra yaiku unèn-unèn kang runtut sastrané (konsonan) Tuladha :
 Tata titi Tatas titis
 Cecer cicir cewet
3. Purwakanthi basa/lumaksita
Purwakanthi basa/lumaksita yaiku unèn-unèn kang kadhapuk saka rong gatra.
Pungkasané gatra kapisan, dadi wiwitane gatra kapindho.
Tuladha :
 Jarwa pinter, pintere satriya ing pringgondani
 Bayem arda, ardane ngrusak busana

Gladhen
Ukara-ukara ing ngisor iki aranana kalebu gaya basa apa!
1. Bumine ngamuk, muncratake banjir bandhang.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………
2. Garwa punika sigaraning nyawa.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………
3. Tresnaku kakubur kayadene kereme Titanic.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………
4. Getihe muncrat gawe tlaga ing sakupenge.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………
5. We …lha sregep tenan, jam 8 wus tangi.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………
6. Swarane lembut kaya kapas.
 Wangsulan : …………………………………………………………………………………
7. Ora trima lara, mati daklabuhi kanggo mbuktekake yen aku pancen bener.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………
8. Apa maneh satus ewu, selawe rupiah wae aku ora nduwe.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………
9. Gedhe cilik, enom tuwa padha seneng dolanan wayang.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………
10. Priyayi gedhe dhuwur iku pancen bagus nanging ala. Tegese bagus rupane ala tumindake.
Wangsulan : …………………………………………………………………………………