1. 1. Defenisi Integral
Kalkulus integral adalah ilmu yang mempelajari definisi, properti,
dan aplikasi dari dua konsep yang saling berhubungan, integral taktentu
dan integral tertentu. Proses pencarian nilai dari sebuah integral
dinamakan pengintegralan (integration). Dengan kata lain, kalkulus
integral mempelajari dua operator linear yang saling berhubungan.
Kegunaan integral sebagai ilmu bantu dalam geometri, teknologi,
biologi dan ekonomi sudah tidak dapat disangkal lagi. Orang yang
tercatat dalam sejarah yang pertamakali mengemukakan ide tentang
integral adalah Archimedes seorang berkebangsaan Yunani yang berasal
dari Syracusa (287-212 SM). Archimedes menggunakan ide integral
untuk mencari luas suatu lingkaran, daerah yang dibatasi oleh parabola
dan tali busur dan sebagainya.
Proses integrasi pada prinsipnya merupakan kebalikan dari proses
diferensiasi. Dalam diferensial, jika f ( x) 2 x 2 maka f ' ( x) 4 x .
4x 2x
2
.
dy
Didalam diferensiasi, koefisien diferensial menunjukkan bahwa
dx
suatu fungsi dari x dideferensiasikan terhadap x , dx menunjukkan
1
Hand Out Matematika 2
bahwa hal ini sesuai dengan x' . Dalam integral, variable integrasi
ditunjukkan dengan penambahan d(variable) setelah fungsi yang akan
diintegrasikan. Dengan begitu 4 x dx berarti integral dari 4 x dengan
4 x dx 2 x
2
adalah 4 x , karenanya . Namun, koefiesien diferensial dari
4 x dx 2 x c. c
2
ditambahkan kedalam hasil. Dengan demikian
f ( x) g ( x) dx f ( x) dx g ( x) dx (1.2.1)
ax
n
Penyelesaian umum untuk integral berbentuk dx , dimana a
ax n 1
ax dx c
n
(1.3.1)
n 1
2
Hand Out Matematika 2
Aturan ini adalah benar jika n merupakan bilangan kecil (fractional), nol
atau bilangan bulat positif atau negatif, dengan pengecualian n = -1.
Berikut ini disajikan beberapa bentuk-bentuk standar integral :
1 n 1
x dx x c
n
a.
n 1
1
b. x dx ln x c
1 ax
e dx e c
ax
c.
a
1
d. sin ax dx a cos ax c
1
e. cos ax dx a sin ax c
1
f. tan ax dx a ln sec ax c
1
g. cot ax dx a ln csc ax c
1
h. sec axdx a ln sec ax tan ax c
1
i. csc axdx a ln csc ax cot ax c
1
sec axdx tan ax c
2
j.
a
1
csc axdx cot ax c
2
k.
a
1
l. sec ax. tan ax dx a sec ax c
1
m. csc ax. cot ax dx a csc ax c
1
n. sinh ax dx a cosh ax c
1
o. cosh ax dx a sinh ax c
3
Hand Out Matematika 2
1
p. tanh ax dx a ln cosh ax c
1
q. coth ax dx a ln sinh ax c
1
sec h ax dx a tan
1
r. (sinh ax ) c
1
csc h ax dx a coth
1
s. (cosh ax ) c
1
sec h ax dx tanh ax c
2
t.
a
1
csc h ax dx coth ax c
2
u.
a
dx x
v. a x2
sin 1 c, a 0
2
a
dx 1 x
w. a 2
x 2
tan 1 c, a 0
a a
dx 1 x
x. x. x a2 2
a
sec 1 c, a 0
a
Contoh soal:
Dengan menggunakan aturan diatas, selesaikan integral-integral berikut :
3x 41 3x 5
3x dx c c
4
a.
4 1 5
2 2 x 21 2 x 1 2
x2
2
b. dx 2 x c c c
2 1 1 x
1 3
1 1 3
x x 2 2
3 xdx 3x dx 3 1 c 3 3 c 2 x 2 c 2 x c
2 3
c.
1
2 2
2 x 3 3x
d. 4 x dx
Sebelum kita menyelesaikan intergral tersebut, maka terlebih dahulu
kita menyusunnya kedalam bentuk standar yang sudah diberikan.
4
Hand Out Matematika 2
2 x 3 3x 2 x 3 3x 2x 2 3 2x 2 3
4x dx 4 x 4 x
dx 4 4
dx 4 dx 4 dx
2 1
1 x 3 1 3
x c x3 x c
2 2 1 4 6 4
e. 1 x
2
dx 1 2 x x 2 dx dx 2 x dx x 2 dx
1 3
x x2 x c
3
f. 4 cos 3x dx
Berdasarkan bentuk-bentuk integral yang telah disajikan diatas, maka
4
4 cos 3x dx 4 cos 3x dx 3 sin 3x c
7
g. 7 sec 5x dx 7 sec 5 x dx 5 ln sec 5 x tan 5x c
2 5x
2e dx e c
5x
h.
5
2 2 2
i. e 5x
dx 2e 5 x dx e 5 x c 5 x c
5 5e
1. 4. Defenite Integrals
Integral-integral yang memuat konstanta-konstanta sebarang (c)
didalam hasilnya disebut integral tak tentuk (indefinite integrals). Integral
terdefenisi (definite integrals) merupakan integral yang nilainya dibatas
pada titik tertentu yaitu batas atas dan batas bawah. Untuk lebih
memahami tentang integral terdefinisi, marilah kita tinjau sebuah kurva y
= f(x) dibawah ini :
5
Hand Out Matematika 2
y = f(x)
a 1 x 1 2 x 2 3 x 1 x n-2 x n-1 n b
n-1
B B B B B B B B
B B B B B B B B B B
B B
Gambar 1.4.1
Daerah didalam interval a x b selanjutnya dibagi menjadi
beberapa sub-interval dengan titik-titik x1, x2, x3,...... , xn-1. Pada masing-
masing interval yang baru (a, x1), (x1, x2), ......, (xn-1, b) dipilih titik-titik
1 , 2 , ....., n . Bentuk penjumlahan dari masing-masing sub-interval
adalah
f (1 )( x1 a) f ( 2 )( x 2 x1 ) ..... f ( n )(b x n 1 ) (1.4.1)
k 1
f ( k )( x k x k 1 ) f ( k )x k
k 1
(1.4.2)
6
Hand Out Matematika 2
b b
b. A f ( x) dx A f ( x) dx
a a
b c b
c.
a
f ( x) dx f ( x) dx f ( x) dx
a c
b a
d.
a
f ( x) dx f ( x) dx
b
a
e. f ( x) dx 0
a
b b
g. Jika didalam a x b, f ( x ) g ( x ) , maka
a
f ( x) dx g ( x) dx
a
b b
h.
a
f ( x )dx f ( x ) dx , jika a b
a
Contoh soal :
Selesaikan integral-integral tertentu berikut :
3
3
x3 33 13 1 26
a. x dx c c c 9
2
1 3 1 3 3 3 3
4
4
x 2
4 1 4
1
2 32 1
b. dx x dx 2 x dx x 4 x 2 c
2 2
1 x 1 1 3 1
2 32 1
2 32 1
16 2 14 12 26
4 4.4 c 1 4.1 2 c
2 8 4
3 3 3 3 3 3 3
2 3 cos 3 cos(0)
2
3 cos 2 x 3 3
c. 3 sin 2 x dx c c c 3
0 2 0 2 2 2 2
7
Hand Out Matematika 2
1 1
3
d. 3e dt e 3t c e 3 c e 0 c e 3 1
3
3t
0 0
3 3 3
2x 2 1 1 3
1 x dx 1 2 x dx 1 x dx x ln x c
2
e.
1
3 2 ln 3 c 12 ln 1 c 8 ln 3
3 3
x 1 1 1
f. 2
4 x 3 dx x 3 2 x 2 3 x c 33 2.3 2 3.3 c 2 3 c
1 3 1 3 3
1 6 9 4
9 18 9 c c
3 3
2
g. 3 sin 2 x 2 cos 3 x dx cos 2 x sin 3x c
3 2 2
2 3
4 4
3 2 3 3 2 3
cos sin c cos sin c 2,638
2 3 2 2 2 3 4
8
Hand Out Matematika 2
6 dx 3x dx 6x
2
1. 2. 3. dx
3x 4
1
3x 1 dx x 1 dx
3
4. 4
dx 5. 6.
1 3x 5 1
3x
2 x 4 x 2 1 dx 3 x x dx x 2 dx
5
7. 8. 9.
3 6
x
10. x x 1 dx 11. sin dx
0
2
12. cos 2 x dx
0
4 3
3 4
13. 5 cot 2 z. cos sec 2 z dz 14. sec 4 z. tan 4 z dx 15. sec 2 3 x dx
9
Hand Out Matematika 2
k f ( x ) f ' ( x ) dx
n
(2.1.1)
Atau
f ' ( x)
k dx (2.1.2)
f ( x)n
Persamaan (2.1.1) dan (2.1.2) dapat diintegrasikan dengan mensubtitusi
u f (x ) .
Contoh Soal :
Selesaikan integral-integral dibawah ini !
a. cos3 x 7 dx
Bentuk integral diatas tidak standar seperti yang telah dijelaskan pada
bab sebelumnya. Untuk itu kita perlu melakukan subtitusi pada fungsi
tersebut agar menjadi bentuk yang standar.
Misalkan : u 3 x 7 du 3dx
10
Hand Out Matematika 2
1 1 1
cos u du sin u c sin 3 x 7 c
3 3 3
2 x 5
7
b. dx
du 1
Misalkan : u 2 x 5 2 dx du
dx 2
1 7 1 1 1 1
u du . u 8 c u 8 c 2 x 5 c
8
2 2 8 16 16
4
c. 5 x 3 dx
du 1
Misalkan : u 5 x 3 5 dx du
dx 5
1 4 4 4
du ln u c ln 5 x 3 c
5 u 5 5
1
2e
6 x 1
d. dx
0
du 1
Misalkan : u 6 x 1 6 dx du
dx 6
1 1 1
2 u 1 1 1 1
60
e du e u c e 6 x 1 c e 6 1 c e 1 c 49,35
3 0 3 0 3 3
6
24 sin
5
e. x. cos x dx
0
du
Misalkan : u sin x cos x du cos x dx
dx
1
24 6
24 u 5 du u 6 c 4 sin 6 x c 6
4 sin 6 c 4 sin 6 0 c
1
0 6 0 0
6 16
3x 4 x
5
f. 2
3 dx
du 1
Misalkan : u 4 x 2 3 8 x x dx du
dx 8
11
Hand Out Matematika 2
3 5
8
3 1 3 6
u du . u 6 c u c
1
6
4x 2 3 c
8 6 48 16
x
g. 2 3x 2
dx
du 1
Misalkan : u 2 3 x 2 6 x x dx du
dx 6
1 du 1
6 u
1
ln u c ln 2 3 x 2 c
6 6
2x
h. 4x 2 1
dx
du 1
Misalkan : u 4 x 2 1 8 x x dx du
dx 8
1 1 1
2 du 1 2 1 1 1 2 2 4x 2 1
8 1
u du .
4 4 1
u c u2 c
4 2
c
u2 1
2
du 1
Misalkan : u 2 x 2 7 4 x x dx du
dx 4
Selanjutnya batas integrasi diubah menjadi :
Pada x 3 u 2.3 2 7 25 dan x 1 u 2.12 7 9 .
25
25
x 3
5
u 25 1
5 1 1
1
5
3
x15x 2 x 7 dx 4 u9 u 2 du 4 . 1 u 2 c 6 u 2 c
2
1 9
2 9
5 3
5 3 5 245
(25) 2 c (9) 2 c 125 27
6 6 6 3
12
Hand Out Matematika 2
2
1 cos 2 x
b.
0
2
dx
2
cos 2 x
0
2
dx
du 1
Misalkan : u 2 x 2 dx du
dx 2
Selanjutnya batas integrasi diubah menjadi :
Pada x u dan x 0 u 0 .
2
1 1 1 1
40 cos u du sin u c sin c sin 0 c 0
4 0 4 4
Jadi :
2
1 cos 2 x
0
2
dx
4
3
1 1
c. x
1
2
1
x
dx
1 du 1 1
Misalkan : u 1 2 du 2 dx
x dx x x
Selanjutnya batas integrasi diubah menjadi :
1 2
Pada x 3 u 1 dan x 1 u 0 .
3 3
2 2
3 2 2 2
3 5
3 1
2 32 2 2
0 u du 3 u c 3 3 c c 3 0,3629
2
0
13
Hand Out Matematika 2
2
sin x
d. 1 cos x dx
0
du
Misalkan : u 1 cos x sin x du sin x dx
dx
Selanjutnya batas integrasi diubah menjadi :
Pada x u 1 cos 1 dan x 0 u 1 cos 0 0 .
2 2
2 1
sin x 1
0 1 cos x dx 0 u dx ln u c 0 ln 1 c ln 0 c 0
1
14
Hand Out Matematika 2
x 3x
5
3 x 1 dx 5 dx x 5 x 3 2 dx
2 2
1. 2. 3.
3 x 1
x e ex
4. 1 9x 2
dx 5. 3x 1
dx 6.
1 2e x
dx
1 cos 2 x sec 2 x
7. sin x e
cos x
dx 8. dx 9. dx
sin 2 2 x 1 tan x
3
1
13. Potensial elektrostatik pada seluruh bagian piringan sirkular konduksi yang
9
R
jari-jarinya dinyatakan dalam bentuk persamaan V 2 dR .
0 R r2
2
15
Hand Out Matematika 2
u dv uv v du (3.3)
udv u ( x) v( x) v du
b
a
(3.4)
a a
problem asalnya.
16
Hand Out Matematika 2
Contoh Soal :
xe
x
a. dx
Misalkan : u x dan dv e x dx
Pemisalan tersebut kemudian diselesaikan menjadi
du dx dan v e x dx e x
xe
x
dx u dv u.v v du x.e x e x dx x.e x e x e x x 1 c
b. ln x dx
Misalkan : u ln x dan dv dx
1
du dx dan v dx x
x
dx
ln x dx u dv u.v v du x ln x x x ln x x x ln x 1 c
x
c. x sin x dx
Misalkan : u x dan dv sin x dx
aljabar.
du 1
Misalkan : u 1 x 2 2 x x dx du
dx 2
x 1 1 1
1 x 2
dx
2 u
du ln u
2
17
Hand Out Matematika 2
e
ax
e. cos bx dx
b b
Misalkan : u e ax dan dv sin bx dx
1
du ae ax dx dan v sin bx dx cos bx
b
1 a
e sin bx dx e ax cos bx e ax cos bx dx
ax
b b
1 ax a 1 a
e cos bx dx e sin bx e ax cos bx e ax cos bx dx
ax
b b b b
2
1 ax a a
e sin bx 2 e ax cos bx e
ax
cos bx dx
b b b
a 2 ax 1 ax a ax
1 e cos bx dx e sin bx 2 e cos bx
b b b
e ax b sin bx a cos bx
Jadi, e ax cos bx dx
a2 b2
18
Hand Out Matematika 2
xe ln x
2x 2
1. dx 2. x ln x dx 3. dx
1
x e x dx x cos x sinh x dx
2 2
4. 5. x dx 6.
0
cot xln x x
1 2 2
7. x dx 8. dx 9. sin x dx
2
x 11. e x cos x dx
2 3 x
10. e dx
0 0
Buktikan :
x n 1 1 x n 1
x sin x dx n 1 1 x2
1
12. n
sin 1 x dx
n 1
x n 1 1 x n 1
13. x tan x dx
n 1 1 x2
1 1
n
tan x dx
n 1
19
Hand Out Matematika 2
sin cos
n n
1. x dx, x dx
sin
m
2. x cos n x dx
tan cot
m
3. x sec n x dx, m
x csc n x dx
20
Hand Out Matematika 2
1
k. cos A cos B cos A B cos A B
2
sin cos
n n
x dx, x dx , n merupakan bilangan bulat positif
Atau
Penyelesaian :
sin
3
x dx sin x sin 2 x dx sin x 1 cos 2 x dx
sin x dx sin x cos 2 x dx
sin x dx cos x c
sin x cos 2 x dx
21
Hand Out Matematika 2
du
Misalkan : u cos x sin x sin x dx du
dx
1 1
sin x cos x dx u 2 du u 3 c cos 3 x c
2
3 3
Jadi :
sin
3 1
x dx cos x cos 3 x c cos x 1 cos 2 x c
3
ii. n merupakan bilangan genap positif
Apabila n merupakan bilangan genap positif, maka persamaan diubah
kedalam bentuk :
n
sin x dx sin x
n 2 2 dx
Atau
n
cos x dx cos x
n 2 2 dx
1
Selanjutnya dilakukan subtitusi sin 2 x 1 cos 2 x atau
2
1
cos 2 x 1 cos 2 x .
2
Contoh :
Selesaikan integral : cos 4 x dx
Penyelesaian :
2
4
21
1
cos x dx cos x dx 2 1 cos 2 x dx 4 1 2 cos 2 x cos 2 x dx
2 2
1 1 1
dx cos 2 x dx cos 2 2 x dx
4 2 4
1 1
4 dx x c
4
1 1
2 cos 2 x dx sin 2 x c
4
22
Hand Out Matematika 2
1 1 1 1 1 1
cos 2 2 x dx 1 cos 4 x dx 1 cos 4 x dx dx cos 4 x dx
4 4 2 8 8 8
1 1
x sin 4 x c
8 32
Jadi :
1
cos
4
x dx x sin 2 x 1 4 x sin 4 x c 1 12 x sin 2 x sin 4 x c
4 32 32
Penyelesaian :
sin
3
x cos 4 x dx sin x sin 2 x cos 4 x dx sin x cos 4 x 1 cos 2 x dx
sin x cos 4 x cos 6 x dx sin x cos 4 x dx sin x cos 6 x dx
du
Misalkan : u cos x sin x sin x dx du
dx
1 1
sin x cos x dx u 4 du u 5 c cos 5 x c
4
5 5
1 1
sin x cos x dx u 6 du u 7 c cos 7 x c
6
7 7
1 1
sin x cos 4 x dx cos 5 x cos 2 x c
3
Jadi :
5 7
23
Hand Out Matematika 2
Penyelesaian :
sin
5
x cos 3 x dx sin 5 x cos x cos 2 x dx sin 5 x cos x 1 sin 2 x dx
cos x sin 5 x sin 7 x dx cos x sin 5 x dx cos x sin 7 x dx
du
Misalkan : u sin x cos x cos x dx du
dx
1 1
cos x sin x dx u 5 du u 6 c sin 6 x c
5
6 6
1 1
cos x sin x dx u 7 du u 8 c sin 8 x c
7
8 8
1 1
sin x cos 3 x dx sin 6 x sin 2 x c
5
Jadi :
6 8
iii. m dan n Genap
Apabila m dan n genap, subtitusi dilakukan pada fungsi yang
memiliki pangkat paling kecil.
Contoh :
Selesaikan integral : sin 2 x cos 4 x dx
Penyelesaian :
sin
2
x cos 4 x dx 1 cos 2 x cos 4 x dx cos 4 x cos 6 x dx
Hasil yang diperoleh selanjutnya diselesaikan dengan menggunakan
metode yang telah dijelaskan sebelumnya.
24
Hand Out Matematika 2
i. m atau n Ganjil
Apabila m ganjil dan n genap, maka persamaan diubah menjadi
Dari perubahan tersebut akan diperoleh (m-1) genap dan (n-1) ganjil.
Selanjutnya digunakan sifat identitas trigonometri
tan 2 x sec 2 x 1
m 1 m 1
tan x
sec n 1 x tan x sec x dx sec 2 x 1 sec n 1 x tan x sec x dx
2 2 2
du
Kemudian dilakukan pemisalan u sec x sec x tan x
dx
Contoh :
tan
3
Selesaikan integral : x sec 4 x dx
Penyelesaian :
tan
3
x sec 4 x dx tan 2 x sec 3 x tan x sec x dx sec 2 x 1 sec 3 x tan x sec x dx
du
Misalkan : u sec x sec x tan x sec x tan x dx du
dx
sec
x 1 sec 3 x tan x sec x dx sec 5 x sec 3 x tan x sec x dx
2
u 5 u 3 du 1 6 1 4
6
1 1
u u c sec 4 x sec 2 x c
4 6 4
1 1
tan x sec 4 x dx sec 4 x sec 2 x c
3
Jadi :
6 4
Jika m genap dan n ganjil, maka persamaan diubah menjadi
m m
tan
2
Selesaikan integral : x sec x dx
Penyelesaian :
25
Hand Out Matematika 2
tan
2
x sec x dx sec 2 x 1 sec x dx sec 3 x sec x dx
sec 3 x dx sec x dx
dv sec 2 x dx v tan x
1 1
sec x dx sec x tan x sec x dx
3
2 2
Jadi :
1 1
tan x sec x dx sec x tan x sec x dx sec x dx
2
2 2
sec x tan x ln sec x tan x
1
2
ii. m dan n Ganjil
Apabila m dan n ganjil, tahap-tahap penyelesaian sama dengan bagian
(i).
Contoh :
tan
3
Selesaikan integral : x sec 3 x dx
Penyelesaian :
tan
3
x sec 3 x dx tan 2 x sec 2 x tan x sec x dx sec 2 x 1 sec 2 x tan x sec x dx
5 5
26
Hand Out Matematika 2
1 1
sec x tan x sec x dx u 2 du u 3 c sec 3 x c
2
3 3
1 1
tan x sec 3 x dx sec 5 x sec 3 x c
3
Jadi :
5 3
iii. m dan n Genap
Apabila m dan n genap, maka persamaan diubah menjadi
n
n
tan m x 1 tan 2 x 4 sec 2 x dx
Contoh :
tan
2
Selesaikan integral : x sec 4 x dx
Penyelesaian :
tan
2
x sec 4 x dx tan 2 x 1 tan 2 x sec 2 x dx
tan 2 x tan 4 x sec 2 x dx
du
Misalkan : u tan x sec 2 x sec 2 x dx du
dx
tan
1 1
2
x tan 4 x sec 2 x dx u 2 u 4 du u 3 u 5 c
3 5
Jadi :
1 1
tan x sec 4 x dx tan 3 x tan 5 x c
2
3 5
Integral type ini dapat diselesaikan dengan menggunakan salah satu dari
sifat identitas trigonometri dibawah ini.
1
sin A sin B cos A B cos A B
2
1
sin A cos B sin A B sin A B
2
1
cos A cos B cos A B cos A B
2
27
Hand Out Matematika 2
Contoh :
Selesaikan integral : sin 3 x sin 2 x dx
Penyelesaian :
1 1
sin 3x sin 2 x dx 2 cos3x 2 x cos3x 2 x dx 2 cos x cos 5 x dx
1 1
sin x sin 5 x c
2 5
28
Hand Out Matematika 2
sin x
sin cos sin
2 3
1. x cos x dx 2. 2
dx 3. x dx
x
29