I. SISINDIRAN
Sisindiran berasal dari kata sindir, artinya berkata secara tidak langsung atau tidak terus
terang. Sisindiran adalah bentuk puisi semacam pantun di dalam sastra Melayu. Sisindiran
tumbuh dan berkembang pada masyarakat bahasa Sunda umumnya. Sisindiran berasal dari kata
sindir ‘sindir, menyindir’, artinya berkata secara tidak langsung atau tidak terus-terang.
Sisindiran ialah suatu bentuk puisi sastra tradisional Sunda yang mempunyai sampiran dan isi.
Sisindiran ini merupakan karya sastra Sunda asli yang sudah ada sejak dulu, jauh sebelum islam
dating (Haji Hasan Mustapa, 1913).
Sisindiran ini lahir sebelum tahun 1600 M. bersama cerita pantun, dongeng, jangjawokan
‘mantra’. (Yus Rusyana, 1969: 11). Sisindiran adalah bentuk puisi tradisional Sunda yang
sebentuk dengan pantun dalam sastra Melayu; umumnya terdiri atas empat larik, tapi bisa kurang
atau lebih, hanya selalu berlarik genap, karena terbagi menjadi dua bagian yang sama jumlah
lariknya. Bagian pertama disebut cangkang (kulit=sampiran) dan bagian kedua disebut eusi (isi).
Sisindiran dibagi atas tiga jenis, yaitu wawangsalan, rarakitan, paparikan. Di dalam tiga
jenis tersebut jika dilihat dari sifatna ‘keperluannya/tujuan’, memiliki pula tiga keperluan/tujuan
pula yakni: silih asih ‘kasih sayang’, piwuruk ‘pepatah’, sésébréd ‘humor’.
Menurut Salmun dalam Kandaga Kesusastraan Sunda (1963: 55)
Kecap sisindiran ari asalna mah tina kecap sindir, anu maksudna sisi. Ngomong ku sindir
maksudna ngomong anu nyisi, henteu poksang ceplak Pahang, pikeun ngaragangan anu dibawa
nyarita, supaya omongan urang karasana henteu nyentug atawa ngagasruk kana haténa.
Sanajan sindir jeung sisindiran téa ceuk hartining kecap mah béda-béda hartina jeung larapna,
tapi ari pokona mah tetep sarua, nya éta ngedalkeun maksud henteu saceplakna, tapi dibulen ku
kecap-kecap séjén anu ngandung karasmén, dipalar pikaresepeun. Lamun diibaratkeun kana
bubuahan téa mah, aya cangkang jeung eusina. Bisana kaarah eusina teh kudu bisa mesék
cangkangna.
‘Kata sisindiran berasal dari kata sindir, yang artinya sisi. Berbicara dengan menggunakan sindir
artinya berbicara tidak langsung apa adanya, hal ini dimaksudkan untuk menghormati yang
diajak berbicara, agar ucapan kita tidak menyinggung perasaan pendengar.
Meskipun sindir dan sisindiran berbeda arti dan penggunaannya, tetapi pada dasarnya tetap
sama, yaitu menyampaikan maksud atau tuturan secara tidak langsung apa adanya, tetapi
disampaikan dengan ungkapan yang lebih baik, agar enak didengar. Jika diibaratkan dengan
buah, ada cangkang dan isi. Untuk mendapatkan isinya, harus dapat mengupas cangkangnya.
Menurut Wibisana (2000: 431), istilah sisindiran sudah ada sejak abad ke-16. Naskah
kuno Sanghyang Siksa Kandang Karesian memberi informasi tentang hal itu, akan tetapi diawali
dengan kata kawih, jadi kawih sisindiran. Ini mungkin nama lagu, bukan nama bentuk sastra.
Lebih lanjut Wibisana (2000: 431) menjelaskan, sisindiran dalam sastra Sunda sama
dengan pantun dalam sastra Melayu atau Indonesia. Seperti halnya pantun, sisindiran pun terdiri
atas dua bagian, yakni cangkang ‘sampiran’ dan eusi ‘isi’. Juga mengenai jumlah lariknya, walau
umumnya empat larik, tak sedikit pula yang lebih dari itu dalam jumlah yang genap.
Menurut Ekadjati (2000: 598), sisindiran adalah bentuk puisi tradisionil Sunda yang
sebentuk dengan pantun dalam sastra Melayu; umumnya terdiri atas empat larik, tapi bisa kurang
atau lebih, hanya selalu berlarik genap, karena terbagi menjadi dua bagian yang sama jumlah
lariknya. Bagian pertama disebut cangkang (kulit=sampiran) dan bagian kedua disebut eusi (isi).
Lebih lanjut Ekadjati (2000: 598) menjelaskan: Karena sisindiran itu seperti juga bentuk
sastra yang lain menjadi milik bersama, maka tak perlu mengucapkan cangkang dan eusi sebuah
sisindiran, karena yang diajak bicara akan mafhum.
Dan menurut Gunardi dalam Inferensi Dan Referensi Wawangsalan Bahasa Sunda
(2011: 19)
“Sisindiran adalah salah satu hasil rekayasa bahasa Sunda di dalam karya sastra Sunda, yang di
dalam bentuknya terdapat cangkang (sampiran) dan eusi (isi), untuk menyampaikan maksud
secara tidak langsung, agar tidak menyinggung perasaan pendengar (yang diajak bicara).
Sisindiran dibagi atas, paparikan, rarakitan, dan wawangsalan.”
1. Rarakitan
Rarakitan adalah salah satu bentuk sisindiran yang dibentuk oleh cangkang (sampiran)
dan eusi (isi). Hubungan antara cangkang dan isi harus satu suara serta sama purwakanti dalam
setiap akhirannya.
Rarakitan merupakan sisindiran yang terdiri dari sampiran dan isi dengan jumlah yang
sama banyak dalam sebaitnya. Kata rarakitan sendiri mengandung arti seperti rakit atau
berpasangan (sarakit = sepasang). Disebut rarakitan karena kata pada awal baris bagian sampiran
diulangi atau dipergunakan lagi pada awal baris bagian isi
Rarakitan di dalam sisindiran adalah kawih ‘lagu’ yang sampiran dan isinya memiliki
kesamaan pada awal lariknya.
Contoh Rarakitan:
Silih asih
Piwuruk
Sésébréd
Contoh Paparikan:
Silih asih
Leuleupeutan leuleumeungan,
ngarah kékéjoanana.
Deudeukeutan reureujeungan,
ngarah téténjoanana.
Piwuruk
Sésébréd
3. Wawangsalan
Salah satu aspek bahasa dan sastra Sunda yang juga melibatkan bahasa Sunda sebagai
media adalah wawangsalan. Wawangsalan dalam bahasa Sunda merupakan susunan kata
dalam bentuk teka-teki yang sama dengan wangsalan di dalam Kesusastraan Cirebon.
Wawangsalan di dalam khasanah sastra Sunda termasuk di dalam salah satu dari bentuk
sisindiran.
Wawangsalan berbeda dari bentuk rarakitan dan paparikan. Wawangsalan (yang
berbentuk teka-teki) pada umumnya terdiri dari dua larik. Larik pertama sebagai sampiran
(teka-teki), dan larik kedua merupakan rujukan terhadap teka-teki larik pertama. Pada
sebagian wawangsalan yang sudah sering digunakan oleh masyarakat penutur bahasa Sunda,
larik kedua sekaligus juga merupakan arti dari larik pertama. Hanya dengan mengucapkan
wawangsalan larik pertama saja, penutur bahasa Sunda dapat memahami isinya (membentuk
idiom).
Di dalam wawangsalan, selain menebak teka-teki yang disampaikan di larik pertama.
Jawaban larik pertama tersebut akan memunculkan bermacam-macam jenis kata. Dapat
berupa jenis nomina, verba, adjektiva, adverbial dsb. Rujukan jawaban teka-teki pertama
tersebut, dapat mengungkapkan makna referensial wawangsalan larik pertama. Melalui
kajian larik pertama wawangsalan dapat dianalisis kandungan makna idiomatik yang ada di
dalam wawangsalan.
Contoh Wawangsalan:
-méga beureum surupna geus burit, ngalanglayung panas pipikiran. (layung)
-cikur jangkung jahé konéng, naha teu palay tepung. (panglay)
-sim abdi mah ngabeunying leutik, ari ras cimataan. (amis mata)
-gedong tengah laut, ulah kapalang nyabéla. (kapal)
-paripaos gunting pameulahan gambir, kacipta salamina. (kacip)
wawangsalan - paparikan Sareung sisindiran
Wangsal téh sok murwakanti jeung salah sahiji kecap anu aya dina bagian eusi téa.
Nilik kana wangunna, wawangsalan téh diwangun ku dua padalisan: sapadalisan
sindir, sapadalisan deui eusi.
Jumlah engang dina unggal padalisan nyaéta dalapan engang. Umumna eusi
wawangsalan téh ngeunaan silihasih, cinta atawa birahi.
Contona:
=============================
Belut sisit saba darat,
Kapiraray siang wengi.
(Maksudna: oray)
Jukut jangkung pipir gunung,
Hate abdi panas peurih.
(Maksudna eurih)
=============================
Paparikan téh nyaéta wangun . Kecap paparikan asalna tina kecap ”parék” anu
hartina ”deukeut”. Paparikan diwangun ku cangkang jeung eusi, anu padeukeut
sorana, sarta murwakanti laraswekas dina unggal . Ari jumlah dina sapadana, kudu
jengkep: dua, opat, genep, dalapan, jst.
Satengahna tina jumlah padalisan téh cangkangna, satengahna deui eusi. Ari réana
engang dina unggal padalisan umumna dalapan engang. Contona paparikan:
=============================
Boboko ragrag di imah,
Ninggang kana pileuiteun
Mun bogoh montong ka sémah
Ari anggang sok leungiteun.
=============================
Paparikan di luhur diwangun ku opat padalisan; dua cangkang, dua eusi. Padalisan
kahiji dina cangkang, padeukeut sorana sarta murwakanti tungtungna jeung
padalisan kahiji dina eusi.
Padalisan kadua dina cangkang padeukeut sorana sarta murwakanti tungtungna
jeung padalian kadua dina eusi.
Upama nilik kana eusina, paparikan bisa dipasing-pasing jadi: paparikan silihasih,
paparikan piwuruk, jeung paparikan sésébréd
Paparikan silih asih nyaéta paparikan nu eusina ngeunaan silihasih, cinta, atawa
birahi. Contona:
=============================
Meuncit meri dina rakit,
boboko wadah bakatul.
Lain nyeri ku panyakit,
kabogoh direbut batur.
=============================
hiji deui :
=============================
lain Bangban lain Pacin,
lain kananga kuduna.
lain babad lain tanding,
lain kadinya kuduna.
=============================
Paparikan Piwuruk
Conto sisindiran:
=============================
Aya roda dina tanjakan,
katinggang ku pangpung jengkol.
Aya ronda gogoakan,
katinggang ku hulu kohkol.
=============================
aya listrik di masigit,
caangna kamana-mana.
aya istri jangkung alit,
Contoh Wawangsalan
Di dalam Bahasa Sunda ada istilah yang disebut wawangsalan. Wawangsalan merupakan
susunan kata dalam bentuk teka-teki. Wawangsalan di dalam khasanah sastra Sunda termasuk
di dalam salah satu dari bentuk sisindiran. Wawangsalan pada umumnya terdiri dari dua
larik. Larik pertama sebagai sampiran (teka-teki), dan jawaban teka teki tersebut merujuk
pada larik kedua. Berikut merupakan contoh-contoh wawangsalan:
Wawangsalan téh asal kecapna tina “wangsal” sawanda (synonim) jeung kecap “wangsul”,
anu ngandung harti “balik”. Ku sabab éta, Wawangsalan téh sok disebut ogé Bangbalikan.
Wawangsalan atawa Bangbalikan nyaéta hiji wanda Sisindiran anu diwangun ku cangkang
(sampiran) jeung eusi (isi) sarta di satukangeun eusina mangrupa tarucing. Éta eusi tarucing
(disebut “wangsalna”) téh baris kapanggih saupama urang geus balik deui néangan kecap
dina omongan nu ti heula.
Dina conto kahiji di handap, upamana, “Abdi mah caruluk Arab” (cangkang), “henteu tarima
téh teuing” (eusi). Upama dibasakeun mah tarucingna téh: Naon ari “caruluk Arab téh?”
Jawabanna nyaéta “korma”. Ieu jawaban bisa kapanggih sanggeus urang balik deui mariksa
kecap-kecap dina eusina “henteu tarima téh teuing”. Di dinya aya kecap “tarima” anu
mémang sasora jeung kecap “korma”.
Ditilik tina wangunna, Wawangsalan téh aya anu mangrupa Wawangsalan Lanjaran sarta
Wawangsalan Dangding. Wawangsalan Lanjaran nyaéta Wawangsalan anu teu kauger ku
patokan pupuh; dijadikeun ku dua omongan atawa padalisan. Padalisan kahiji mangrupa
cangkang, sedengkeun padalisan kadua eusi. Lobana éngang (suku kata/vokal), boh cangkang
boh eusi, aya dalapan éngang. Anapon Wawangsalan Dangding mah nyaéta Wawangsalan
anu kauger ku patokan Pupuh. Wangun ieu Wawangsalan mah baris gumantung kana patokan
Pupuh anu dipakéna, anu ngawengku ugeran guru lagu jeung guru wilangan.
Di handap ieu mangrupa conto-conto Wawangsalan Lanjaran anu geus sumebar di
masyarakat Sunda. Ilaharna, saupama dipaké dina omongan sapopoé, tara jeung eusina tapi
cukup ku cangkangna wungkul. Saupama omongan, “Perkara nu kamari ieu jadi bahan
caritaan balaréa téh geuning teu puguh monyét hideungna.” Keur nu apal kana Wawangsalan
mah, omongan sakitu ogé geus kaharti. Yén nu dimaksudna téh nyaéta “teu puguh
tungtungna”. Hal ieu dilantarankeun uni Wawangsalan, “Teu puguh monyét hideungna, teu
puguh tungtungna” anu wangsalna téh nyaéta lutung. Pon kitu, urang ogé bisa nyieun
wawangsalan sorangan kalawan ugeran anu kasebut.
Abdi mah caruluk Arab Abdi téh kapiring leutik
henteu tarima téh teuing [=korma] kaisinan ku gamparan [=pisin]