Aljabar Linier

1.4 SISTEM PERSAMAAN LINIER DAN SOLUSINYA

Sembarang sistem m persamaan linear dalam n peubah (variabel) bisa ditulis sebagai :
a11x1 + a12x2 + … + a1nxn = b1
a21x1 + a22x2 + … + a2nxn = b2
. . . .
. . . .
am1x1 + am2x2 + … + amnxn = bm

Persamaan diatas membentuk suatu sistem persamaan linier. Sistem persamaan diatas bisa

ditulis dalam bentuk matriks AX = B , dengan :

 a11 a1 2 . . . a1n 
 
 a11 a1 2 . . . a1n 
 . . 
A   
 . . 
a a . . . a 
 m1 m 2 m n 

 


 b11  X 1 
   
 .   . 

, B  


.
.



dan X  


.
.



b  X 
 m   n 

Sistem persamaan linier disebut homogen jika B = 0, dan tak homogen jika B  0

Matriks A disebut matriks koefisien dari Sistem persamaan linier dan matriks

Dari persamaan diatas :

 a 11 a 12 ... a 1n b1 

 a 11 a 12 ... a 1n . 
 
(A | B)   . . .  disebut matriks lengkap Sistem persamaan linier
 . . . 
 
 a m1 a m2 ... a mn bm 
 

Contoh Soal :

Tentukan himpunan jawab dari Sistem Persamaan Linier (SPL) :

Sistem Persamaan Linier 1

 Aljabar Linier

2X 1  3X 2  X 3  11
X 1  X 2  2X 3  9
2X 1  X 2  X 3  7

Penyelesaian :

(1) Dengan menggunakan bentuk AX = B :

 1 
2 5 
2

3 1
  6 6 6 
Diperoleh : A-1   63 
3
A1 1 2 0 
6
2
 1 1
  1 4

1 
 6 6 6 

 X1   1

2 5 
   6 6 6  11 
 
X=A .B-1 X
 2   63 0 
3
6
 . 9 =
X   1 4 1  7
 
 3  6 6

6 

1
 
=  2
 3
 

X1 = 1, X2 = 2, X3 = 3

Himpunan Jawab (HJ) = {1, 2, 3)

Uji : Dengan memasukkan nilai X1, X2, dan X3 ke Persamaan

(2) Dengan menggunakan MATRIKS LENGKAP :

Sistem Persamaan Linier 2

 Aljabar Linier

1 9
b21(-2) 
1 2 1 1 2 9
2 3 1 11     b12(-1)
  2 3 1 11  0 1 3 7 
1 1 2 9 2 1 1 7 0 1 3  11 
2 b12   b31(-2)   b32(1)
 1 1 7 

1 0 5 16  1 0 5 16 
    b13(-5)
0 1 3 7  0 1 3  7
0 0 6  18  0 0 1 3 
 b3(-1/6)  b23(3)

1 0 0 1
  X1 = 1
0 1 0 2
X2 = 2
0 0 1 3 
 X3 = 3

HJ = {1, 2, 3}

Uji : Dengan memasukkan nilai X1, X2, dan X3 ke dalam Persamaan

(3) Penyelesaian SPL Dengan Determinan

SPL :
a11x1 + a12x2 + … + a1nxn = b1
a21x1 + a22x2 + … + a2nxn = b2
. . . .
. . . .
am1x1 + am2x2 + … + amnxn = bm

Ditulis ke dalam bentuk :

a 11 a 12 a 13  a 1n
a a 22 a 23  a 2n
Δ  21
    
a m1 a m2 a m3  a mn

Koefisien ditukar dengan b

Sistem Persamaan Linier 3

 Aljabar Linier

b1 a 12 a 13  a 1n
b2 a 22 a 23  a 2n
ΔX1 
    
bm a m2 a m3  a mn

Koefisien ditukar dengan b

a 11 b1 a 13  a 1n
a 21 b2 a 23  a 2n
ΔX 2 
    
a m1 bm a m3  a mn

Koefisien ditukar dengan b

a 11 a 12 b3  a 1n
a 21 a 22 b3  a 2n
ΔX 3 
    
a m1 a m2 bm  a mn

Koefisien ditukar dengan b

a 11 a 12 a 13  b1
a 21 a 22 a 23  b2
ΔX n 
    
a m1 a m2 a m3  bm

Maka :
ΔX 1
X1 
Δ
ΔX 2
X2 
Δ
ΔX 3
X3 
Δ

ΔX n
Xn 
Δ
Contoh Soal :
Tentukan penyelesaian dari SPL :

Sistem Persamaan Linier 4

 Aljabar Linier

3X 1  2X 2  2X 3  1
2X 1  3X 2  X 3  1
5X 1  X 2  3X 3  0

Jawab :
3 2 2
 2 3 1  27  10  4  (30  3  12)
5 1 3
 12

1 2 2
ΔX 1  1 3 1  9  2  (1  6)
0 1 3
 12

3 1 2
ΔX 2  2 1 1  ( 9  5  0)  ( 10  0  6)
5 0 3
 12

3 2 1
ΔX 3  2 3 1  10  2  ( 15  3)
5 1 0
 24

ΔX1 12 ΔX 2 12 ΔX 3 24
X1   1 ; X2   1 ; X3   2
Δ 12 Δ 12 Δ 12

HJ = {1, 1, 2}  X1 = 1; X2 = 1; X3 = 2
Uji : Dengan memasukkan nilai X1, X2, dan X3 ke Persamaan

(4) Penyelesaian SPL dengan ESELON SPL Eliminasi

SPL : a11x1 + a12x2 + … + a1nxn = b1

a21x1 + a22x2 + … + a2nxn = b2
. . . .
. . . .
am1x1 + am2x2 + … + amnxn = bm
Contoh 1 :

Sistem Persamaan Linier 5

 Aljabar Linier

3X 1  2X 2  4X 3  9 ..... (1)
2X 1  3X 2  X 3  1 ..... (2)
X 1  X 2  3X 3  8 ..... (3)

Tentukan bentuk Eselon SPL dengan Himpunan Jawab :

Penyelesaian :

(1-2)
2x(1) 6X1 + 4X2 – 8X3 = 18
3x(2) 6X1 – 9X2 + 3X3 = 3
13X2 – 11X3 = 15 ……. (4)

(1-3)
3X1 + 2X2 – 4X3 = 9
3x(3) 3X1 + 3X2 + 9X3 = 24
- X2 – 13X3 = -15
X2 + 13X3 = 15 ……. (5)

(4-5)
13X2 – 11X3 = 15
13x(5) 13X2 + 169X3 = 195
- 180X3 = -180
X3 = 1

Sehingga :
3X 1  2X 2  4X 3  9
13X2 – 11X3 = 15 BENTUK ESELON SPL
X3 = 1

13X2 – 11 = 15 Substitusikan ke pers (1)

13X2 = 26 3X1 + 4 – 4 = 9
X2 = 2 X1 = 3

Himpunan Jawab : { 3, 2, 1 }  Uji : Dengan memasukkan nilai X1, X2, dan X3 ke Pers
Soal Latihan :
5X 1  3X 2  X3  3
1. 2X 1  2X 2  5X 3  1
3X 1  X2  4X 3  0

X1  X2  X3  0
2.  2X 1  3X 2  2X 3  1
3X 1  4X 2  3X 3  5

Sistem Persamaan Linier 6

 Aljabar Linier

2X 1  4X 2  5X 3  0
3. X1  X2  X3  0
3X1  3X 2  2X 3  2

Selesaikan ketiga soal di atas masing – masing dengan :

 X = A-1. B
 Matriks Lengkap  Gunakan transformasi baris
 Dengan menggunakan Determinan
 Penyelesaian dengan Eselon SPL  Eliminasi

Soal Tambahan

Tentukan Bentuk Eselon dan Himpunan Jawab dari SPL

1. 2X1 + 3X2 – 2X3 + X4 = 3
3X1 + 2X2 + X3 – 2X4 = 7
4X1 – 4X2 – 3X3 + 3X4 = 1
X1 + X2 + 2X3 – 3X4 = 3

2. 2X1 + X2 + X3 – X4 = 3
3X1 + 3X2 – 2X3 + 2X4 = 11
4X1 – 2X2 – 2X3 + 2X4 = 2
5X1 + 5X2 + 3X3 – X4 = 0

Sistem Persamaan Linier 7