Bekalan Air & Kebersihan Alam Sekeliling

(BAKAS)
Rural Environmental Sanitation Programme
(RESP)

Pengenalan Umum &

Perkembangan Semasa
Projek Bekalan Air di
bawah KKM

Bahagian Perkhidmatan Kejuruteraan

Kementerian Kesihatan Malaysia
 Latar Belakang
 Kajian pada tahun 1968 menunjukkan bahawa keadaan liputan
bekalan air sangat rendah, di mana hanya 3.6% penduduk
mendapat bekalan air berpaip dan 85.3% mendapat bekalan
air daripada telaga tidak terkawal (unsanitary/open well)

 Kejadian penyakit berkaitan bawaan air juga didapati tidak

terkawal pada masa itu di mana banyak kejadian wabak telah
berlaku

 Pada 1978, satu wabak kolera telah berlaku di mana 1536 kes
dan 62 kematian telah dilaporkan.

 Sedangkan telah diterima umum bahawa antara faktor

terpenting dan asas bagi mengawal kejadian penyakit
berjangkit bawaan air adalah dengan memastikan masyarakat
memperolehi bekalan air selamat dan mengamalkan
penjagaan kebersihan.
 Latar Belakang
 Jabatan Kerja Raya (JKR) merupakan agensi utama bagi
pembekalan air awam di Malaysia bekalan air yang
diberikan bersifat kekal dan menepati perundangan dan
piawaian yang diterimapakai dalam sektor berkenaan.

 Namun demikian, memandangkan kemampuan JKR untuk

melaksanakan tanggungjawab berkenaan pada masa itu
adalah terhad, terutama sekali di kawasan luar bandar dan
di kalangan masyarakat miskin.

 Kementerian Kesihatan melalui Cawangan Kejuruteraan

pada tahun 1968 telah memulakan sebuah projek perintis
dimana tujuan utama adalah untuk mengurangkan
kejadian penyakit bawaan air di kawasan luar bandar
melalui pemberian projek subsidi, diantaranya bekalan air
dan sanitasi.
 Latar Belakang
• Pada tahun 1973, Rural Environmental Sanitation Program (RESP)
atau Program Kebersihan Persekitaran Luar Bandar yang
kemudian dikenali sebagai BAKAS (Bekalan Air & Kebersihan
Alam Sekeliling) telah diterima sebagai program kebangsaan
dalam Rancangan Malaysia ke 2.

• Pada awal program, subsidi hanya disediakan untuk penyediaan

bekalan air berteknologi rendah (telaga terkawal, GFS atau
tadahan air hujan) dan tandas curah, namun bermula pada RMK7
subsidi untuk pembinaan SPAL dan SPSP juga telah disediakan

• Bagi sambungan ke sistem bekalan air awam ianya diperkenalkan

di kawasan yang berisiko berlaku kejadian penyakit bawaan air.
Bantuan yang diberi dapat menjelaskan bayaran sebahagian
besar kos (80%) bagi mengadakan sambungan ke bekalan air
berkenaan. Baki 20% yang melibatkan di antara RM200-RM500
bagi sebuah rumah, perlu dikeluarkan sendiri oleh isirumah
sebelum sambungan dibenarkan oleh pihak JKR
 Latar Belakang
 Semenjak pelancarannya, BAKAS telah menerima
pengiktirafan badan dunia seperti WHO dan Bank
Dunia sebagai program yang berjaya diterjemahkan di
lapangan.

 Kerajaan melalui UPE, KKM dan lain-lain agensi

sentiasa menerima dan bersedia menepati, malah
melebihi, sasaran berkaitan kebersihan dan bekalan air
yang ditetapkan di peringkat pertubuhan antarabangsa
seperti Water and Sanitation Decade (1980-1990) dan
Millennium Development Goals MDG (2000-2015).
 Latar Belakang
1968
 Tahun percubaan
 Masalah penyakit bawaan air spt
Typhoid, Cholera, Viral Hepatitis

• Dilancar menyeluruh sbg Program

1974 Kebangsaan
• Tiga program utama :
RMK 7 1. Bekalan Air
2. Tandas Sempurna
(1996-2000) 3. Kawalan Mutu Air Minum

Tiga komponen program ditambah :

1. Perawatan & Pelupusan Air
Perlimbahan di Luar Bandar
2. Pembuangan Sisa Pepejal
3. Kawalan Mutu Air Minum Luar
Bandar
 RMK 8 & RMK 9
(2001 – Kini)

Komponen utama di bawah Program BAKAS:

1. Bekalan Air
2. Tandas Sempurna
3. Sistem Pelupusan Air Limbah (SPAL)
4. Sistem Pelupusan Sisa Pepejal (SPSP)
Objektif & Skop Program BAKAS

Objektif Umum
Membantu mengawal & mengurangkan
penyakit bawaan air dan makanan melalui
penyediaan kemudahan asas bekalan air dan
sanitasi kepada penduduk luar bandar.
 Objektif & Skop Program BAKAS
Objektif Khusus

1. Untuk mengurangkan kejadian penyakit-penyakit

berjangkit bawaan air dan makanan termasuk melalui
alam sekeliling yang sempurna.

2. Untuk mendapat penyertaan maksima daripada penduduk

bagi memperbaiki kebersihan alam sekeliling di
persekitaran rumah mereka dan juga untuk masyarakat,
supaya mendapat faedah maksima daripada persekitaran
yang telah diperbaiki, memperkenalkan kemudahan-
kemudahan kesihatan, mengurangkan kos dan menentukan
bahawa penyelenggaraan dan operasi kebersihan
diteruskan pada masa hadapan.

3. Untuk mendidik kanak-kanak menggunakan kemudahan

kesihatan
 Objektif Khusus
4. Memastikan setiap buah rumah di seluruh negeri
mempunyai dan menggunakan tandas sempurna

5. Membekalkan bekalan air yang selamat dan mencukupi

kepada masyarakat serta memastikan bekalan air yang
dibekalkan oleh pihak berkuasa adalah mencukupi dan
selamat

6. Menentukan setiap buah rumah mengadakan sistem

pembuangan air limbah dan sampah sarap yang teratur
dan kebersihan rumah dan sekeliling yang memuaskan
supaya dapat menghapuskan serangga-serangga yang
membawa penyakit seperti nyamuk, lalat, tikus, lipas dan
sebagainya

7. Memastikan rumah di seluruh negeri mengamalkan tabiat

menjaga kebersihan alam sekeliling dengan sempurna
 Anggota Terlibat Dalam Program BAKAS
KEMENTERIAN KESIHATAN
MALAYSIA

Bahagian Perkhidmatan Kejuruteraan

Bahagian Kesihatan Keluarga -Jurutera Kesihatan Umum Bahagian Promosi Kesihatan
Doktor, Jururawat -Pen. Peg. Kesihatan Persekitaran -Pegawai Pendidikan Kesihatan
- Pembantu Kesihatan Awam -Pen. Peg. Kesihatan Persekitaran

Unit Kejuruteraan (BAKAS)

-Jurutera Kesihatan Umum Jabatan Kesihatan Negeri
-Pen. Peg. Kesihatan Persekitaran

Unit BAKAS
-Pen. Peg. Kesihatan Persekitaran
Pejabat Kesihatan Daerah
-Pembantu Kesihatan Awam
-Pekerja Am Rendah

Unit BAKAS
-Pembantu Kesihatan Awam Klinik Kesihatan
-Pekerja Am Rendah
 Strategi Pelaksanaan Program BAKAS

1. Meningkatkan penglibatan penduduk ke atas

projek yang dijalankan

2. Penggunaan teknologi kos rendah yang sesuai

dalam program BAKAS

3. Menggunakan kaedah dan strategi yang berbeza

bagi projek dalam kawasan ‘hard core’ dan
bermasalah

4. Menggabungkan elemen pendidikan kesihatan

dalam perancangan dan pelaksanaan projek

5. Menggalakkan budaya ‘self-maintenance’ kepada

masyarakat
 Projek-Projek Di Bawah Program BAKAS
Melibatkan pembinaan projek:
• Sistem Sanitasi:
– Tandas curah
– Sistem Pelupusan Air Limbah
– Sistem Pelupusan Sisa Pepejal
• Sistem bekalan air
• Graviti Feed System
• Telaga Terkawal
• Telaga Terkawal Dengan
Sambungan
• Sistem Tadahan Air Hujan
• Sambungan Paip Air
PBA/KKM
 Telaga Terkawal

Pembinaan telaga tiub

Telaga tiub dengan pam tangan

Contoh Telaga Terkawal Sambungan ke Rumah (TTSR)

Jenis telaga terbuka dan telaga tiub

 Sistem Graviti Feed (GFS)

Empangan GFS dalam pembinaan Empangan GFS

Penglibatan masyarakat GFS di kampung tradisi

Sistem Tadahan Air Hujan
Sambungan JKR/KKM
Tandas Sempurna
 Sistem Pelupusan Air Limbah

Installation of Sullage Screen Sullage Screen Chamber Type 1

Chamber

Sullage Screen Chamber Type 2

 Rajah Skematik Sistem Pelupusan Air Limbah
(SPAL)

Sullage
Screen
Final Filter Trench Sump
Chamber
Discharge

Oil & Grease

Filter
Sistem Pelupusan Sisa Pepejal (SPSP)
 Pelaksanaan Projek-Projek BAKAS
 Kawasan Operasi
Sanitasi – di luar kawasan PBT
Bekalan Air - di luar liputan/rangkaian
pihak pembekal air

 KKM menyediakan bahan untuk pembinaan termasuk

nasihat teknikal

 Projek dilaksanakan melalui penglibatan masyarakat

setempat di setiap peringkat pembinaan sehingga
operasi penyelenggaraan supaya masyarakat
mempunyai rasa tanggungjawab terhadap projek yang
telah diberikan
 Pencapaian Program BAKAS
Sehingga Disember 2009
• Bekalan Air - 96.36 % (1,724,093 Rumah)

• Tandas Sempurna - 97.92 % (1,752,057

Rumah)

• SPAL – 62.56 % (1,119,274 Rumah)

• SPSP – 69.69 % (1,246,979 Rumah)

Bilangan Projek Bekalan Air Sehingga 2009
Jenis Sistem Bil. Rumah

GFS 162,426

Telaga Terkawal 20,221

Telaga Terkawal 27,564

Samb. Ke Rumah

Tadahan Air Hujan 74,823

JKR/KKM 147,176
 LIPUTAN RUMAH LUAR BANDAR YANG MEMPUNYAI
BEKALAN AIR BERSIH
PECAHAN MENGIKUT AGENSI SEHINGGA TAHUN 2009

4.68% 6.38%

65.01% 34.05%
24.16%
37.58%

17.31%
7.20%
TT TSR GFS TAH JKR/KKM

KKM Lain-lain PBA/JKR

Masih terdapat 3.64% (65,104)
bilangan rumah di kawasan luar
bandar yang belum mempunyai
bekalan air bersih.

Punca:

- Bah. Perk. Kejuruteraan KKM RES222 & 223

Data Asas Bancian Luarbandar Oleh kakitangan BAKAS

- Jabatan Perangkaan Malaysia (http://www.statistics.gov.my)

BEKALAN AIR BAWAH
TANAH
 PERATUS RUMAH LUAR BANDAR YANG
MENERIMA BEKALAN AIR BERSIH SEHINGGA
2009
JUMLAH BEKALAN AIR
NEGERI RUMAH LUAR LIPUTAN
BANDAR RUMAH %
PERLIS 39,236 38,982 99.35%
KEDAH 185,675 180,189 97.05%
P.PINANG 72,445 72,174 99.63%
PERAK 152,256 149,126 97.94%
SELANGOR 109,358 109,306 99.95%
N.SEMBILAN 66,993 66,734 99.61%
MELAKA 72,106 72,051 99.92%
JOHOR 145,559 144,915 99.56%
PAHANG 139,047 137,172 98.65%
TERENGGANU 136,346 134,944 98.97%
KELANTAN 263,327 223,115 84.73%
SARAWAK 202,039 194,965 96.50%
SABAH 204,810 200,420 97.86%
MALAYSIA 1,789,197 1,724,093 96.36%
LIPUTAN RUMAH LUAR BANDAR YANG MEMPUNYAI
BEKALAN AIR BERSIH
PECAHAN MENGIKUT AGENSI SEHINGGA TAHUN 2009

65.01%

24.16%

7.20%

KKM Lain-lain PBA/JKR

 AGIHAN SISTEM BEKALAN AIR BERSIH
KKM SEHINGGA TAHUN 2009
4.68%
6.38%

34.05%

37.58%
Dibawah BAKAS,
bekalan air bawah
tanah (TELAGA) 17.31%
hanya melibatkan
47,785 rumah
(11.06%) dari jumlah
TT TSR GFS TAH JKR/KKM
keseluruhan rumah
yang bekalan yang
diberikan.
Untuk bekalan air bawah tanah,
Telaga terbahagi kepada dua jenis iaitu :

Telaga Terkawal (Sanitary Well)

Telaga yang mempunyai ciri-ciri rekabentuk dan lokasi yang
sesuai di mana tiada kemungkinan berlakunya pencemaran
terutamanya pencemaran mikroorganisma. Kaedah pembinaan
sesebuah telaga adalah bergantung kepada kesesuaian di tapak.

Telaga Tidak Terkawal (Insanitary Well)

Bagi Telaga Tidak Terkawal pula ianya tidak memenuhi kriteria
sebagaimana yang dinyatakan di atas.
Jenis-jenis dan definisi Telaga Terkawal (TT)
Telaga Terkawal yang biasa digunakan adalah seperti
berikut:
 Telaga Tiub
 Telaga korek (boring well)
 Telaga pasak/hentak (driven well)
 Telaga pemancutan (jetted well)
 Telaga gerudi (drilling well)
 Telaga tukulan (percussion well)

 Telaga Terbuka
 Telaga gali (dug well)
 Rajah Skematik Contoh Sistem Bekalan
Air Telaga KKM

Tangki Air

Telaga
Terkawal
Sambungan Ke
Rumah (TTSR)
Tiang Tangki

Rumah Penduduk

Telaga
Terkawal

Apron Rumah Pam Rangkaian Paip Retikulasi

 Rajah Skematik Contoh Sistem Bekalan
Air Telaga KKM

Telaga
Terkawal Pam Rumah
Penduduk
Paip Retikulasi

Apron

Telaga Terkawal Sambungan Ke

Rumah (Direct Connection -DC)
Rajah Skematik Contoh Sistem Bekalan
Air Telaga KKM Sambungan ke Rumah

Pam Tangan
Rumah Penduduk

Apron

Sistem Telaga Terkawal

Telaga Terkawal menggunakan pam tangan
Proses Pembinaan Telaga
Setelah menerima
permohonan, lawatan
tapak dijalankan

Pembinaan sistem
mengikut kesesuaian
Pemasangan Pam
Kerja-kerja pembinaan menara tangki
Telaga yang telah siap dibina
Walaubagaimanapun,
• Jurang antara kawasan luar bandar dan
bandar (Spt contoh: bekalan air yang
diberikan, teknologi yang digunakan)
• Peningkatan kemudahan diperlukan
untuk mengurangkan perbezaan ini
• Kemudahan yang disediakan dapat
melindungi/mengurangkan impak
kepada alam sekitar
 Fokus Baru Dalam RMK 10
1. Memperkenalkan Sistem Rawatan Air
berteknologi mudah di kawasan yang
tiada perancangan bekalan air awam
2. Mempertingkatkan penglibatan dan
pengetahuan penduduk luar bandar akan
kepentingan kesihatan alam sekitar
3. Memperkenal dan melaksanakan konsep
Water Safety Plan bagi bekalan air
alternatif luar bandar
Sekian, terima kasih