Anda di halaman 1dari 8

Nama : Ni Nyoman Yesi Ariani Parastuti

No. : 31
Kelas : XI IPA 5

TUGAS B.BALI
Indayang rereh Materi indik  paribasa basa Bali lan contohnyane suang suang,
utamannyane indik 
1. Sesonggan
2. Sesenggakan
3. Sesawangan
4. Sesimbing
5. Pepindan
6. Cecangkitan

1. Sesonggan
Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin nongos.
Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan sane
mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara)
dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun
kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih
dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan.
Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring
kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan". Pengorengan
punika wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang
mangda asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang
bengkung tur sigug, nenten dados ajahin.
Ring sor puniki wenten conto sesonggan, luir ipun :
1. Taluh apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane magenah ring genahe sane
sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya.
2. Abias pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk ngawilangin katahipun
biase ring pasih.
3. Blakas mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe painak muani siteng tur
anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga.
4. Ngentungan uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi
ngicenin barang utawi artha ring anak sane sampun sugih.
5. Kuluk ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sida
mawicara manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi tindakanne.
6. Ngajahin bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngajahin
anak sane sampun wikan utawi duweg.
7. Ngrebutin balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten wenten isine utawi
barang sane nenten malih maguna.
8. Buka gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sombong,
nyapa kadi aku.
9. Liep-liep lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane ring pangarepne jemet
pisan, sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten becik/jahat.
10. Kutal-kutil ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan sane rasane aluh,
sakewanten sujatine nak meweh yen kalaksanayang.
2. Sesenggakan
Sasenggakan puniki pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sasenggakan, linggaipun
"Senggak", artinipun "Singguk" utawi "Sentil" antuk raos. Senggak polih pangiring "an"
dados senggakan, kadwipurwayang dados "Sasenggakan" ngintar basa (kata ungkapan),
tegesipun "Babinjulan" makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi jengah tur
sebet sang kaanggen sasenggakan, antuk keni kasentil manahipun.
Sasenggakan puniki sakadi palambang utawi sasimbing indik kahanan kalih polah janma sane
kaimbangan ring kahanan kalih polah buron utawi barang, upami :
Wenten anak mawasta I Balag. Sabilang sangkep ring banjar ipun kiap, nguyuk-uyuk
ngengkis raris pules. Indik I Balag puniki raris anggena sasenggakan ring banjaripune. Yen
wenten murid kiap nguyuk ring sekolahan, raris kaucapang antuk timpalipune sakadi I Balag.
Yening murid punika kalih I Balag miragi dewekipune kaanggen sasenggakan, janten ipun
jengah wiadin sebet kabinjulin.

Sasenggakan puniki taler sakadi sesonggan, kewanten binanipun sasenggakan puniki satata
kariinin antuk kruna "Buka", tur wenten sane sakadi sampiran ipun. Lengkarane sane riinan
dados giing (sampiran), sane apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris
kalanturang antuk suksemanipun. Ring asapunipune nenten perlu malih dagingin
suksemanipun, antuk sampun terang artinipun. Puniki wenten makudang-kudang imba utawi
conto sasenggakan luiripun :
1. Buka bantene, masorohan; suksemanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah
ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.
2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng
utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka jaba
kuta.
3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksemanipun : kaucapang ring anake sane
nenten madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.
4. Buka be banone, dawanan bungut; suksemanipun : sakadi anake sane demen nuturang
wiadin ngraosang omong timpal ring anak lian.
5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksemanipun : sakadi anake sane kadung
ngambil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.
Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan.
1. Buka besine teken sangihane, pada apesne; suksemanipun : sakadi anake sane mapakarya,
sang nalih miwah sang sane kadalih, janten sami katahipun nelasang prabeya.
2. Buka bikule, ngutgut sambilang ngupinin; suksemanipun : sakadi anake sane madaya kaon
wiadin corah, seka kidik ngambil barang-barang timpalipune, kewanten ipun mapi-mapi
nulungin.
3. Buka becicane ujanan, nguci; suksemanipun : sakadi anake sane ngucekcak ngomong
nenten karwan tuktuk bongkolipun.
4. Buka bikule pisuhin, sumingkin bejit; suksemanipune : sakadi anake alit-alit kual, yening
ajahin wiadin glemekin ipun sumangkin kual.
5. Buka bukite ejohin, katon ngrawit; suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking
doh jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.
6. Buka cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut; suksemanipun : sakadi jadmane sane
degag ngaku wanen, kewanten jatinpune getap.
7. Buka dedalune, kampid baan nyilih; suksemanipun : sakadi anake sane ngango bungah
becik-becik, kewanten jatinipun pangangge punika makasami antuka nyelang.
8. Buka dangap-dangape, gede-gede kayune ogara; suksemanipun : sakadi anake sane gemba
katunan bayu miwah gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacang
nelasang prabeya.
9. Buka entikan oonge, ngulah pesu; suksemanipun : sakadi anake sane ngomong ngawag-
ngawag, sane nenten madasar antuk papineh.
10. Buka goake, ngadanin ibane; suksemanipun: sakadi anake sane corah raris nuturang
maling (maling teriak maling).
11. Buka jagunge, gedenan ati; suksemanipun : kaucapang ring anake sane sombong tur
degag, ngaku wanen utawi sugih.
12. Buka jangkrike, galak di bungut; suksemanipun : sakadi anake sane galak (gati) di
omong, kewanten nenten purun ngalaksanayang.
13. Buka kamben madare, liunan bikas; suksemanipun : sakadi anake sane belog ajum
parisolahipun tan anut ring tata krama.
14. Buka kamene uwek jaitin, munjuk benang tuna aji; suksemanipun : sakadi anake sane
maduwe umah tuduh, raris engsubina antuk upih tuduhipune ical kewanten pakantenan ipun
kaon.
15. Buka kambinge ngamah gendola, macueh-cueh; suksemanipun : sakadi anake sane
ngajengan sedah wiadin maanci, jantos marues-rues bibih ipune barak.
16. Buka katake matindik, salah genah, suksmaipun : Sakadi anake sane nenten uning
nganutang payas dewek wiadin panganggo pakantenanipun tani asin.
17. Buka kasumba Jawane, ngamahin, suksmanipun : Sakadi anake sane kereng madaar
kewanten mayus, nenten demen makarya.
18. Buka lindunge uyahin, blangsah, suksmanipun : Sakadi anake sane uyang paling nenten
uning-uning nongos.
19. Buka macane (mionge), ngengkebang kuku, suksmanipun : Sakadi anake sane pradnyan
(wikan), ngengkebang kepradnyanan (kawikanan).
20. Buka macane, nakutin lawat, suksmanipun : Sakadi anake sane marasa ring dewekipune
iwang wiadin corah, setata ipun mrasa congah wiadin takut tur kabilbil.
21. Buka mlali api, mara ngasen kebus, suksmanipun : Sakadi anake sane ngambil pakaryan
sane sukeh tur madurgama, risampune ipun sengkala wawu ipun mrasa.
22. Buka makpak tebune, ampsne kutang, suksmanipun : Sakadi anake sane makurenan, ring
kantun pangantenan, kalih sasuenne kantun bajang kasayangang tur kajungjung, risampune
tua tan mampuh kakutang.
23. Buka naar be ne matah, nglawan-nglawanin, suksmanipun : Sakadi anake sane kapaksa
kakenken ngambil pakaryan sane nenten demenin wiadin nenten uningin ipun, punika
mapuara nenten becik.
24. Buka naar krupuke, gedenan kroakan, suksmanipun : Sakadi anake sane ngaku wanen
kalih jaga muputuang karya, sakewanten nenten wenten buktinipun nglaksanayang.
25. Buka medil kapecite, gedenan bea, suksmanipun : Sakadi anake sane ngambil pakaryan
ageng kalih katah nelasang prabea, kewanten pikenoh kalih pikolihipun akidik.
26. Buka nakep balange dadua, maka dadua tuara bakat, suksmanipun : Sakadi anak sane
mamanah bingbang akeh mangambil pakaryan wiadin nglamar pakaryan, pamuput makasami
nenten keni.
27. Buka negakin gadebonge, ngasa teken jit belus, suksmanipun : Sakadi anake sane ngrasa
ring sikian iwang wiadin corah, dados ipun kimud utawi kabilbil (congah).
28. Buka ngae bajune, sikutang ka raga, suksmanipun : Saluiring polah laksana kalih raos,
marep ring timpal utawi anak lianan, patut dumun imbanganng ring raga becik miwah
kaonipun.
29. Buka ngalih bedigale, ngadu sebeng, suksmanipun : Mangda uning i raga nyidra semu
kalih laksana timpal wiadin anak sane darma wiadin krinyi utawi egar wiadin sebet.
30. Buka ngenjekin ikut cicinge, mabalik nyaplok, suksmanipun : Sakadi i bapa ngenken i
pianak ngrereh napi-napi, raris i pianak mabalik ngenken bapanipune ngerereh punika.
31. Buka ngetakang joane di batan umah, likad maideh, suksmanipun : Sakadi anake sane
kapingsalah ngamargiang kapatutan ring nyama wiadin panyaman sane sampun terang ipun
iwang.
32. Buka nyilsil kadelene, liunan pakpak kuangan gelekang, suskmanipun : Agengan
pakaryan ring pikolihipun.
33. Buka nyitsit tiinge, amis kecerikan, suksmanipun : Yadin amunapi kapatutan anake sane
alitan wiadin sane soran, yening sane agengan kalih kuasa jaga nyisipang, janten ipun pasang
sisip.
34. Buka padine misi nguntul, ane puyung nyeleg (sunggar), suksmanipun : Anake sane
pradnyan (wikan) alep tur meneng-meneng, kewanten anake sane belog punggung tur
sombong ngucekcak.
35. Buka paete, nagih getok, suskmanipun : Sakadi anake sane belog tur nagih perintah
kewanten mangda ipun makarya.

3. Sesawangan
Sesawangan (Perumpamaan)
Sesawangan, lingganipun "sawang", artinipun : mirib, polih pangiring "an", dados
sesawangan, raris kadwipurwayang dados "sesawangan", tegesipun : punapa-punapi ugi sane
katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring kahiun, mirib sakadi solah kalih
kahanan janma (mapawongan), upami : kedapan bunga nagasarine maelogan tempuh angin,
kasawangan sakadi tangan anak istri ayu ngulapin.
Sawangan = iribang buka..........; masawang kuning = mirib sada kuning agigis. Sesawangan
puniki ketahipun ngangge kruna : buka, kadi, tan pendah kadi, waluya kadi, luir, alah,
amunan. Sesawangan puniki ring Bahasa Indonesia pateh sekadi perumpamaan. Ring
Geguritan Megantaka wenten mungguh :
Pupuh Pangkur
1. Pamargine malonlonan, nolih kori rakane jua kaesti, rasanya teka manutug, nyaup
nyangkol ngarasaras, angin alon mamuat bon bungane arum, enjunge nyukur katinggalan,
masawang bale kaaksi.
2. Maabah-abah sarwa endah, malalangse ombake nene titir, lumute kasampeh liu, masawang
tikeh makebat,tur makasur bulung-bulunge ne anyud, kaange ne pacurenggah, masawang
togog di samping.
"Tegesipun : rasanya = manutug; enjunge, masawang : bale; ombake titir, masawang : abah-
abah muah langse; bulung-bulunge, masawang : kasur; kaangge pacurenggah, kasawangan :
togog."
Ring sor puniki wantah conto-conto sesawangan, luire :
1. Buka bulane kalemahan, suksmanipun : kembang lemlenm.
2. Kadi tunjung tan pawarih, suksmanipun : layu dudus.
3. Luir nyuh gading kembar, suksmanipun : susune sane nyangkil putih gading.
4. Kaya taru ragas tinibeng wresti; taru ragas = kayu ligir, tinibeng wresti = tepen ujan;
suksmanipun : sakadi anake kendel polih kasadian.
5. Kadi sulur tempuh angin; sulur = entikan bun; sesawangan bangkiang sane lemuh
magelohan.

4. Sesimbing
Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang
kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika.
Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan
sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri asapunine sasimbing
puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang
anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang
upami : "Kadang tan tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten,
nenten nglinguang nyama braya.
Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing :
1. Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang,
sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib.
2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat
tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah
maukum.
3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin
amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun
mawali tiwas sakadi kuna.
4. Semunne nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
5. Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti
ipun taen iwang utawi salah.
Conto sasimbing sane mawangun tembang (Geguritan Sampik Ingtay):
1. Aduh beli to kenkenang, uh ban ento ene danda juang beli, sang ja nganggeh nyang adauh,
ya I Babah nampi danda, ya I Nyonyah masasimbing saking saru, "Cangkeme tempuh
timbungan, sikep galak desek pitik".
2. Dadi beler tong nyak ngamah, jeneng jelma betek malu layah duri, amonto ya raris pesu,
ka kantor padidian, bane keweh makita pacang mabanyu, yan majujuk meh katara, yan
nyongkok awake pelih.
3. Yan beli kadi ring ayam, kalu bojog mati tegil, mua wanci tembuyukan, ikute regreg
carungcung, pantes tongosang di teba, rebut muring, matane bengul pilaran.

5. Pepindan
Papindan punika pateh sakadi Sesawangan, kewanten binanipun papindan kruna punika polih
"anu suara", yening sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya kadi, upami:
1. Papindan: Alise medon intara.
2. Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran.
Papindan tegesipun: gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken...., upami:
papindan kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun: mirib
buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih anusuara, luir ipun:
1. Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan.
2. Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
3. Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
4. Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
5. Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis.
6. Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka.
7. Jrijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
8. Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
9. Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
10. Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak.
6. Cecangkitan
Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun cecangkitan puniki,
kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog
timpal. Puniki cecangkitan luiripun:
1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2.
Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening
padange abas antuk arit janten dados.
3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen napi-napi raris
tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.
4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesipun: 1.
Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami
kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.
5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking
kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.
6. Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados
jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud.
7. Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun: 1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten
masekolah.
8. Kompek matali gandek, tegesipun: 1. Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek.
9. Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados
gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang.
10. Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo,
boya ja nyeseo nyonyo sakadi anak rare.

Anda mungkin juga menyukai