Departemen Anatomi
Fakultas Kedokteran
Universitas Hasanuddin
September-2021
1
PENDAHULUAN
❑ SISTEMA MUSCULOSKELETAL
▪ membahas sistem alat gerak (locomotor system)
▪ Alat gerak :
✓ Tulang, otot, dan persendian
✓ Topografi →pembuluh drh, saraf sbg struktur
pendukung yg memungkinkan fungsi alat gerak
yang optimal
▪ Sistem musculoskeletal, membahas:
1. OSTEOLOGI
2. MYOLOGI
3. ARTHROLOGI
4. TOPOGRAFI
2
PENDAHULUAN
▪ Osteologi→ ilmu tulang
▪ Berasal
✓ Bahasa Latin : Os
▪ Membentuk rangka : Skeleton
▪ Tulang menjadi tempat perlekatan dari otot yang
berkontraksi menggerakkan tulang pada sendi.
▪ Tulang → membentuk dasar-dasar sistim
lokomotorik
▪ Tulang → banyak mendapat suplai dari pembuluh
darah dan saraf
3
PENDAHULUAN
❑ Tubuh manusia terdiri dari bagian sbb:
1. CAPUT — kepala
2. COLLUM — leher
3. TRUNCUS — badan
4. EXTREMITAS — anggota gerak atas & bawah
❑ Dan dapat dibagi menjadi regio sbb:
1. CAPUT
2. COLLUM
3. THORAX
4. ABDOMEN
5. PELVIS – PERINEUM
6. TRUNCUS POSTERIOR
7. EXTREMITAS SUPERIOR
8. EXTREMITAS INFERIOR
4
OSTEOLOGI UMUM
5
Tujuan Pembelajaran
• Tujuan Instruksional Umum: mampu
menyebutkan dan menjelaskan osteologi umum dan khusus
7
Struktur tulang
• Terdiri dari :
✓ Bagian luar,yg padat → SUBSTANTIA COMPACTA
✓ Bagian dalam yg spongios → SUBSTANTIA
SPONGIOSA
✓ Dicentral yg berongga →MEDULLA OSSEUM
• Permukaan luar substantia compacta →
dibungkus periosteum
• Ujung-ujung tulang → EPIPHYSIS
• Bagian tengah → DIAPHYSIS diaphysis
• Diantaranya → METAPHYSIS
epiphysis
8
Cartilago
• Cartilago (=tulang rawan) → turut
membentuk skeleton
• Terdiri dari:
✓ Cartilago hyalin
✓ Cartilago elastis
✓ Fibrocartilago
• Cartilago → avascular + tanpa innervasi
• Cartilago pd skeleton terdpt sbg:
✓ Lapisan facies articularis (=CARTILAGO
ARTICULARE)
✓ Sebagai discus articularis/ discus intervertebralis
• Pada epiphyse → pd masa pertumbuhan
9
Vascularisasi, innervasi, sistem lymphe
❑Innervasi tulang
o T/d : serabut sensoris + sympathis
o Periosteum sangat banyak serabut saraf
10
Pembagian dan jumlah Tulang
o CRANIUM - Neurocranium =8
- Viscerocranium = 14
- Ossicula Auditoria =6
o COLLUM - Os Hyoid =1
o TRUNCUS - Vertebra = 26
- Sternum =1
- Costa = 24
o Extremitas Superior = 64
o Extremitas Inferior = 62
TOTAL = 206
11
KLASIFIKASI SKELETON
I. LOKALISASI/ REGIONAL
II. MORFOLOGI
LOKALISASI/ REGIONAL
1. SKELETON AXIALE
• CRANIUM
• VERTEBRA
• COSTA
• STERNUM
2. SKELETON APPENDICULARE
• EXTREMITAS SUPERIOR
• EXTREMITAS INFERIOR
MORFOLOGI
Macam-macam tulang menurut
“BENTUK”:
✓ Os longum ─ pd extremitas (mis: os femur)
✓ Os brevis ─ pd extremitas (mis: ossa carpalia)
✓ Os planum ─ pd neurocranium (mis: calvaria cranii)
✓ Os pneumaticum ─ pd viscerocranium (mis: maxilla)
✓ Os irregularis ─ pd truncus (mis: vertebra)
✓ Os sesamoidea ─ pd extremitas (mis: pd jari-jari)
EXTREMITAS SUPERIOR
= Regio
scapula
= brachium
= Regio
brachium
= Antebrachium
= Regio
Antebrachium
= Manus
= Regio
Manus
Tulang Entremitas Superior
Terdiri dari:
17
DORSAL LATERAL
Os Scapula et os Clavicula
18
VENTRAL
Os Humerus
19
Os Ulna
20
Os Radius
21
Manus
Ossa carpalia :
Ossa carpalia
Proximal (dari lateralis ke
medial):
• Os Scaphoideum Ossa metacarpalia
• Os Lunatum
• Os Triquetrum
• Os Pisiforme
23
EXTREMITAS INFERIOR
= Regio coxae
= Regio femoris
= femoris
= genu
= genu
= Regio cruralis
= Regio pedis
TULANG-TULANG EXTREMITAS INFERIOR
❑ Terdiri dari :
o CINGULUM EXTREMITAS INFERIOR (Gelang Panggul) :
- OS COXAE (os ilium,os ischium, os pubis)
o EXTREMITAS INFERIOR LIBERAE :
- FEMUR (paha) → OS FEMUR
- GENU (lutut) → PATELLA
- CRURIS (tungkai) → OS TIBIA + OS FIBULA
- PEDIS (kaki)
-- OSSA CARPALIA (7) :
Os Calcaneus Os Cuneiforme I (medial)
Os Tarsalia Os Cuneiforme II(intermedia)
Os Naviculare Os Cuneiforme III (lateral)
Os Cuboideum
25
Os coxae
26
Os coxae
27
Os coxae
28
Pelvis
Os femur
30
Os tibia et os fibula
31
Os patella
32
Pedis
Ossa phalanges
Ossa metatarsalia
Ossa Tarsalia :
• Os Talus
• Os Calcaneus
• Os Naviculare
• Os Cuboideum
• Os Cuneiforme : (medial, intermediate, lateral)
33
SKELETON AXIALE
Tujuan Instruksional Khusus
CRANIUM
COLUMNA VERTEBRALIS
COSTA
STERNUM
CRANIUM
CRANIUM
• NEURO CRANIUM :
-Calvaria cranii
-Basis cranii
• VISCERO CRANIUM
(SPLANCNOCRANIUM)
4
NEURO CRANIUM
Basis cranii
Calvaria cranii interna externa
NEURO CRANIUM
• Os occipitale (1)
• Os temporale (2)
• Os parietale (2)
• Os frontale (1)
• Os sphenoidale (1)
• Os eithmoidale (1)
• Os Maleus, Incus &
Stapes (6)
VISCEROCRANIUM (=SPLANCNOCRANIUM)
• Os maxilla (2)
• Os mandibula (1)
• Os Zygomatica (2)
• Os nasalis (2)
• Os lacrimale (2)
• Os vomer (1)
• Os palatina (2)
• Os concha nasalis inferior (2)
CRANIUM
• NEUROCRANIUM, dibedakan:
1. CALVARIA CRANII: atap neurocranium (atap calvaria cranii)
2. BASIS CRANII: dasar neurocranium (dasar cavum cranii)
42
Rongga pada Cranium
Ciri-ciri Vertebra :
– Corpus
– Arcus vertebra :
- anterior …… pediculus
- posterior …… lamina
– Processus spinosus
– Processus transverses
– Processus articularis superior et inferior
– Incicura vertebralis superior et inferior
– Foramen vertebralis
Columna vertebtalis
49
COLUMNA VERTEBRALIS
50
Vertebra
Cervicalis ↔Thoracalis↔Lumbalis
Cervicalis Thoracalis Lumbalis
Corpus Kecil (segiempat) Sedang (jantung) Besar (ginjal)
Fovea costalis
For. Vert. segitiga bulat bulat
Proc. spinosus Pendek & bercab. Panjang & runcing Besar & pendek
dua
Proc. For. Fovea costalis Melintang (+
transversus costotransversarum Proc. Mammilaris)
Vertebra cervicalis
VERTEBRA CERVICALIS
Terdiri dari :
• Annulus fibrosus
• Nucleus pulposus
• Berfungsi sbg Shock absorbers
• Letak : diantara 2 corpus vert.
63
COSTAE
COSTA
• 12 pasang
• Morfologi costa : capitulum, collum &
corpus
• Melekat pada sternum dan vertebrae
thoracalis
• Diantara nya terdapat spatium intercostalis (SIC I
sampai SIC XI)
• Costa 1 -10 pada ujung sternalnya → terdpt
CARTILAGO COSTAE
• Bersama sternum + vertebrae Thoracales I – XII
→ btk SKELETON THORACIS (rangka CAVUM
THORACIS) → shg terdpt APERTURA
THORACHIS SUPERIOR + INFERIOR
COSTA
• Berdasarkan perlekatannya pada
sternum:
1. Costa vera, melekat langsung pada
sternum (costa I – VII)
2. Costa spuria, melekat pada costa
dicranialisnya (costa VIII – X)
3. Costa fluctuantes, melayang-
layang (costa XI – XII)
Morfologi Costa
STERNUM
-corpus sterni
• processus xiphoideus
• Tepi medial pars cartilago costae VII-X
• ujung costae XI-XII
• corpus vertebrae thoracalis XII