POLSKIE PARTNERSTWO
JAKOŒCI ZASILANIA
EUROPEJSKI PROGRAM
LEONARDO DA VINCI
POLSKIE
CENTRUM
PROMOCJI
MIEDZI
50-136 WROC£AW, PL. 1 MAJA 1-2
KRAKÓW, 17-18 LISTOPADA 2004
WWW.MIEDZ.ORG.PL
SEMINARIUM
JAKOŚĆ I EFEKTYWNE
UŻYTKOWANIE
ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Kraków 17-18 listopada 2004
z cyklu „Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania” zorganizowane w ramach
Europejskiego Programu Leonardo da Vinci
jako forma projektu „Edukacyjny Program Jakości Zasilania Leonardo”
Organizatorzy:
Centrum Targowe
Chemobudowa – Kraków S.A.
Oddział Krakowski
Stowarzyszenia Elektryków
Polskich
Polskie Centrum
Promocji Miedzi sp. z o.o.
Akademia Górniczo-Hutnicza
Centrum Promocji Jakości i
Z. Hanzelka Efektywnego Użytkowania
Energii Elektrycznej
Centrum Targowe
K. Maj Chemobudowa Kraków S. A
Centrum Targowe
M. Sosnowska Chemobudowa Kraków S. A.
Oddział Krakowski
Stowarzyszenia Elektryków
J. Strzałka Polskich,
Akademia Górniczo-Hutnicza
Sympozjum
„Jakość i efektywne
użytkowanie
energii elektrycznej”
WYDAWNICTWO WYDZIAŁU
ELEKTROTECHNIKI, AUTOMATYKI,
INFORMATYKI I ELEKTRONIKI
AKADEMII GÓRNICZO-HUTNICZEJ
ISBN 83-88309-21-8
17 listopada 2004
Sesja 1. EFEKTYWNE UŻYTKOWANIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ
11. Jacek Świątek, Grzegorz Grzegrzółka, Michał Semeniuk - APS Energia Sp. z o.o. 99
Nowoczesne systemy zasilania instalacji i urządzeń elektrycznych
18 listopada 2004
Sesja 2. JAKOŚĆ ENERGII ELEKTRYCZNEJ
19. Rozmysław Mieński, Ryszard Pawełek, Irena Wasiak, Piotr Gburczyk - Politechnika Łódzka 183
Ograniczenie zapadów napięcia w sieciach niskiego napięcia z generacją rozproszoną
ELEKTRO-ENERGY ‘04
TARGI I SEMINARIUM TARGOWE W KRAKOWIE
Kazimierz MAJ1
Jan STROJNY2
1
Kierownik Centrum Targowego Chemobudowa Kraków S.A.
2
Przewodniczący Seminarium „Jakość i Użytkowanie Energii Elektryczne”, AGH Kraków
ELEKTRO-ENERGY 2004 7
Kazimierz Maj, Jan Strojny
8 ELEKTRO-ENERGY 2004
ELEKTRO-ENERGY 2004 …
W ramach pierwszej sesji zostaną przedstawione referaty dotyczące aktualnej problematyki strat
energii i energooszczędności w urządzeniach elektrycznych, tendencji rozwojowych
nowoczesnych źródeł energii oraz pół elektromagnetycznych występujących w otoczeniu
obiektów energetycznych
W drugiej sesji seminarium zostanie zaprezentowany europejski projekt LPQI (Leonardo Power
Quality Initiative) oraz szeroka problematyka wpływu na jakość energii elektrycznej zarówno
niektórych nowych źródeł energii jak i doświadczeń dotychczasowych w aspekcie regulacji
i ograniczeń skutków nieodpowiedniej jakości energii elektrycznej.
Materiały seminarium zostały opublikowane i wydane drukiem w formie zwartej.
ELEKTRO-ENERGY 2004 9
Kazimierz Maj, Jan Strojny
10 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
Roman TARGOSZ1
Streszczenie
Energooszczędne transformatory rozdzielcze mogą zaoszczędzić ponad 2% światowego zużycia
światowej energii elektrycznej. Do roku 2020 potencjalne oszczędności mogą sięgnąć 150 – 200
TWh / rok energii elektrycznej w krajach OECD, co odpowiada emisji CO2 rzędu 100 mln ton.
Obniżenie strat może zatem przynieść konkretne korzyści gospodarcze i środowiskowe
Straty energii w sieciach rozdzielczych i przesyłowych globalnie sięgają 1225 TWh rocznie.
Wahają się one pomiędzy 3,7 a 26,7% zużytej energii elektrycznej. Transformatory rozdzielcze to
drugi pod względem wielkości element generujący straty w sieciach. Można je stosunkowo łatwo
wymienić w porównaniu z liniami czy kablami średnich napięć a poziom ich strat czy sprawności
jest łatwy do sklasyfikowania, oznaczenia i unormowania.
Mając na uwadze potencjał korzyści płynących z wymiany transformatorów na jednostki
energooszczędne siedem krajów oraz Europa zapoczątkowało działania zmierzające do obniżenia
strat w transformatorach rozdzielczych. Są to Australia, Chiny, Indie, Japonia, Meksyk, Kanada
i USA.
Systemy elektroenergetyczne
Straty w systemach przesyłu i rozdziału energii elektrycznej zależą od poziomu napięcia. Są one
zminimalizowane dzięki przesyłowi energii elektrycznej na jak najwyższym napięciu.
Transformatory redukują je do poziomu wymaganego przez użytkowników, są zatem istotnym
komponentem w oszczędnym systemie przesyłania energii elektrycznej z elektrowni do odbiorcy.
W celu obniżenia napięcia do wymaganego poziomu transformatory zużywają pewną niewielką -
w sposób ciągły - ilość energii. Powstające w ten sposób straty jałowe sięgają 2% całej
produkowanej energii elektrycznej. Etapów takiej transformacji jest przeważnie cztery. Napięcie
na zaciskach generatora w elektrowni zawodowej wynosi przeciętnie pomiędzy 15 a 25 kV.
W pierwszym etapie tzw. transformatory blokowe (mocy) podnoszę je do poziomu 220 – 440 kV
rzadziej 100 -130 kV, następnie jest ono obniżane do poziomu 33 - 150 kV, w trzecim etapie do
poziomu 15-30 kV i ostatecznie do poziomu w instalacji niskiego napięcia 400 V.
1
Polskie Centrum Promocji Miedzi Sp. z o.o. cem@miedz.org.pl
ELEKTRO-ENERGY 2004 11
Roman Targosz
Tabela 1 Szacowane straty w sieciach – na podstawie International Energy Outlook, EIA 2003 [2]
Tabela 3 Populacje transformatorów rozdzielczych na podstawie [3], [4], [5], [6], [7], [10] i [11]
12 ELEKTRO-ENERGY 2004
STRATY ENERGII W TRANSFORMATORACH ...
Jeśli straty, według tabeli 2, dla sześciu wymienionych krajów / regionów, które stanowią około
dwóch trzecich (70%) globalnego rynku energii wynoszą 295 TWh i są one niższe od przeciętnych
można założyć że straty w skali globalnej i odpowiednio potencjał oszczędności będą
proporcjonalnie wyższe. Takie założenie prowadzi do wniosku, że oszczędnie szacując2 potencjał
oszczędności w skali globalnej to ponad 200 TWh energii elektrycznej rocznie.
Straty energii elektrycznej w transformatorach można podzielić na dwie grupy: straty jałowe czyli
straty w żelazie (powstające wskutek magnetyzacji rdzenia; to zjawisko ma miejsce 24 godziny na
dobę, 7 dni w tygodniu, przez cały okres eksploatacji transformatora – średnio 30 lat), oraz straty
obciążeniowe powstające w czasie zasilania użytkowników, zależne od stopnia obciążenia
transformatora podczas pracy.
Transformatory rozdzielcze charakteryzują się względnie długim okresem eksploatacji (około 30 –
50 lat dla transformatorów pracujących przy niewielkim obciążeniu), a straty w poszczególnych
transformatorach akumulowane przez długi okres czasu zwiększają się w miarę wydłużania ich
eksploatacji.
100,00%
99,50%
99,00%
98,50%
98,00%
97,50%
0
0
0
0
5
0
0
0
0
0
0
15
25
30
45
50
75
00
00
00
00
00
10
15
16
20
22
25
30
40
50
63
75
2,
10
15
16
20
25
11
NEMA TP-1 [60 Hz] USA , Kanada Kanada - A ustralia [60 Hz]
NEMA dla 50 Hz - A ustralia Meksyk [60 Hz]
Japonia top runner [50 Hz, 40 % obciąż] Chiny S9
Chiny S11 HD 428 BA '
HD 428 A A ' HD 428 CC''
HD 428 CA mdt Indie proponow any MEPS "3 star"
2
Po pierwsze niektóre dane pochodzą sprzed kilku lat a w międzyczasie nastąpiło zwiększenie zużycia
energii elektrycznej, Po drugie w związku z liberalizacją rynku energii dała się zauważyć tendencja do
zakupów urządzeń o najniższej cenie „początkowej” w odróżnieniu do całkowitych kosztów eksploatacji. Po
trzecie nie uwzględnia się tutaj strat wynikających z odkształcenia napięć i prądów w sieci sN jak
i w instalacji nN.
ELEKTRO-ENERGY 2004 13
Roman Targosz
Standard NEMA TP-1 z 1996 roku był praktycznie pierwszym standardem określającym
minimalny poziom strat w transformatorach. Powstał on w wyniku rozległych studiów
przeprowadzonych przez Oak Ridge Laboratory [6]. Standard ten zaowocował bardziej lub mniej
bezpośrednio regulacjami w Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii i częściowo Meksyku.
Europejski dokumenty zharmonizowane HD 428 i HD 538 z 1992 roku nie podają minimalnych
poziomów sprawności a jedynie klasyfikują straty jałowe i obciążeniowe. Standardy chiński
i japoński oraz propozycja indyjska to rozwiązania oryginalne innej niż Europejskie czy te
wywodzące się z NEMA TP-1.
Jak już wspomniano, ocenia się, że w większości sieci energetycznych straty w transformatorach
rozdzielczych stanowią około 2% całej wytwarzanej energii, co z kolei stanowi prawie jedną
trzecią wszystkich strat w systemie.
Wytwarzanie energii prawdopodobnie w największym stopniu przyczynia się do emisji
zanieczyszczeń oraz globalnego ocieplenia (SOx, NOx oraz gazy cieplarniane) w krajach OECD.
Inicjatywy służące redukcji emisji, osiągnięciu uzgodnionych ilościowych celów klimatycznych
w postaci redukcji emisji gazów cieplarnianych często pokrywają się z celami zwiększenia
efektywności energetycznej. W większości krajów istnieją programy dotyczące sektora
energetycznego mające na celu osiągnięcie celów konwencji klimatycznej tj. powstrzymania
globalnego ocieplenia według ograniczeń w emisji dwutlenku węgla z Protokółu z Kioto.
Często nowo sprywatyzowane zakłady energetyczne wykazują mniejsze zainteresowanie
problemami, których konsekwencje będą widoczne w dłuższej perspektywie. Zwykle oczekują one
szybszego zwrotu z inwestycji w porównaniu ze „starym systemem” gdzie de facto mieliśmy do
czynienia z operatorami sieci rozdzielczych dla sektora publicznego, który zastąpiły.
Transformatory mogłyby stać się głównym elementem inicjatyw mających na celu zwiększenie
oszczędności energii w krajach OECD, porównywalnym do silników elektrycznych, urządzeń
gospodarstwa domowego, itp. Teoretycznie są one w stanie w podobnym stopniu wpłynąć na
zmniejszenie emisji dwutlenku węgla oraz osiągnięcie celów dotyczących globalnego ocieplenia.
W odróżnieniu od urządzeń gospodarstwa domowego, które, często w kontekście Kioto, objęte są
programami energooszczędnościowymi np. etykietyzacja, poziomy minimalne sprawności lub
maksymalne strat, transformatory i uzyskane w nich oszczędności energii nie są uwzględnione
przez mechanizmy handlu emisjami zapisane w dyrektywie o handlu emisjami.
Kwestie techniczne
Istnieją rozwiązania techniczne umożliwiające zmniejszenie strat w transformatorach o 75% (przy
wymianie starych transformatorów na nowoczesne) lub nawet o 90% (przy wymianie
transformatorów eksploatowanych od ponad 30 lat). Oszczędności energii mogą być większe
dzięki zastosowaniu lepszych rozwiązań konstrukcyjnych; dobór lepszej stali do produkcji rdzeni
o niższych stratach; zmniejszenie gęstości strumienia w rdzeniu przez zwiększenie jego
wymiarów; zwiększenie przekroju uzwojeń dla obniżenia gęstości prądu, czy optymalne
dopasowanie względnych właściwości żelaza i miedzi w rdzeniu i uzwojeniach, itp. Innym
sposobem mogłoby być zaadoptowanie w skali globalnej transformatorów z rdzeniem
amorficznym (przy świadomości wyzwań techniczno ekonomicznych, które należałoby pokonać
np. kształt czy wielkość rdzenia, aby umożliwić konkurencyjność takiej technologii) co może
zmniejszyć straty jałowe o ponad 70% w porównaniu z najlepszymi rozwiązaniami
konstrukcyjnymi w konwencjonalnych transformatorach.
Energooszczędne transformatory rozdzielcze są dostępne i już stosowane w energetyce. Produkcja
energooszczędnych transformatorów rozdzielczych nie stanowi problemu z technicznego punktu
widzenia. Odpowiednia technologia jest dostępna we wszystkich krajach OECD.
14 ELEKTRO-ENERGY 2004
STRATY ENERGII W TRANSFORMATORACH ...
Kanada
Kanadyjska Organizacja d/s Zasobów Naturalnych (NRCan) wprowadziła w styczniu 2001 roku
standardy MEPS dla suchych transformatorów rozdzielczych. Decyzja ta została poprzedzona
w 1997 roku przedstawieniem w publicznej debacie różnym poziomom decyzyjnym gospodarki
propozycji takiej regulacji. Proponowane regulacje oparte są na wytycznych US NEMA TP1 i TP3
dotyczących harmonizacji regulacji w Ameryce Północnej. Wprowadzenie MEPS regulacji nastąpi
w 2005 roku.
Unia Europejska
W Europie CENELEC od dziesięciu lat stosuje uznaniowe standardy dotyczące klasyfikacji strat
zgodnych z normą HD 428 (transformatory olejowe) i HD 538 (transformatory suche) dla
zharmonizowanych wielkości (mocy znamionowych i impedancji zwarcia) transformatorów.
HD428 dopuszcza jednak różnego rodzaju poziomy strat, których osiągnięcie nie stanowi żadnych
trudności technicznych. Kupującym daje się możliwość wyboru sposobu oceny strat, dzięki czemu
wyznaczają oni swoje własne standardy. Obecne standardy stosowane w krajach Unii Europejskiej
oraz w większych zakładach energetycznych opierają się na HD428. Istnieją plany utworzenia
Normy Europejskiej (EN) przez Grupę Roboczą Cenelec nr 21 Komisji Technicznej nr 14.
Odbyły się również dyskusje pomiędzy Komisją Europejską , COTREL (Organizacja
Producentów) oraz EURELECTRIC, podczas których omówiono możliwości zawarcia
dobrowolnych porozumień lub opracowania Dyrektywy Europejskiej dotyczącej strat
w transformatorach rozdzielczych w oparciu o dopuszczalny poziom minimalny ich sprawności.
Japonia
W Japonii od 2002 roku transformatory rozdzielcze objęte są programem „Top Runner”. Dla
danego urządzenia wyznacza się docelowy poziom strat energii, odpowiadający poziomowi strat
dla najlepszego urządzenia obecnie dostępnego na rynku (Top Runner), który musi być spełniony
przez cały rynek w określonej perspektywie czasowej. Z tego powodu dany poziom funkcjonalny,
3
Krajowe Stowarzyszenie Wytwórców Energii Elektrycznej (NEMA) opublikowało Podręcznik Wyznaczania
Oszczędności Energii dla Transformatorów Rozdzielczych (TP-1-1996). W 1998 roku stowarzyszenie NEMA
opublikowało również standardową metodę pomiaru zużycia energii w transformatorach (TP-2), a następnie
zaproponowało dalsze Standardy Oznaczania Energooszczędnych Transformatorów Rozdzielczych.
ELEKTRO-ENERGY 2004 15
Roman Targosz
Stany Zjednoczone
Departament Energii USA (DOE) wydał Technical Support Document, Dokument Wsparcia
Technicznego (TSD) przedstawiający możliwości stosowania, koszty, korzyści oraz wpływ
ustalonych federalnych standardów MEPS na transformatory rozdzielcze. Badanie stosowania tych
standardów obejmuje analizę wpływu charakterystyki obciążenia sieci na straty
w transformatorach rozdzielczych. Standardy MEPS podlegają procedurze tworzenia regulacji
stanowych tzw. rule making process. Może to zająć kilka lat.
Program Zarządzania Energią Departamentu Energii USA (FEMP) zachęca również do składania
zamówień rządowych na energooszczędne transformatory rozdzielcze. Rząd federalny – jako
największy kupiec produktów związanych z energią – zamierza poprzez program FEMP
zmniejszyć zużycie energii oraz osiągnąć olbrzymie oszczędności kosztów poprzez zakup
produktów energooszczędnych. Specyfikacje energooszczędnych transformatorów rozdzielczych
są dostępne pod adresem:
http://www.eren.doe.gov/femp/procurement/trans.html.
Meksyk
Meksyk jest jednym z krajów najbardziej zaawansowanych w dziedzinie przyjmowania
i wdrażania standardów MEPS oraz znakowania produktów energooszczędnych. Wiele pomysłów
zapożyczono ze Stanów Zjednoczonych, chociaż liczne inicjatywy powstały w odpowiedzi na
zapotrzebowanie lokalne. Standardy MEPS oraz oznaczanie produktów energooszczędnych
wprowadzono w celu obniżenia wzrostu zapotrzebowania na energię elektryczną. Standardy
Energetyczne, które dotyczą strat energii oraz bezpieczeństwa, dla transformatorów rozdzielczych
zaczęły obowiązywać w 1999 roku. Dodatkowo w porównaniu z innymi regulacjami podają one
również maksymalne dopuszczalne straty (sposób Europejski).
Chiny
Chiny zakazały stosowania niektórych transformatorów (w nomenklaturze lokalnej oznaczanych
jako S7) i w styczniu 1999 roku przesunęły rynek na poziom S9 (straty o około 30% wyższe niż
najnowocześniejsze transformatory w krajach OECD). Dalsze plany to wprowadzenie poziomu
S11, w którym następuje pozostają niezmienione straty obciążeniowe ale obniża się o dalsze 10 -
30% straty jałowe. Chińskie wymagania dotyczące strat energii w transformatorach rozdzielczych
można uważać za najwyższe na świecie.
Indie
Indyjskie Biuro Efektywności Energetycznej (BEE) wprowadziło 5 stopni – gwiazdek
klasyfikujących poziom strat w transformatorach rozdzielczych o mocy do 250 kVA. Poziom
trzeci na poziomie europejskiego CC’ uznaje się za zalecany przy zakupach transformatorów.
Standard jest w fazie wprowadzania.
16 ELEKTRO-ENERGY 2004
STRATY ENERGII W TRANSFORMATORACH ...
Podsumowanie
Niektóre kraje OECD opracowują zasady promujące stosowanie energooszczędnych
transformatorów rozdzielczych. Na obecnym etapie jednak niewiele krajów OECD posiada
formalne istniejące lub gotowe do wprowadzenia plany oszczędzania energii w transformatorach
rozdzielczych.
Potencjalne oszczędności osiągane dzięki transformatorom rozdzielczym mogą wydawać się zbyt
małe i zbyt trudne do uzyskania, aby traktować je wystarczająco poważnie na poziomie krajowym.
Jednak dla krajów OECD potencjalne oszczędności mogą być szacowane na 150 TWh rocznie, co
jest równoważne obniżeniu emisji CO2 na poziomie 100 mln ton. Odpowiada to około 40%
zobowiązań Unii Europejskiej do protokołu z Kioto.
Trudno wpływać na politykę zakupową zakładów energetyczne czy też innych inwestorów. Rynek
transformatorów jest niezwykle konkurencyjny. Sektor ten obejmuje wielu profesjonalistów,
którzy znają już od dawna argumenty skłaniające do obniżania strat energii w transformatorach.
Inicjatywy dotyczące energooszczędnych transformatorów rozdzielczych pomagają zyskać
nowych sprzymierzeńców - uczestników procesu decyzyjnego, którzy mogliby przyjąć argumenty
na rzecz stosowania tych transformatorów, pod warunkiem udowodnienia korzyści płynących
z instalowania takich urządzeń.
Transformatory rozdzielcze wydają się być atrakcyjnym przedmiotem międzynarodowej
skoordynowanej inicjatywy na rzecz oszczędności energii oraz przedmiotem zainteresowania
ośrodków badwczo-rozwojowych. Mogą a właściwie są też obszarem promocji przez organizacje
promocji miedzi.
Większość krajów OECD obecnie pracuje nad rozwojem strategii zmierzających do zmniejszenia
emisji gazów cieplarnianych. Kilka krajów spoza OECD, takich jak na przykład Chiny czy
Meksyk, również wdraża skuteczne rozwiązania energooszczędne w celu zmniejszenia wzrostu
zużycia energii elektrycznej. Potencjalnie zmniejszenie strat w transformatorach rozdzielczych
mogłoby stać się elementem stosowanej na całym świecie strategii oszczędności energii oraz
powstrzymania zmian klimatycznych.
Literatura
[1] Electricity distribution losses - a consultation document. Technical report, Office of Gas and Electricity
Markets, 2003.
[2] International Energy Outlook. Energy Information Administration, 2003.
[3] World Energy Investment Outlook. International Energy Agency, 2003.
[4] M McDermott. Energy effcient distribution transformers – utility initiatives.Technical report, European
Copper Institute, 2000. Available from http://transformers.copperwire.org.
[5] M McDermott. The scope for energy saving in the EU through the use of energy efficient electricity
distribution transformers. Technical report, European Commission - THERMIE Programme, 1999.
[6] P Barnes et al. Determination analysis of energy conservation standards for distribution transformers.
Technical Report ORNL/6847, Oak Ridge National Laboratory, 1996.
[7] Determination analysis of standards & labeling program for distribution transformers. Technical report,
Bureau of Energy Efficiency (India), 2003.
[8] Guide for determining energy effciency for distribution transformers. NEMA Standards Publication TP
1-2002, 2002.
[9] Minimum energy performance standards – distribution transformers. National Appliance and Equipment
Energy Efficiency Program - Australia, March 2001.
[10] M Ellis. Analysis of potential for minimum energy performance standards for istribution transformers.
Technical report, Prepared for the Australian Greenhouse Office, 2000.
[11] Y Zhao. The current situation of distribution transformers in china. Report prepared for the Promotion
Partnership for High Efficiency Transformers, 2003.
[12] P Barnes et al. Supplement to the determination analysis and analysis of the nema efficiency standard for
distribution transformers. Technical report, Oak Ridge National Laboratory.
[13] Więcej informacji: http://www.efficient-tranformers.org/
ELEKTRO-ENERGY 2004 17
Roman Targosz
18 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
PEMP
1
FEWE Katowice
ELEKTRO-ENERGY 2004 19
Szymon Liszka
Zarządzanie projektem
PMU - Jednostka kierująca projektem
Agencja wykonawcza
Komitet
i wdrażająca KAPE S.A.
Sterujący
PMU
Centrum PEMP
Podwykonawcy
II Agencja wdrażająca
FEWE
20 ELEKTRO-ENERGY 2004
POLSKI PROGRAM EFEKTYWNEGO …
Powiązania i działania agencji wdrażających projekt
PMU
II Agencja wdrażająca
FEWE
Realizacja
Centrum PEMP szeregu projektów
demonstracyjnych
Zaprojektowanie i doprowadzenie
Upowszechnienie do uruchomienia mechanizmów wykonawczych
wiedzy o możliwościach do polityki państwa w zakresie efektywności
w zakresie stosowania energetycznej
efektywnych energetycznie
rozwiązań napędowych
i korzyściach z tego
wynikających Realizacja programu
rabatowego sprzedaży elektrycznych
silników energooszczędnych
Zapewnienie funkcjonowania
Centrum PEMP po zakończeniu
finansowaniaz funduszu GEF Zaprojektowanie i pomoc
w uruchomieniu mechanizmów
wspierających wdrażanie energooszczędnych
rozwiązań napędowych
dostarczanie informacji
i usług związanych z energooszczędnymi
układami napędowymi
Tło projektu
Produkcja energii w Polsce oparta jest głównie na wykorzystaniu węgla kamiennego i brunatnego.
Dziewięćdziesiąt pięć procent energii elektrycznej jest wytwarzane w elektrowniach
wykorzystujących węgiel oraz w opalanych węglem elektrociepłowniach. Skutkiem tego,
procentowy udział dwutlenku węgla emitowanego przy wytwarzaniu energii elektrycznej
w łącznej krajowej emisji dwutlenku węgla stanowi 38 procent z czego 50% jest przypisywane
elektrycznym układom napędowym (tzn. 60 milionów ton CO2 w skali roku). W 2001 roku, roczna
emisja CO2 w Polsce wyniosła 318 milionów ton CO2.
ELEKTRO-ENERGY 2004 21
Szymon Liszka
Elektryczne układy napędowe (obejmujące silniki, napędy, pompy, wentylatory oraz układy
sterowania) wykorzystują 40 do 50 procent całej energii elektrycznej zużywanej w Polsce. Ten
udział rozkłada się różnie w poszczególnych sektorach gospodarki: począwszy od 40-90 procent
w sektorze produkcyjnym do 20-40 procent sektorze gospodarstw domowych i gospodarki
komunalnej. Największe udziały w zużyciu energii elektrycznej w Polsce, które wynoszą 122.8
TWh rocznie posiadają: działalność wytwórcza (35 procent), zaopatrzenie w energię, gaz, ciepło
i wodę (17 procent) oraz gospodarstwa domowe (17 procent).
19%
19%
62%
22 ELEKTRO-ENERGY 2004
POLSKI PROGRAM EFEKTYWNEGO …
Czas trwania projektu
Kontakt z nami:
Krajowa Agencja Poszanowania Energii KAPE SA
Tadeusz Skoczkowski, Ryszard Zwierchanowski - KAPE, ul. Pożaryskiego 28, 04-703 Warszawa
ELEKTRO-ENERGY 2004 23
Szymon Liszka
24 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
STRESZCZENIE
W artykule poruszone zostaną zagadnienia związane z zarządzaniem przepływami energii
w wydzielonych systemach fotowoltaicznych. Uwaga skupiona zostanie na regulatorach
ładowania, ich zadaniach podstawowych i funkcjach dodatkowych. Poruszony zostanie problem
śledzenia maksymalnego punktu mocy generatora fotowoltaicznego i dopasowania generatora do
obciążenia w różnych warunkach oświetleniowych. Następnie zostaną omówione zaawansowane
metody zarządzania energią w systemie. Na koniec pokazane będzie przykładowe rozwiązanie
rozproszonego sterowania, pozwalające na dynamiczną rekonfigurację systemu fotowoltaicznego.
Granica bezpiecznego rozładowania akumulatora wyznaczana jest na podstawie jego napięcia lub
analizy poprzednich cykli ładowania/rozładowania. Często stosuje się zmienne poziomy
1
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki
i Elektroniki, Katedra Automatyki
2
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki
i Elektroniki, Katedra Automatyki
3
Slovak University of Technology in Bratislava, Faculty of Electrical Engineering and Information
Technology
ELEKTRO-ENERGY 2004 25
Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, Tomas Duris
Rys 2. Przykłady wizualizacji danych przez regulatory ładowania (od lewej: Panelectron PRS4A, Steca
PR1010, Neste Genio NCC9 ze zdalnym panelem operatorskim)
26 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZARZĄDZANIE ENERGIĄ …
Spotyka się również implementowanie w regulatorach ładowania innych funkcji (np. załącznika
zmierzchowego), upraszczających budowę systemów oświetleniowych. W przypadku
fotowoltaicznych systemów hybrydowych, najczęściej na regulatorze ładowania spoczywa też
sterowanie generatorem pomocniczym (uruchamianie, regulacja mocy, zatrzymanie).
Rys. 3. Charakterystyki prądowo napięciowe modułu Shell Solar ST40 (moc znamionowa 40W)
ELEKTRO-ENERGY 2004 27
Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, Tomas Duris
Oznacza to, że uzyskamy z modułu moc stanowiącą ok. 60% mocy możliwej do uzyskania
(PMAX400) przy takim oświetleniu. Aby zapobiegać przeciążaniu modułu prądem większym niż ten
odpowiadający punktowi mocy maksymalnej, regulator ładowania musi posiadać wewnętrzną
przetwornicę DC-DC (wzmacniacz prądu). Ponieważ regulator ładowania nie dostaje dokładnych
informacji o poziomie oświetlenia oraz nie ma predefiniowanych charakterystyk prądowo
napięciowych podłączonych do niego modułów PV, poszukiwanie chwilowej mocy maksymalnej
odbywa się dynamicznie, najczęściej poprzez zaburzanie punktu pracy i obserwowanie wzrostu
(spadku) mocy wyjściowej modułu. Funkcja ta określana jest w parametrach regulatora jako
„śledzenie punktu mocy maksymalnej” (ang. MPP tracking). Przykładem regulatora, który
wykorzystuje tą funkcję do ładowania akumulatorów jest NESTE GENIO NCC9 przedstawiony
na rys 2.
Aby możliwa była realizacja powyższych funkcji EMS musi dostawać znacznie więcej informacji
o pracy systemu niż zwykły regulator ładowania ( w szczególności informacje o wszystkich
prądach w systemie). Od strony sprzętowej EMS realizowany jest najczęściej poprzez
specjalizowane układy mikroprocesorowe (mikrokontrolery) i posiada budowę zcentralizowaną
lub rozproszoną (poszczególne zadania realizowane są przez współpracujące ze sobą podsystemy).
28 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZARZĄDZANIE ENERGIĄ …
ELEKTRO-ENERGY 2004 29
Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, Tomas Duris
400 12
W yprodukowana energia
Czas załączenia lamp
350
10
300
Produkcja energii [Wh/d]
8
250
150
4
100
2
50
0 0
05. Lis
11. Lis
17. Lis
01. Lis
03. Lis
07. Lis
09. Lis
13. Lis
15. Lis
21. Lis
27. Lis
19. Lis
23. Lis
25. Lis
29. Lis
Rys. 5. Przebieg dziennego czasu załączenia lamp i produkcji energii a generatorze PV, w instalacji
oświetleniowej bez systemu EMS, dla typowych warunków pogodowych w listopadzie
(Źródło: Fraunhofer ISE, Freiburg, Germany; Solarpraxis AG, Berlin, Germany)
40 0 12
W ypro du kow an a en erg ia
C zas załą cze nia lam p
35 0
10
30 0
Produkcja energii [Wh/d]
8
25 0
Czas świecenia [h]
20 0 6
15 0
4
10 0
2
50
0 0
05. Lis
11. Lis
17. Lis
01. Lis
03. Lis
07. Lis
09. Lis
13. Lis
15. Lis
21. Lis
27. Lis
19. Lis
23. Lis
25. Lis
29. Lis
Rys. 6. Przebieg dziennego czasu załączenia lamp i produkcji energii a generatorze PV, w instalacji
oświetleniowej z systemem EMS, dla typowych warunków pogodowych w listopadzie
(Źródło: Fraunhofer ISE, Freiburg, Germany; Solarpraxis AG, Berlin, Germany)
30 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZARZĄDZANIE ENERGIĄ …
Działanie EMS w drugim przypadku (rys 6) będzie polegało na sukcesywnym skracaniu okresów
świecenia według klucza priorytetowego oraz względem aktualnej produkcji energii z generatorze
PV i stanu rezerw w akumulatorach. W efekcie nie następuje całkowita przerwa w dostawach
zasilania do lampy w najistotniejszym okresie porannym a akumulatory są ładowane w poprawny
sposób.
Rys. 7. Główne elementy systemu STECA SOLARIX TAROM (od lewej): regulator ładowania, czujnik
prądu HS200, zdalny wyłącznik PA15, datalogger TARCOM
ELEKTRO-ENERGY 2004 31
Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, Tomas Duris
32 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZARZĄDZANIE ENERGIĄ …
ELEKTRO-ENERGY 2004 33
Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, Tomas Duris
PODSUMOWANIE
Podstawowym urządzeniem odpowiedzialnym za kontrolę przepływów energii w wydzielonych
systemach fotowoltaicznych jest regulator ładowania. Na przestrzeni lat zmieniały się zadania
stawiane temu urządzeniu. Rozwój techniki mikroprocesorowej spowodował, że dzisiejsze
regulatory ładowania realizują znacznie więcej funkcji niż tylko pierwotnie przypisana im ochrona
akumulatorów. Czasem jednak złożoność zadań stawianych całemu systemowi fotowoltaicznemu
wymaga stosowania specjalistycznych układów zarządzania energią (EMS) wyposażonych we
własne, zaawansowane algorytmy decyzyjne. Fotowoltaika poddała się również ogólnemu
34 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZARZĄDZANIE ENERGIĄ …
LITERATURA
[1] Lugue A., Hegedus S. “Handbook of Photovoltaic Science and Engineering” John Wiley&
Sons Ltd. 2003, West Sussex , England
[2] J. Benz; Energiemanagement für autonome Photovoltaik-Systeme, Proceedings Photovoltaisch
versorgte Geräte und Kleinsysteme, OTTI Energie-Kolleg, Regensburg, Germany, 2001, Page
373 –389
[3] Dokumentacja STECA SOLARIX TAROM
http://www.stecasolar.com/bedienung/TAROM_E.pdf
http://www.stecasolar.com/bedienung/PA15_E.pdf
http://www.stecasolar.com/bedienung/TarCom_E.pdf
http://www.stecasolar.com/bedienung/PAHS200%20_E.pdf
ELEKTRO-ENERGY 2004 35
Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, Tomas Duris
36 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
SYSTEMY FOTOWOLTAICZNE
W INFRASTRUKTURZE DROGOWEJ
Jerzy CHOJNACKI1
Łukasz WIĘCKOWSKI2
WSTĘP
W ostatnich kilku latach obserwuje się coraz powszechniejsze zastosowania różnego rodzaju
systemów fotowoltaicznych w bardzo wielu obszarach ludzkiej działalności. Niewątpliwym
dowodem na wyżej sformułowane stwierdzenie, jest gwałtowny przyrost zapotrzebowania na
moduły fotowoltaiczne (zwane także ogniwami słonecznymi). W ostatnich trzech latach, roczne
przyrosty produkcji modułów fotowoltaicznych, wynoszą 36% i mają ciągle tendencję wzrostową.
Tak wielki przyrost zapotrzebowania, spowodował bardzo poważne braki na rynku. Obecnie
wszyscy czołowi producenci mają wypełnione portfele zamówień do końca przyszłego roku.
Przedstawiona tu sytuacja, wynika z wielu czynników. Najważniejszy z nich, to konieczność
poszukiwania nowych, alternatywnych źródeł energii. Energia otrzymywana z ogniw słonecznych,
jako rezultat bezpośredniego przetworzenia energii promieniowania słonecznego w energię
elektryczną, jest najbardziej obiecującą formą produkcji energii elektrycznej, która w żaden
sposób nie zagraża środowisku naturalnemu. Taki sposób wytwarzania energii elektrycznej,
pozwala między innymi na specyficzne zastosowania np. w układach wymagających zasilania
a oddalonych od źródeł konwencjonalnych oraz w przypadkach, gdy nie jest uzasadnione
budowanie linii zasilających ze względu na koszty. Interesującym i intensywnie rozwijanym
obszarem zastosowań fotowoltaiki, jest tzw. infrastruktura drogowa, rozumiana jako wyposażenie
w odpowiednie znaki informacyjne i organizujące ruch: dróg, autostrad i wszelkiego rodzaju
skrzyżowań.
1
Katedra Automatyki, AGH Kraków, jach@ia.agh.edu.pl
2
Dział Techniczny, AGH Kraków
ELEKTRO-ENERGY 2004 37
Jerzy Chojnacki, Łukasz Więcławski
R O
BA
Istotną cechą układów stacjonarnych (stąd zresztą wywodzi się ich nazwa), jest sposób montażu
generatora fotowoltaicznego. Najczęściej generator fotowoltaiczny zainstalowany jest w stałym
położeniu względem powierzchni Ziemi i skierowany na południe (jeżeli nie znajduje się poziomo
względem powierzchni Ziemi). Typowe sposoby montażu generatorów fotowoltaicznych
przedstawiono schematycznie na Rys 2.
Oczywiście w pewnych przypadkach układ stacjonarny może być tak skonstruowany, że jest
możliwość niewielkiej modyfikacji kąta nachylenia generatora fotowoltaicznego, w stosunku do
płaszczyzny horyzontu. Na ogół tego rodzaju korekcji nachylenia dokonuje się ręcznie. Przypadki
takie zostaną omówione w dalszej części artykułu.
38 ELEKTRO-ENERGY 2004
SYSTEMY FOTOWOLTAICZNE …
.
Rys. 3. Definicja pojęcia masy powietrza AM [2]
ELEKTRO-ENERGY 2004 39
Jerzy Chojnacki, Łukasz Więcławski
Wzór, można stosować dla kąta zenitalnego 0 ≤ Θ z ≤ 700. W przypadku większych kątów, należy
uwzględniać krzywiznę ziemi.
Należy podkreślić, że rzeczywiste warunki, w jakich pracuje generator fotowoltaiczny są zawsze
odmienne od tych zdefiniowanych jako STC. Już choćby zachmurzenie, zanieczyszczenia
atmosfery, zmieniają często w znaczącym stopniu poziom rzeczywistego promieniowania
słonecznego i w konsekwencji ilość energii dopływającej do generatora fotowoltaicznego. Jest
oczywiste, że rozkład natężenia promieniowania słonecznego jest różny w różnych porach roku.
Mogą również występować okresy (kilka do kilkunastu dni), całkowitego zachmurzenia, kiedy
promieniowanie słoneczne jest na bardzo niskim poziomie albo nie ma go wcale. Wszystkie te
czynniki muszą być uwzględniane w procesie projektowania dowolnego systemu
fotowoltaicznego. Ze względu na ograniczone ramy artykułu nie jest możliwe przedstawienie całej
procedury projektowania, zainteresowanym można polecić literaturę zamieszczoną na końcu
artykułu.
PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ
Nawiązując do tematu mniejszego artykułu, można zaprezentować najciekawsze, powszechnie już
stosowane autonomiczne systemy fotowoltaiczne, które znalazły zastosowanie w infrastrukturze
drogowej. Pod użytym tutaj pojęciem infrastruktury drogowej będziemy rozumieć wyposażenie,
w odpowiednie znaki informacyjne, organizujące i zabezpieczające ruch: dróg, autostrad
i wszelkiego rodzaju skrzyżowań. Istnieją przypadki w których, możliwość zasilenia urządzeń ze
stacjonarnych źródeł energii jest niemożliwa, a w przypadku konieczności oświetlenia znaków
informacyjnych, ostrzegawczych, szczególnie w nocy dla użytkowników dróg, systemy
fotowoltaiczne rozwiązują ten problem.
Jako pierwsze rozwiązanie tego typu, można przedstawić tablice informacyjne produkowane przez
firmę Solartech [3]. Informacja przekazywana jest użytkownikowi drogi w postaci graficznej.
Matryca diod świetlnych, Rys. 4, umożliwia wyświetlenie między innymi do trzech linii tekstu,
symboli graficznych stałych lub ruchomych, strzałek itp. Istnieje też możliwość zdefiniowania
własnych symboli graficznych lub znaków.
40 ELEKTRO-ENERGY 2004
SYSTEMY FOTOWOLTAICZNE …
ELEKTRO-ENERGY 2004 41
Jerzy Chojnacki, Łukasz Więcławski
Światła punktowe, pomimo małych rozmiarów (średnica 168 mm, wysokość 66mm) zamknięte
w obudowie o klasie szczelności IP 68, są małymi układami fotowoltaicznymi Zbudowane są jak
każdy mały system tego typu z miniaturowego generatora fotowoltaicznego (GF), akumulatora
(BA) oraz regulatora (R).
Odbiornikiem energii (O), jest tutaj układ 6 diod świecących LED, który regulator załącza przy
progu oświetlenia zewnętrznego o wartości poniżej 300 Lux-ów. Układ zaprojektowany jest do
pracy w trybie 12-godzinym. Podstawowe parametry techniczne urządzenia zaprezentowane
zostały w celach poglądowych w tabeli nr 1.
Rys. 7.
Urządzenie będzie pracować niezawodnie, nawet przy zakładanym 15-dniowym okresie słabego
nasłonecznienia. W tym przypadku założenia takie jak: precyzyjne określenie zapotrzebowania na
energię elektryczną w ciągu doby, wybór rodzaju modułu fotowoltaicznego, określenie
pojemności magazynu energii, właściwy wybór zastosowanego obciążenia zostały spełnione przez
projektanta.
42 ELEKTRO-ENERGY 2004
SYSTEMY FOTOWOLTAICZNE …
Rys. 8.
ELEKTRO-ENERGY 2004 43
Jerzy Chojnacki, Łukasz Więcławski
LITERATURA
[1] T. Markvart, L.Castaňer - Photovoltaics Fundamentals and Applications, Elsevier, 2003r.,
[2] Z. Pluta – „Podstawy teoretyczne fototermicznej konwersji energii słonecznej”, Wydawnictwo
Politechniki Warszawskiej 2000r.
[3] SolarTech - www.solartechnology.com.
[4] Whalite - www.whalite.com.tw.
44 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
Piotr TOMCZYK1
Dorota OBŁĄKOWSKA2
STRESZCZENIE
W ostatnim dziesięcioleciu nastąpił burzliwy rozwój technologii ogniw paliwowych.
Jednocześnie, w miarę opracowywania prototypów stosów ogniw paliwowych, ciągle zmienia się
planowany obszar ich zastosowań. O ile, na początku lat 1990 przewidywano budowę dużych
zespołów generatorów ogniw paliwowych, mających zastąpić lokalne elektrownie, o tyle obecne
prace ukierunkowane są głównie na urządzenia energetyki rozproszonej, samochody i zasilanie
urządzeń przenośnych.
1
Wydział Paliw i Energii, Akademia Górniczo-Hutnicza, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30
2
Wydział Paliw i Energii, Akademia Górniczo-Hutnicza, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30
ELEKTRO-ENERGY 2004 45
Piotr Tomczyk, Dorota Obłąkowska
46 ELEKTRO-ENERGY 2004
TENDENCJE ROZWOJOWE …
ELEKTRO-ENERGY 2004 47
Piotr Tomczyk, Dorota Obłąkowska
48 ELEKTRO-ENERGY 2004
TENDENCJE ROZWOJOWE …
ELEKTRO-ENERGY 2004 49
Piotr Tomczyk, Dorota Obłąkowska
prędkość wynoszącą 120 km/h, zaś jeden bak paliwa wodorowego pozwalał na przejechanie
dystansu ok. 480 km. W roku 2000 wyprodukowano auto o nazwie HydroGen 1 zasilane stosem
ogniw paliwowych o mocy 75 kW, którego maksymalna prędkość wynosiła 140 km/h zaś zasięg
400 km. W roku 2001 prototyp ten został zastąpiony przez nowy model, HydroGen 3
o maksymalnej prędkości wynoszącej 150 km/h, mocy 129 kW i zasięgu wynoszącym
odpowiednio 400 km [9,10].
Ewolucję pojazdów produkowanych przez znane koncerny samochodowe przedstawia Tabeli 3
[9,10]
50 ELEKTRO-ENERGY 2004
TENDENCJE ROZWOJOWE …
Zestawienie firm i marek autobusów, w których systemy zasilania oparte są o ogniwa paliwowe
przedstawia Tabeli 4 [9,10].
Producent ogniwa
Moc ogniw Zasięg Prędkość Paliwo Uwagi
Nazwa autobusu
BALLARD
32 Food Bus (1993) 90 kW - 160km/h wodór
Phase Two Bus (1995) 205 kW 400 km - wodór
Phase Three Bus (1998) 205 kW - - wodór
Georgetown Bus (2000) 100 kW 560 km 105 km/h wodór
Evobus Citaro (2001) 250 kW 300 km 80 km/h -
DAIMLER CHRYSLER
NEBUS (1997) 250 kW 250 km 80 km/h wodór 62 pasażerów
DAIMLER CHRYSLER
NEBUS (1997) 250 kW 250 km 80 km/h wodór
UTC
Irisbus (2001) 60 kW - 60 km/h Wodór
Thor Bus (2001) - - - -
PROTON MOTOR
Neoplan Bus (2000) 80 kW - 80 km/h wodór
SIEMENS
Man Bus (2000) 120kW 250 km 80 km/h wodór
DE NORA
Neoplan Bus (1999) 120 kW 600 km 50 km/h wodór
Scania Bus (2001) 60 kW 250 km - -
Man Bus (2001) 120 kW 300 km 75 km/h -
TOYOTA
Hino Bus (2001) 90 kW 300 km 80 km/h wodór
ELEKTRO-ENERGY 2004 51
Piotr Tomczyk, Dorota Obłąkowska
„Pojemność" (energia uzyskiwana z jednego pojemnika paliwa) nowych ogniw paliwowych jest
ok. 10 razy większa od pojemności konwencjonalnych akumulatorów. Nowe ogniwa paliwowe
(pojedyncze ogniwo o powierzchni około 6 cm2 i grubości mniejszej niż 2 mm) są zasilane
metanolem. Ogniwa metanolowe typu DMFC można łatwo instalować w obecnych i przyszłych
urządzeniach elektronicznych i takie „baterie” zastosowane na przykład w telefonie komórkowym
mogą go niezawodnie zasilać przez ponad miesiąc, eliminując jednocześnie potrzebę stosowania
ładowarek.
Porównując parametry pracy zwykłych akumulatorków stosowanych w telefonach komórkowych
oraz parametry pracy mikroogniwa paliwowego zasilanego metanolem możemy stwierdzić, że
w mikroogniwie istnieje możliwość zgromadzenia od 6 do 7 razy więcej energii, niż w baterii-
ogniwie litowo- jonowym, o tej samej masie, dla przykładu
52 ELEKTRO-ENERGY 2004
TENDENCJE ROZWOJOWE …
Systemy mikroogniw paliwowych (do 100 mW) są jednym z najszybciej rozwijających się
zastosowań ogniw paliwowych.
Pierwszy prototyp kapsuły, wypełnionej ciekłym metanolem, zademonstrowała Motorola w 2000 r
i miała ona dostarczać paliwa do zasilania laptopów, telefonów komórkowych i innych urządzeń
elektronicznych przez czas 10-krotnie dłuższy niż konwencjonalne baterie. Firma Toshiba
opracowała miniaturowe ogniwo paliwowe typu DMFC o masie 130 g zasilane metanolem, które
w przyszłości może znaleźć zastosowanie jako źródło zasilania telefonów komórkowych
i palmtopów (Rys.3). Taka miniaturyzacja ogniwa paliwowego była możliwa dzięki dwóm
innowacjom: stosowania metanolu o większym stężeniu oraz redukcji wymiarów innych
elementów wspomagających pracę ogniwa. Urządzenie może dostarczać moc 1 W w czasie pracy
20. godzin, co można porównać z wydajnością sześciu baterii litowych, wykorzystywanych
obecnie w telefonach.
Rys. 3. Zdjęcie zasilacza, opartego o ogniwa typu DMFC oraz telefonu, firmy Toshiba
[archiwum: Toshiba].
We wrześniu 2003 roku na międzynarodowej wystawie WPC Expo, firma NEC za-demonstrowała
laptop o masie 2 kg z wbudowanym ogniwem paliwowym. typu DMFC. Zbiornik paliwa
o pojemności 300 ml, wystarcza na zasilanie laptopa przez 5 godzin (docelowo 40 godzin).
Rys. 4. Zdjęcie notebooka, z ogniwem paliwowym typu DMFC (10% ), firmy NEC
[archiwum NEC]
ELEKTRO-ENERGY 2004 53
Piotr Tomczyk, Dorota Obłąkowska
Wymiary
Masa Masa Masa Pojemność Czas
Moc Napięcie notebooka
ogniwa paliwa całkowita naboju pracy
mm
Zasilanie
14 W 12 V 900 g 300 g 2 kg 270x270x40 50 cm3 5h
notebooka
Wiele innych firm sygnalizowało również zaawansowanie prac badawczych i rozwojowych nad
tego typu zasilaczami.
WNIOSKI
W ostatnich dwóch latach ogniwa paliwowe znalazły zastosowanie głównie w jednostkach
napędowych samochodów osobowych i autobusów, w małych generatorach do zasilania
przenośnych urządzeń elektrycznych (telefoniczne aparaty komórkowe, komputery) oraz
zasilaczach awaryjnych, tzw. UPSach. Rozpatruje się również możliwości ich użycia w innych,
niszowych zastosowaniach (transport morski, lotniczy i szynowy). Można natomiast zauważyć
spadek intensywności prac nad stacjonarnymi generatorami o mocy powyżej 100 kW.
LITERATURA
[1] K. Kordesch, G. Simader, Fuel Cells, VCH, Weinheim, 1996.
[2] F. A. Brammer, „Das Brennstoffzellensystem ONSI PC25A/C“ w Offentliche Enerieversorgung und
Hausenergiesysteme mit Brennstoffzellen, H. Wendt, F. Brammer W. Weise (Ed.), Expert Verlag,
Renningen, 1999, str. 23–44.
[3] “Anarerobic Gas Fuel Cell Shows Promise” Modern Power Systems, 1997.
[4] U. Langnickel, Fuel Cells Bulletin, 22 (2000) 10-12.
[5] S. Thyberg Naumann, C. Myren, J. Power Sources, 56 (1995) 45-49.
[6] C. Bentley, M. Farooque, J. Leitman, “Direct fuel cell commercialization” w Fuel Cell Seminar –
Powering the 21st Century, Portland, 2000, str. 456-459.
[7] T. Ishikawa, H. Yasue, J. Power Plant 86 (2000) 145-150.
[8] http://www.mtu-friedrichshafen.com/mtu800.html (2003)
[9] Fuel Cell Technology Handbook (Ed. G. Hoogers), CRC Press, Boca Raton, 2003.
[10] Handbook of Fuel Cells. Fundamentals, Technology and Applicationsm(ed. W. Vielstich, A. Lamm,
H.A. Gasteiger), Wiley, Chichester, 2003
54 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
ŹRÓDŁA ODNAWIALNE
PRACUJĄCE W UKŁADACH HYBRYDOWYCH
Antoni DMOWSKI1
Tomasz DZIK2
Mariusz KŁOS3
STRESZCZENIE
Referat dotyczy możliwości wykorzystania pierwotnych, odnawialnych źródeł energii do
produkcji energii elektrycznej. Zostaną omówione układy hybrydowe bazujące na OZE
i zasobnikach energii (np.: bateria chemiczna, ogniwo paliwowe), umożliwiające zasilanie
indywidualnych odbiorców (praca „wyspowa”) jak też układy pracujące na sieć energetyczną.
Zostanie przedstawione rola energoelektronicznych urządzeń przetwarzających oraz systemów
sterowania i nadzoru bez których praca tego typu układów nie jest możliwa.
WSTĘP
Ciągły wzrost cen pierwotnych nośników energii (ropa, węgiel, gaz ziemny) oraz względy
ochrony środowiska spowodowały duże zainteresowanie odnawialnymi źródłami energii.
Pierwotne źródła energii odnawialnej wykorzystują bezpośrednio energię słońca, wiatru
i przepływającej wody do produkcji energii elektrycznej. Podstawową ich wadą jest silna
zależność ilości produkowanej energii od aktualnych warunków pogodowych [1].
W konsekwencji prognozowanie ilości energii produkowanej przez te źródła jest bardzo trudne.
W celu zwiększenia możliwości wykorzystania tych źródeł do produkcji energii elektrycznej
zaczęto stosować układy hybrydowe. Jedną z pierwszych idei było połączenie dwóch źródeł
odnawialnych np.: baterii słonecznej z generatorem wiatrowym. Taka jednostka wytwórcza nie
okazała się w pełni dyspozycyjna nie zapewniając ciągłości zasilania. Kolejną ideą było łączenie
źródeł odnawialnych z klasycznymi systemami wytwórczymi np.: baterię słoneczną z generatorem
z silnikiem Diesla. W układzie tym, przy odpowiednich warunkach atmosferycznych odbiornik
był zasilany z baterii słonecznej. Natomiast generator z silnikiem Diesla zasilał odbiornik w chwili
gdy źródło fotowoltaiczne nie było wystarczająco wydajne. Jako pewną odmianę w/w układu
hybrydowego można potraktować baterię słoneczną współpracującą z baterią chemiczną. Wadą
tego układu jest możliwość magazynowania i oddawania energii tylko w krótkich odstępach czasu.
Wadę tą można ograniczyć zastępując baterię chemiczną ogniwem paliwowym [2]. Sprawność
obecnych układów hybrydowych z odnawialnymi źródłami energii oraz dalszy ich rozwój
w zasadniczym stopniu zależą od stosowanych układów energoelektronicznych i elektroniki
sterującej. Układy energoelektroniczne umożliwiają poprawną pracę części energetycznej
elektrowni hybrydowej i zwiększają jej wydajność. Układy elektroniki sterującej umożliwiają
właściwą pracę całego systemu oraz współpracę elektrowni z systemem energetycznym. Problemy
te zostały opisane w dalszej części referatu.
1
Politechnika Warszawska, Instytut Elektroenergetyki admowski@ee.pw.edu.pl
2
Politechnika Warszawska, Instytut Elektroenergetyki tdzik@op.pl
3
Politechnika Warszawska, Instytut Elektroenergetyki mariusz_klos@wp.pl
ELEKTRO-ENERGY 2004 55
Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos
Rys. 1. Schemat instalacji, w której do produkcji energii elektrycznej używany jest biogaz
1-zamknięte komory fermentacyjne, 2-izobaryczny zbiornik gazu, 3-kotłownia gazowa, 4-wymiennik ciepła
woda technolog.-osad, 5-centralne ogrzewanie budynków, 6-silnik gazowy zespołu prądotwórczego,
7-wymiennik ciepła, płyn chłodzący-woda technolog., 8–wymiennik ciepła, spaliny-woda technolog.,
9-rezerwowa chłodnica zewnętrzna, 10-generator asynchroniczny zespołu prądotwórczego, 11-sieć
elektryczna
Źródła geotermalne występujące w Polsce mają za niską temperaturę i nie nadają się do produkcji
energii elektrycznej. Natomiast biomasa może być używana jako dodatek do paliw stałych
w kotłach energetycznych. Powoduje to obniżenie zawartości szkodliwych dla otoczenia
substancji wchodzących w skład spalin.
56 ELEKTRO-ENERGY 2004
ŹRÓDŁA ODNAWIALNE PRACUJĄCE …
ELEKTRO-ENERGY 2004 57
Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos
58 ELEKTRO-ENERGY 2004
ŹRÓDŁA ODNAWIALNE PRACUJĄCE …
małych elektrowni wodnych można by znacznie ograniczyć lub całkowicie zlikwidować gdyby
udało się opracować długookresowy magazyn energii elektrycznej. Energia pobierana z tego
magazynu mogła w sposób stały być doprowadzona do odbiornika niezależnie od stanu wody.
W przypadku nadmiaru energii wodnej, wytworzona w tym czasie energia elektryczna, mogłaby
być magazynowana.
ELEKTROWNIE WIATROWE
Obecnie instalowane elektrownie wiatrowe mają znacznie większe moce niż elektrownie
fotowoltaiczne (0,1 - 4,5 MVA). W warunkach polskich elektrownie wiatrowe charakteryzują się
czasem wykorzystania mocy zainstalowanej około 1500 - 2000 h na rok. Podobnie jak jest to
w elektrowniach fotowoltaicznych, w wyniku zmian prędkości wiatru następują znaczne zmiany
w ilościach produkowanej energii. W przypadku dołączania dużej liczby elektrowni wiatrowych
do sieci energetycznej mogą powstać problemy związane z niestabilnością systemu
energetycznego (wahania napięć). Problem ten można częściowo złagodzić stosując w elektrowni
wiatrowej złożone systemy maszyn elektrycznych pracujące w połączeniu z układami
energoelektronicznymi jak przedstawiają to rysunki nr 5 i nr 6.
ELEKTRO-ENERGY 2004 59
Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos
Są to jednak rozwiązania znacznie droższe niż układy z maszyną asynchroniczną i tylko częściowo
rozwiązują problem. Ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych, wraz z wzrastającą
ich mocą, na sieć energetyczną w Polsce koniecznym jest włączenie tych elektrowni do sieci WN.
Jednak w tym przypadku wzrasta koszt aparatury łączeniowej. Najlepszym rozwiązaniem
problemu w tym przypadku jest wyposażenie sieci elektrycznej w tzw. lokalne zasobniki energii,
które mogłyby w sposób natychmiastowy magazynować nadwyżki energii z elektrowni
wiatrowych i oddawać te nadwyżki do sieci w przypadku braku energii z elektrowni wiatrowych.
ELEKTROWNIE HYBRYDOWE
Pewnym rozwiązaniem w miarę stabilnego przekazywania energii do odbiornika lub sieci
energetycznej wydaje się łączenie elektrowni wykorzystujących źródła odnawialne w elektrownie
hybrydowe. Rysunek nr 7 przedstawia schemat blokowy hybrydowej elektrowni słoneczno -
wiatrowej.
60 ELEKTRO-ENERGY 2004
ŹRÓDŁA ODNAWIALNE PRACUJĄCE …
ELEKTRO-ENERGY 2004 61
Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos
OGNIWA PALIWOWE
Rysunek nr 10 przedstawia schemat blokowy najprostszej wersji ogniwa zasilanego wodorem.
62 ELEKTRO-ENERGY 2004
ŹRÓDŁA ODNAWIALNE PRACUJĄCE …
Sprawność układu można zwiększyć wykorzystując ogniwo paliwowe w tak zwanym układzie
skojarzonym.
ELEKTRO-ENERGY 2004 63
Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos
64 ELEKTRO-ENERGY 2004
ŹRÓDŁA ODNAWIALNE PRACUJĄCE …
Rys. 15. System sterowania i nadzoru w układach z odnawialnymi źródłami energii i ogniwem
paliwowym
ELEKTRO-ENERGY 2004 65
Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos
Rysunek nr 16 przedstawia opracowany wspólnie przez PW Instytut Energetyki oraz firmę APS
Energia przykładowy zasilacz z wodorowym ogniwem paliwowym wchodzący w skład takiej
sieci. Przyjęta modułowa koncepcja zasilacza umożliwia bezprzerwowe zasilanie odbiorników
energii o mocy od 2,5 do kilkudziesięciu kilowatów. Układ tego zasilacza nie wymaga stosowania
baterii chemicznych jak i też źródeł energii elektrycznej z silnikami spalinowymi.
WNIOSKI
Odpowiednie wykorzystanie pierwotnych odnawialnych źródeł energii szczególnie zwiększenie
ich dyspozycyjności jest możliwe dzięki wprowadzeniu na szeroką skale przetwarzających
urządzeń energoelektronicznych.
Budowa wieloźródłowych systemów energetycznych będzie możliwa jedynie przy zastosowaniu
do celów sterowania i nadzoru układów elektroniki informacyjnej.
LITERATURA
[1] Europa auf dem Weg zur Energiewende Solarbrief 1/98
[2] Dmowski, Biczel, Kras: „Stand-alone telecom power system supplied by PEM fuel cell and renewable
sources”. International Fuel Cell Workshop 2001, str.244, Kofu, Japonia, 12-13 listopada 2001
[3] Dmowski, Biczel, Kras: Aspekty techniczno-ekonomiczne wykorzystania wybranych odnawialnych
źródeł energii w energetyce. Ekologiczne Aspekty Wytwarzania Energii Elektrycznej, Warszawa,
14-16.11.2001
[4] Christian Wunderlich and Franz Reichenbach, PEM Fuel Cell Cogeneration Power Plant Optimization –
On the way to a commercial product, Fuel Cell Home, Lucerne/Switzerland, 2001
[5] Szczupak: Optymalizacja układów energoelektronicznych hybrydowej elektrownii z baterią słoneczną
i turbiną wiatrową. Rozprawa doktorska Politechniki Warszawskiej, Warszawa, kwiecień 2001
[6] Buchholz, Styczyński: Elektryczne sieci rozdzielcze z rozproszonymi źródłami energii. VII
Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „Nowoczesne urządzenia zasilające w energetyce”
Kozienice,10-12 marca 2004r
[7] Biczel P., Paska J., 2003. Układ zarządzania źródłami w elektrowni słonecznej z ogniwem paliwowym.
IV Ogólnopolska Konferencja Naukowo_Techniczna „Postępy w Elektrotechnice Stosowanej PES-4,
Kościelisko,23-27czerwiec 2003r.
66 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
Wiesław NOWAK1
WSTĘP
Pola elektromagnetyczne, towarzyszące pracy urządzeń elektroenergetycznych w normalnych
warunkach działania oraz w warunkach zakłóceniowych (to jest w stanach zwarć i przepięć),
stanowią w otaczającej przestrzeni narażenia dla ludzi i sąsiadujących obiektów. Wśród ogólnych
zagadnień związanych z tą tematyką wyróżnić można cztery podstawowe grupy problemów:
1. identyfikacja pól elektromagnetycznych.
2. oddziaływanie na organizmy żywe,
3. oddziaływanie na obiekty techniczne,
4. ochrona przed polem elektromagnetycznym.
Zagadnienia identyfikacji dotyczą pomiarów i obliczeń zarówno pól elektromagnetycznych
wolnozmiennych, to jest stałych oraz o częstotliwości sieciowej, jak i pól szybkozmiennych na
przykład o charakterze przejściowym, związanych z czynnościami łączeniowymi w systemie
elektroenergetycznym lub wyładowaniami atmosferycznymi.
Przedmiotem badań w drugiej grupie problemów jest z kolei wpływ pól elektromagnetycznych
w aspekcie efektów biologicznych i ryzyka zdrowotnego organizmów żywych, a także ustalenie
związków jakościowych i ilościowych pomiędzy obserwowanymi efektami, a wartościami
charakterystycznymi pola oraz czasem ekspozycji.
Trzecia grupa problemów związana jest z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych na naziemne
i podziemne obiekty technicznych, jak na przykład inne linie elektroenergetyczne, obwody
pomocnicze w stacjach elektroenergetycznych, linie telekomunikacyjne, rurociągi, struktury
metaliczne jak dachy, płoty, itp., obwody sygnalizacyjne i pomiarowe, urządzenia elektroniczne
i wiele innych. Efektem oddziaływania jest indukowanie napięć i prądów, mogących stanowić
zagrożenie dla organizmów żywych (oddziaływanie niebezpieczne) albo spowodować
uszkodzenie lub zakłócenie w pracy rozważanych obiektów (oddziaływanie zakłócające).
Zagadnienia te należą do szeroko rozumianego problemu kompatybilności elektromagnetycznej.
1
Katedra Elektroenergetyki AGH Kraków
ELEKTRO-ENERGY 2004 67
Wiesław Nowak
Do grupy czwartej zalicza się problemy dotyczące środków ochrony przed polem
elektromagnetycznym, jak również zagadnienia przepisów, norm i zaleceń dotyczące wartości
granicznych oraz czasu ekspozycji, jak na przykład wymagania polskie [1, 2, 3].
Analiza efektów oddziaływań pól elektromagnetycznych o częstotliwości sieciowej, jak
i zastosowania odpowiednich środków ochronnych, wymaga identyfikacji obrazów składowej
elektrycznej (pola elektrycznego) oraz składowej magnetycznej (pola magnetycznego)
w otoczeniu urządzeń elektroenergetycznych. Identyfikacja pola elektrycznego i magnetycznego
o częstotliwości sieciowej w otoczeniu linii i stacji elektroenergetycznych może być
przeprowadzana metodami pomiarowymi lub obliczeniowymi. Pomiary możliwe są tylko dla
obiektów istniejących, a wskutek dostępności odpowiednich przyrządów i wypracowanej
metodyki, nie istnieją praktycznie żadne trudności w ich wykonywaniu w otoczeniu linii i na
terenie stacji. Obliczenia natężenia pola elektrycznego mają zastosowanie dla obiektów
istniejących, jak i projektowanych, dzięki zaangażowaniu obecnie odpowiedniego aparatu metod
numerycznych, głównie metody elementów skończonych lub elementów brzegowych.
gdzie Exm, Eym, Ezm są amplitudami wektorów składowych, natomiast ϕx, ϕy, ϕz ich fazami. Wektor
wypadkowy w punkcie przestrzeni P(x,y,z) opisuje więc w przestrzeni elipsę, a tym samym pole
elektryczne ma polaryzację eliptyczną. Ilustruje to rysunek 1 przedstawiony dla przypadku
dwuwymiarowego, to jest dla Ez(t) = 0.
y
68 ELEKTRO-ENERGY 2004
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH …
E (t ) = E x2 (t ) + E y2 (t ) + E z2 (t ) (4)
Należy zaznaczyć, że eliptyczna polaryzacja pola elektrycznego nie pozwala posługiwać się
amplitudą i fazą wektora wypadkowego, pojęcia te dotyczą bowiem tylko jego składowych.
Również w przypadku pola magnetycznego składowe wektora są funkcjami harmonicznymi [4]:
a więc pole magnetyczne również charakteryzuje się polaryzacją eliptyczną, z której wynikają
takie same wnioski, jak wymienione uprzednio dla pola elektrycznego. Wartość chwilową wektora
wypadkowego określa zależność:
H (t ) = H x2 (t ) + H y2 (t ) + H z2 (t ) (8)
a) E b) E c) E
Rys.2. Mierniki dipolowe [4]: a) dipol sferyczny w kształcie dwóch półczasz, b) w kształcie
jednostronnie otwartych prostopadłościanów, c) złożony z dwóch płyt, między którymi znajduje się
dwustronnie otwarty prostopadłościan
Zasada pomiaru miernikiem dipolowym oparta jest na zależności między prądem wywołanym
przepływem ładunku indukowanego w obydwu elektrodach, a natężeniem zewnętrznego –
pierwotnie niezakłóconego obecnością przyrządu – przemiennego pola elektrycznego. Dla
najczęściej stosowanego miernika w postaci dipola sferycznego funkcja przetwarzania I = f(E)
ELEKTRO-ENERGY 2004 69
Wiesław Nowak
może być określona analitycznie. W przypadku przedstawionym na rysunku 3a, gdy oś dipola
pokrywa się z kierunkiem jednostajnego pola pierwotnego o natężeniu:
Em
I sk = 3πε 0 ω rk2 = k E E sk (10)
2
gdzie rk jest promieniem dipola, a Esk wartością skuteczną natężenia pola (9).
a) b)
E Ed
E α
oś dipola
Rys.3. Dipol sferyczny w zewnętrznym, pierwotnie niezakłóconym jednostajnym polu elektrycznym
o natężeniu E: a) oś dipola i kierunek pola pokrywają się, b) oś dipola i kierunek pola przecinają się
W przypadku, gdy oś dipola i kierunek pola przecinają się pod kątem α (rysunek 3b) funkcja
przetwarzania przyjmuje postać:
Wzór (11) określa związek między prądem a składową wektora pola elektrycznego w kierunku osi
dipola. W polu elektrycznym o polaryzacji eliptycznej funkcja przetwarzania określa związek
między prądem dipola a wartością rzutu wektora pola elektrycznego na oś dipola. W celu pomiaru
wartości maksymalnej pola należy więc tak orientować położenia miernika w przestrzeni, aby jego
wskazanie było największe. Wówczas oś dipola i kierunek osi wielkiej elipsy pokrywają się.
Mierniki natężenia pola elektrycznego mają średnice od kilku do kilkunastu centymetrów, przy
czym przerwa izolacyjna pomiędzy elektrodami winna być jak najmniejsza. W współczesnych
przyrządach stosuje się umieszczone wewnątrz elektrod elektroniczne układy detekcji prądu.
Wskaźnik odczytowy (najczęściej cyfrowy), wyskalowany w wartościach skutecznych natężenia
pola elektrycznego (kV/m), bywa umieszczany również wewnątrz miernika lub też może stanowić
oddzielne urządzenie, połączone z miernikiem przewodem światłowodowym. Podstawowym
warunkiem prawidłowego pomiaru jest zachowanie odległości nie mniejszej niż 2,5 m pomiędzy
obserwatorem a miernikiem. Wówczas błąd pomiaru spowodowany zaburzeniem przez
obserwatora mierzonego pola jest nie większy niż 3%. Pomiarów nie należy wykonywać podczas
opadów deszczu lub śniegu oraz podczas mgieł i mżawek. Wszelkie konstrukcje wsporcze, drążki
izolacyjne podtrzymujące mierniki winny być czyste i suche w trakcie wykonywania pomiarów.
Ponadto dodatkowymi źródłami błędów pomiarowych są: niejednostajność pola elektrycznego,
70 ELEKTRO-ENERGY 2004
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH …
∼
E
kV
Pole magnetyczne
Do pomiarów natężenia pola magnetycznego stosowane są najczęściej mierniki wyposażone
w sondę zwojową – rysunek 5. Zasada pomiaru oparta jest na zależności między prądem płynącym
w obwodzie złożonym z cewki sondy i układu detekcji prądu, a natężeniem mierzonego pola
magnetycznego.
układ detekcji
prądu cewki
Hc
H = H m sin( ω t + ψ) α
cewka sondy
oś sondy
ELEKTRO-ENERGY 2004 71
Wiesław Nowak
dΦ d
e(t ) = − z = − z [µ 0 H m sin (ωt + ψ ) ⋅ cos α ⋅ S ] (12)
dt dt
gdzie: z – liczba zwojów cewki sondy, Φ – strumień wektora indukcji magnetycznej,
objęty powierzchnią cewki, µ0 – przenikalność magnetyczna próżni, S – powierzchnia cewki.
Zakładając, że impedancja obwodu pomiarowego wynosi Z, funkcję przetwarzania określającą
związek między wartością skuteczną prądu, a skuteczną wartością mierzonego natężenie pola
magnetycznego, można przedstawić w postaci:
µ0 ω zS H m
I sk = ⋅ ⋅ cos α = k H H sk cos α = k H H csk (13)
Z 2
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że w polu magnetycznym o polaryzacji eliptycznej,
funkcja przetwarzania będzie określać zależność między prądem układu pomiarowego, a wartością
rzutu wektora pola magnetycznego na oś sondy.
Mierniki pola magnetycznego, podobnie jak mierniki pola elektrycznego, wyposażone są
w elektroniczne układy detekcji prądu. Mierniki skalowane są dla wartości skutecznych natężenia
pola, ale bardzo często spotyka się mierniki wyskalowane w jednostkach indukcji magnetycznej.
W odróżnieniu od mierników pola elektrycznego, obecność obserwatora (podobnie jak i innych
obiektów niemagnetycznych) nie ma praktycznie żadnego wpływu na odkształcenie mierzonego
pola, a tym samym na wynik pomiaru. Z tego względu przyrządy te mogą być trzymane w ręce
osoby wykonującej pomiar. Natomiast niezmiernie istotne jest właściwe ekranowanie
elektrostatyczne sondy zwojowej, celem niedopuszczenia do indukowania w niej prądów przez
pole elektryczne. Dodatkowymi źródłami błędów pomiaru mogą być również harmoniczne pola
o częstotliwościach większych niż podstawowa oraz wpływ temperatury.
Skalowanie przeprowadza się przez umieszczenie miernika w polu magnetycznym praktycznie
jednostajnym, o znanym kierunku i wartości. Do wytworzenia takiego pola może być
wykorzystana cewka w kształcie prostokąta o wymiarach 2a × 2b i liczbie zwojów n (rysunek 6).
Składowa w kierunku osi z wektora natężenia pola magnetycznego w punkcie P(x,y,z) jest
określona wzorem [8]:
n I 4 ⎛⎜ (− 1) j g j Cj ⎞
Hz = ∑ − ⎟
[ ]
(14)
4π j =1 ⎜⎝ r j r j + (− 1) j +1 C j r (r + g ) ⎟⎠
j j j
gdzie:
g1 = g 2 = b + y, g 3 = g 4 = y − b,C1 = −C 4 = a + x,C 2 = −C3 = a − x
z
2a
r2 P(x,y,z)
r1
x 0
2b
r3 r4
I y
Rys. 6. Cewka do skalowania mierników natężenia pola magnetycznego
72 ELEKTRO-ENERGY 2004
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH …
Miernik pola magnetycznego umieszczany jest w punkcie P(0,0,0). Pole magnetyczne generowane
przez cewkę jest faktycznie polem niejednostajnym. Jednak niejednostajność ta, przy realnych
wymiarach mierników, jest praktycznie do pominięcia, jeżeli wymiary cewki są nie mniejsze niż 1
m × 1 m.
Zasadę pomiaru przy pomocy sondy zwojowej, wykorzystuje się również w miernikach trzech
składowych natężenia pola magnetycznego. Sondę takiego miernika stanowią wówczas trzy
wzajemnie prostopadłe cewki. Należy nadmienić, że oprócz metody sondy zwojowej stosowane są
również przyrządy z przetwornikiem Halla, które mogą być stosowane także do pomiaru
statycznych pól magnetycznych.
Przykłady identyfikacji
Na rysunku 7 przedstawiono wyniki pomiarów natężenia pola elektrycznego o częstotliwości 50
Hz na obszarze proponowanej lokalizacji budynku wielorodzinnego, w bezpośrednim sąsiedztwie
dwutorowej linii przesyłowej 110 kV. Budynek o szerokości 15 m, długości 8 m oraz wysokości
13,25 m posiada taras o szerokości 5 m, biegnący przez całą szerokość budynku. Orientacja
budynku zapewnia niemal równoległy przebieg ściany elewacji południowo-wschodniej z osią
linii przesyłowej. Odległość od najbliższego przewodu fazowego do krawędzi budynku wynosi
10,3 m. Krawędź budynku znajduje się ok. 6,7 m od krawędzi podstawy słupa wsporczego typu
ML52 ON150 linii 110 kV.
Pomiary przeprowadzono na wysokości 1,8 m n.p.t. w obszarze o wymiarach 16 m × 12 m.
Otrzymany rozkład natężenia pola elektrycznego (rysunek 7) wskazuje na brak obszarów,
w których przekroczona jest wartość 1 kV/m. W okolicy południowo-zachodniego krańca
budynku wyznaczone wartości wynoszą 0,25 kV/m.
Na rysunku 8 przedstawiono natomiast obraz pola elektrycznego w rozdzielni 110 kV, która
wykonana jest jako rozdzielnia z podwójnym niesekcjonowanym systemem szyn zbiorczych.
Łączna liczba pól wynosi 16, przy czym:
• pola nr 2 i 8 są polami zasilającymi transformatory nr 1 i nr 2 110/15/15 kV 40 MVA, pola
nr 1, 3, 5 i 7 są polami liniowymi linii napowietrznych,
• pola nr 9, 11, 13 i 15 są polami liniowymi linii kablowych,
• pole nr 6 jest polem sprzęgła,
• w polu nr 4 zainstalowane są uziemniki szyn,
• pola nr 10, 12, 14 oraz 16 pozostają niewykorzystane.
Natężenie pola elektrycznego mierzono na wysokości 1,8 m nad powierzchnią ziemi, poszukując
na terenie rozdzielni wartości granicznych 5 kVm/, 10 kV/m oraz 20 kV/m. Indukcję pola
magnetycznego mierzono również na wysokości 1,8 m, poszukując w danym polu wartości
największej.
Na terenie analizowanej rozdzielni 110 kV nie występują obszary, w których natężenie pola
elektrycznego przekraczałoby wartość 20 kV/m. Występują natomiast obszary, w których
natężenie pola elektrycznego zawiera się w przedziale od 10 kV do 20 kV/m oraz 5 kV do 10
kV/m (rysunek 8). Największa zmierzona wartość natężenia pola elektrycznego w polach od nr 1
do nr 8 wynosi 15 kV/m, a w polach nr 9, 11, 13, 15 największa zmierzona wartość wynosi 17
kV/m. Największą wartość indukcji magnetycznej na terenie rozdzielni 110 kV zmierzono w polu
liniowym nr 15. Otrzymany wynik przy obciążeniu roboczym przeliczono na największe
spodziewane obciążenie pola nr 15, co pozwala oszacować największą wartość indukcji pola
magnetycznego wynoszącą 73 µT. Wartości tej odpowiada wartość natężenia pola magnetycznego
59 A/m.
ELEKTRO-ENERGY 2004 73
Wiesław Nowak
Rys. 7. Obraz natężenia pola elektrycznego w otoczeniu dwutorowej linii o napięciu 110 kV
74 ELEKTRO-ENERGY 2004
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH …
ELEKTRO-ENERGY 2004 75
Wiesław Nowak
[P ]⋅ [Q ] = [V ] (15)
n
V ( x, y, z ) = ∑ Pi ( x, y, z ) ⋅ Qi (16)
i =1
r ⎡ ∂V ( x, y, z ) ∂V ( x, y, z ) ∂V ( x, y, z ) ⎤
E ( x, y , z ) = − ⎢ , , ⎥ (17)
⎣ ∂x ∂y ∂z ⎦
76 ELEKTRO-ENERGY 2004
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH …
Analizie poddano rozdzielnię 220 kV, której fragment przedstawia rysunek 9. Analizowana
rozdzielnia posiada podwójny system szyn zbiorczychi wyposażona jest w dwa pola liniowe (nr 1
i nr 2) oraz jedno pole transformatorowe (pole nr 3). Odłączniki szynowe obu systemów są
ustawione szeregowo pod fazami środkowymi szyn zbiorczych. Jest to więc tzw. kilowy układ
rozdzielni, w której występują tylko dwa poziomy prowadzenia przewodów. Szyny zbiorcze są
zawieszone na wysokości 14,00 m, a przewody odejścia są prowadzone na izolatorach
odłączników. Pomiędzy odłącznikami umieszczone są uziemniki. Oszynowanie rozdzielni
wykonane jest przewodami typu AFL–8 525 mm2. Oszynowanie i konstrukcje odwzorowano
układem liniowych ładunków symulowanych — rysunek 10.
Otrzymane wyniki obliczeń w obszarach oznaczonych na rysunku 9 jako O1 i O2, przedstawiono
na rysunkach 11a oraz 12a w postaci obrazów, które stanowią izolinie jednakowej wartości
natężenia pola elektrycznego na wysokości 1,8 m. Obliczenia poddano następnie weryfikacji
pomiarowej, a jej wyniki zawierają obrazy na rysunkach 11b i 12b. Porównując obrazy otrzymane
z obliczeń i pomiarów można stwierdzić dość dobrą ich zgodność, a maksymalne błędy obliczeń
wynoszą 23% w obszarze O1 i 14% w obszarze O2. Błędy większe niż 20% w obszarze O1
dotyczą punktów, gdzie natężenie pola nie przekracza wartości 1,5 kV/m. Tym samym,
opracowane na podstawie przedstawionej metody oprogramowanie stanowi cenne narzędzie
w projektowaniu i optymalizacji stacji elektroenergetycznych w zakresie wartości natężenia pola
elektrycznego
O2
II
O1
ELEKTRO-ENERGY 2004 77
Wiesław Nowak
a)
O1
b)
O1
Rys. 11. Obrazy natężenia pola elektrycznego o obszarze O1 (izolinie co 0,2 kV/m):
a) obliczenia, b) pomiary
a)
O2
b)
O2
78 ELEKTRO-ENERGY 2004
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH …
ELEKTRO-ENERGY 2004 79
Wiesław Nowak
PODSUMOWANIE
Przestrzeń wokół obiektów elektroenergetycznych, takich jak linie lub stacje wysokiego napięcia,
jest obszarem działania pola elektromagnetycznego. Jego składowe: elektryczna i magnetyczna
przy częstotliwości 50 Hz mogą być traktowane oddzielnie, i takie też podejście występuje
w badaniach oraz jest reprezentowane w przepisach i normach.
Badania w dziedzinie pól elektromagnetycznych koncentrują się między innymi wokół zagadnień
identyfikacji rozkładów pól elektrycznych i magnetycznych w otoczeniu obiektów
elektroenergetycznych, głównie dla celów jakie wynikają z potrzeby oceny ich oddziaływań na
środowisko. Realizacji tego celu wymaga kompleksowego opisu wartości wektorów natężenia
pola elektrycznego i magnetycznego, co obecnie może być również realizowane w szerokim
zakresie – dzięki rozwojowi technik informatycznych – przez zastosowanie modelowania
numerycznego.
LITERATURA
[1] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. (Dz. U. Nr 62, poz. 627)
[2] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie
dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów
sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz. U. Nr 192, poz. 1883)
[3] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia
w środowisku pracy (Dz. U. Nr 217, poz. 1833)
[4] Nowak W., Włodek R.: Pole elektromagnetyczne w otoczeniu linii – modelowanie i pomiary
w „Inżynieria wysokich napięć w elektroenergetyce”, tom I, praca zbiorowa pod red. H.
Mościckiej–Grzesiak. Wyd. Politechniki Poznańskiej 1996, str. 86–104
[5] Praca zbiorowa (red. R. Kosztaluk): Technika badań wysokonapięciowych. Tom II. WNT,
Warszawa 1985
[6] IEC Publication 833. Measurement of Power–Frequency Electric Fields. 1987
80 ELEKTRO-ENERGY 2004
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH …
[7] Florkowska B., Nowak W.: Wzorzec do skalowania mierników natężenia pola elektrycznego
50 Hz. IV Konferencja Naukowo-Techniczna nt. „Pola elektromagnetyczne 50 Hz
a energetyka i środowisko”, Szczyrk, 1998. Materiały konferencyjne, str. 75–82
[8] A report prepared by the Working Group on Electrostatic Effects of Transmission Lines:
Measurement of Electric and Magnetic Fields from Alternating Current Power Lines. IEEE
Transactions on Power Apparatus and Systems, 1978, Vol. PAS–97, No.4, str. 1104–1114
[9] Nowak W.: Obliczenia natężenia pola elektrycznego w stacjach elektroenergetycznych.
Biuletyn Techniczny SIECI ELEKTROENERGETYCZNE, BSiPE Energoprojekt Kraków
SA, 2/1996, str. 63–66
[10] Nowak W.: Analiza pola elektrycznego w stacjach elektroenergetycznych. V Ogólnopolskie
Sympozjum „Inżynieria Wysokich Napięć” IW-2000, Poznań–Kiekrz, 22-24 maja 2000.
Materiały konferencyjne, str. 305–310
ELEKTRO-ENERGY 2004 81
Wiesław Nowak
82 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
Andrzej RAŹNIAK1
Ryszard JAŚKIEWICZ2
Mariusz FILIPOWICZ3
STRESZCZENIE
W artykule zostanie przedstawiona metoda porównania efektywności użytkowania energii
elektrycznej w budynkach szkolnych - tzw. benchmarking energetyczny. Porównanie obejmie
całkowite zużycie, względne zużycia na jednostkę powierzchni i jednego ucznia (wydatek energii
elektrycznej na „proces kształcenia”) oraz rozbicie zużycia na poszczególne odbiorniki ze
szczególnym uwzględnieniem oświetlenia. Zestawienia te pozwolą przypisać szkołom stopień
efektywności wykorzystania energii elektrycznej.
Autorzy przewidują, że w przypadku dorównania standardom nasycenia szkół elektronicznym
sprzętem dydaktycznym i spełnienia wymagań norm (np. oświetlenie) zużycie energii będzie
wzrastać.
Omówiony zostanie przykład zastosowania Internetu do realizacji automatycznego benchmarkingu
energetycznego.
Nasycenie polskich szkół elektronicznym sprzętem dydaktycznym nie dorównuje standardom
krajów rozwiniętych, zużycie energii. Autorzy przewidują, że w przypadku dorównania
standardom nasycenia szkół elektronicznym sprzętem dydaktycznym i spełnienia wymagań norm
(np. oświetlenie) zużycie energii będzie wzrastać.
WSTĘP
Ażeby racjonalnie gospodarować energią niezwykle istotne jest zidentyfikowanie miejsc gdzie ta
energia jest użytkowana w sposób efektywny oraz miejsc gdzie jest marnowana. Najbardziej
obrazowe i przekonujące dla przeciętnego użytkownika jest zobrazowanie pokazujące na
przykładach –ile on zużywa energii na osiągnięcie tego samego celu a ile zużywają osoby,
instytucje, budynki najbardziej racjonalnie wykorzystujące energię. Liczy się na to, że takie
zobrazowanie uruchomi naturalny mechanizm psychologiczny użytkownika i wyzwoli w nim
dążenie jeśli nie do bycia najlepszym (w tym wypadku zużywającym najmniej energii) to na
pewno nie do pozostawania na „szarym końcu”. Stąd zrodziła się metoda nazywana
benchmarkingiem a oznaczająca porównywanie się do innych – w tym wypadku pod względem
zużycia energii.
1
Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej, AGH
2
Zakład Energetyczny Nowy Sącz
3
Wydział Paliw i Energii, AGH
ELEKTRO-ENERGY 2004 83
Andrzej Raźniak, Ryszard Jaśkiewicz, Mariusz Filipowicz
METODOLOGIA BADAŃ
Na terenie powiatu nowosądeckiego (grodzkiego i ziemskiego) znajduje się ok. 160 szkół
podstawowych i gimnazjów. Z tej liczby przebadaliśmy połowę, przebadane obiekty posiadały
bardzo różne parametry:
• liczba uczniów w szerokim przedziale od 15-1000,
• lata budowy 1880-2002,
2 2
• powierzchnia użytkowa od mniej niż 100 m do kilku tysięcy m ,
• bardzo różna wielkość, technologia, bryła, konstrukcja i rozwiązania architektoniczne.
Treść pytań ankiety była uzgadniania z Władzami Oświatowymi powiatu oraz przedyskutowana,
na ogólnym spotkaniu, z gminnymi przedstawicielami szkół.. Ankieta zawiera w sumie ok. 50-ciu
pytań zgrupowanych w bloki obejmujące:
• charakterystykę obiektu,
• charakterystykę systemu grzewczego,
• charakterystykę użytkowania obiektu,
• charakterystykę systemu oświetleniowego oraz
• występowania nietypowych sytuacji.
WYKONANE ANALIZY
Na podstawie otrzymanych informacji została stworzona komputerowa baza danych pozwalająca
na automatyczne przetwarzanie informacji i generowanie wielu zestawień. W niniejszym
opracowaniu zostaną przedstawione niektóre z nich.
• Zużycie energii elektrycznej przez budynki szkół w roku 2003, histogram tego zużycia
pokazany jest na rysunku poniżej (rys. 1). Roczne zużycia zostały przeanalizowane dla trzech
lat: 2001, 2002, 2003.
Togo typu histogram podaje informację o bezwzględnym zużyciu, możemy na jego podstawie
zorientować się w wielkości zużycia energii przez dany obiekt. Widoczne zróżnicowanie jest
efektem różnej skali badanych szkół. Charakteryzuje bardziej obiekt niż efektywność
gospodarki energetycznej w tym obiekcie. W celu prześledzenia stopnia racjonalności
wykorzystania energii właściwe jest użycie wskaźników względnych – odniesionych do
jednego ucznia czy jednostki powierzchni. W ten sposób możliwe jest porównywanie obiektów
o różnych wielkościach.
84 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZYŻYCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ …
30
25
Liczba szkół [szt]
20
15
10
0
0-3 3-6 6-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90
Zużycie [MWh/rok]
Rys. 1. Histogram zużycia energii elektrycznej przez badane szkoły w roku 2003
ELEKTRO-ENERGY 2004 85
Andrzej Raźniak, Ryszard Jaśkiewicz, Mariusz Filipowicz
86 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZYŻYCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ …
90000
80000
Zużycie energii elektrycznej w 2003 [kWh]
y = 60,6x + 2984
70000
2
R = 0,64
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
0 200 400 600 800 1000 1200
Liczba uczniów
90000
zużycie energii elektrycznej w 2003 roku [kWh]
80000
y = 10,4x + 3354
70000
2
R = 0,63
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000
powierzchnia [m2]
ELEKTRO-ENERGY 2004 87
Andrzej Raźniak, Ryszard Jaśkiewicz, Mariusz Filipowicz
Natomiast wartość ok. 3000-3300 kWh rocznie (przecięcie linii trendu z rysunków 4 i 5 z osią
zużycia) można interpretować w przybliżeniu jako energię zużywaną na funkcjonowanie zaplecza
szkoły (nie związanego z dydaktyką) np. sterowanie i kontrola ogrzewania, instalacje alarmowe,
portiernia, stand-by różnych urządzeń, itp.
Można z tej analizy wyciągnąć wniosek że pewne zużycia nie zależne od powierzchni i liczby
uczniów (np.
350
Zużycie energii elektrycznej przez urządzenie
300
250
[Wh/dobę ucznia]
200
150
100
50
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29
Kolejne placówki
Zużycie prądu przez komputer na ucznia [Wh/dobę ucznia] Zużycie prądu przez rzutnik na ucznia [Wh/dobę ucznia]
Zużycie prądu przez kopiarke na ucznia [Wh/dobę ucznia] Zużycie prądu przez TV na ucznia [Wh/dobę ucznia]
Zużycie prądu przez czajnik na ucznia [Wh/dobę ucznia] Zużycie prądu przez lodówkę na ucznia [Wh/dobę ucznia]
Rys. 6. Rozbicie zużycia energii elektrycznej (na ucznia) wg głównych odbiorników energii dla
wybranych placówek szkolnych
88 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZYŻYCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ …
Przeciętnie szkoła posiada ich 12, a biorąc pod uwagę średnią moc zestawu równą ok. 300 W i
średni czas pracy komputera w szkole 4.4 h/dobę dostaniemy średnie zużycie energii na poziomie
10 kWh/dobę - histogram tego zużycia przedstawiony jest na rysunku poniżej (rysunek 8).
ELEKTRO-ENERGY 2004 89
Andrzej Raźniak, Ryszard Jaśkiewicz, Mariusz Filipowicz
Czy takie nasycenie komputerami w szkole jest duże? Odpowiedź na to pytanie stanowi rysunek
poniżej (rysunek 9) przedstawiający histogram liczby uczniów na jeden komputer.
Widzimy, że średnio na jeden komputer przypada 24 uczniów (ok. 1-2 godziny tygodniowo zajęć
z komputerem dla przeciętnego ucznia). Biorąc pod uwagę rozwój nowoczesnych metod
kształcenia, zwiększanie liczby godzin informatyki, szersze korzystanie z zasobów Internetu to
zużycie będzie rosnąć (miejmy nadzieję!) osiągając poziom krajów rozwiniętych. Implikować to
może znaczny wzrost konsumpcji energii elektrycznej przez szkoły.
Oświetlenie
Celem zbadania aspektów konsumpcji energii elektrycznej na cele oświetleniowe pytano o rodzaj
stosowanego oświetlenia, liczbę lamp i ich moc oraz o przeciętny czas użytkowania oświetlenia
w poszczególnych porach roku dla trzech wybranych, przeciętnych sal lekcyjnych.
Wyniki analizy odpowiedzi pokazują, że najczęściej stosowane są klasyczne świetlówki (ok.
74%), zwykłe żarówki (24%) oraz żarówki kompaktowe (CFL) ok. 2% wszystkich przypadków.
Uzyskane wyniki pozwoliły obliczyć wskaźnik mocy zainstalowanej w oświetleniu przypadający
na jednostkę powierzchni. Wskaźnik ten w pośredni sposób może być użyty do oszacowania
poziomu natężenia oświetlenia i oceny dostosowanie poziomu oświetlenia do wymagań Polskich
Norm. Histogram tego wskaźnika pokazany jest na rysunku 10 (dla świetlówek – 10a i dla
żarówek – 10b). Wartość średnia wynosi 10.3 W/m2 co zgadza się z daną literaturową zawartą
w [1]. Dla mocy powyżej 10 W/m2 zainstalowanej w świetlówkach można przyjąć, że
prawdopodobnie spełnione są normy oświetleniowe. Dla oświetlenia żarowego średnia moc
wynosi ok. 14 W/m2
90 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZYŻYCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ …
Rys. 10. Histogramy mocy zainstalowanego w salach oświetlenia na jednostkę powierzchni dla:
a) świetlówek, b) żarówek tradycyjnych
Znając wydajność świetlną żarowych źródeł światła (w przypadku tradycyjnych żarówek wynosi
8-18 [lm/W]) możemy stwierdzić, że to oświetlenie jest stanowczo niewystarczające. Średnia
krajowa w tym przypadku wynosi 60 W/m2 {1}. Takie dane mają znaczenie dla rozważania
potencjału oszczędności energii w przypadku zamiany źródeł światła na energooszczędne.
Instalując nowe oświetlenie musimy zapewnić jego natężenie zgodne z normą co często będzie się
wiązać z koniecznością zwiększenia mocy źródeł światła (nawet jeśli zwykłe oświetlenie żarowe
zastąpimy energooszczędnym), żeby w pierwszej kolejności wypełnić wymagania normy.
W celu oszacowania zużycia oprócz zainstalowanej mocy potrzebny jest czas pracy oświetlenia.
Przeprowadzone badania pozwoliły na wyznaczenie histogramu liczby godzin pracy oświetlenia
w przeciągu roku. Jest on pokazany na rysunku poniżej (rys. 11)
ELEKTRO-ENERGY 2004 91
Andrzej Raźniak, Ryszard Jaśkiewicz, Mariusz Filipowicz
W badanych obiektach średnia ta wyniosła 935 godzin, jednakże zmienia się w dość szerokim
przedziale. Jest to zrozumiałe ze względu na różne godziny użytkowania obiektu, wielkość okien,
usytuowanie itp.
Na zamieszczonym poniżej rysunku (rys. 13) widzimy efekt porównania „przeciętnej szkoły”
z naszych badań (zob. rysunek 3) z bazą danych dla obiektów szkolnych w Wielkiej Brytani -
zużycie energii elektrycznej na jednostkę powierzchni w przypadku przeciętnej szkoły
nowosądeckiej jest mniejsze niż nawet bardzo oszczędnej szkoły angielskiej.
92 ELEKTRO-ENERGY 2004
ZYŻYCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ …
WNIOSKI
Widzimy, że nawet takie proste analizy na podstawie danych dla kilkudziesięciu szkół pozwalają
na wysunięcie pewnych interesujących cech. Jednakże w tym przypadku liczba przebadanych
placówek pozwala nam przeprowadzać tylko jedno wymiarowe analizy. Dla zbadania zależności
od większej liczby parametrów (2 i więcej wymiarowe analizy) wymagane jest zgromadzenie
znacznie większej ilości danych. Brak dodatkowych parametrów może powodować wyciąganie
zbyt pochopnych wniosków. Np. słaba korelacja zużywanej energii i liczby uczniów może być
tłumaczona na szereg sposobów: bardzo zróżnicowanym nasyceniem sprzętu elektronicznego
i jego wykorzystaniem (np. komputery), różną energochłonnością i czasem używania oświetlenia
i inne.
Przedstawione tu zestawienia nie wyczerpują wszystkich możliwości wykorzystania bazy danych.
Przewiduje się, że metoda benchmarkingu energetycznego w najbliższych latach zyskiwać będzie
coraz większą popularność m.in. ze względu na plany wprowadzenie etykiet efektywności
energetycznej budynków.
PODZIĘKOWANIA
Autorzy dziękują za umożliwienie przeprowadzenia badań władzom powiatu Nowy Sącz
a w szczególności Dyrektorowi Wydziału Edukacji Kultury i Sportu mgr inż. Zbigniewowi
Czepelakowi oraz wszystkim osobom zaangażowanym w wypełnienie ankiet.
Profesorowi Adamowi Gule dziękujemy za pomoc i cenne uwagi.
LITERATURA
[1] J. Bąk, „O oświetleniu w szkole“, Materiały XI Krajowej Konferencji Oświetleniowej – Polski
Komitet Oświetleniowy SEP – Warszawa Listopad 2002
[2] Witryna o adresie http://217.10.129.104/energy_benchmarking/schools/default.htm (ostatni
dostęp 20.10.2004)
ELEKTRO-ENERGY 2004 93
Andrzej Raźniak, Ryszard Jaśkiewicz, Mariusz Filipowicz
Mgr inż. Andrzej Raźniak w roku 2004 ukończył Wydział Paliw i Energii
Akademii – Górniczo Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie specjalność
Gospodarka Paliwami i Energią. Jest Doktorantem na Wydziale Fizyki
i Informatyki Stosowanej Akademii – Górniczo Hutniczej, specjalność
Energetyka.
94 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
Typowe systemy alarmowe bazujące na czujnikach ruchu itp. Mają jedną podstawową wadę.
Nawet jeśli maja możliwość zdalnego powiadamiania, to operator otrzymuje tylko informacje, iż
została naruszona strefa, natomiast nie ma precyzyjnej informacji o tym co się stało. W związku
z tym nie ma możliwości podjęcia decyzji czy wysłać ekipę interwencyjną lub zgłosić zdarzenia
na policję. Zdalny monitoring wizyjny pozwala zapewnić podgląd zdarzeń na każdym obiekcie
podłączonym do sieci monitoringu.
Wybór protokołu TCP/IP jest podyktowany dostępnością, niską ceną i możliwościami urządzeń
posiadających taki interfarce sieciowy. Dodatkowo, ta sama sieć może być wykorzystywana także
do innych celów.
1
Dipol Sp. z.o.o. Kraków
ELEKTRO-ENERGY 2004 95
Paweł Król
STOSOWANY SPRZĘT
Obecnie największe możliwości zdalnego monitoringu mają karty montowane do komputerów.
Zazwyczaj posiadają oprogramowanie działające w systemie Windows, aczkolwiek są też karty
(np. Adacs AD0400 http://www.dipol.com.pl/sklep/m8384.htm) będące samodzielnym
komputerem działającym pod kontrolą systemu Linux. Karty pozwalają na zapis obrazów z kamer
na dysku komputera, na zdalne podgląd on-line, na przeglądanie nagrań archiwalnych, na
wykorzystanie detekcji ruchu, na obsługę wejść alarmowych. Jednym z ciekawszych przykładów
takich kart są Hicap 50 (http://www.dipol.com.pl/sklep/m8350.htm) firmy Comart oraz AD-
10016B (http://www.dipol.com.pl/sklep/m8340.htm) firmy Adacs wyposażone w 16 wejść
i możliwość przechwytywania 50 i 100 klatek/sekundę.
Zaletą kart jest łatwość budowy systemów o rozproszonej lokalizacji. Przykładem może być
budowa sieci monitoringu CCTV nadzorującego wiele obiektów. Dodatkowo karty, mogą
zrealizować znacznie więcej funkcji niż rejestratory. Oprogramowanie umożliwia zazwyczaj
podgląd zdalny z dowolnego miejsca za pomocą standardowych przeglądarek lub dodatkowych
programów klienta zdalnego.
Również mnogość dodatkowych funkcji, które na początku mogą się wydawać się zbędne bardzo
często są przydatne, a nawet wręczy wymagane w wielu instalacjach np. ukrywanie kamer,
definiowanie wielu stref detekcji ruchu, czy definiowaniu makr – które pozwalają na samodzielne
podejmowanie decyzji wykonawczych przez system odciążając operatora systemu (załączanie
dodatkowych urządzeń).
Obecnie coraz większą popularność zdobywają samodzielne urządzenia rejestrujące wyposażone
w dysk twardy oraz w interfarce sieciowy, np. YK-9616-0 (http://www.dipol.com.pl/sklep/m8512.htm)
firmy Yoko czy DG516 (http://www.dipol.com.pl/sklep/m8530.htm) firmy Dynacolor także
wyposażone w 16 wejść.
Podstawowym argumentem przemawiającym za rejestratorem jest to, że urządzenie te mają
własny system operacyjny. Zapewnia to z jednej strony dużą stabilność pracy instalacji, z drugiej
strony daje pewność instalatorowi, że użytkownik nie „uszkodzi systemu”. Takie sytuacje
„ingerencji” w system operacyjny w przypadku systemów do rejestracji opartych na kartach są
przyczyną 60% przypadków nieprawidłowego działania systemu. Poza tym nie trzeba dokonywać
nieco czasochłonnej konfiguracji sprzętu komputerowego, co ma miejsce w przypadku kart
rejestracji.
Prosty w instalacji rejestrator jest bardzo dobrym rozwiązaniem w przypadku budowy prostych
instalacji CCTV w małych obiektach np. podstacje transformatorowe itp.
96 ELEKTRO-ENERGY 2004
MOŻLIWOŚĆ ZDALNEGO MONITORINGU …
LITERATURA
[1] Transmisja wizji światłowodami - http://www.dipol.com.pl/bib78.htm
[2] Monitoring światłowodowy - http://www.dipol.com.pl/bib77.htm porównanie rozwiązań różnych
producentów.
[3] Internetowy kurs telewizji przemysłowej - http://www.dipol.com.pl/bib21.htm- Vademecum dla tych,
którzy zaczynają - poparty Przykładami Zastosowań - http://www.dipol.com.pl/bib21a.htm
[4] Ostatnia Mila – wybrane metody dostępu do Internetu - http://www.dipol.com.pl/bib80.htm
[5] WLAN – profesjonalne instalacje wewnątrz budynków - http://www.dipol.com.pl/bib87.htm
ELEKTRO-ENERGY 2004 97
Paweł Król
98 ELEKTRO-ENERGY 2004
EMINARIUM TARGOWE
Jacek ŚWIĄTEK1
Grzegorz GRZEGRZÓŁKA2
Michał SEMENIUK3
WSTĘP
Wybór koncepcji układu zasilania jest zwykle kompromisem pomiędzy niezawodnością zasilania
i jakością dostarczonej energii, a nakładami na inwestycje i kosztami eksploatacji. W ostatnich
latach nastąpił burzliwy rozwój urządzeń energoelektronicznych zmieniających mocno podejście
do projektowania systemów zasilania zwłaszcza zasilania gwarantowanego.
Wymagania dotyczące
Kategoria Możliwe rozwiązania Przykładowi odbiorcy
niezawodności
I - podstawowa Dopuszczalne Zasilanie pojedynczą linią z Domy mieszkalne na terenach
stosunkowo długie sieci elektroenergetycznej. wiejskich i w rzadkiej
przerwy w zasilaniu, Brak wymogu zasilania zabudowie miejskiej, nieduże
rzędu wielu minut. rezerwowego. bloki mieszkalne.
II – średnia Przerwy w zasilaniu nie Agregat prądotwórczy. Wysokie budynki mieszkalne.
powinny przekraczać Oświetlenie awaryjne.
kilku dziesiątek sekund.
III - wysoka Przerwy w zasilaniu nie Dwie niezależne linie Duże hotele, szpitale, stacje
powinny przekraczać 1 zasilające z systemu radiowe i telewizyjne, dworce
sekundy. elektroenergetycznego i kolejowe i porty lotnicze.
system zasilania
rezerwowego z pełną
automatyką sterowania
zasilania rezerwowego.
IV - najwyższa Zasilanie bezprzerwowe. Zasilanie bezprzerwowe ze Wybrane odbiory w obiektach
Niedopuszczalna jest źródła rezerwowego. wymienionych w kategorii III,
przerwa w zasilaniu Agregat prądotwórczy np. sale operacyjne szpitali,
wybranych urządzeń. przystosowany do systemy komputerowe banków
długotrwałego zasilania. i giełdy.
1
APS Energia Sp. z o.o.
2
APS Energia Sp. z o.o.
3
APS Energia Sp. z o.o.
ELEKTRO-ENERGY 2004 99
Jacek Świątek, Grzegorz Gżegżółka, Michał Semeniuk
Wiedza na temat systemów zasilania dla odbiorów zaliczonych do I, II i III kategorii jest ogólnie
znana. Dlatego nie będziemy jej omawiać w tym artykule. Omówimy szerzej układy zasilania
bezprzerwowego dla odbiorów kategorii IV.
NAPIĘCIE ZASILAJĄCE
Urządzenia elektryczne są tak konstruowane aby pracowały poprawnie w normalnych warunkach
zasilania, tj. napięcie zasilające i jego częstotliwość a także poziom obecnych zakłóceń nie
przekraczały dopuszczalnych norm.
Nie ma potrzeby przytaczać większości norm dotyczących jakości dostarczanej energii.
Przytoczymy jednak zaleceniach IEEE co do jakości napięcia zasilającego, z uwagi na jego
fundamentalne znaczenie dla układów napięcia gwarantowanego.
Na rys. 1 przedstawione są wymagania określone tym zaleceniem.
Analiza tego rysunku dostarcza bardzo ciekawe wnioski. A mianowicie każde urządzenie powinno
być tak skonstruowane, aby pracowało poprawnie przy:
1. Napięciu znamionowym określonym z dopuszczalną tolerancją.
2. Przerwie beznapięciowej o czasie trwania równym połowie okresu, tj. 10 ms.
3. Krótkotrwałym wzroście napięcia (20 us) do poziomu 400% napięcia znamionowego.
Pojawiający się czasami czas przerwy beznapięciowej równy 10 ms w wymaganiach dotyczących
parametrów gwarantowanych wynika właśnie z tego zalecenia.
Znajomość tych zjawisk jest niezbędna przy projektowaniu systemów zasilania napięciem
gwarantowanym.
Do konstrukcji systemów zasilania napięciem gwarantowanym nadają się tylko UPS typu VFI.
Pozostałe dwie topologie mogą znaleźć zastosowanie tylko w prywatnych mieszkaniach (układy
o biernej gotowości), służąc do podtrzymania zasilania pojedynczych komputerów, lub w małych
biurach (układy liniowo interaktywne), służąc do zasilania niewielkich sieci komputerowych.
Jeżeli w danym obiekcie występują inne odbiory niż komputery, należy zawsze dążyć do
stosowania UPS w topologii podwójnej konwersji napięcia.
Rys. 3 przedstawia typową topologię wewnętrzną UPS o podwójnej konwersji napięcia,
a fotografia 1, zdjęcie UPS o najwyższych spotykanych parametrach wykonanego w tej topologii.
Jednak zastosowanie układów UPS niesie także liczne zagrożenia. W czasie gdy pojawiły się
pierwsze UPS sądzono, że rozwiążą one wszystkie problemy związane z zasilaniem
gwarantowanym. Życie pokazało jednak, że tak nie jest. UPS były i są nadal przyczyną wielu
poważnych awarii, wynikających głównie z niewłaściwego doboru UPS do danego zastosowania.
Zastosowanie UPS powoduje zastąpienie sieci energetycznej dysponującej bardzo dużą mocą
zwarciową, lokalnym falownikiem o niewielkiej mocy i niewielkim prądzie zwarciowym. Musimy
pamiętać, że UPS zasila najczęściej rozdzielnicę napięcia gwarantowanego. Sytuację tę
przedstawiono na rys. 4.
Musimy tutaj przypomnieć o przytoczonym wcześniej zaleceniu IEEE odnośnie zalecanej jakości
napięcia zasilającego. Może się zdarzyć, że w czasie pracy bateryjnej ( przy braku napięcia
zasilającego UPS) dojdzie do zwarcia na którymś z wyjść rozdzielnicy napięcia gwarantowanego.
Aby pozostałe odbiory mogły pracować prawidłowo, przepalenie zabezpieczenia odbioru na
którym nastąpiło zwarcie powinno nastąpić w czasie poniżej 10ms. Aby było to możliwe,
falownik UPS musi dysponować odpowiednio dużym prądem zwarciowym. Sytuację taką
przedstawiono na rys. 5.
W wielu instalacjach napięć gwarantowanych w których nie dokonano właściwego doboru UPS
może dojść do sytuacji, że falownik nie dysponuje właściwym prądem zwarciowym. Sytuację taką
przedstawiono na rys. 6.
Należy dodać, że opisana tu sytuacja jest często spotykana i była przyczyną wielu awarii.
BATERIA
UPS może pracować po zaniku napięcia na liniach energetycznych dzięki posiadaniu baterii.
Istnieją baterie wielu rodzajów, lecz najczęściej obecnie stosowaną jest bateria chemiczna
ołowiowa typu VRLA. Bateria ta istnieje w olbrzymiej ilości wykonań charakteryzujących się
różną pojemnością i różną deklarowaną żywotnością. Producenci baterii stworzyli klasyfikację
(Eurobat) dzielącą baterie VRLA na pięć grup o różnej deklarowanej żywotności.
Grupą o najniższej żywotności jest SC (Standard Comercial) 3-5 lat, a grupą o najwyższej
żywotności jest LL ( Long Life) 12+ lat. Większość UPS posiada baterie o najniższej żywotności
z uwagi na cenę.
Z bateriami związane jest kilka elementów. Tutaj postaramy się zwrócić uwagę na dwa.
1. Jedyną skuteczną metodą oceny pozostałego w baterii ładunku jest rozładowanie kontrolne.
Pozostałe metody dają tylko wielkości szacunkowe.
2. Baterie VRLA są bardzo delikatnymi bateriami i do swojej obsługi potrzebują wysokiej jakości
prostowników tranzystorowych.
Z próbą oceny pojemności baterii mamy dzisiaj bardzo często do czynienia, np. w laptopach lub
telefonach komórkowych. Ile są one warte wiele osób przekonało się na własnej skórze. O ile
w tego typu urządzeniach możemy pozwolić sobie na rozbieżność wskazań i stanu faktycznego,
o tyle w przypadku systemów zasilania gwarantowanego jest to niedopuszczalne (Kolejna
przyczyna wielu awarii).
Przy doborze UPS do systemu zasilania gwarantowanego należałoby:
1. Zastosować baterie z najwyższej grupy żywotności.
2. Zastosować UPS z najnowszej generacji prostownikami tranzystorowymi. W obecnie
spotykanych UPS nadal królują prostowniki tyrystorowe, z uwagi na ich stanowczo niższą
cenę. Prostowniki takie ( a tym samym i UPS) powinny być eliminowane gdyż nie zapewniają
właściwej obsługi baterii VRLA.
Na rysunku pojawił się jeszcze jeden element – system nadzoru. Dzisiejsze systemy zasilania
stały się bardzo złożone i zawierają wiele elementów energoelektronicznych. W związku z tym
niezbędne staje się zastosowanie układów monitorujących obecność napięcia, stanów łączników,
stanów alarmowych itp. Systemy te poza funkcją monitorowania umożliwiają zwykle analizę i
dzięki temu możemy przewidzieć niektóre zagrożenia.
WNIOSKI
Konstruowane obecnie systemy zasilania gwarantowanego, są układami bardzo niezawodnymi.
Należy jednak pamiętać, że każde urządzenie może ulec uszkodzeniu. Dlatego przy
opracowywaniu takiego systemu trzeba uwzględnić wszystkie możliwe przypadki i wybrać
rozwiązania najbardziej odpowiednie do danego zastosowania.
LITERATURA
[1] PN-EN 62040-3. Norma definiująca UPS.
[2] European Copper Institute – „Pewność zasilania, Układy rezerwowego zasilania odbiorców”.
[3] Antoni Dmowski – „Elektroniczne układy zasilania prądem stałym w telekomunikacji
i energetyce”, WNT 1998.
[4] Seip G. – „Elektrische Installationstechnik. T1. Berlin –Munchen, Siemens –
Aktiengesellschaft 1993.
[5] APS Energia Sp. z o.o. - Karty katalogowe produktów
EUROPEJSKI PROJEKT
"LEONARDO POWER QUALITY INITIATIVE"
I JEGO KONTYNUACJA "LEONARDO ENERGY"
Roman TARGOSZ1
WPROWADZENIE
Problemy związane z jakością energii kosztują gospodarkę światową prawdopodobnie kilkaset
miliardów €uro rocznie. Skutki niedostatecznej jakości energii mają tendencję rosnącą, zwłaszcza
w odniesieniu do tych sektorów przemysłu i usług, które w dużym stopniu zależą od systemów
i sieci komputerowych np. instytucji finansowych, biur, centrów biznesowych. Problemy te są
stosunkowo nowe i choć adekwatne rozwiązania techniczne łagodzące lub eliminujące ich skutki
są rozwijane całkiem szybko, wiedza o nich nie dociera równie szybko do osób, które mogą
rozwiązanie takie skutecznie wdrażać.
Inicjatywa Jakości Zasilania Leonardo wychodzi naprzeciw temu wyzwaniu i stanowi platformę
edukacyjną dla tych, od których zależą skutki problemów jakości energii.
1
Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław
Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest dynamiczny rozwój energoelektroniki. Obecnie
trudno sobie właściwie wyobrazić branże, w których można się całkowicie obejść bez różnych
elementów energoelektronicznych, takich jak zasilacze impulsowe, prostowniki i falowniki.
W ostatnich latach coraz częściej energoelektronika wkracza również w obszar wytwarzania
energii. W nowoczesnych elektrowniach wiatrowych, gdzie napięcie generatora posiada
częstotliwość inną od sieciowej, czy ogniwach fotowoltaicznych wytwarzających prąd stały
układy energoelektroniczne służą do przekształcenia takiego prądu przemiennego lub stałego na
prąd przemienny o częstotliwości 50 Hz. Można się spodziewać coraz powszechniejszego
stosowania takich układów z konsekwencjami dla jakości energii w sieci.
LEONARDO
W 2001 roku rozpoczęto realizację projektu Leonardo. Zanim to nastąpiło czekaliśmy na kontrakt
z Komisją Europejską na sponsorowanie projektu w ramach projektu edukacyjnego Leonardo.
Komisja zgodziła się sponsorować projekt na wartość ponad 600 tysięcy €uro. Kontrakt jak i cały
projekt składał się z dwóch zasadniczych części. Jedna to odpowiednio dobrana wiedza
o praktycznych i optymalnie do problemu dobranych rozwiązaniach problemów jakości energii.
Druga część projektu to stworzenie systemu upowszechniania wiedzy – rezultatu części pierwszej.
Do projektu przystąpiło 12 partnerów. Ponad połowa z nich to uniwersytety techniczne, których
zadaniem w projekcie jest rozwijanie części pierwszej a więc wiedzy. Pomagają w tym inne
uczelnie ale też instytucjonalni i afiliowani partnerzy przemysłowi, którzy dołączają do projektu
przez cały czas jego trwania. Międzynarodowe Partnerstwo LPQI dzisiaj liczy łącznie ponad 70
partnerów i już od blisko roku wykracza poza Europę.
Główne narzędzia LPQI to:
• Poradnik Jakości Zasilania, unikalne źródło informacji publikowane w częściach. Wydano już
23 części - zeszyty a w różnych fazach procesu redakcyjnego jest kolejne ponad 30 zeszytów.
Części poradnika w polskiej wersji językowej dołączane są w miarę ich publikowania do
magazynu „Elektroinfo”,
• Strona internetową, www.lpqi.org, z sekcją dotyczącą nauki przez internet stanowiącą wersją
„html” poradnika z odwołaniami do słownika oraz innych części poradnika oraz testami,
weryfikującymi postęp nauczania. Inne ważne sekcje strony internetowej to biblioteka
z dokumentami poszerzającymi i pogłębiającymi zakres prezentowanej wiedzy oraz zdjęciami,
forum dyskusyjne w tym sekcja najczęściej zadawanych pytań,
• Programy seminaryjne omawiające podstawowe zagadnienia jakości energii, z założenia
stanowiące zaproszenie i punkt wyjściowy do korzystania z innych narzędzi Leonardo.
Można przyjąć, że dwa pierwsze rozdziały mają charakter mniej techniczny i przeznaczone są dla
osób mających kluczowy wpływ na podejmowanie decyzji o sposobach reagowania na problemy
jakości energii. Z kolei kategorie tematyczne od 3 do 5 przeznaczone są przede wszystkim dla
projektantów i osób, zajmujących się w praktyce wdrażaniem różnych rozwiązań.
STRONA INTERNETOWA
http://www.lpqi.org
2
tzw. background note- ang. Zeszyt do pogłębiania wiedzy, publikacja wyłącznie elektroniczna w
jęz. angielskim
technicznych w dziedzinie jakości zasilania. Każde seminarium trwało około 6-7 godzin
i zawierało 10-12 prezentacji, także producentów urządzeń do pomiaru lub redukcji skutków
zaburzeń mających związek z tematem seminarium.
W trakcie seminariów rozdawano uczestnikom ankietę, której celem była ocena stopnia wiedzy
i uświadomienia w problematyce jakości energii oraz wpływu zagrożeń wynikających
z niedostatecznej jakości energii na funkcjonowanie przemysłu. Pomysłodawcą ankiety była
Akademia Górniczo-Hutnicza, która działała ze wsparciem Polskiego Centrum Promocji Miedzi.
Ankietowani w ponad 95% przypadków wypełnili ankietę na miejscu, w kilkunastu jedynie
przypadkach nadesłali ją pocztą organizatorom seminarium. Łącznie ankietę wypełniło 307 osób.
Poniżej przedstawiono zestawianie odpowiedzi na kilka pytań ankiety.
asymetria napięcia
wartość napięcia
braki danych
Inne
Spawarki
Źródła światła
Komputery
braki danych
inne
Silniki elektryczne
Baterie kondensatorów
Komputery
braki danych
KONTYNUACJA LEONARDO
Główni partnerzy projektu zadecydowali o jego kontynuowaniu po formalnym zakończeniu
kontraktu z Komisją Europejską. Zakończono projekt pomyślnie przekazaniem raportu Komisji w
lipcu 2004 roku. Rozszerzeniu inicjatywę w fazie II na nowe obszary powiązane z jakością
energii. Są to:
• racjonalne wykorzystanie energii
• bezpieczeństwo elektryczne i telemedycyna
• rozproszone i odnawialne źródła energii
Obszary te oprócz związków z jakością energii stanowią niewątpliwe wyzwania dla Europejskich
programów badawczych i wdrożeniowych w dziedzinie energii. Leonardo, wykorzystując
Szerzej nawet niż poszerzona Inicjatywa LPQI sięga Leonardo Energy. Jest to sieć partnerów
akademickich i przemysłowych rozwijająca kompetencje w jeszcze innych dziedzinach
użytkowania energii elektrycznej. Głównym obszarem zainteresowania LE jest oszczędne
gospodarowanie energią elektrycznej ale Leonardo Energy sięga szerzej, w tym po tematy
dotychczas będące domeną LPQI. Leonardo Energy jest niejako odpowiedzią dla tych, którzy
chcą się wypowiadać w dziedzinach związanych z energią elektryczną, ale dla których jakość
energii stanowiła pewien „gorset”.
PODSUMOWANIE
Coraz szerszego i większego znaczenia nabiera zastosowanie energii elektrycznej w rozwoju
nowoczesnego społeczeństwa. Wzrasta zatem waga jej jakości. Potwierdzają to różne wyniki
projektu w tym wspomnianej ankiety. Jakość energii jest ciągle rzadkim przedmiotem regularnych
studiów technicznych. Wiedza o dostępnych technikach eliminacji i łagodzenia skutków złej
jakości energii nie dociera do jej adresatów bez przeszkód. Projekt Leonardo jest źródłem
edukacji o jakości energii o międzynarodowym zasięgu w wielu aspektach nowoczesnym
i innowacyjnym.
Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania bardzo aktywnie realizuje „Inicjatywę”. W 2003 roku
zrealizowało cykl seminaryjny, przeprowadziło dyskusję o nauczaniu jakości energii na
Konferencji EPQU’03, porównało nauczanie tradycyjne z uczeniem się przez internet,
przeprowadziło ankietę jakości energii.
Na tym nie koniec. Projekt będzie kontynuowany wykorzystując istniejące narzędzia projektu ale
wprowadzane są też zmiany służące zdynamizowaniu Inicjatywy. Rozszerza się też zakres
międzynarodowego partnerstwa Leonardo, które liczy już ponad 70 partnerów a przykładem
wyjścia Leonardo poza Europę jest współpraca z EPRI PEAC.
Dodatkowo, szerzej jeszcze niż dotychczas Leonardo, sięga projekt Leonardo Energy. Leonardo
Energy polega na rozwijaniu kompetencji w dziedzinie energii elektrycznej i komunikowaniu
o tym w obiektywny i pożądany przez zainteresowane środowiska sposób.
WSTĘP
W dobie przemian politycznych i gospodarczych w naszym kraju coraz istotniejsze znaczenie
nabierają właściwe relacje dostawców energii elektrycznej z ich klientami, w szczególności
w zakresie standardów jakościowych obsługi odbiorców a jeszcze bliżej parametrów jakościowych
energii elektrycznej.
Coraz częściej klient spółki dystrybucyjnej zainteresowany jest nie samym dostarczaniem energii
elektrycznej jako towaru, lecz świadczeniem przez zakład energetyczny usługi, skutkiem której
lodówka chłodzi artykuły spożywcze w niej zgromadzone, golarka akurat goli zarost wtedy gdy
jest to potrzebne, żarówka świeci wtedy kiedy przychodzi zmrok, a brama do garażu otwiera się
automatycznie na pilota wtedy gdy zamierzamy wjechać lub wyjechać z niego.
Aby klient spółki dystrybucyjnej mógł z tych usług korzystać to nie tylko, że musi otrzymywać
ciągłe, niezawodne dostawy energii elektrycznej, ale musi to być również energia o konkretnych
parametrach. Łatwo jest zauważyć, że komputer, na którym gromadzimy przez wiele godzin
z mozołem dane komputerowe, może ulec zawieszeniu, w przypadku kiedy dojdzie do zapadów
napięcia spowodowanych działaniem automatyki sieciowej czy innymi zjawiskami. Logiczne jest,
że jeśli jesteśmy w trakcie jakiegoś cyklu produkcyjnego (jak np. wytapianie metali czy
uplastycznianie pewnych tworzyw) i zabraknie energii elektrycznej, niestety musimy liczyć się
z tym, że nie tylko sam produkt ulegnie zniszczeniu ale bywa, że i maszyny służące do
wytwarzania tego produktu. O ile zabezpieczenie przed takimi skutkami leży właściwie po stronie
odbiorcy energii elektrycznej to nie zmienia to faktu, że nie jest on zadowolony z takiej formy
dostawy towaru (energii elektrycznej).
Pomimo pozornej rozbieżności interesów tj. z jednej strony oczekiwaniami klienta niezawodnego,
ciągłego dostarczenia energii o bardzo dobrych parametrach jakościowych a z drugiej strony
możliwościami spółek dystrybucyjnych, właściwie można tu mówić jednak o wspólnym celu,
gdyż funkcjonowanie jednego podmiotu bez drugiego właściwie nie ma racji bytu. Ażeby te
relacje były zachowane na pewnym minimalnych wymaganym poziomie ustawodawca
zdefiniował jakie warunki musi spełnić dostawca ażeby uznać energię elektryczną za towar
o właściwych parametrach.
Minimalne wymagania zostały określone w kilku różnych dokumentach. Jednym z nich jest
Rozporządzenie (zwane potocznie przyłączeniowym) Ministra Gospodarki z dnia 25 września
2000r „w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci
elektroenergetycznych, obrotu energią elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu
sieciowego i eksploatacji sieci oraz standardów jakościowych obsługi odbiorców” wprowadzone
do stosowania 28 września 2000r. Rozporządzenie to wprowadzało następujące wielkości
w ramach standardów jakościowych obsługi odbiorców i parametrów jakościowych energii
elektrycznej.
1
ENION – Oddział Kraków
§ 32.
1. Jeżeli strony nie ustaliły w umowie sprzedaży standardów jakościowych energii elektrycznej,
obowiązują je następujące standardy jakościowe:
1) częstotliwość 50 Hz z maksymalnymi odchyleniami od -0,5 Hz do +0,2 Hz,
2) dopuszczalne odchylenie napięcia od znamionowego w czasie 15 minut w przedziale od
-10% do +5% w sieciach o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV i w sieci o napięciu
400 kV oraz o 10% w sieciach o napięciu znamionowym 110 i 220 kV,
3) współczynniki odkształcenia napięcia oraz zawartość poszczególnych harmonicznych
odniesionych do harmonicznej podstawowej nie mogą przekraczać odpowiednio:
a) 1,5% i 1,0% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu znamionowym
wyższym niż 110 kV,
b) 2,5% i 1,5% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu znamionowym nie
wyższym niż 110 kV i wyższym niż 30 kV,
c) 5,0% i 3,0% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu znamionowym nie
wyższym niż 30 kV i wyższym niż 1 kV,
d) 8,0% i 5,0% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu znamionowym nie
wyższym niż 1 kV,
4) warunkiem utrzymania napięcia w granicach określonych w pkt 1-3 jest pobieranie przez
odbiorcę mocy nie większej od mocy umownej, przy współczynniku tg δ, nie większym niż
0,4.
2. Łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych, liczony dla poszczególnych wyłączeń
od zgłoszenia przez odbiorcę braku zasilania do jego przywrócenia, dla grup przyłączeniowych
IV i V nie może przekroczyć:
1) 72 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
2) 60 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
3) 48 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
3. Czas trwania jednorazowej przerwy w dostarczaniu energii elektrycznej dla grup
przyłączeniowych IV i V nie może przekroczyć:
1) 48 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
2) 36 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
3) 24 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
4. Dla grup przyłączeniowych I-III i VI dopuszczalny łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń
awaryjnych oraz czas trwania jednorazowych przerw, o których mowa w ust. 2 i 3, określa
umowa sprzedaży lub umowa przesyłowa.
norma jako taka nie jest dokumentem obowiązującym obligatoryjnie. Jest dokumentem do
dobrowolnego stosowania, w związku z czym do niedawna spółki dystrybucyjne, w tym również
Zakład Energetyczny Kraków, posługiwały się wyłącznie parametrami jakościowymi
zdefiniowanymi w rozporządzeniu przyłączeniowym. Wynikało to również z faktu, że
przeprowadzone w Zakładzie Energetycznym Kraków przez Akademię Górniczo – Hutniczą
badania parametrów jakościowych energii elektrycznej w wybranych, reprezentatywnych
punktach sieci potwierdziły, że parametry te są na właściwym poziomie. Aczkolwiek zawsze
powstaje dyskomfort klienta, który ma dużo większe oczekiwania i chce mieć gwarancje, że jakiś
dokument prawny do obowiązkowego stosowania narzuca dostawcy pewne wymagania, w oparciu
o które będzie on mógł przedstawić swoje roszczenia w sytuacjach konfliktowych, spornych
i temu podobnych.
Takim aktem prawnym, który jest obecnie w fazie projektu jest Projekt nowelizowanego
Rozporządzenia „Przyłączeniowego” Ministra Gospodarki z dnia 16 października 2003r.
„w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych”,
które to rozporządzenie określa standardy jakościowe, podobnie jak Polska Norma PN-EN 50160.
§ 33.
1. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych I i II ustala się następujące standardy
jakości energii elektrycznej w normalnych warunkach pracy sieci:
1) wartość średnia częstotliwości, mierzonej przez 10 sekund w miejscach przyłączenia,
powinna być zawarta w przedziale:
a) 50 Hz + 1% (od 49,5 Hz do 50,5 Hz) przez 95% tygodnia,
b) 50 Hz + 4%/-6% (od 47 Hz do 52 Hz) przez 100% tygodnia;
3) przez 95% czasu każdego tygodnia, wskaźnik długookresowego migotania światła Plt
spowodowanego wahaniami napięcia zasilającego nie powinien być większy od 0,8;
4) w ciągu każdego tygodnia, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych
składowej symetrycznej kolejności przeciwnej napięcia zasilającego, powinno mieścić się
w przedziale od 0% do 1% wartości składowej kolejności zgodnej;
5) w ciągu każdego tygodnia, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych
dla każdej harmonicznej napięcia zasilającego, powinno być mniejsze lub równe
wartościom określonym w poniższej tabeli 1
6) współczynnik odkształcenia harmonicznymi napięcia zasilającego THD, uwzględniający
wyższe harmoniczne do rzędu 40, powinien być mniejszy lub równy 3%;
7) warunkiem utrzymania dolnych parametrów napięcia zasilającego w granicach
określonych w pkt 1-6 jest pobieranie przez odbiorcę mocy nie większej od mocy umownej,
przy współczynniku tgϕ nie większym niż 0,4.
Rząd harmonicznej
Wartość
Wartość względna Wartość względna względna napięcia w
napięcia napięcia procentach
(h)
(h)
w procentach w procentach składowej
składowej składowej podstawowej (uh)
podstawowej (uh) podstawowej (uh)
5 2% 3 2% 2 1,5%
7 2% 9 1% 4 1%
11 1,5% 15 0,5% >4 0,5%
13 1,5% >21 0,5%
17 1%
19 1%
23 0,7%
25 0,7%
25
>25 0,2 + 0,5 ⋅
h
3. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych III-V ustala się następujące standardy
jakości energii elektrycznej:
1) wartość średnia częstotliwości, mierzonej przez 10 sekund, powinna być zawarta
w przedziale:
a) 50 Hz + 1% (od 49,5 Hz do 50,5 Hz) przez 95% tygodnia,
b) 50 Hz + 4%/-6% (od 47 Hz do 52 Hz) przez 100% tygodnia;
2) w każdym tygodniu, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych napięcia
zasilającego powinno, wyłączając przerwy w zasilaniu, mieścić się w przedziale odchyleń
± 10 % napięcia znamionowego;
3) przez 95% czasu każdego tygodnia, wskaźnik długookresowego migotania światła Plt
spowodowanego wahaniami napięcia zasilającego nie powinien być większy od 1;
4) w ciągu każdego tygodnia, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych
składowej symetrycznej kolejności przeciwnej napięcia zasilającego, powinno mieścić się
w przedziale od 0% do 2% wartości składowej kolejności zgodnej;
5) w ciągu każdego tygodnia, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych
dla każdej harmonicznej napięcia zasilającego, powinno być mniejsze lub równe
wartościom określonym w poniższej tabeli 2
Harmoniczne nieparzyste
Harmoniczne parzyste
nie będące krotnością 3 będące krotnością 3
Rząd harmonicznej
Rząd harmonicznej
Rząd harmonicznej
Wartość względna Wartość względna wartość względna
napięcia w napięcia w napięcia w
(h)
(h)
(h)
procentach procentach procentach
składowej składowej składowej
podstawowej (uh) podstawowej (uh) podstawowej (uh)
5 6% 3 5% 2 2%
7 5% 9 1,5% 4 1%
11 3,5% 15 0,5% >4 0,5%
13 3% >15 0,5%
17 2%
19 1,5%
23 1,5%
25 1,5%
§ 35.
1. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych I-III i VI dopuszczalny czas trwania
jednorazowej przerwy awaryjnej w dostarczaniu energii elektrycznej z sieci oraz dopuszczalny
łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych określa umowa sprzedaży energii
elektrycznej energii elektrycznej lub umowa przesyłowa.
2. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych IV i V dopuszczalny czas trwania:
1) jednorazowej przerwy awaryjnej w dostarczaniu energii elektrycznej z sieci nie może
przekroczyć 24 godzin;
2) w ciągu roku wyłączeń awaryjnych, liczony dla poszczególnych wyłączeń od momentu
uzyskania przez przedsiębiorstwo energetyczne informacji o wystąpieniu przerwy
w dostarczaniu tej energii do chwili przywrócenia dostaw energii, nie może przekroczyć 48
godzin.
zależne od odbiorcy:
d) stopień realizacji warunków przyłączenia (etapowanie lub pełna realizacja)
e) stawiane dostawcy wymagania realizacji dostaw przy:
- najniższej pewności zasilania,
- zwiększonej pewności zasilania,
- najwyższej pewności zasilania.
obwody nn odbiorca
linia nn ZEK
stacja
SN/nn
odbiorca
stacja
ciąg liniowy SN/nn
SN linia nn ZEK SA lub odbiorcy
stacja
ciąg liniowy SN/nn
SN ciąg liniowy nn-2 ZEK
B rozdzielnia nn
rozdzielnia nn
Uwaga: czasy przerw w zasilaniu określane w umowie zależą również od innych czynników,
w tym stanu technicznego sieci elektroenergetycznej, warunków terenowych itp.
DIAGNOSTYKA
Jak wspomniałem na wstępie dotrzymanie parametrów jakościowych energii elektrycznej wiąże
się z kontrolą tych parametrów w czasie eksploatacji. Takie pomiary są wykonywane w Zakładzie
Energetycznym Kraków na poziomie sieci średniego i niskiego napięcia w wybranych punktach
sieci, na podstawie interwencji klientów lub na podstawie własnego harmonogramu pomiarów.
W wielu przypadkach okazuje się, że zarówno wartość odchylenia napięcia jak i wyższych
harmonicznych przekracza dopuszczalne wartości określone zarówno rozporządzeniem [1] jak
i normą [2], lecz co charakterystyczne, trudno zdefiniować w tym wypadku winnego danej
sytuacji. Z jednej strony dostawca zakupuje energię elektryczną w Polskich Sieciach
Elektroenergetycznych albo w elektrowniach o właściwych parametrach jakościowych. Niestety
dla dostawcy jakim jest Zakład Energetyczny Kraków to urządzenia odbiorcze wprowadzają
zakłócenia zarówno w zakresie wyższych harmonicznych, często zapadów a i często odchyleń
napięcia, gdyż pobór energii niezgodnie z umową tj. z reguły o mocy obciążenia większej jak
w umowie powoduje właśnie występowanie spadków napięć w sieciach projektowanych w okresie
powszechnej elektryfikacji na znacznie mniejsze moce obciążeniowe.
ŚRODKI ZARADCZE
W zakresie spadków napięć sprawa poprawy parametrów jakościowych energii jest dość prosta
technicznie aczkolwiek skomplikowana prawnie.
Prosta technicznie, dlatego że na warunki poprawy składają się następujące działania:
• dobudowa stacji transformatorowej w pobliżu końców obwodów niskiego napięcia, która
skutkuje skróceniem obwodu istniejącego z reguły o ponad połowę, co przy zachowaniu
istniejących przekrojów przewodów poprawia generalnie wartości napięć u odbiorców
a w sytuacji awaryjnej zmniejsza liczbę odbiorców pozbawionych zasilania oraz zwiększa
skuteczność lokalizacji awarii ze względu na krótsze znacznie odcinki,
Wzór nr 1
Jeżeli wartość odchylenia napięcia od dopuszczalnych wartości granicznych nie przekracza 10 %,
odbiorcy przysługuje upust w wysokości obliczonej według wzoru:
2
⎛ U ⎞
WUT =⎜ ⎟ * A T * CT
⎝ 10% ⎠
Wzór nr 2
Jeżeli wartość odchylenia napięcia znamionowego od dopuszczalnych wartości granicznych
przekracza 10 %, odbiorcy przysługuje upust uwzględniający bonifikatę, w łącznej wysokości
obliczonej według wzoru:
WUT = A T * C T + b rT * tT
gdzie poszczególne symbole oznaczają:
brT - ustaloną w taryfie bonifikatę za niedotrzymanie poziomu napięcia znamionowego
w danym okresie doby [w zł za godzinę];
tT - łączny czas niedotrzymania poziomu napięcia znamionowego w danym okresie doby
[w godzinach].
Same liczby mówią jeszcze niewiele. Ktoś może pomyśleć, że są to dość duże wielkości, aż tylu
odbiorców, którym płaci się upusty. Jednak zważywszy na fakt, że zasilamy ponad 800.000
odbiorców, że dostarczamy energię poprzez ponad 8000 stacji transformatorowych, to można
stwierdzić, że jest to faktycznie bardzo mały, wręcz znikomy ułamek procenta klientów
niezadowolonych.
PODSUMOWANIE
Tam, gdzie występuje zależność między dwoma podmiotami np. w przypadku samego Zakładu
Energetycznego i klienta, jakim jest odbiorca energii elektrycznej, brak uregulowań prawnych –
wzorowanych na przepisach Unii Europejskiej - utrudnia życie zarówno jednej jak i drugiej
stronie. Fakt możliwości dostarczania energii o właściwych parametrach jakościowych stwarza
pewien komfort pracy spółkom dystrybucyjnym. Ten komfort może również ulec zwiększeniu
wtedy, kiedy będą zdefiniowane dokładnie parametry na podstawie nowelizacji rozporządzenia
przyłączeniowego. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do warunków pracy sieci. W końcu
zdecydowana grupa odbiorców są to odbiorcy zasilani z sieci napowietrznych przebiegających
w różnym terenie trudnym, narażonym na oddziaływanie szadzi, wiatrów, wysokich i niskich
temperatur oraz tego czego nie spodziewają się nasi klienci, samej natury żywej jak ptaki. Należy
pamiętać, że sieć energetyczna napowietrzna jest to sieć, której izolację stanowi powietrze. Ptak,
który lubi siadać na wysokich punktach w terenie, bardzo często wykorzystuje słupy energetyczne
do tego celu aby mieć lepsze widoki przed sobą. Bardzo często dochodzi w ten sposób do zwarcia
fazy z konstrukcją słupa. Dochodzi do częstych przypadków tzw. SPZ-ów (Samoczynne Ponowne
Załączenie) odbieranych przez klienta jako zabawa z siecią przez pracowników energetyki. Są to
na tyle częste zjawiska, że są uciążliwe zarówno dla odbiorców energii elektrycznej jak i dla
zakładów energetycznych. Ale jest to pewnego rodzaju specyfika budowy tej sieci i dopóki sieć
napowietrzna istnieje dopóty takie zjawiska będą następowały.
Ograniczamy je natomiast konkretnymi działaniami. Takim konstruowaniem linii, taką
technologią, aby do minimum ograniczyć te zjawiska; jak budowa linii z przewodami
izolowanymi systemie PAS lub na niskim napięciu w systemie AsXS, jak osłony przeciw ptakom.
To wszystko skutkuje poprawą ciągłości zasilania i parametrów energii elektrycznej. Mam
nadzieję, jako pracownik Zakładu Energetycznego Kraków, że te działania o jakich wspomniałem
i te warunki pracy sieci, które zostały przytoczone, świadczą dobrze o Zakładzie Energetycznym
Kraków, który otrzymał w roku 2003 certyfikat jakości.
LITERATURA
[1] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000r „w sprawie szczegółowych
warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu energią
elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz
standardów jakościowych obsługi odbiorców” wprowadzone do stosowania 28 września 2000r.
(zwane potocznie przyłączeniowym),
[2] Polska Norma PN-EN 50160 (EN 50160:1999) z dnia 6 grudnia 2002r.
[3] Projekt nowelizowanego Rozporządzenia „Przyłączeniowego” Ministra Gospodarki z dnia 16
października 2003r. „w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci
elektroenergetycznych”.
[4] ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI, PRACY I POLITYKI POŁECZNEJ
z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz
rozliczeń w obrocie energią elektryczną.
Jerzy SZKUTNIK1
STRESZCZENIE
W referacie przedstawiono badania wpływu strategii rozwojowych sieci, związanych z dobudową
stacji oraz linii elektroenergetycznych na poziom bezpieczeństwa dostaw energii oraz zdolności
przesyłowej sieci. Przeprowadzone analizy obejmują horyzont do 2015 roku , co pozwala ocenić
trendy w tym zakresie w kontekście prawidłowej polityki inwestycyjnej. Prezentowane w referacie
zagadnienia mają decydujący wpływ na zdobycie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw
dystrybucyjnych na zliberalizowanym rynku energii elektrycznej.
WSTĘP
Polski sektor energii elektrycznej w ostatnich latach przechodzi gruntowne zmiany. Występują one
we wszystkich segmentach , a więc wytwarzaniu, przesyłaniu oraz dystrybucji. Podjęte przez rząd
kroki zmierzają do utworzenia w Polsce sektora energetycznego, mogącego z powodzeniem
konkurować z firmami zagranicznymi. Oparte są one o następujące podstawowe analizy i akty
prawne[1÷4]
1. Założenia polityki energetycznej państwa do 2020 roku, Ministerstwo Gospodarki Pracy
i Polityki Społecznej, 2004 r.
2. Program realizacji polityki właścicielskiej Ministra Skarbu państwa w odniesieniu do sektora
elektroenergetycznego, dokument rządowy przyjęty przez Radę ministrów w dniu 28 stycznia
2003 r.
3. Aktualizacja programu wprowadzania konkurencyjnego rynku energii elektrycznej w Polsce,
Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, dokument przyjęty przez radę
Ministrów na posiedzeniu w dniu 28 stycznia 2003 r.
4. Doktryna zarządzania bezpieczeństwem energetycznym (projekt), Ministerstwo Gospodarki
i Pracy, Warszawa , maj 2004.
1
Instytut Elektroenergetyki Politechniki Częstochowskiej, e-mail: szkutnik@el.pcz.czest.pl
800 Polska
700
600 y = -13,103x + 26735 Polska
2
R = 0,9008
500 EU-15
E/PKB
400 EU-15 EU
y = -2,2963x + 4761,3
ACC
300 2
R = 0,9971 Liniowy (Polska)
100
0
1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040
lata
Rys.1. Przebieg energochłonności w Polsce na tle państw 15-tki, Unii Europejskiej i w państwach akcesyjnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: European Energy and Transport Trends to 2030, European
Commission, Directorate-General for Energy and Transport, Luxembourg: Office for Official Publications of
the European Communities, 2003,
Z rysunku wynika znaczna różnica w poziomie energochłonności Polski i innych krajach ACC
oraz państwach Unii Europejskiej. Przebiegi dotyczące EU-15 i EU praktycznie się ze sobą
pokrywają. Przebiegi dla Polski oraz ACC nieco się od siebie różnią. Można mówić że mamy do
czynienia aktualnie z sytuacją w której występuje ogromna różnica w energochłonności pomiędzy
Polska , a także krajami ACC.I tak energochłonność ta wynosiła w poszczególnych państwach na
następującym poziomie: EU 15 – 170, EU – 184, Polska – 462, ACC- 501. Porównania te
świadczą o znacznym dystansie Polski w stosunku do państw europejskich, energochłonność
w Polsce była bowiem 2,7 razy większa niż w krajach 15-tki. Polska jednak w tym roku
charakteryzowała się mniejszą energochłonnością w stosunku do państwa akcesyjnych,. Pokazane
na rysunku trendy zmian przy pomocy prostych regresyjnych dla Polski oraz państw EU-15
wskazują na zdecydowane zmniejszanie się dystansu.
Rysunek 2 przedstawia planowane przebiegi w sferze produkcji energii elektrycznej. I w tym
segmencie kraje niedawno włączone do Unii jak też Polska mają duży dystans do odrobienia.
Trendy wskazują, że nie stanie się to szybciej jak po roku 2040, jednak jest to możliwe ponieważ
trend dla Polski rośnie szybciej ( dolny) niż ten dla EU-15.
12000
y = 102,7x - 198628
10000 R2 = 0,9988
EU-15
kWh/mieszkańca
8000
6000
lata
Polska EU-15 EU
ACC Liniowy (Polska) Liniowy (EU-15)
Rys.2. Przebieg jednostkowej produkcji energii elektrycznej w Polsce na tle państw 15-tki,
Unii Europejskiej i w państw akcesyjnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: European Energy and Transport Trends to 2030, European
Commission, Directorate-General for Energy and Transport, Luxembourg: Office for Official Publications of
the European Communities, 2003,
Powyższe rysunki przedstawiają istotę zagadnienia, które starano się przedstawić w niniejszym
referacie. Mianowicie w odniesieniu do powyższych prognoz w horyzoncie do 2030 roku
określono wymagany rozwój w odniesieniu do infrastruktury energetycznej, stanowiącej system
elektroenergetyczny składający się z elementów:
• elektrowni,
• sieci systemowych – 220, 400. 750 kV, tworzących sieci przesyłowe energii elektrycznej,
• sieci 110 kV, sieci średnich napięć, sieci niskich napięć, tworzących sieci dystrybucji energii
elektrycznej.
Analizy , które przeprowadzono odnoszą się do dwóch sektorów systemu, a mianowicie sieci
przesyłowych i rozdzielczych. Parametrem od którego uzależniano przebiegi jest jednostkowa
produkcja energii elektrycznej. Taki parametr był brany pod uwagę w dotychczasowych
badaniach. Ponieważ, sieć przesyłowa i rozdzielcza przenosi energię zużytą brutto, należało na
wstępie przeanalizować współzależność pomiędzy tymi parametrami. Wystarczająco duży
współczynnik korelacji pomiędzy tymi parametrami, w tym przypadku pozwalać będzie na
badanie rozwoju sieci w funkcji energii produkowanej w elektrowniach. Analizy przebiegów dla
produkcji brutto na 1 mieszkańca oraz zużycia globalnego energii na jednego mieszkańca (zee),
prezentuje rysunek 3, opracowany na podstawie materiałów za lata 1980-2003 [7].
4500
pee
4000 y = 46,339x - 88727
R2 = 0,7318
3500
3000
2500
2000
zee y = 45,6x - 87331
1500
R2 = 0,7182
1000
500
0
1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
lata
rpee−zee = 0,994
L NN = f ( pee) (1)
14000
y = 3,851x - 2315,6
12000 2
R = 0,8506 NN
10000
y = 1,3748x + 1278,6
8000 2
L, km
R = 0,8822
6000
SN +nN
4000 y = 0,8054x + 16,279
2
R = 0,8592
2000
0
110 kV
1500 2000 2500 3000 3500 4000
pee, kWh/mieszkańca
250
110 kV
y = 0,0452x - 51,896
150 2
R = 0,8572
N, szt
100
NN
y = 0,0358x - 47
2
R = 0,9216
50
0
1500 2000 2500 3000 3500 4000
pee, kWh/mieszkańca
Podobnie jak dla linii przebiegi stacji dla lat dziewięćdziesiątych są także nieregularne, niemniej
jednak otrzymano istotne związki korelacyjne, współczynnik R dla wszystkich funkcji jest
większy od 0,80.
Funkcje korelacyjne przedstawione na rysunkach 4 i 5 posłużyły do określenia wymaganej
infrastruktury sieciowej w odniesieniu do planowanego zużycia energii elektrycznej w
perspektywicznym okresie.
Rok
Parametr
2000 2015
σL NN
, km/km2 0,04122 0,0633
σL 110
, km/km2 0,1033 0,1485
σL SN
, km/km2 0,8902 1,2228
σL nN
, km/km2 1,2469 1,7128
σF NN
, szt/km2 3,006 x 10-4 5,008 x 10-4
σF 110 / SN
, szt/km2 4,183 x 10-3 6,646 x 10-3
σF SN / nNN
, szt/km2 0,7018 1,0135
L110 (7)
l110 =
FNN ⋅ n NN
L SN
l SN = (8)
F110 / SN ⋅ n110
LnN
lnN = (9)
FSN / nN ⋅ nSN
gdzie:
l110 - przeciętna długość pojedynczej linii 110 kV
l SN - przeciętna długość pojedynczej linii średniego napięcia
l nN - przeciętna długość pojedynczej linii średniego napięcia
n NN , n110 , n SN - przeciętne liczby wyjść liniowych ze stacji zasilającej sieci 110 kV, SN, I nN,
przyjęto do obliczeń: n NN = 4, n110 =10, n SN = 3 [8]
Z punktu widzenia jakości energii elektrycznej, która staje się jednym z najważniejszych
problemów elektroenergetyki [9], wśród najbardziej istotnych wskaźników ze względu na
bezpieczeństwo dostaw należy wymienić łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych,
czas ten można określić analitycznie wg [7]:
t a SN − nN = l SN • q SN • Tr + q SN / nN • Tr + l nN • q nN • Tr (10)
gdzie:
t aSN − nN - łączny czas przerwy trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych dla odbiorcy zasilanego
z linii niskiego napięcia, h/a
q SN - jednostkowy wskaźnik zakłóceniowej niezdatności linii średniego napięcia do pracy
q SN / nN - jednostkowy wskaźnik zakłóceniowej niezdatności stacji SN/nN do pracy
q nN - jednostkowy wskaźnik zakłóceniowej niezdatności linii niskiego napięcia do pracy
Tr - czas roczny pracy – 8760, h
Czas ten jest niższy, niż ten określony przez Rozporządzenie nawet dla 2005 roku, trzeba jednak
dodać, że jest to czas przeciętny, dla przeciętnych długości linii, które mogą być znacznie dłuższe,
dla takich torów czas przerwy może osiągać wartość ok. 65-70 h.
Dla omawianego obszaru niezawodności dostaw, zdefiniowano oraz określono wskaźniki
strukturalne efektywności systemu logistyki dystrybucji dla bezpieczeństwa dystrybucji energii
elektrycznej, są to:
• wskaźnik bezwzględny efektywności bezpieczeństwa dystrybucji, zdefiniowany jako
Weslbdee = δ t aSN − nN
(11)
gdzie: δt anN
- różnica łącznego czas przerwy trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych dla
stanu roku 2015 i 2000
Weslbdee
weslbdee = (12)
t aSN − nN sw
gdzie: t aSN − nN sw
- łącznego czas przerwy trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych dla
stanu wyjściowego ( 2000 rok)
Sieć SN
Sieć SN
rezerwowana nierezerwowa
35
30
25
Różnica
20
struktural
ta, h/a
na
15
2
10
6
qSN
5 10
0 14
25 50 75 100 125 150 X 10-5
qnN
PODSUMOWANIE
Przeprowadzona w referacie ocena struktury sieciowej polskiego systemu elektroenergetycznego
pod względem ciągłości zasilania energią elektryczna, wskazuje na rosnąca poprawę w tym
obszarze dystrybucji energii elektrycznej. Przedstawiona metodologia może stanowić jednej
z elementów przy strategicznym planowaniu rozwoju sieci dystrybucyjnej dostosowując ją do
wymogów legislacji europejskiej.
LITERATURA
[1] Założenia polityki energetycznej państwa do 2020 roku, Ministerstwo Gospodarki Pracy i Polityki
Społecznej, 2004 r.
[2] Program realizacji polityki właścicielskiej Ministra Skarbu państwa w odniesieniu do sektora
elektroenergetycznego, dokument rządowy przyjęty przez Radę ministrów w dniu 28 stycznia 2003 r.
[3] Aktualizacja programu wprowadzania konkurencyjnego rynku energii elektrycznej w Polsce,
Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, dokument przyjęty przez radę Ministrów na
posiedzeniu w dniu 28 stycznia 2003 r.
[4] Doktryna zarządzania bezpieczeństwem energetycznym (projekt), Ministerstwo Gospodarki i Pracy,
Warszawa , maj 2004.
[5] Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 r.
[6] European Energy and Transport Trends to 2030, European Commission, Directorate General for
Energy and Transport, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities,
2003
[7] Elektroenergetyka Polska, Centrum Informatyki Energetyki, Warszawa 1980-1994,
Statystyka Elektroenergetyki Polskiej, Warszawa 1996-2003, Agencja Rynku Energii S.A.
[8] Horak J. Straty sieciowe, Seria Monografie nr.8, Politechnika częstochowska, Częstochowa 1989
[9] Hnzelka Z. Jakość energii w warunkach rynku energii, Biuletyn URE Warszawa 5/2003
[10] Horak J. Sieci elektryczne Politechnika Częstochowska, Częstochowska 1984
Maciej MRÓZ1
WSTĘP
Turbiny lub farmy wiatrowe, z uwagi na własności konstrukcyjne i charakter pracy, mogą być
źródłem zaburzeń jakości energii elektrycznej w sieciach, do których zostały przyłączone. Dlatego
też niezwykle ważnym zagadnieniem staje się kontrola parametrów jakości energii elektrycznej,
w miejscu przyłączenia instalacji wiatrowej do sieci.
Analizując wpływ pracujących już wiatrowych sieci elektrowni wiatrowych, wykonano serię
pomiarów wskaźników charakteryzujących jakość energii. Na tej podstawie opierając się
o obowiązujące przepisy stanowiące standardy jakościowe, dokonano oceny wpływu instalacji na
system elektroenergetyczny.
OBIEKT POMIAROWY
Obiektem, na którym dokonano pomiarów była farma wiatrowa Zagórze zarządzana przez EPA
sp. z o.o. a przyłączona do sieci 110 kV energetyki Szczecińskiej. Farma wiatrowa składa się z 15
turbin wiatrowych typu Vestas V 80 – 2.0 MW. Każda turbina wyposażona jest w podwójnie
zasilany asynchroniczny generator z przekształtnikiem IGBT w obwodzie wirnika.
PROCEDURA POMIAROWA
Rejestracji dokonano za pomocą rejestratora jakości energii Simeas Q, zamontowanego
w budynku rozdzielni GPZ Recław (punkt przyłączenia farmy). Sygnały pomiarowe pochodziły ze
stron wtórnych uniwersalnego przekładnika napięciowo-prądowego zabudowanego w polu
transformatora blokowego farmy 15/110 kV.
Podczas pomiarów rejestrowano następujące wielkości:
• wartość średnią mocy czynnej,
• wartość średnią mocy biernej,
• wartość średnią energii czynnej,
• wartość średnią energii biernej,
• częstotliwość,
• wartość średnią 10-minutową z wartości skutecznych napięć przewodowych,
• wartość średnią 10-minutową z wartości skutecznych prądów fazowych,
• harmoniczne prądu i napięcia ( do 19 rzędu) oraz współczynnik THD,
• krótkookresowy współczynnik migotania światła Pst,
• długookresowy współczynnik migotania światła Plt.
1
ENION S.A. Oddział w Krakowie
Aby umożliwić pełną ocenę poszczególnych wskaźników jakości zasilania przyjęto tygodniowe
okresy pomiarowe. Większość wartości wskaźników charakteryzujących jakość energii podawana
jest za okres tygodnia. Uzyskane wyniki pomiarów poddano analizie krótkoterminowej (za okres
tygodnia) a także długoterminowej obejmującej pełne zebrane tygodniowe okresy pomiarowe
w okresie od marca do czerwca 2004 roku.
Dla każdego z powyższych tygodni pomiarowych opracowano ocenę oddziaływania farmy
wiatrowej Zagórze na system elektroenergetyczny. Szczegółowa ocena polegała na porównaniu
otrzymanych wyników pomiarów z dokumentami normującymi dopuszczalne wartości
wskaźników charakteryzujących jakość energii w sieciach rozdzielczych.
Podstawowymi dokumentami określającymi standardy jakości energii elektrycznej w sieciach
zasilających są:
• norma IEC 61400-21, zawierająca definicje oraz wielkości wskaźników charakteryzujących
jakość energii w odniesieniu do przyłączania siłowni wiatrowych, procedury pomiarowe
służące do określenia wskaźników jakościowych pojedynczych turbin jak i całych farm,
• norma IEC 1000-3-7:1996, określająca dopuszczalne poziomy wahań napięcia zasilającego
w sieciach średnich, wysokich i najwyższych napięć,
• norma IEC 100-3-6:1996, definiująca dopuszczalne poziomy emisji harmonicznych,
• norma PN-EN 50160:1998, zawierająca parametry napięcia zasilającego w sieciach niskich
i średnich napięć,
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 25.09.2000 roku, tzw. „rozporządzenie
przyłączeniowe”, określające standardy jakości energii elektrycznej w sieciach rozdzielczych,
• Instrukcja Ruchu i Eksploatacji Sieci Przesyłowej (IRiESP),
• Instrukcja Ruchu i Eksploatacji Sieci Rozdzielczej (IRiESR).
WYNIKI POMIARÓW
Dla określenia warunków pracy elektrowni oraz wyznaczenia wartości mocy generowanej
i pobieranej z sieci zamieszczono tygodniowy przebieg mocy czynnej i biernej.
Rys. 2. Przebiegi napięcia przewodowego U12 i prądu fazowego I1 od 19.05 do 25.05 2004
Praca elektrowni wiatrowej może być źródłem odkształceń harmonicznych w przebiegu prądu
i napięcia. Poziom emisji odkształceń zależy od rodzaju zastosowanych urządzeń (odbiorników)
i poziomu mocy generowanej. Urządzenia, które potencjalnie mogą być źródłem odkształceń to:
• generator,
• przekształtnik energoelektroniczny,
• transformator
Rys. 3. Przebiegi napięcia przewodowego U12 i prądu fazowego I1 od 19.05 do 25.05 2004
Rys. 5. Korelacja czasowa przebiegu napięcia piątej i siódmej harmonicznej oraz prądu. Przebiegi dla
IL1 oraz U12_5 i U12_7 od 19.05 do 25.05 2004
Pojedyncza turbina wiatrowa jak i cała farma jest potencjalnym źródłem wahań napięcia. Wynika
to z charakteru pracy turbiny jako źródła energii. Ciągłe zmiany mocy generowanej przez farmę
wynikające ze zmiany momentu obrotowego na skutek niejednakowej prędkości wiatru na
różnych wysokościach, a także efekt przesłaniania łopat śmigła przez wieżę, mogą być przyczyną
generacji wahań napięcia. Istnieje zatem konieczność rozeznania możliwości współpracy turbiny
z siecią, aby siłownia wiatrowa nie była źródłem dodatkowych zaburzeń w systemie. Farmy
wiatrowe w efekcie procesów łączeniowych (załączenie, wyłączenie, zmiana konfiguracji uzwojeń
stojana generatora, zmiana liczby biegunów generatora, itd) mogą być także źródłem szybkich
zmian napięcia powodujących zjawisko migotania światła.
Jak widać z rysunku 7 zarejestrowane wartości współczynnika Plt w całym okresie pomiarowym,
nie przekraczają poziomu dopuszczalnego. Natomiast analizując wymagania stawiane
poszczególnym źródłom wahań napięcia, czyli oceniając poziom emisji, należy posłużyć się
ostrzejszym warunkiem. W tym przypadku wymagane jest, aby długookresowy wskaźnik
migotania światła był mniejszy od 0,25. Posługując się wartościami percentyli CP95%
obliczonymi dla poszczególnych napięć przewodowych można stwierdzić, ten warunek jest
również spełniony.
PODSUMOWANIE
Przeprowadzone pomiary wskaźników jakości energii elektrycznej w punkcie przyłączenia farmy
wiatrowej Zagórze do sieci miały wskazać rzeczywiste oddziaływanie instalacji wiatrowej na sieć
zasilającą. Jak wykazały pomiary praca tej farmy wiatrowej nie wpływa znacząco na jakość
energii w sieci 110 kV, do której farma została przyłączona. Podczas rejestracji napięcie sieci jak
i częstotliwość utrzymywały się na dopuszczalnym poziomie. Zanotowano jedynie przekroczenie
dopuszczalnych wartości harmonicznych napięcia, szczególnie dla 5 harmonicznej, jednakże
odkształcenia napięcia zasilającego nie są udziałem farmy a przenoszą się od strony sieci. Podczas
pomiarów nie zanotowano przekroczeń dopuszczalnych wartości współczynników
charakteryzujących wahania napięcia zarówno dla poziomów kompatybilności w sieci, jak
i planowanych poziomów emisji od pojedynczego źródła. Należy jednak podkreślić iż pomiary
dotyczyły nie tylko oddziaływania samej farmy a przedstawiają wyniki rejestracji wskaźników
jakościowych dla danego węzła sieci 110 kV i zawierają oddziaływanie farmy jak i pozostałe
zaburzenia pochodzące od innych źródeł.
Andrzej TONIA1
Krzysztof TROJAK2
WSTĘP
Środowisko szpitalne jest miejscem szczególnym pod względem warunków jakie muszą spełniać
wszystkie instalowane tam urządzenia. Sprzęt szpitalny, pośrednio lub bezpośrednio przyczynia
się do ratowania ludzkiego życia, dlatego też jego wadliwość powinna być jak najmniejsza. Na
problemy z poprawną jego pracą składa się wiele czynników. Jednym z nich jest zasilanie energią
elektryczną. W dalszej części pracy starano się wskazać różne aspekty związane z tym
zagadnieniem.
REZONANS MAGNETYCZNY
Urządzenia do rezonansu magnetycznego to jedne z bardziej skomplikowanych systemów
diagnozy stosowanych w medycynie. Wytwarzają one zmienne pole magnetyczne tworząc dwu
lub trójwymiarowy obraz ciała. Zarejestrowane obrazy, z pamięci komputera są nanoszone na
przezroczystą kliszę w formie zdjęcia możliwego do odczytu dla lekarzy. System do rezonansu
magnetycznego jest połączeniem urządzeń elektronicznych i elektromechanicznych. Urządzenie
może wytwarzać znaczące zaburzenia, wpływając na pracę wrażliwego sprzętu elektronicznego.
Obrazy ciała pacjenta wytwarzane przez system rezonansu magnetycznego są następnie
poddawane cyfrowej obróbce przy użyciu komputerów wyposażonych w klasyczne monitory
CRT3. Zmiany pola magnetycznego mogą powodować nieprawidłowe działanie tego typu
monitorów oraz innych urządzeń. Pole magnetyczne powoduje zaburzenia wyświetlania obrazu
wzdłuż lewej i prawej pionowej krawędzi monitorów. Jest to typowy efekt wpływu interferencji
obcych pól magnetycznych. Typowe oddziaływanie na obraz to np. „trzęsienie się” obrazu
(gwałtowne ruchy obrazu w górę i w dół), „taniec brzucha” (wolne, faliste ruchy pionowych linii),
„kwitnienie” (zmiany kolorów oraz utrata spójności kolorów) i zniekształcenia (skrzywiony lub
ściśnięty obraz). Obraz większości monitorów drga pod wpływem pola o sile od 0,01 do 0,015 G4.
Tak więc, nawet niska wartość indukcji pola magnetycznego może powodować błędy w działaniu
wrażliwego sprzętu elektronicznego. Sprzęt do rezonansu magnetycznego zawiera przekaźnik
1
AGH Kraków
2
AGH Kraków
3
Ang. – cathode ray tube – monitor z kineskopem elektronowym.
4
Indukcja magnetyczna jest mierzona w Teslach [T] lub Gaussach [G]. Jedna tesla odpowiada
dziesięciu tysiącom gaussów. Jako odniesienie można podać, że pole magnetyczne ziemi to około
0,5 G czyli 0,00005 T. Typowy poziom pola magnetycznego wytwarzanego w urządzeniach
do rezonansu magnetycznego to w przybliżeniu 50 do 200 G co po przeliczeniu daje od 0,005 do
0,02 T. Jest to pole mocniejsze 100 do 400 razy od pola magnetycznego ziemi.
5
Ang. – radio frequency – częstotliwość radiowa.
Porównując przebiegi z rysunku 1 można dojść do wniosku, że załamania napięcia zdarzają się
w różnych chwilach przebiegu sinusoidy. Podczas dobowego cyklu pomiaru wykryto załamania
występujące w losowych miejscach przebiegu czasowego napięcia.
Częstość występowania zaburzeń wskazuje, że ich przyczyną mogą być inne odbiorniki zasilane
z tej samej linii co system rezonansu magnetycznego. Dla ustalenia, które z urządzeń w budynku
generuje zaburzenia, zadecydowano, aby kolejno wyłączać wszystkie urządzenia zasilane z tych
samych szyn co urządzenie do rezonansu magnetycznego. Źródło nieprawidłowości zostało
zidentyfikowane. Okazał się nim być podgrzewacz w urządzeniu klimatyzacyjnym. Kiedy został
on wyłączony ustały wszelkie nieprawidłowości związane z pracą aparatu do rezonansu
magnetycznego.
czy urządzenie to jest wrażliwe na różnego rodzaju zaburzenia lub emisje radiacyjne lub
przewodzone?
jeśli tak, na jaki typ zaburzeń (amplituda, częstotliwość)?
czy znane jest negatywne oddziaływanie urządzenia, które mogłoby powodować wadliwą
pracę innych urządzeń?
jeśli urządzenie do poprawy warunków zasilania jest dostarczane oddzielnie, należy
sprawdzić, czy zawiera ono odpowiednią dokumentację niezbędną do jego właściwej
instalacji,
jeśli urządzenie do poprawy warunków zasilania nie jest dostarczane przez producenta
aparatu do rezonansu magnetycznego wówczas należy skorzystać z wykonanych pomiarów
i dokonać wyboru właściwego urządzenia, które będzie utrzymywało zadane parametry
zasilania w podanych przez producenta sprzętu medycznego przedziałach.
wtorek
piątek
niedziela środa
sobota Faza B poniedziałek
Faza B
- częstotliwość
- wahania napięcia
Faza A
Faza B
Faza C
PODSUMOWANIE
Pomiary przeprowadzone w krakowskim szpitalu były przeprowadzone w momencie konfliktu
między szpitalem a producentem urządzenia. Pomiar pozwolił odpowiedzieć na pytanie po której
stronie była wina zdarzających się usterek. Okazało się bowiem, że wina leży po stronie
producenta gdyż wskaźniki jakości energii elektrycznej spełniały wszystkie obowiązujące normy
i rozporządzenia.
LITERATURA
[1] Hanzelka Z Publikacje dostarczone przez autora.
[2] Power Quality Database Electric Power Research Institute.
[3] PN-EN 50160: Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych.
[4] PN-IEC 61000-2-4: Electromagnetic compatibility (EMC). Part 2 Environment. Section 4:
Compatibility levels in industrial plants for low-frequency conducted disturbances.
[5] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000r. w sprawie szczegółowych
warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu energią
elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz
standardów jakościowych obsługi odbiorców Dz. U. Nr 85 poz. 957.
[6] IEC 61000-4-27, 2000: Electromagnetic compatibility – Part 4-27: Testing and measurement
techniques – Unbalance, immunity test.
[7] Metody poprawy jakości energii elektrycznej w środowisku szpitalnym – analiza wybranych
przypadków z wykorzystaniem specjalistycznego oprogramowania
BADANIE KOMPATYBILNOŚCI
ELEKTROMAGNETYCZNEJ
WEDŁUG OBOWIĄZUJĄCYCH NORM
Piotr KRZYŻOSTANIAK1
ELEMENTY SYSTEMU:
• Pomiarowy odbiornik zakłóceń (Receiver). Zgodny z wymogami CISPR 16, co zapewnia
powtarzalność i porównywalność pomiarów. Przygotowany tak by pokryć pasmo pomiarowe w
zakresie emisji przewodzonej i promieniowanej. Najczęściej wyposażony jest w detektor quasi-
szczytowy (Quasi-peak) oraz detektory: wartości szczytowej (Peak), średniej (Average) lub
szczytowej (RMS).
1
ASTAT sp. z o.o. Poznań
Dostępne modele:
- SCR 3501 . zakres pomiarowy: 9kHz do 1GHz
- SCR 3502 . zakres pomiarowy: 9kHz do 2,75GHz
- SMR 4518 . zakres pomiarowy: 9kHz do 18GHz
• Sieć sztuczna (Line Impedance Stabilising Network - LISN). zapewnia stabilizację warunków
pomiarów napięć i prądów zakłóceń w elektrycznych obwodach zewnętrznych dołączonych do
badanego obiektu (Equipment Under Test . EUT). np. obwody zasilania, sterowania lub
sygnalizacji oraz umożliwienie podłączenie miernika zakłóceń. Jednak najczęściej stosowane są
w liniach zasilania urządzenia badanego.
Dostępne modele w zależności od typu zasilania:
Jednofazowe
- NNB 41 . zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
Trójfazowe
- NNB 42 . zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
Dostępne modele:
- TK 9420. zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
- TK 9417. zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
ELEMENTY SYSTEMU:
• Pomiarowy odbiornik zakłóceń (Receiver) . Zgodny z wymogami CISPR 16, co zapewnia
powtarzalność i porównywalność pomiarów. Przygotowany tak by pokryć pasmo pomiarowe w
zakresie emisji przewodzonej i promieniowanej. Najczęściej wyposażony jest w detektor quasi-
szczytowy (Quasi-peak) oraz detektory: wartości szczytowej (Peak), średniej (Average) lub
szczytowej (RMS).
Dostępne modele:
- SCR 3501 . zakres pomiarowy: 9kHz do 1GHz
- SCR 3502 . zakres pomiarowy: 9kHz do 2,75GHz
- SMR 4518 . zakres pomiarowy: 9kHz do 18GHz
Dostępne modele:
- Bezodbiciowa (Full anechoic chamber) . pomieszczenie, w którym dzięki zastosowaniu
materiałów pochłaniających energię fal elektromagnetycznych i ekranu zabezpieczającego przed
wpływem zewnętrznych pól elektromagnetycznych oraz przed emisją pól na zewnątrz . uzyskuje
się przestrzeń (w której umieszcza się testowany obiekt) o znanych i kontrolowanych warunkach
propagacji fal elektromagnetycznych. Do pomiaru w komorze bezodbiciowej używa się
standardowych anten to testów emisji.
- Klatka Farady.a (Faraday cage) . panelowa budowa komory umożliwia wykonanie komory
w krótkim czasie zapewniając jednocześnie wysoką skuteczność tłumienia. Warunkiem
odpowiedniego tłumienia jest użycie odpowiednich materiałów ekranujących (uszczelnienia w.cz.
. paneli i drzwi) oraz staranny montaż. Jednak podstawową wadą tej przestrzeni pomiarowej jest
niejednorodność pola, w przypadku pomiarów odporności, wynikająca z odbić fali od ścian klatki.
Dostępne modele:
- CBL 6111C . zakres pomiarowy: 30MHz do 1GHz
- CBL 6112B . zakres pomiarowy: 30MHz do 2GHz
- LLA 6142 . zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
- HLA 6120 . zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
⎛V ⎞ (30 × P × g )
E⎜ ⎟ ≡
⎝m⎠ d
ELEMENTY SYSTEMU:
• Generator sygnałowy (Signal generator)
• Wzmacniacz mocy (Power amplifier)
Dostępne modele:
- CBA 9426 (50W) . zakres pomiarowy: 80MHz do 1GHz
- CBA 9413B (100W) . zakres pomiarowy: 80MHz do 1GHz
- CBA 9433 (200W) . zakres pomiarowy: 80MHz do 1GHz
- CBA 9477B (15W) . zakres pomiarowy: 150kHz do 1GHz
• Antena (Antenna)
Dostępne modele:
- CBL 6140A . zakres pomiarowy: 26MHz do 2GHz
- CBL 6141A . zakres pomiarowy: 30MHz do 2GHz
- CBL 6143 . zakres pomiarowy: 30MHz do 3GHz
- CBL 6144 . zakres pomiarowy: 25MHz do 3GHz
- VHBA 9123 . zakres pomiarowy: 30MHz do 300MHz
- UPA 6109 . zakres pomiarowy: 200MHz do 1GHz
di
U = −L ×
dt
To chwilowe napięcie dodaje się do wartości napięcia standardowo występującego w obwodzie
i wywołuje zwarcie styków klucza i ponowny przepływ prądu. Ze względu na szybkość
zachodzącego zjawiska w praktyce dochodzi do wygenerowania paczek impulsów
nanosekundowych o malejącej amplitudzie. Jako umowny sygnał testujący stosuje się impulsy
w postaci paczki impulsów grzebieniowych.
Pojedynczy impuls grzebieniowy zwany również impulsem typu .Burst., według IEC powinien
charakteryzować się czasem narastania 5ns i czasem opadania (do półszczytu) 50ns. Częstotliwość
impulsów w serii powinna wynosić 2,5 lub 5kHz, czas trwania serii 15ms, natomiast okres
powtarzania serii 300ms. Amplitudy umownych impulsów zależą od typu sieci. Zgodnie z normą
IEC w obwodach zasilania i uziemienia występują impulsy o amplitudach do 4kV, natomiast
w obwodach interfejsowych o amplitudach do 2kV.
Dostępne modele:
- NSG 2025 . niezależny generator impulsów .Burst. o amplitudzie maksymalnej 8kV. Możliwość
sprzęgania zakłóceń do linii 1 i 3 fazowych w zależności od wybranej wersji (przy dopuszczalnym
prądzie ciągłym 30A/fazę). Sterowanie można przeprowadzać poprzez wygodne i bardzo
wszechstronne oprogramowanie WIN2025 lub z panelu czołowego na przyrządzie. System
pokrywa w pełni wymagania norm: IEC, EN, ASNSI-IEEE tak by sprostać potrzebom wszystkich
odbiorców.
- NSG 3025 . przenośny generator impulsów .Burst. o amplitudzie maksymalnej do 4,8kV.
Sprzęganie impulsów w liniach jednofazowych przy prądzie ciągłym do 16A. Sterowanie
przyrządem odbywa się na drodze programowej poprzez oprogramowanie WIN 3025 dostosowane
do standardu PC lub z panelu czołowego instrumentu. System zgodny z wymaganiami norm EN,
IEC itp.
- NSG 2050 . modułowy system pomiarowy idealni spełniający wymagania laboratoriów EMC.
Oparty na ramie bazowej, umożliwia tak doposażyć system wyjściowy by pokrywał wymagania
wielu norm w jednym, zintegrowanym systemie. Do podstawowych należą: IEC 61000-4-4,
61000-4-5, 61000-4-11 itp. W skład systemu wchodzą: Rama bazowa, rozszerzenie ramy,
generatory impulsów, układy sprzęgające, anteny, oprogramowanie oraz peryferia. Jest to obecnie
jedno z najwszechstronniejszych rozwiązań w zakresie sprzętu do badania odporności na
zakłócenia przewodzone i pole magnetyczne (sieciowe i impulsowe). Największą zaletą jest
łatwość rozbudowy bez konieczności dublowania elementów dokładając tylko kolejne moduły.
- MODULA 6000. kompaktowy system do testów odporności na zakłócenia m.in. Burst. Pokrywa
wymagania norm:
PN-EN 61000-4-2 (ESD)
PN-EN 61000-4-4 (Burst)
PN-EN 61000-4-5 (Surge)
PN-EN 61000-4-8 (Power line magnetics . pole magnetyczne sieć.)
PN-EN 61000-4-9 (Pulsed magnetics . pole magnetyczne impul.)
PN-EN 61000-4-11 (AC supply dips/drops . zapady i zaniki napięcia)
PN-EN 61000-4-29 (DC supply dips/drops . zapady i zaniki napięcia)
Skupiając w jednym przyrządzie 7 specyfikacji z zakresu EMC, pozwala znacznie zredukować
koszty związane z wyposażeniem laboratorium. Przygotowany nie tylko do wykonywania testów
w jednostkach akredytujących ale przede wszystkim w szeroko rozumianym przemyśle. Już
w etapie konstruowania i w fazie dalszego rozwoju produktu. W związku z wymaganiami
z zakresu odporności elektromagnetycznej zawartymi w Dyrektywie Niskonapięciowej (LVD),
system staje się idealnym sprzętem pomiarowym zapewniającym podstawę do posługiwania się
znakiem CE.
Dostępne modele:
- NSG 2050 . modułowy system pomiarowy idealni spełniający wymagania laboratoriów EMC.
Oparty na ramie bazowej, umożliwia tak doposażyć system wyjściowy by pokrywał wymagania
wielu norm w jednym, zintegrowanym systemie. Do podstawowych należą: IEC 61000-4-5,
61000-4-4, 61000-4-11 itp. W skład systemu wchodzą: Rama bazowa, rozszerzenie ramy,
generatory impulsów, układy sprzęgające, anteny, oprogramowanie oraz peryferia. Jest to obecnie
jedno z najwszechstronniejszych rozwiązań w zakresie sprzętu do badania odporności na
zakłócenia przewodzone i pole magnetyczne (sieciowe i impulsowe). Największą zaletą jest
łatwość rozbudowy bez konieczności dublowania elementów dokładając tylko kolejne moduły.
- MODULA 6000. kompaktowy system do testów odporności na zakłócenia m.in. Burst. Pokrywa
wymagania orm:
PN-EN 61000-4-2 (ESD)
PN-EN 61000-4-4 (Burst)
PN-EN 61000-4-5 (Surge)
PN-EN 61000-4-8 (Power line magnetics . pole magnetyczne sieć.)
PN-EN 61000-4-9 (Pulsed magnetics . pole magnetyczne impul.)
PN-EN 61000-4-11 (AC supply dips/drops . zapady i zaniki napięcia)
PN-EN 61000-4-29 (DC supply dips/drops . zapady i zaniki napięcia)
Skupiając w jednym przyrządzie 7 specyfikacji z zakresu EMC, pozwala znacznie zredukować
koszty związane z wyposażeniem laboratorium. Przygotowany nie tylko do wykonywania testów
w jednostkach akredytujących ale przede wszystkim w szeroko rozumianym przemyśle. Już
w etapie konstruowania i w fazie dalszego rozwoju produktu. W związku z wymaganiami
z zakresu odporności elektromagnetycznej zawartymi w Dyrektywie Niskonapięciowej (LVD),
system staje się idealnym sprzętem pomiarowym zapewniającym podstawę do posługiwania się
znakiem CE.
WPROWADZENIE
Przyczyny asymetrii
Obliczenia i analizy sieci elektroenergetycznych wykonywane są najczęściej przy założeniu
symetrii parametrów elementów sieci, napięć zasilających sieć oraz prądów płynących
w przewodach linii i innych urządzeń. Założenie to bardzo ułatwia wykonanie obliczeń, jednak
w praktyce w wielu przypadkach jest nieprawdziwe. W ustalonych stanach pracy sieci można
wyróżnić dwa rodzaje asymetrii [4]:
1) asymetrię wewnętrzną (własną) – wynikającą z różnic impedancji własnych i wzajemnych
poszczególnych faz (np. w liniach elektroenergetycznych na skutek różnych odległości
przewodów fazowych względem siebie i względem ziemi);
2) asymetrię zewnętrzną:
a) miejscową w punktach zasilających sieć – wynikającą z asymetrii napięć,
b) miejscową w punktach odbioru – spowodowaną zasilaniem odbiorów trójfazowych
o różnych mocach w każdej fazie,
c) przestrzenną – w różnych punktach sieci przyłączone są odbiory jednofazowe.
1)
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Katedra Elektroenergetyki, al. Mickiewicza 30,
30-059 Kraków, tel. 012 617 32 47, e-mail: wszpyra@uci.agh.edu.pl
ELEKTRO-ENERGY 2004 169
Waldemar Szpyra
elektryczne, żelazka, pralki automatyczne, kuchnie, przepływowe podgrzewacze wody itp.) oraz
niesymetryczne obciążenie poszczególnych faz u odbiorców z przyłączami trójfazowymi.
W sieciach średniego napięcia spółek dystrybucyjnych w stanach ustalonych występuje w zasadzie
tylko asymetria wewnętrzna, której wpływ na pracę sieci jest pomijalny.
Miara asymetrii
Miarą asymetrii napięć i prądów w układzie trójfazowym są współczynniki niezrównoważenia
napięć i prądów kolejności przeciwnej i zerowej, które określa się z zależności:
– współczynniki niezrównoważenia napięć:
U
kolejności przeciwnej: nU 2 = 2 , (1)
U1
U0
kolejności zerowej: nU 0 = , (2)
U1
– współczynniki niezrównoważenia prądów:
I2
kolejności przeciwnej: nI 2 = , (3)
I1
I0
kolejności zerowej: nI 0 = , (4)
I1
w których:
U1 , U 2 , U 0 – odpowiednio wartości skuteczne składowej symetrycznej kolejności zgodnej,
przeciwnej i zerowej napięcia,
I1 , I 2 , I 0 – odpowiednio wartości skuteczne składowej symetrycznej kolejności zgodnej,
przeciwnej i zerowej prądu.
U A − U + U B − U + UC − U
AU = ⋅ 100 [%] , (5)
U
gdzie:
U A, U B , UC – wartości skuteczne napięć fazowych,
U – wartość średnia napięć fazowych obliczona z zależności:
U A +U B +UC
U = . (6)
3
Skutki asymetrii
Z punktu widzenia odbiorcy energii elektrycznej uciążliwość asymetrii zależy od rodzaju
zasilanych odbiorników. W przypadku zasilania odbiorników trójfazowych istotna jest wartość
współczynnika niezrównoważenia napięć kolejności przeciwnej. Duża wartość tego
współczynnika pogarsza warunki pracy tych odbiorników. Dotyczy to w szczególności silników
elektrycznych, w których pojawia się moment hamujący pochodzący od składowej symetrycznej
kolejności przeciwnej.
Z kolei z punktu widzenia operatora sieci istotna jest asymetria prądów. Asymetryczne włączenie
odbiorów do sieci powoduje:
a) obciążenie jej mocą pozorną większą niż ta, która byłaby pobierana z sieci przez symetrycznie
włączone do sieci odbiory pobierające taką samą moc czynną
b) pogorszenie się współczynnika mocy,
c) dodatkowe straty mocy i energii w sieci,
d) różne spadki napięcia w poszczególnych fazach,
e) niepełne wykorzystanie obciążalności urządzeń.
Ad. a).
Moc pozorna S przesyłana symetryczną linią trójfazową przy sinusoidalnych przebiegach napięcia
U i prądu I, zmieniających się z jednakową częstotliwością, określona jest wzorem:
P
S = 3 ⋅U ⋅ I = P 2 + Q 2 = . (8)
cos ϕ
Moc czynna pobierana przez odbiór symetryczny równa jest sumie trzech mocy fazowych Pf
o jednakowej wartości:
S D = U A2 + U B2 + U C2 ⋅ I A2 + I B2 + I C2 = P2 + Q2 + D2 , (10)
⎡ ⎛R ⎞
2
⎤
( )
⎢
( )
S D = 3 ⋅ U12 + U 22 ⋅ ⎢3 ⋅ I12 + I 22 + I 02 + 9 ⋅ I 02 ⋅ ⎜ N
⎜ Rf
⎟
⎟
⎥,
⎥
(11)
⎣ ⎝ ⎠ ⎦
gdzie:
I A , I B , IC – wartości skuteczne prądów płynących w przewodach poszczególnych faz,
IN – prąd płynący w przewodzie neutralnym.
D – moc „asymetrii”,
RN – rezystancja przewodu neutralnego,
Rf – rezystancja przewodu fazowego.
Występującą wyrażeniu (10) moc asymetrii D dla linii czteroprzewodowej można (zakładając
symetrię napięć zasilających) obliczyć na podstawie wartości współczynników niezrównoważenia
składowych symetrycznych prądów korzystając ze wzoru [2]:
⎛ ⎛R ⎞
2
⎞
⎜ ⎟
D = 3 ⋅ U f ⋅ I + I ⋅ ⎜1 + 3 ⋅ ⎜ N
2 2 ⎟
⎟⎟ . (12)
2
⎜
0
⎜ Rf ⎟
⎝ ⎝ ⎠ ⎠
Stosunek mocy pozornej przy obciążeniu asymetrycznym do mocy pozornej przy obciążeniu
symetrycznym wyraża się zależnością:
SD P2 + Q2 + D2 D2
kA = = = 1+ . (13)
S P2 + Q2 P2 + Q2
Współczynnik asymetrii kA określa wzrost mocy pozornej w stosunku do mocy pobieranej przez
odbiór na skutek niejednakowego rozdziału obciążeń na poszczególne fazy i jest nazywany
współczynnikiem nierównomierności obciążenia.
Ad. b).
W obciążonym symetrycznie obwodzie trójfazowym współczynnik mocy jest równy liczbowo
cosinusowi kąta przesunięcia fazowego między napięciami i prądami. Kąty te w każdej fazie są
jednakowe. Współczynnik mocy wyraża się wzorem:
P P
kS = = = cos ϕ S . (14)
S P + Q2
2
P P 1 kS cos ϕ S
kD = = ⋅ = ⋅= . (15)
P +Q + D
2 2 2
P +Q 2 2
D 2 kA kA
1+ 2
P + Q2
Współczynnik mocy kD asymetrycznego odbioru trójfazowego nie jest równy cosinusowi kąta
przesunięcia między prądem, a napięciem i można go wyrazić jako iloraz współczynnika mocy
odbioru symetrycznego kS przez współczynnik nierównomierności obciążenia kA. Ponieważ
k S ≤ 1 , a k A > 1 , to przy asymetrycznym obciążeniu zawsze k D < 1 (nawet wówczas, gdy
poszczególne fazy będą obciążone tylko mocy czynną.
Ad. c).
Przy symetrycznym obciążeniu linii niskiego napięcia wartości skuteczne prądów płynących
w przewodach poszczególnych faz są takie same, a prąd płynący w przewodzie neutralnym jest
równy zero. Straty mocy w odcinku linii oblicza się wówczas z zależności:
∆Psym = I A2 ⋅ R f + I B ⋅ R f + I C2 ⋅ R f = 3 ⋅ I 2 ⋅ R f . (16)
( )
∆Pasym = I A2 ⋅ R f + I B2 ⋅ R f + I C2 ⋅ R f + I N2 ⋅ RN = I A2 + I B2 + I C2 ⋅ R f + I N2 ⋅ RN . (17)
Z porównania zależności (16) i (17) wynika, że przy przesyle takiej samej mocy, większe straty
wystąpią przy obciążeniu niesymetrycznym. Wzrost strat mocy wynikający z asymetrii można
określić na podstawie współczynników niezrównoważenia składowych symetrycznych prądów.
W przypadku linii czteroprzewodowej zasilanej symetrycznym napięciem przy niesymetrycznych
prądach poszczególnych faz można skorzystać się z zależności [2]:
ELEKTRO-ENERGY 2004 173
Waldemar Szpyra
⎡ ⎛R ⎞
2⎤
Dokładne obliczenie strat mocy i energii w liniach niskiego napięcia przy obciążeniu
asymetrycznym jest praktycznie niemożliwe ze względu na przestrzenny i losowy charakter
zjawiska. Wpływ asymetrii obciążenia na straty mocy w linii niskiego napięcia można oszacować
np. na podstawie wykresów pokazanych na rys. 1. Wykresy te podają ile razy większe są straty
mocy w linii przy asymetrycznym obciążeniu ∆Pasym od strat jakie wystąpiłyby przy obciążeniu
symetrycznym ∆Psym w funkcji stosunku prądu w przewodzie neutralnym do średniego prądu
w przewodach fazowych I N I f , dla różnych wartości stosunku przekroju przewodu neutralnego
do przekroju przewodów fazowych s N s f . Przy czym I N I f określa się z zależności:
IN 3⋅ IN
= . (19)
If I A + I B + IC
Wykresy na rys. 2 pokazują z kolei ile razy straty mocy w transformatorze przy obciążeniu
asymetrycznym są większe od strat jakie wystąpiłyby przy obciążeniu symetrycznym w funkcji
stosunku prądu w przewodzie neutralnym do średniego prądu w przewodach fazowych dla
różnych układów połączeń transformatora.
5,0
Stosunek strat przy obciążeniu niesymetrycznym do strat przy
sN s f = 0,5
4,5
sN s f = 0,7
obciążeniu symetrycznym ∆Pasym/∆Psym
4,0 sN s f = 1,0
sN s f = 1,4
3,5
sN s f = 1,9
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0
Stosunek prądu w przewodzie neutralnym do średniego prądu w przewodach fazowych I N I f
Rys. 1. Wpływ asymetrii obciążenia na wzrost strat mocy w linii niskiego napięcia [5]
18
Faza A
16 Faza B
Faza C
14
12
Spadek napięcia, w %
10
-2
-4
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Godzina
Rys. 2. Wpływ asymetrii obciążenia na wzrost strat mocy w transformatorze SN/nn [3]
3.0
Stosunek strat przy obciążeniu niesymetrycznym do strat przy obciążeniu
2.5
symetrycznym Pasym/∆Psym
2.0
1.5
1.0
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0
Stosunek prądu w przewodzie neutralnym do średniego prądu w przewodach fazowych I N I f
Ad. d).
Efektem asymetrii prądowej jest również zróżnicowanie wartości spadków napięcia
w poszczególnych fazach prowadzące do asymetrii napięć (rys. 3). W skrajnych przypadkach
spadek napięcia w najmniej obciążonej fazie może przyjmować wartości ujemne, a spadek
napięcia w fazach najbardziej obciążonych może przyjmować wartości powodujące przekroczenie
dopuszczalnych odchyleń napięcia, co może być podstawą do żądania przez odbiorców bonifikat
za niedotrzymanie parametrów jakościowych dostarczanej energii.
Ad. e).
Urządzenia elektroenergetyczne dobierane są m.in. na obciążalność długotrwałą prądem
roboczym. Przy znacznej asymetrii obciążenia poszczególnych faz może się zdarzyć, że prąd
najbardziej obciążonej fazy ociągnie wartość dopuszczalną długotrwale (lub wartość
znamionową), a prądy pozostałych faz będą znacznie mniejsze. Wytrzymałość cieplna urządzenia
nie może być w pełni wykorzystana.
Ocenę efektywności (z punktu widzenia operatora sieci rozdzielczej) pierwszych trzech spośród
wymienionych wyżej sposobów ograniczania skutków asymetrii przedstawiono w [5], natomiast
czwarty sposób był przedmiotem referatu na konferencji OPE’03 [12]. Z podanych w [5]
przykładów wynika m.in., że:
1. Dokonując przełączeń odbiorów na inne fazy można osiągnąć zysk na stratach energii rzędu
1000 zł/rok. Jednak określenie, które odbiory należałoby przełączyć na inne fazy dla
zmniejszenia asymetrii może być trudne ze względu na:
¾ losowo zmieniający się w czasie rozkład obciążenia na poszczególne fazy, oraz
¾ brak informacji o tym, z których faz są zasilane instalacje jednofazowe u odbiorców
posiadających przyłącza trójfazowe.
2. Zwiększenie przekroju przewodu neutralnego może wpłynąć na zmniejszenie strat. Jednak
działanie to powinno być podejmowane już na etapie projektowania linii po dokonaniu
analizy techniczno-ekonomicznej.
3. Zastosowanie transformatorów regulacyjnych lub symetryzatorów, ze względu na wysokie
koszty, może być rozwiązaniem doraźnym (na czas konieczny dla wykonania pomiarów,
analiz i przełączeń odbiorów na inne fazy) w przypadku gdy współczynniki niezrównoważeni
napięć przekraczają wartości dopuszczalne podane w [7], lub przy przekroczeniu
dopuszczalnych odchyleń napięcia od wartości znamionowej.
Poniżej za [12] zostaną przedstawione wyniki obliczeń symulacyjnych wykonanych dla oceny
wpływu zastosowania przeplecenia przewodów fazowych w linii niskiego napięcia na
zmniejszenie strat oraz asymetrii napięć. Zostaną też przedstawione wyniki pomiarów
wykonanych w linii niskiego napięcia przed i po zastosowaniu przeplecenia przewodów w tej linii.
176 ELEKTRO-ENERGY 2004
ASYMETRIA PRĄDÓW I NAPIĘĆ …
Dla zapewnienia tego samego kierunku wirowania silników trójfazowych przepleceń dokonywano
tak by zachować kolejność następstwa faz. Sposób wykonania ww. przypadków przepleceń
pokazano na rys. 3.
Wyniki obliczeń dla trzech zestawów obciążeń przyłączy (o różnych łącznych wartościach mocy
wpływającej do linii) zestawiono w tablicy 1. Dla każdego zestawu obciążeń i dla każdego
z pięciu wymienionych wyżej przypadków w tablicy podano:
− wartości prądów wpływających do przewodów fazowych IA, IB, IC,
− prądu w przewodzie neutralnym IN,
− wartość stosunku prądu w przewodzie neutralnym do średniej wartości prądów w przewodach
fazowych I N I f ,
− straty mocy w linii ∆PL,
− wartości fazowych spadków napięcia na końcu linii ∆UA0, ∆UB0, ∆UC0,
− wartości współczynników asymetrii napięć AU obliczone z zależności (3) .
Pogrubioną czcionką wyróżniono minimalne wartości IN, stosunku I N I f , strat mocy w linii ∆PL
oraz współczynnika asymetrii napięć AU.
Z analizy otrzymanych wyników wynika, że zastosowanie przepleceń może być skutecznym
środkiem zmniejszenia negatywnych skutków nierównomiernego obciążenia poszczególnych faz
linii. Liczba i rodzaj przepleceń, przy których uzyskuje się najlepsze efekty zależy od rozkładu
obciążenia wzdłuż linii i wielkości asymetrii. Na podstawie wykonanych obliczeń symulacyjnych
można jedynie stwierdzić, że dla uzyskania znaczących efektów w zakresie zmniejszania asymetrii
konieczne jest dokonanie przynajmniej dwóch przepleceń. Otrzymane wyniki nie dają jeszcze
podstaw do wyciągnięcia bardziej szczegółowych wniosków.
b) jedno przeplecenie
A C
B A
C B
B A C
C B A
A C A
B A B
C B C
A C A A
B A B B
C B C C
Straty Wsp.
Prąd wpływający do linii Spadek napięcia
obciążeń/moc
mocy asymetrii
Przypadek
Zestaw
[kW]
IA IB IC IN IN I ∆P L ∆U A ∆U B ∆U C AU
A A A A - kW % % % %
a 63,5 110,1 123,9 54,8 0,55 5,478 0,1 14,4 15,9 22,30
I b 93,4 109,6 94,5 15,7 0,16 4,893 12,0 14,0 4,4 12,76
c 97,2 97,7 102,6 5,2 0,05 4,718 12,2 6,8 11,4 7,34
119,0 d 90,1 90,8 116,6 26,2 0,26 4,842 6,3 9,3 14,8 10,39
e 80,7 104,1 112,7 28,7 0,29 4,888 4,4 11,5 14,5 12,81
a 104,2 84,7 55,0 42,9 0,53 4,225 15,5 11,6 -0,1 19,98
II b 98,7 58,2 87,0 36,1 0,44 4,114 14,5 0,1 12,3 19,43
c 68,3 75,2 100,4 29,3 0,36 4,085 2,2 7,8 16,9 17,41
97,6 d 77,6 77,0 89,3 12,0 0,15 3,593 9,6 9,4 8,0 2,24
e 80,3 91,6 72,0 17,0 0,21 3,735 8,8 14,0 4,2 10,95
a 80,5 71,6 46,8 30,2 0,46 2,535 13,0 7,6 0,0 14,79
III b 71,7 54,3 72,9 18,0 0,27 2,370 9,1 0,9 10,7 12,91
c 54,9 72,9 71,1 17,2 0,26 2,200 2,9 9,3 8,5 8,59
79,6 d 69,2 61,8 67,9 6,8 0,10 2,187 10,3 4,5 6,0 7,20
e 60,6 70,7 67,6 9,0 0,14 2,118 7,2 8,0 5,5 3,08
a)
18
Faza A przed przepl.
16 Faza B przed przepl.
14 Faza C przed przepl.
12
Spadek napięcia, w %
10
-2
-4
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Godzina
b)
12
Faza A po przepl.
10 Faza B po przepl.
Faza C po przepl.
8
Spadek napięcia, w %
-2
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Godzina
Rys. 4. Przebieg zmian spadków napięcia w ciągu doby w linii niskiego napięcia:
a) przed wykonaniem przepleceń, b) po wykonaniu przepleceń.
Z analizy wyników pomiarów oraz pokazanych wyżej wykresów wynika, że przed wykonaniem
przepleceń faza C była najmniej obciążona w ciągu całej doby (najmniejszy spadek napięcia). Po
dokonaniu przepleceń obciążenie faz w szczycie rannym i wieczornym jest bardziej wyrównane,
natomiast w dolinie nocnej faza C jest w dalszym ciągu najmniej obciążona. Z punktu widzenia
jakości napięcia oraz strat energii, większa asymetria w dolinie nocnej jest mniej uciążliwa niż
w strefach szczytowych.
Kilkukrotne zmniejszenie wskaźnika asymetrii oraz zmiana rozkładu obciążenia na poszczególne
fazy w stacji zasilającej wskazują, że przeplecenia mogą być skutecznym środkiem zmniejszania
skutków asymetrii w obwodach niskiego napięcia. Koszt wykonania przepleceń nie przekracza
kilkuset złotych.
180 ELEKTRO-ENERGY 2004
ASYMETRIA PRĄDÓW I NAPIĘĆ …
PODSUMOWANIE
W referacie przedstawiono w skrócie przyczyny i skutki asymetrii obciążenia. Omówiono
wybrane sposoby ograniczania asymetrii w liniach niskiego napięcia oraz ocenę ich efektywności.
Z przeprowadzonych dotychczas badań wynika, że:
1. Przeplecenia mogą się okazać tanim i skutecznym środkiem zmniejszenia asymetrii napięć
oraz wynikającym z tego powodu przekroczeniom dopuszczalnych odchyleń napięcia
w obwodach niskiego napięcia.
2. Dodatkowym efektem zmniejszenia asymetrii obciążenia jest zmniejszenie strat mocy i energii
w liniach niskiego napięcia oraz w transformatorach zasilających te linie.
3. Wykonane dotychczas badania nie dają podstaw do wyciągnięcia uogólniających wniosków
odnośnie zasad lokalizacji punktów, w których należy dokonać przepleceń oraz ich liczby
i rodzaju.
4. Dla ułatwienia podejmowania decyzji, kiedy ile i w których punktach powinny być wykonane
przeplecenia przewodów należy kontynuować badania zarówno na modelowych jak
i rzeczywistych liniach niskiego napięcia.
LITERATURA
[1] Horak J., Popczyk J.: Eksploatacja elektroenergetycznych sieci rozdzielczych, WNT
Warszawa 1985.
[2] Kochel M.: Niesymetryczne obciążenia w miejskich sieciach elektroenergetycznych. Praca
doktorska, Pol. Warszawska, Warszawa 1966.
[3] Kozicki F.: Możliwości zmniejszenia strat w sieciach rozdzielczych do osiągnięcia w ramach
działalności eksploatacyjnej i przy niewielkich nakładach finansowych; Materiały
Konferencji naukowo – technicznej „Straty energii elektrycznej w spółkach
dystrybucyjnych” Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, Poznań,
17-18. 05.1999, str. 239 – 263
[4] Kujszczyk Sz. Pod red.: Elektroenergetyczne sieci rozdzielcze. Wydawnictwo Naukowe
PWN; Warszawa 1994.
[5] Kulczyki J. Pod red.: Ograniczanie strat energii elektrycznej w elektroenergetycznych
sieciach rozdzielczych. Wyd. Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii
Elektrycznej Poznań, czerwiec 2002.
[6] Norma EN 50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych
(zastąpiła normę PN-EN 501600).
[7] Norma PN-EN 50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych.
Polski Komitet Normalizacyjny, 1998.
[8] Norma PN-IEC60038:1999 Napięcia znormalizowane.
[9] Projekt Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie
szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych (wersja
z dnia 23 czerwca 2003)
[10] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25.09.2000 r. w sprawie szczegółowych
warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu elektryczną,
świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz standardów
jakościowych obsługi odbiorców. Dz. Ustaw z dnia 17.10.2000 r Nr 86 poz. 857.
[11] Sozański J.: Niezawodność i jakość pracy systemu elektroenergetycznego. WNT Warszawa
1990.
[12] Szpyra W., Mejer T.: Symetryzacja obwodów sieci niskiego napięcia. Mat. Konferencji
Naukowo-Technicznej Optymalizacja w Elektroenergetyce OPE’03, Jachranka, 9 - 10
października 2003, str. 85-94.
STRESZCZENIE
W referacie zaprezentowano możliwości wykorzystania rozproszonych źródeł energii elektrycznej
(DG) dla ograniczenia zapadów napięcia powstających w sieciach niskiego napięcia na skutek
zwarć w sieciach średniego i wysokiego napięcia. Dla integracji lokalnego źródła energii z siecią
niskiego napięcia zastosowano inwerter VSI z modulacją szerokości impulsów (PWM).
W warunkach zakłóceniowych źródło lokalne (DG) wytwarza moc bierną o wartości zależnej od
głębokości zapadu. Pokazano wpływ mocy źródła DG oraz mocy transformatora rozdzielczego
(SN/nn) na efekt kompensacji zapadu napięcia. Do obliczeń symulacyjnych wykorzystano
program PSCAD/EMTDC.
WSTĘP
Zakłócenia, a w szczególności zwarcia, w sieciach średniego i wysokiego napięcia powodują
zapady napięcia i krótkie przerwy w zasilaniu odbiorców przyłączonych do sieci niskiego
napięcia. Są to zjawiska, które w ostatnich latach stanowią poważną troskę odbiorców [1, 2, 3, 4,
5]. Z sieci niskiego napięcia zarówno przemysłowych jak i komunalno-bytowych zasilane są
urządzenia wrażliwe na zapady napięcia i krótkie przerwy, jak np.: systemy komputerowe, układy
sterowania procesami przemysłowymi itp. Wielu odbiorców doświadcza skutków będących
rezultatami tych zjawisk. Przerwy i zakłócenia w przemysłowych procesach produkcyjnych mogą
powodować utratę lub pogorszenie jakości produkcji, a w konsekwencji ogromne straty
ekonomiczne.
Zapady napięcia charakteryzowane są przez ich głębokość i czas trwania. Głębokość zapadu
napięcia w danym punkcie sieci zależy od rodzaju zwarcia i jego lokalizacji, konfiguracji sieci
oraz parametrów elementów sieciowych (linii i transformatorów). Czas trwania zapadu wynika
z czasu wyłączenia zakłócenia, który jest zdeterminowany przez nastawy zabezpieczeń. Wartość
napięcia podczas zapadu zawiera się w przedziale od 90 % do 1 % wartości znamionowej napięcia
sieci [6]. Czas trwania zapadu wynosi około 0,2 s w sieci wysokiego napięcia (WN) i od 0,4 do 0,6
s. w sieci średniego napięcia (SN) [7].
1
Instytut Elektroenergetyki Politechniki Łódzkiej
2
Instytut Elektroenergetyki Politechniki Łódzkiej
3
Instytut Elektroenergetyki Politechniki Łódzkiej
4
Instytut Elektroenergetyki Politechniki Łódzkiej
Wraz z rozwojem odnawialnych źródeł energii i systemów generacji rozproszonej powstają nowe
problemy związane z ich eksploatacją. Jednym z nowych zadań jest wykorzystanie tych nowych
źródeł energii w celu poprawy jakości energii elektrycznej i ciągłości zasilania odbiorców.
Głównym celem badań przedstawionych w referacie jest oszacowanie możliwości i efektywności
kompensacji zapadów napięcia za pomocą źródeł rozproszonych przyłączonych do sieci za
pośrednictwem inwerterów VSI. Chociaż w zasadzie podstawowym celem takich źródeł jest
wytwarzanie mocy czynnej o zadanej wartości, to przy odpowiednim sposobie sterowania
inwertera mogą one redukować głębokość zapadów i tym samym poprawiać jakość zasilania.
Ograniczenie zmienności napięcia, głębokości zapadów i krótkich przerw wymaga pracy inwertera
w układzie kontroli napięcia. Podtrzymanie napięcia jest realizowane na drodze wprowadzania
dodatkowej składowej biernej prądu do sieci.
SIEĆ TESTOWA
Wybrana do badań sieć elektroenergetyczna pokazana została na rysunku 1. Sieć niskiego napięcia
(0,4 kV) jest siecią promieniową. Parametry sieci odpowiadają typowym sieciom wiejskim
w Polsce. Sieć ta jest zasilana z transformatora SN/nn o układzie połączeń Dy11. Sieć średniego
napięcia (20 kV) również pracuje jako promieniowa. Sieć wysokiego napięcia (110 kV) jest siecią
zamkniętą. Na rysunku 1 jest ona reprezentowana przez dwie linie przesyłowe zasilające podstację
(GPZ) 110/20 kV. Pozostała część sieci WN jest reprezentowana przez źródła zastępcze
o reaktancjach odpowiadających mocy zwarciowej w punkcie ich przyłączenia. Inwerter źródła
lokalnego jest przyłączony do sieci niskiego napięcia stacji transformatorowej SN/nn.
A B C D E
Rk =0,12om/km 110kV 20kV Rk =0,2om/km 20kV 0,4kV
110kV Xk =0,4om/km Xk =0,4om/km
l =5000m l =1100m Load
DGsource
MODEL SIECI
Sieć przedstawiona na rys. 1 została zamodelowana w środowisku programu PSCAD/EMTDC [8].
Linie przesyłowe i rozdzielcze zostały odwzorowane za pomocą elementów typu π,
uwzględniających ich rezystancje, indukcyjności i pojemności. Jedynie dla linii niskiego napięcia
pojemności zostały zaniedbane. W analogiczny sposób odwzorowano transformator. Model źródła
lokalnego zawiera dwa elementy: źródło napięcia stałego (odwzorowane jako bateria
akumulatorów) oraz inwerter PWM przyłączony do sieci prądu przemiennego poprzez reaktancję
transformatora pośredniczącego lub dławika. Dodatkowo zastosowano szerokopasmowy filtr
pasywny w celu ograniczenia odkształcenia napięcia powodowanego przez pracę inwertera.
STEROWANIE INWERTERA
Zadaniem inwertera jest przekazywanie mocy czynnej z zasobnika energii (baterii) oraz
stabilizacja napięcia na szynach niskiego napięcia stacji SN/nn. Inwerter pracuje ze stałą
MV/LV
loads
LD
PWM +
inverter -
3 3
u(t) i(t) 12
PLL Firing
3 6 6 Block
Measurement 6
unit
PLL Phase Amplitude
3 P(t) Six
modulation 6
U(t) 3 Pulse 6 modulation
shift mu 3
-
Pref + Active power
PI controler
Uref + - Voltage
3 PI controlers
Rys. 2. Schemat obwodu sterowania pracą inwertera
WYNIKI BADAŃ
Podstawowym celem badań była ocena możliwości zastosowania inwertera do ograniczania
zapadów napięcia powstających w sieci niskiego napięcia na skutek zwarć w sieciach średniego
i wysokiego napięcia.
W badaniach rozważono wpływ parametrów transformatora rozdzielczego na efekt kompensacji
zapadów napięcia. Zakładając takie same napięcia zwarcia transformatora przyjęto, że
transformator o dużej mocy znamionowej odpowiada sztywnemu połączeniu pomiędzy sieciami
niskiego i średniego napięcia, natomiast transformator o małej mocy stanowi połączenie słabe.
Przepustowość (zdolność wytwórcza) źródła lokalnego (DG) zależy od dławika (transformatora)
łączącego inwerter z siecią niskiego napięcia. Zakres dopuszczalnych wartości indukcyjności
dławika zawiera się od LDmin, odpowiadającej warunkom akceptowanego odkształcenia napięcia
sieci do wartości LDmax reprezentującej dopuszczalne nachylenie charakterystyki prądowo-
napięciowej inwertera.
W referacie rozpatrzono zjawiska związane ze zwarciami symetrycznymi i niesymetrycznymi
w sieci wysokiego napięcia.
Zwarcia symetryczne
Badania symulacyjne zostały wykonane dla inwertera o dużej przepustowości (reprezentowanej
przez dławik o indukcyjności 0,5 mH) i dla inwertera o małej przepustowości (dławik
o indukcyjności 1,0 mH). W obu przypadkach rozważane były sztywne i słabe połączenie z siecią
SN.
Aby uzyskać zapady napięcia o różnych głębokościach symulowano zwarcia w różnych miejscach
linii 110 kV (rys. 1).
Na rysunku 3 pokazano efekt kompensacji zapadów napięcia przez źródło lokalne z inwerterem
o dużej przepustowości (dławik 0,5 mH). Linia „a” na rys. 3 odpowiada wartościom napięcia na
szynach niskiego napięcia w warunkach zwarć występujących wzdłuż linii 110kV. Linie „b” i „c”
ilustrują, w jakim stopniu inwerter może zredukować zapady napięcia w przypadku transformatora
rozdzielczego o mocy 160 kVA (słabe połączenie pomiędzy sieciami niskiego i średniego
napięcia) i transformatora o mocy 400 kVA (sztywne połączenie pomiędzy tymi sieciami). Dla
obu transformatorów przyjęto procentowe napięcie zwarcia uz% = 10 %.
Analogiczne wyniki obliczeń uzyskane dla inwertera o małej przepustowości (LD = 1,0 mH) są
pokazane na rysunku 4.
Rysunki 3 i 4 ilustrują znaczący wpływ mocy znamionowej transformatora rozdzielczego na
zdolność inwertera do ograniczania głębokości zapadów. Stosując źródło lokalne z inwerterem
o relatywnie dużej przepustowości w sieci ze słabym połączeniem z siecią średniego napięcia
można wyeliminować zapady napięcia wynikające ze zwarć na znacznym obszarze sieci
wysokiego napięcia. Pokazuje to pozioma linia, która wskazuje obszar sieci WN, dla którego
napięcie w sieci niskiego napięcia jest utrzymywane powyżej 90 % wartości nominalnej.
Dla dodatkowej ilustracji zjawiska zapadu napięcia na rysunkach 5, 6 i 7 pokazano odpowiednio
przebiegi napięć i zmiany wartości skutecznej napięcia oraz mocy biernej i czynnej inwertera
w czasie symetrycznego zwarcia w środku linii 110 kV. Prezentowane przebiegi dotyczą układu
z transformatorem o mocy 160 kV i dławikiem o indukcyjności LD = 1.0 mH reprezentującym
inwerter o małej przepustowości. W czasie zwarcia źródło lokalne wytwarza moc bierną zależną
od głębokości zapadu i ograniczoną przez układ sterowania inwertera do dwukrotnej wartości
mocy znamionowej transformatora rozdzielczego. Jednocześnie wytwarzanie mocy czynnej jest
utrzymywane na zadanym poziomie.
1.2
0.8
b c
a
uLV [pu]
0.6
0.4
area of the efective
compensation
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
distance of short-circuit location from the station A (Fig. 1) [km]
Rys. 3. Kompensacja trójfazowych zapadów napięcia za pomocą źródła lokalnego połączonego z siecią
nn poprzez inwerter o dużej przepustowości (LD = 0.5 mH):
a) bez kompensacji, b) z kompensacją w sieci z transformatorem o mocy 400 kVA,
c) z kompensacją w sieci z transformatorem o mocy 160 kVA
Zwarcia niesymetryczne
Analogiczne badania wykonano dla zwarć niesymetrycznych uwzględniając sztywność
powiązania pomiędzy sieciami niskiego i średniego napięcia.
Rezultaty badań symulacyjnych pokazują, ze proces kompensacji zapadów napięcia jest podobny
jak w przypadku zwarć symetrycznych, chociaż zakres głębokości zapadów jest w tym przypadku
1.2
0.8
a b c
uLV [pu]
0.6
0.4
area of the efective
compensation
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
distance of short-circuit location from the station A (Fig. 1) [km]
Rys. 4. Kompensacja trójfazowych zapadów napięcia za pomocą źródła lokalnego połączonego z siecią
nn poprzez inwerter o małej przepustowości (LD = 1,.0 mH):
a) bez kompensacji, b) z kompensacją w sieci z transformatorem o mocy 400 kVA,
c) z kompensacją w sieci z transformatorem o mocy 160 kVA
a) b)
0 .5 0 0 .5 0
0 .2 5 0 .2 5
u(t) [V]
u(t) [V]
0 .0 0 0 .0 0
0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4 0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4
-0 .2 5 -0 .2 5
-0 .5 0 -0 .5 0
tim e [s ] tim e [s ]
a) b)
1 .2 1 .2 0
1 .0 1 .0 0
0 .8 0 .8 0
Pc [MW]
Pc [MW]
0 .6 0 .6 0
0 .4 0 .4 0
0 .2 0 .2 0
0 .0 0 .0 0
0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4 0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4
tim e [s ] tim e [s ]
0 .5
0 .1 5
0 .4
Pc [MW]
Qc [MVAr]
0 .3
0 .1 0
0 .2
0 .1 0 .0 5
0 .0
0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4 0 .0 0
-0 .1 0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4
tim e [s ] tim e [s ]
1.2
1
c
0.8 b
a
uLV [pu]
0.6
area of the efective
compensation
0.4
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
distance of short-circuit location from the station A (Fig. 1) [km]
1.2
0.8
b c
a
uLV [pu]
0.6
0.4
area of the efective
compensation
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
distance of short-circuit location from the station A (Fig. 1) [km]
Rys. 9. Kompensacja dwufazowych zapadów napięcia za pomocą źródła lokalnego połączonego z siecią
nn poprzez inwerter o małej przepustowości (LD = 1,.0 mH):
a) bez kompensacji, b) z kompensacją w sieci z transformatorem o mocy 400 kVA,
c) z kompensacją w sieci z transformatorem o mocy 160 kVA
a) b)
1 - p h a s e f a u lt ( 2 k m ) 1 - p h a s e f a u lt ( 2 k m )
1 .4 1 .4
1 .2 1 .2
1 .0 1 .0
0 .8 0 .8
U [pu]
U [pu]
0 .6 0 .6
0 .4 0 .4
0 .2 0 .2
0 .0 0 .0
1 .0 1 .2 1 .4 1 .6 1 .8 2 .0 2 .2 2 .4 1 .0 1 .2 1 .4 1 .6 1 .8 2 .0 2 .2 2 .4
tim e tim e
Rys. 10. Zapad napięcia na szynach niskiego napięcia podczas zwarcia jednofazowego w sieci
wysokiego napięcia w odległości 2 km od stacji B: a) bez kompensacji, b) z kompensacją
a) b)
2 - p h a s e f a u lt ( 2 k m ) 2 - p h a s e f a u lt ( 2 k m )
1 .4 1 .4
1 .2 1 .2
1 .0 1 .0
0 .8 0 .8
U [pu]
U [pu]
0 .6 0 .6
0 .4 0 .4
0 .2 0 .2
0 .0 0 .0
1 .0 1 .2 1 .4 1 .6 1 .8 2 .0 2 .2 2 .4 1 .0 1 .2 1 .4 1 .6 1 .8 2 .0 2 .2 2 .4
t im e tim e
Rys. 11. Zapad napięcia na szynach niskiego napięcia podczas zwarcia dwufazowego w sieci wysokiego
napięcia w odległości 2 km od stacji B: a) bez kompensacji, b) z kompensacją
1.2
LD = 0.5 mH
voltage dips with compensation U[pu]
LD = 1.0 mH
1
0.8
transformer
0.6
400 kVA
transformer
0.4
160 kVA
0.2
0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
voltage dips without compensation U[pu]
WNIOSKI
Badania symulacyjne wykazały, że inwertery PWM mogą być wykorzystane do kompensacji
zapadów napięcia. Badania te jasno pokazują, że inwertery łączące lokalne źródła energii z siecią
niskiego napięcia skutecznie mogą redukować zapady napięcia będące wynikiem zwarć w sieciach
nadrzędnych (średniego i wysokiego napięcia). Inwetery o większej przepustowości są bardziej
efektywne, chociaż możliwości skutecznej kompensacji zapadów napięcia przez inwertery źródeł
lokalnych zależą od wielu innych czynników [9, 10].
Źródło o odpowiedniej mocy musi być aktywne w czasie zapadu, dlatego źródła okresowo
wytwarzające moc czynną jak np. źródła fotowoltaiczne nie powinny być w tym celu
wykorzystywane. Zastosowanie dodatkowych zasobników energii o odpowiedniej mocy, np.
w postaci baterii akumulatorów może usunąć to ograniczenie.
Zastosowany system sterowania musi monitorować napięcie sieci i szybko reagować na
pojawienie się zapadu.
Dla danego inwertera efektywność kompensacji zapadów napięcia zależy od impedancji łączącej
sieci niskiego i średniego napięcia, określonej przez parametry zwarciowe transformatora
rozdzielczego.
Mogą wystąpić również ograniczenia prawne. Właściciel lokalnego źródła energii musi mieć
prawo, możliwości i być skłonny użyczyć swoje urządzenie w celu ograniczenia zapadów
napięcia. Ponadto przepisy powinny pozwalać operatorowi sieci wykorzystywać lokalne źródła
energii do utrzymywania odpowiedniej jakości energii.
LITERATURA
[1] Bollen M.H.J.: Understanding power quality problems. Voltage sags and interruptions, New
York: IEEE Press, 2000.
[2] Dugan R.C., McGranaghan M.F., Beaty H.W.: Electrical Power Systems Quality, McGraw-
Hill, 1996.
[3] Mienski R., Pawelek R., Wasiak I.: A Simulation Method for Estimating Supply Voltage
Dips in Electrical Power Networks, Proc. 9th International Conference on Harmonics and
Quality of Power, Orlando, Florida (USA), September 1-4..2000, pp. 739-744.
[4] Mieński R., Pawełek R., Wasiak I.: Compatibility between equipment and supply with
regards voltage dips and short interruptions. Part I: Determination of the supplying network
characteristic. Electrical Power Quality and Utilisation, vol. 7, pp. 57-61, No. 2, 2001.
[5] Mieński R., Pawełek R., Wasiak I: A simulation method for stochastic assessment of supply
voltage dips and short interruptions, Proc. 6th IASTED International Conference on Power
and Energy Systems, Rhodes (Greece), July 3-6, 2001, pp. 366-371.
[6] EN 50160: Voltage Characteristics of Electricity Supplied by Public Distribution Systems,
European Committee for Electrotechnical Standardisation (CENELEC), November 1994.
[7] Mienski R., Pawelek R., Wasiak I.: A Simulation Method for Evaluation of Short-Circuit
Influence on Quality of the Supply Voltage”, Proc. 9th International Symposium on Short-
Circuit Currents in Power Systems, Cracow (Poland), September 11-13, 2000, pp. 83-88.
[8] Introduction to PSCAD/EMTPDC, Manitoba HVDC Research Centre INC, March 31, 2000
[9] Espie P., Foote C.E.T., Burt G.M., McDonald J.R., Wasiak I., Mienski R.: Improving
Electrical Power Quality Using Distributed Generation: Part 1 – Assessing DG Impact &
Capability, Proc. 7th International Conference on Electrical Power Quality and Utilisation,
Cracow (Poland), September 17-19, 2003, pp. 593-600.
[10] Wasiak I., Mienski R., Pawelek R., Gburczyk P., Espie P., Burt G.M.: Improving Electrical
Power Quality Using Distributed Generation: Part 2 – Case Studies, Proc. 7th International
Conference on Electrical Power Quality and Utilisation, Cracow (Poland), September 17-19,
2003, pp. 601-608.
Wojciech GRZESIAK1
1
Instytut Technologii Elektronowej – Oddział Kraków, ul. Zabłocie 39, 30-701 Kraków
Regulator
ładowania WY=
Przetwornica WY
DC/AC
¡
Akumulator
Rys. 1.
D W
Akumulator Akumulator
a) b)
Rys. 2.
WY
Analogowy układ
kontrolno-sterujący
Akumulator
Rys. 3.
Rys. 4.
Dane techniczne:
12V lub 24V napięcie pracy regulatora
30A maks. wartość prądu ładowania z ogniwa fotowoltaicznego
30A maks. wartość prądu w odbiorniku energii
5mA maks. własny pobór prądu przez regulator
Rys. 5.
Rys. 6.
Z L D
E D C Wy
Rys. 7.
Jego cechą jest wytwarzanie na wyjściu Wy napięcia proporcjonalnego do stosunku czasu zwarcia
styku Z do okresu powtarzania tego zwierania, napięcia regulowanego od zera do 100%E ze
sprawnością liczoną stosunkiem mocy wejściowej do wyjściowej przekraczającą 90%. Układ taki
jest tym samym doskonałym transformatorem mocy DC/DC, nie wiele ustępującym klasycznemu
transformatorowi w przypadku prądu przemiennego. Wprowadzenie zatem takiego układu do
regulatorów wg.Rys.Rys.5 i 6 umożliwia dobranie zawsze optymalnego dopasowania mocy
modułu i cech akumulatora, oczywiście pod warunkiem, że pewien skomplikowany
mikroprocesorowy układ pomiarowy zrealizuje stosowne wysterowanie czasu zwierania styku
Z (Rys. 7) na drodze wspomnianego już procesu PWM.
Owo optymalne dopasowanie mocy nosi nazwę MPPT (Maximal Power Point Tracking) i stanowi
aktualnie ostatnie słowo techniki niemal pełni oferowanej cennej energii fotowoltaicznej. Właśnie
tego rodzaju własne opracowanie ITE o sprawności rzędu 93% przedstawia Rys. 8
Rys. 8.
L D
E C
Z
Rys. 9.
Rys. 10.
LITERATURA
[1]. Wojciech Grzesiak, Tomasz Maj, Jerzy Początek, Jan Koprowski, „DC/AC and DC/DC Inverters”
Proc. XXIV IMAPS Conf. , Rytro 25-29.09.2000, p. 329-334.
[2]. Wojciech Grzesiak, Tomasz Maj, Jerzy Początek, „An Intelligent Electronic System of a Reserve
Mains Voltage Source” Proc. XXIV IMAPS Conf. , Rytro 25-29.09.2000, p.321-323.
[3]. M.Ciez, W. Grzesiak, W. Kalita, T. Maj, J. Początek “Selected Applications of Microcomputers in
Electric Energy Transformations in Low and Medium Power Devices”,5th Symposium on
Microelectronic Technologies, Microsystems and MEMS, Pitesti, 7-9.06.2001, p.78-83.
[4]. MM.Ciez, W. Grzesiak, W. Kalita, T. Maj, J. Początek „Wybrane zastosowania mikroprocesorów w
układach przetwarzania energii elektrycznej w urządzeniach małej i średniej mocy”, Elektronizacja
3/2002 s.2-6
[5]. Cież M., Grzesiak W., Początek J, Maj T., Kalita W., Sabat W.: “Microcomputer Equipped Sine- and
Trapezoidal Output Wave DC/AC Inverters – Comparison of Features.”, Proc. of XXVI International
Conference of IMAPS Poland Chapter, Warszawa, 25-27 wrzesień 2002, p. 130- 133
[6]. Grzesiak W., Cież M., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K., Koprowski J.: “Photovoltaic Systems as
the Clean Energy Source for the Present and for To-Morrow.”, Proc. of the 27th Int. Conference and
Exhibition IMAPS - Poland 2003, Podlesice-Gliwice, Poland, 16-19 Sept. 2003 p. 303-311.
[7]. Grzesiak W., Początek J., Witek K., Wietrzny K., Koprowski J.: “Complete Solar Systems of Output
Equipped with 230V 50Hz DC/AC Inverters.”, Proc. of the 27th Int. Conference and Exhibition
IMAPS - Poland 2003, Podlesice-Gliwice, Poland, 16-19 Sept. 2003 p.162-164.
[8]. Grzesiak W., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K.: ”Solar Home Station Systems.”, Proc. of the 27th Int.
Conference and Exhibition IMAPS - Poland 2003, Podlesice-Gliwice, Poland, 16-19 Sept. 2003 p.165-167.
[9]. W.Grzesiak, M.Cież, S.Nowak, J.Początek, W.Zaraska, K.Wietrzny, “Zastosowanie diod
elektroluminescencyjnych o wysokiej luminacji w systemach oświetleniowych, zwłaszcza
fotowoltaicznych”, Konferencja LED, Warszawa 21.03.2003, publikacja na CD-ISBN 83-917944-0-7
[10]. Grzesiak W., Cież M., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K., Koprowski J.:” Systemy fotowoltaiczne
jako źródło czystej energii na dzisiaj i na jutro”, XVII Szkoła Optoelektroniki. "Fotowoltaika - ogniwa
słoneczne i detektory", Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003 (referat)
[11]. Grzesiak W., Cież M., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K.: „Solar Electric Lighting Systems
Utilizing Tungsten Bulbs or LED’s of High Brightness”, XVII Szkoła Optoelektroniki "Fotowoltaika -
ogniwa słoneczne i detektory", Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003
[12]. Grzesiak W., Początek J., Witek K., Wietrzny K., Koprowski J.: ”Complete Solar Systems of Output
Equipped with 230V 50 Hz DC/AC Inverters” XVII Szkoła Optoelektroniki "Fotowoltaika - ogniwa
słoneczne i detektory", Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003
[13]. Grzesiak W., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K.: ”Solar Home Station Systems”, XVII Szkoła
Optoelektroniki "Fotowoltaika - ogniwa słoneczne i detektory", Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003
[14]. Grzesiak W., Maj T., Początek J., Wietrzny K.:” Solar Regulators Equipped with One-chip
Microcomputer”, XVII Szkoła Optoelektroniki "Fotowoltaika - ogniwa słoneczne i detektory",
Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003
[15]. W. Grzesiak, M. Cież, T. Maj, J. Początek, K. Witek, W. Zaraska: „Praktyczne aspekty zastosowania
hiperjasnych diod LED w systemach oświetleniowych, zwłaszcza fotowoltaicznych”, 2 Konferencja
LED publikacja na CD, ISBN 83-917-944-3-1, Warszawa, 12.03.2004 (referat)
[16]. W. Grzesiak, M. Ciez ,T. Maj, W.Zaraska, K. Wietrzny, „Solar Regulators Equipped
With One-Chip Microcomputer”, 19th European Photovoltaic Solar Energy Conference and Exhibition,
Paris, France, 6-10.06.2004
[17]. WW. Grzesiak, M. Cież ,T. Maj, J. Początek, K. Wietrzny: „Applications of One-Chip Microcomputers
in Solar Charge Controllers”, Proc. of the 28th Int. Conference and Exhibition IMAPS - Poland 2004,
Wrocław, Poland, 26-29.09.2004, p. 245-248
[18]. W. Grzesiak, M. Cież , J. Początek, W. Zaraska, K. Wietrzny: „Solar Electric Lighting Systems
Utilizing LEDs of High Brightness”, Proc. of the 28th Int. Conference and Exhibition IMAPS - Poland
2004, Wrocław, Poland, 26-29.09.2004, p.253-256
[19]. W. Zaraska, P. Thor, M. Lipiński, M. Cież, W. Grzesiak, J. Początek: „Design and Fabrication of
Neurostimulator Implants Selected Problems”, Proc. of the 28th Int. Conference and Exhibition IMAPS -
Poland 2004, Wrocław, Poland, 26-29.09.2004, p. 430-435
[20]. W. Grzesiak, M. Cież, T. Maj, J. Początek, K. Witek, W. Zaraska, K. Wietrzny: „Hiperjasne diody
LED – nowe ekologiczne źródła światła”, Materiały konferencyjne, III Krajowa Konferencja
Naukowo-Techniczna „Ekologia w Elektronice”, Warszawa, 30.09-1.10.2004,p.237-248 (referat)
[21]. www.iverter.pl