BAB 5 : GELOMBANG JENIS GELOMBANG

CHAPTER 5 : WAVES TYPES OF WAVES

5.1 ASAS GELOMBANG GELOMBANG PROGRESIF GELOMBANG PEGUN

FUNDAMENTALS OF WAVES PROGRESSIVE WAVE STATIONARY WAVE

Apa itu gelombang? Gelombang apabila profil
What is wave? gelombang merambat dengan masa
Waves when the wave profile
1. Gelombang dihasilkan oleh sistem yang bergetar atau berayun. propagates with time
Waves are produced by a system that vibrates or oscillates.
Contoh: gelombang daripada
2. Getaran atau ayunan adalah gerakan ulang-alik pada kedudukan keseimbangan mengikut getaran anak itik dipermukaan air
satu lintasan yang tertutup. Example: a wave from the vibration
Vibration or oscillation is a reciprocal motion at a position of equilibrium following a closed of a duckling on the surface of the
trajectory. water
Gelombang apabila profil gelombang
tidak merambat dengan masa.
Waves when the wave profile does
not propagate with time.
Contoh: gelombang daripada petikan
tali gitar
Example: a wave from a guitar string
passage

3. Contoh penghasilan gelombang Merambat sebagai gelombang

Examples of source of wave melintang dan gelombang membujur
Propagates as transverse waves
and longitudinal waves
i. Getaran pada air yang tenaga menghasilkan gelombang air.
Vibration in water whose energy produces water waves.

KELAS GELOMBANG
CLASS OF WAVES

GELOMBANG MEKANIK GELOMBANG ELEKTROMAGNET

MECHANICAL WAVE ELECTROMAGNETIC WAVE
Perlukan medium untuk pindahkan
ii. Getaran pada bahan mekanikal menghasilkan gelombang bunyi. Tidak perlukan medium untuk
tenaga dari satu titik ke titik yang lain.
Vibrations on mechanical materials produce sound waves. pindahkan tenaga.
Requires a medium to transfer energy
Does not require a medium to transfer
from one point to another energy

Terdiri daripada getaran zarah-zarah Terdiri daripada ayunan medan elektrik

medium
Made up of vibrating particles of a
medium
Contoh: gelombang air, gelombang
bunyi dan gelombang seismic
Examples: Water waves, sound waves
and seismic waves
4. Perambatan gelombang memindahkan tenaga dari satu tempat ke tempat yang lain tanpa
memindahkan jirim
Wave propagation moves energy from one place to another without moving the matter.
dan medan magnet yang saling
berserenjang.
Made up of oscillating electric and
magnetic fi elds perpendicular to one
another
Contoh: gelombng radio, gelombang
cahaya dan sinar gama
Examples: Radio waves, light waves
and gamma rays

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 1 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 2

Perbandingan antara gelombang melintang dengan gelombang membujur

Comparison between transverse waves and longitudinal waves Ciri-ciri gelombang
Characteristics of waves
GELOMBANG PROGRESIF
PROGRESIVE WAVE

GELOMBANG MELINTANG GELOMBANG MEMBUJUR

TRANSVERSE WAVE LONGITUDINAL WAVE
Arah getaran zarah adalah selari
Arah getaran zarah adalah
dengan arah perambatan
berserenjang dengan arah perambatan
gelombang.
gelombang
Particles of the medium vibrate in
Particles of the medium vibrate in the
the direction parallel to the direction
direction perpendicular to the direction
of propagation of the wave
of propagation of the wave.

Terdiri daripada kawasan puncak dan Terdiri daripada kawasan mampatan

lembangan yang berturutan dan regangan yang berturutan.
Made up of consecutive crests and Made up of consecutive
troughs compressions (compressed regions)
and rarefactions (stretched regions).

Istilah Simbol Definisi Unit SI

Terms Symbol Definition SI Unit
Panjang λ Jarak di antara dua titik sefasa yang berturutan m
gelombang Distance between two consecutive points in
Wavelength phase
Amplitud A Sesaran maksimum suatu zarah dari m
Amplitude kedudukan keseimbangan
Maximum displacement of a particle from its
equilibrium position
Tempoh T Masa yang diambil oleh suatu zarah untuk s
Period membuat satu ayunan lengkap
The time taken by a particle to make one
complete oscillation or by a source to produce
one complete cycle of wave
Frekuensi f Bilangan ayunan lengkap yang dilakukan oleh Hz
Frequency suatu zarah dalam satu saat
Number of complete oscillations made by a
particle or number of cycles of wave produced
by a source in one second
Contoh : gelombang radio, gelombang
Contoh : Gelombang bunyi Laju gelombang v Jarak yang dilalui sesaat oleh profil ms-1
air dan gelombang cahaya
Example : sound wave Wavespeed Distance travelled per second by a wave profile
Examples : radio wave, water wave
and light wave

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 3 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 4

 Graf gelombang 5.2 PELEMBAPAN DAN RESONANS
Wave Graphs DAMPING AND RESONANCE
1. Apabila suatu sistem yang berayun dibiarkan berayun dalam satu jangka masa yang lama,
1. Graf sesaran lawan masa amplitudnya akan berkurang disebabkan kehilangan tenaga. Sistem ini dikatakan mengalami
Graph of displacement against time proses pelembapan.
When an oscillating system left to oscillate for a long time, the amplitude will decrease due to
loss of energy. The system is said to be damping process.
2. Bagi mengekalkan getaran, satu daya luar perlu dibekalkan.
To maintain the oscillation, an external force should be providing.
3. Apabila frekuensi tenaga luar sama dengan frekuensi asli sistem tersebut, maka sistem itu
akan bergetar dengan amplitud maksima. Keadaan ini dipanggil resonans.
When the frequency of external force same as the natural frequency of the system, it will
oscillate to the maximum amplitude. This situation is called resonance.
4. Setiap sistem yang bergetar mempunyai frekuensi aslinya sendiri seperti :
Every oscillating system has its own natural frequency such as:

Bandul Ringkas Spring Terbeban

Simple Pendulum Loaded spring

Maklumat yang diperolehi:

Information obtained:
▪ Amplitud / Amplitude, A
Rajah
▪ Tempoh / Period, T Diagram
1
▪ Frekuensi / Frequency, 𝑓 = 𝑇

2. Graf Sesaran lawan jarak

Graph of displacement against distance
Formula 1 𝑔 𝑙 1 𝑘 𝑚
f = 2𝜋 √ 𝑙 atau/ or T= 2π√𝑔 f= √ atau / or T= 2𝜋√
2𝜋 𝑚 𝑘
Faktor Panjang tali dan pecutan graviti Jisim beban dan pemalar spring
mempengaruhi Length og string and gravitational Mass of load and spring constant
Factors acceleration
affecting
Hubungan (i) Apabila l bertambah, f (i) Apabila m bertambah, f
Relationship bertambah bertambah
When l increases, f decreases When m increases, f
(ii) Apabila g bertambah, f increases
bertambah (ii) Apabila k bertambah, f
When g increases, f increases bertambah
When k increases, f
increases
Nota* Jisim bandul tidak mempengaruhi Apabila spring keras, nilai k tinggi
Notes* frekuensi dan tempoh When a spring is stiff, k is high
Maklumat yang diperolehi Mass of pendulum bob does not effect Apabila spring lembut, nilai k
Information obtained: frequency and period rendah
• Amplitud, A/ Amplitude , A When a spring is soft, k is low
• Panjang gelombang, λ / wavelength ,λ

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 5 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 16

Pelembapan Resonans
Damping Resonance

Rajah 5.2.1 menunjukkan spring terbeban
berayun secara menegak. Rajah 5.2.2
menunjukkan graf sesaran – masa untuk
sistem ayunan itu
Diagram 5.2.1 shows a loaded spring
oscillating vertically. Diagram 5.2.2 shows
displacement-time graph for the oscillating
system.
Rajah 5.2.1 / Diagram 5.2.1
Sesaran
Displacement
Masa
Time
Rajah 5.2.2 / Diagram 5.2.2
1. Pelembapan ialah satu situasi 1. Semasa resonans berlaku: a. Bandul X dan D mempunyai
pengurangan amplitud bagi satu sistem During resonance occurs, panjang yang sama
yang berayun apabila kehilangan tenaga Pendulum X and D have same
dalam bentuk haba. a. Sistem dipaksa berayun pada frekuensi length.
Damping is a situation decreasing in the yang sama dengan frekuensi aslinya
amplitude of an oscillating system when oleh daya luar yang berkala b. Apabila bandul X berayun, semua
energy is loss as heat. A system is made to oscillate at a bandul yang lain berayun dengan
frequency equivalent to its natural amplitud yang berbeza.
2. Apabila suatu sistem mengalami frequency by an external periodic force. When pendulum X ascillates, all
pelembapan, amplitud ayunan akan the pendulum starts to oscillate
berkurang perlahan – lahan sehinggalaj b. Sistem resonans berayun pada amplitud with different amplitude.
ayunan berhenti. maksima
When a system is damped, the amplitude of The resonating system oscillates at its c. Tetapi panjang bandul X dan D
the oscillation decreases slowly until the maximum amplitude. adalah sama, maka kedua –
system stops oscillate. duanya mempunyai frekuensi asli
c. Tenaga maksima akan dipindahkan. yang sama.
3. Tempoh ayunan bagi sistem tetap sama. Maximum energy transferred. But the length of pendulum X and
Period of oscillation of the system remains D are teh same, so they have
the same. 2. Eksperimen Bandul Barton menunjukkan same natural frequency.
fenomena resonans.
4. Terdapat dua jenis pelembapan Barton’s pendulum shows a phenomenon of d. Jadi, bandul D dikatakan
There are two types of oscillation. resonance mengalami resonans dan berayun
dengan ampliud yang maksima.
Pelembapan luar Pelembapan So, pendulum D is resonance and
External damping dalaman oscillates with maximum
Internal damping amplitude.
Kehilangan tenaga Kehilangan tenaga
untuk mengatasi untuk mengatasi
daya geseran regangan dan
Loss of energy to mempatan molekul
overcome frictional – molekul
force Loss of energy to
overcome the
rarefaction and
compression of the
molecules
Contoh: Contoh:
Examples: Examples:

Rintangan udara Daya antara

dan rintangan air molekul
Air resistance and Inter-molecular
water resistance forces

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 17 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 18

 Kesan Resonans dalam Kehidupan Seharian 5.3 PANTULAN GELOMBANG
The Effects of Resonance in Daily Lives
REFLECTION OF WAVES

Keruntuhan jambatan Tacoma Narrows adalah contoh
kerosakan akibat resonans. Tindakan angin menyebabkan
jambatan itu bergetar dengan amplitud yang besar akibat
daripada resonans
The Tacoma Narrows bridge collapse is an example of the
destructive potential of resonance. The action of the wind
caused the bridge to vibrate with a large amplitude as a
result of resonance.
1. Pantulan gelombang berlaku apabila gelombang tuju terkena pemantul atau halangan.
Gelombang mengalami perubahan dalam arah perambatan gelombang.
Reflection of a wave occurs when incident wave strikes an obstacle or barrier. The wave
undergoes a change in direction of wave propagation.
2. Pantulan gelombang air boleh diperhatikan dalam sebuah tangki riak.
Reflection of water waves can be observed in a ripple tank.

Apabila kita mula menolak orang di atas buaian, gerakan

pada mulanya perlahan dan ia berayun dengan amplitud
yang kecil.
Apabila ayunan mencapai frekuensi asli, tolakan yang kecil
akan mengekalkan amplitud ayunan maksimum
disebabkan oleh resonans.
Another example of resonance is a swing. When we start
to push the person on the swing, the motion initially is slow,
and it swings with a small amplitude.

Seorang penyanyi opera boleh memecahkan sebiji gelas

jika menyanyi dengan suara soprano pada frekuensi tinggi
yang sama dengan frekuensi asli gelas. Dinding gelas
akan bergetar dengan amplitud yang besar apabila
resonans berlaku dan akan pecah.
An opera singer can break a wine glass if she sings with
soprano voice at a high frequency that equal to the natural
frequency of the glass. The wall of the glass vibrates with
large amplitudes when resonance occurs thus breaking the
glass.
3. Rajah menunjukkan gelombang tuju sebelum ia terkena halangan atau pemantul. Gelombang
pantulan adalah gelombang yang telah mengalami perubahan dalam arah perambatan
gelombang selepas pantulan.
The diagram shows the the incident waves before it strikes the obstacle or barrier. The
reflected wave is the wave which has undergone a change in direction of wave propagation
after reflection.

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 19 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 23

4. Pantulan gelombang mematuhi hukum pantulan, iaitu sudut tuju adalah sama dengan sudut
pantulan. Panjang gelombang bagi gelombang tuju adalah sama dengan panjang gelombang
pantulan.
Reflection of a wave obeys the law of reflection, which is the angle of incidence is equal to the
angle of reflection. The wavelength of the incident wave is equal to the wavelength of the
reflected wave.

5. Frekuensi bagi gelombang tuju, gelombang pantulan, dan penggetar adalah sama. Gelombang
yang dipantulkan mempunyai magnitud halaju yang sama tetapi arah yang berlainan dengan
gelombang tuju.
The frequency for incident wave, reflected wave, and vibrator is the same. The reflected wave
has the same magnitude of velocity, but the direction is different with the incident wave

Istilah Penerangan
Term Explanation Langkah-langkah untuk melukis corak gelombang pantulan air.
Steps to draw reflected water waves pattern
Sudut tuju, i Sudut di antara arah perambatan gelombang tuju dan normal.
Angle of incidence, i The angle between the direction of propagation of incident wave
and the normal.

Sudut pantulan, r Sudut di antara arah perambatan gelombang pantulan dan normal.
Angle of reflection, r The angle between the direction of propagation of reflected wave
and the normal.

Panjang gelombang, λ Jarak di antara dua muka gelombang berturutan.

Wavelength, λ Distance between two consecutive wavefronts.

Frekuensi, f Bilangan ayunan lengkap yang dilakukan dalam satu saat.

Frequency, f The number of complete oscillations made in a second.

Laju, v Jarak perambatan gelombang dalam satu saat, v = fλ.

Speed, v Distance travelled by a wave in one second, v = fλ.

Arah perambatan Arah gelombang yang berserenjang dengan muka gelombang.

gelombang Wave direction perpendicular to the wavefront.
Direction of Aplikasi Pantulan Gelombang dalam Kehidupan Harian
propagation of waves Application of Reflection of Waves in Daily Lives

Endoskop terdiri daripada sekumpulan fiber optik.

Cahaya diletakkan pada satu hujung dan ia
mengalami banyak pantulan dalam penuh. Ia
digunakan untuk memeriksa organ-organ dalaman
pesakit.
Endoscope is made up of a narrow bunch of optical
fibres. Light is put in at one end and it undergoes
multiple total internal reflection. It is used to examine
the internal organs of patients.

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 24 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 25

 The depth or position of object can be
Cermin sisi dan cermin pandang belakang digunakan calculated using formula:
untuk melihat kereta di belakang dan di dua sisi
kereta ketika memotong, mengundur, mengubah 𝑣𝑡
𝑑=
arah dan memakir kereta. Cermin ini memantulkan 2
gelombang cahaya dari kenderaan atau benda lain
ke mata pemandu. Di mana / where
Side mirror and rear view mirror are used to view cars
behind and two sides of the car when overtaking, d = kedalaman /depth
reversing, turning and parking the car. These mirrors v = halaju / velocity
reflect light waves from other vehicles or objects into t = sela masa/ time interval
the driver’s eyes.

Di tempat berhampiran pantai dengan rumah dan

bangunan, gelombang laut yang membawa tenaga
kinetik yang banyak menyebabkan kerosakan yang
besar dan berterusan terhadap harta benda. Oleh itu,
LATIHAN
dinding konkrit atau dinding penghalang dibina untuk
EXERCISES
memantulkan gelombang laut dan melindungi harta
benda daripada musnah.
Kertas 1 (Objektif)
In places near seaside with houses and buildings,
Paper 1 (Objective)
sea waves that carry large amounts of kinetic energy
often cause huge and continuous damages to the
1. Rajah yang manakah menunjukkan fenomena pantulan gelombang?
properties. Therefore, concrete walls or barrier walls
Which of the diagrams shows the phenomenon of wave reflection?
are built to reflect sea waves and protect the
properties from destroy.
A C
Sonar

a. Sonar merupakan teknologi d. Bagaimana gelombang ultrasonik digunakan

pemantulan gelombang bunyi.
Sonar is a reflected technology of
sound wave.
b. Gelombang yang digunakan ialah
gelombang ultrasonik .
The wave used is ultrasonic wave
c. Kegunaan gelombang ultrasonik
ialah:
The use of ultrasonic wave is:
(i) Menentukan kedalaman
Measure depth of the sea
(ii) Mengesan kedudukan objek
di dalam laut seperti ikan,
batu karang dan kapal karam.
Locate the position of object
under the sea such as fish,
coral and shipwreck.
untuk mengukur kedalaman dan mengesan
objek:
How the ultrasonic wave used to measure
depth and detect objects:
i. Penjana memancarkan gelombang ultrasonik B D
Generator emits ultrasonic wave
ii. Gelombang akan dipantulkan oleh objek atau
dasar laut.
Generator emits ultrasonic wave
iii. Hidrofon menerima gelombang pantulan dan
menukarkannya kepada isyarat elektrik.
Hydrophone receives the reflected wave abd
converts to electrical pulse
iv. Sela masa antara pemancaran dan
penerimaan gelombang ditentukan.
The time interval between the emiiting and
receiving wave is determined.
v. Kedalaman atau kedudukan objek dikira
menggunakan formula:

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 26 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 27

5.4 PEMBIASAN GELOMBANG Kaitkan/Relate

kedalaman air dengan laju gelombang air berkadar terus
REFRACTION OF WAVES
the depth of water to the speed of water waves Directly proportional
kedalaman air dengan panjang gelombang air berkadar terus
Rajah di bawah menunjukkan gelombang laut yang menuju ke arah pantai. Perhatikan
the depth of water to the wavelength of the waves Directly proportional
gelombang itu dan bandingkan bentuknya ketika jauh dari pantai dengan Ketika
menghampiri pantai. laju gelombang dengan panjang gelombang berkadar terus
Diagram below shows sea water waves traveling towards a shore. Observe the waves the speed of water waves to the wavelength of the waves Directly proportional
and compare their shape when they are away from the shore and when they approach
Pembiasan gelombang ialah perubahan arah perambatan gelombang yang disebabkan
shore.
oleh perubahan halaju gelombang apabila gelombang itu merambat dari satu medium ke
medium yang lain.
Pembiasan gelombang menyebabkan Refraction of waves is the change in direction of propagation waves caused by the
muka gelombang mengikut bentuk change in the velocity of waves when the waves propagate from one medium to another.
pantai apabila ia menghampiri pantai.

Wave refraction causes wave fronts to

cetek/shallow
parallel the shape of the coastline as
dalam/deep
they approach shore.
Laju gelombang air dipengaruhi oleh
kedalaman air
AKTIVITI 1/ACTIVITY 1
Speed of water wave is influenced by depth
Sekeping kaca berbentuk segiempat direndamkan dalam tangki riak untuk mewujudkan of water.
perbezaan kedalaman air.
A square glass slab is placed in the ripple tank so as to created different depths of water.

Apa berlaku kepada gelombang yang Laju gelombang cahaya dipengaruhi oleh
merambat ke kawasan berlainan ketumpatan bahan optik.
kedalaman air?
Speed of light wave is influenced by optical
Kawasan cetek density of medium.
What happens to waves as they
propagate to different depth of water?
kaca
Kawasan Kawasan
dalam dalam

Bandingkan/Compare
Laju gelombang bunyi dipengaruhi oleh
frekuensi gelombang air di kawasan air dalam dan Kawasan air
ketumpatan udara
cetek. sama / same
the frequency of the water waves in deep area and shallow area. Speed of sound wave is influenced by density
panjang gelombang di Kawasan dalam dan cetek. v: dalam > cetek of air.
the speed of waves in deep and shallow area. v: Deep > shallow
panjang gelombang di Kawasan dalam dan cetek. v: dalam > cetek
the wavelengths in deep area and shallow area. v: Deep > shallow

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 32 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 33

 (a) Bagaimana arah perambatan (b) Bagaimana arah perambatan
gelombang air berubah apabila ia bergerak gelombang air berubah apabila ia bergerak
daripada kawasan air dalam ke kawasan air daripada kawasan air cetek ke kawasan air
Tulis persamaan yang cetek? dalam?
melibatkan pembiasan
gelombang. How does the direction of waves change How does the direction of waves change
when passing from deep to the shallow when passing from shallow to deep water?
Write an equation for water?
refraction of waves.

Kawasan dalam/ Kawasan cetek/ Kawasan dalam/

deep region shallow region deep region

Ciri-ciri Air bergerak dari air Air bergerak dari air cetek ke air
Characteristics dalam ke air cetek dalam
Kawasan Kawasan cetek Kawasan
Kawasan cetek
Water waves passes Water waves passes from shallow dalam dalam
shallow region shallow region
from deep water to water to deep water deep region deep region
shallow water Bias mendekati garis normal Bias menjauhi garis normal
Sudut tuju dan sudut
Refract towards normal line Refract away from normal line
biasan i>r i<r
Incident angle and
refracted angle
Laju berkurang bertambah 1. Lukis garisan sempadan yang memisahkan
speed decreases increases kawasan dalam dankawasan cetek. Labelkan
Panjang gelombang berkurang bertambah kawasan-kawasan itu.
Wavelength decreases increases
Draw a boundary line to separate deep and
Frekuensi tidak berubah tidak berubah shallow regions. Label the regions.
Frequency unchanged unchanged
Arah perambatan mendekati garis normal menjauhi garis normal
Direction of towards normal away from normal
propagation

2. Lukis satu garis untuk mewakiili arah perambatan

gelombang tuju. Tandakan dengan anak panah.

Draw a line to represent the direction of

propagation of incident waves. Mark with an
arrow.

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 34 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 35

7. Lukis garisan yang berserenjang dengan arah

perambatan gelombang tuju dan gelombang
biasan untuk mewakili muka gelombang.
3. Lukis garis normal di titik O.
Draw a normal line at point O. Draw lines which are perpendicular to the direction
of propagation of incident and refracted waves.
These lines represent the wave fronts.

4. Daripada titik O, lukis garisan untuk mewakili 8. Pastikan panjang gelombang di kawasan dalam
arah perambatan gelombang yang dibiaskan. lebih besar daripada panjang gelombang di
Apabila gelombang merambat daripada Kawasan kawasan cetek.
dalam ke cetek, gelombang dibisakan bengkok
Make sure that the wavelength in the deep
ke arah garis normal.
regions is bigger than the wavelength in the
shallow regions.
From point O, draw a line to represent the
direction of propagation of refracted waves.
When waves propagate from deep to shallow
regions, the refracted waves bend towards the
normal line.

Kaedah melukis rajah pembiasan gelombang

AKTIVITI 2/ACTIVITY 2 Method to draw a diagram to show the refraction of waves
(a) Lukis garis lurus yang mewakili arah perambatan
5. Lukis garis normal di titik P Pembiasan gelombang air gelombang tuju.
menggunakan tangki riak Draw a line to represent the direction of
Draw the normal line at point P propagation of the incident waves.
Refraction of water waves
use a ripple tank (b) Lukis garis normal, N, yang berserenjang dengan
sempadan dua Kawasan.
Draw the normal line, N, at the boundary between
two areas.
6. Daripada titik P, lukis satu garisan untuk mewakili
arah perambatan gelombang dibiaskan. Apabila (c) Lukis garis lurus yang mewakili arah perambatan
gelombang merambat daripada kawasan cetek ke gelombang yang dibiaskan.
dalam, gelombang dibiaskan bengkok menjauhi Draw the line to represent the direction of
garis normal. propagation of the refracted waves.

From point P, draw a line to represent the (d) Lukis muka gelombang yang dibiaskan.
direction of propagation of refracted waves. When Draw the refracted waves fronts.
waves propagate from the shallow to the deep
regions, the refracted wave bends away from the
normal line.

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 36 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 37

 Kawasan cetek/ Kawasan dalam/ Kawasan cetek/
Kawasan dalam/ shallow region deep region shallow region
deep region
Kawasan dalam/ Kawasan dalam/
deep region deep region

Kawasan dalam/ Kawasan cetek/

shallow region Kawasan dalam/
deep region
deep region
Kawasan cetek/
shallow region
Kawasan dalam/ Kawasan dalam/
deep region deep region

Kawasan dalam/ Kawasan cetek/ Kawasan dalam/

deep region shallow region deep region

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 38 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 39

Banyak tenaga tertumpu di kawasan

tanjung menyebabkan amplitud ombak
AKTIVITI 3/ACTIVITY 3 lebih tinggi.

More energy is converged at the cape

(b) Mengapakah air di tanjung
Membincangkan fenomena semula jadi pembiasan gelombang area. Therefore, water at the has high
berombak tinggi?
amplitude
To discuss the natural phenomena of refraction of waves
Why the water at the cape has high
wave?
1. Pergerakan muka gelombang air dari tengah laut ke arah pantai telah
ditunjukkan pada Rajah di bawah.

Movement of sea water wave front from the open sea towards the seashore is
shown in Diagram below.

Teluk /
Bay
Tanjung/
Tanjung/ Cape
Cape

Tenaga disebarkan ke Kawasan lebih luas.

Amplitud air menjadi kecil dan menjadi tenang.

The energy of the water wave spreads to a wider

area.

Kawasan cetek/ Kawasan dalam/ The amplitude of the water wave is low. So the
shallow region deep region water at the bay is calm.
Halaju rendah/ Halaju tinggi/ (c) Mengapakah air di teluk
Lower speed Higher speed adalah tenang?

Why the water at the bay is

Air bergerak dari kawasan dalam ke
calm?
kawasan cetek.

The water waves travels from deep to

(a) Mengapakah gelombang menjadi
shallow region.
lebih rapat antara satu sama lain
dan mengikut bentuk pantai apabila
Gelombang air bias mendekati garis
menghampiri pantai?
normal
Why the waves become closer to
The water wave refracted towards
each other and follow the shape of
normal line.
the shoreline when they are
approaching the beach?
Laju gelombang air berkurang.
Mengapakah gelombang menjadi
lebih rapat antara satu sama lain dan The speed of the wave decreases.
mengikut bentuk pantai apabila
menghampiri pantai?

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 40 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 41

 AKTIVITI 4/ACTIVITY 4
Membandingkan pembiasan gelombang bunyi pada waktu siang dengan waktu malam
Compare the refraction of sound waves during warm day and cold night
1. Bandingkan laju gelombang bunyi
dalam udara panas dengan udara
sejuk. Mengapa?
Compare the speed of sound waves in
warm air with cold air. Why?
1. Waktu malam, lapisan udara
berhampiran bumi lebih sejuk.
3. Terangkan mengapa bunyi
boleh didengar dengan jelas At night, the ground cools. Air layer near
pada jarak yang jauh pada the ground colder.
waktu malam yang sejuk.
2. Bunyi bergerak daripada udara sejuk
Laju bunyi dalam udara panas lebih Explain why sound can be ke udara panas. Laju bunyi berkurang.
tinggi. heard clearly over a longer Sound travels from cold to hot air. The
distance on a cold night.
speed of sound increases.
Speed of sound in warm air is greater
3. Bunyi bias menjauhi garis normal.
Sound refracted away from the normal
Suhu udara tinggi, molekul udara dapat line.
lebih tenaga kinetik dan bergerak lebih
laju.
Temperature in warm air greater, air 4. Bunyi semakin menghampiri bumi dan
molecules gain more kinetic energy and dapat didengar dengan jelas.
move faster Sound waves moving towards the Earth.

1. Laju bunyi di udara panas lebih tinggi.

Sound waves travel faster in warm air

2. Terangkan mengapa bunyi 2. Pada waktu siang, udara berhampiran

tidak boleh didengar pada jarak permukaan bumi lebih panas.
yang jauh pada waktu siang On a hot day, the layer of air near the
yang panas. surface to be warmer.

Explain why sound cannot be 3. Bunyi bergerak daripada udara kurang

heard over a longer distance on tumpat ke udara lebih tumpat. Laju bunyi
a hot day. berkurang.
Sound travels from hot to cold air. The
speed of sound decreases.

4. Bunyi dibias mendekati garis normal.

Sound is refracted towards normal line.

5. Bunyi semakin menjauhi bumi.

So sound refracted away from the Earth

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 42 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 43

5.5 PEMBELAUAN GELOMBANG 5. Lukis gelombang yang dibelaukan selepas melalui celah atau halangan
DIFFRACTION OF WAVES Draw diffracted waves after passing gap or barrier
A Pembelauan gelombang air a) Celah besar/ Wide gap
Diffraction of water waves
1. Pembelauan gelombang adalah penyebaran gelombang melalui satu bukaan atau bergerak
mengelilingi suatu halangan.
Diffraction of waves is the spreading out of wave when travels through a gap or move around
an obstacle.
2. Ciri-ciri gelombang pembelauan
Characteristics of diffracted waves

Ciri gelombang Perubahan Sebab b) Celah kecil/ Narrow gap

Characteristics of Changes Reason
waves
Panjang gelombang, λ Tidak berubah Sama kedalaman/laju tidak berubah
Wavelength, λ Unchanged Same depth/ speed unchanged
Frekuensi Tidak berubah Sama sumber
Frequency Unchanged Same source
Laju Tidak berubah Sama kedalaman
Speed Unchanged Same depth
Arah Berubah Muka gelombang tersebar/bergerak
Direction Changed mengelilingi
Wavefronts spread out/move around
Tenaga Berkurang Tenaga disebarkan c) Halangan besar/ Large barrier
Energy Decreases Energy spread
Amplitud Berkurang Gelombang tersebar ke kawasan
Amplitude Decreases yang lebih luas
Waves spread out to a larger region

3. Kesan pembelauan akan menjadi lebih jelas hanya jika:

The effect of diffraction is obvious only if:
a) saiz bukaan atau penghalang cukup kecil.
the size of the aperture or obstacle is small. d) Halangan kecil/ Small barrier
b) panjang gelombang cukup kecil
the wavelength is small.
4. Pembelauan maksimum atau lebih jelas berlaku apabila saiz celah atau penghalang lebih kecil
daripada panjang gelombang bagi gelombang tuju.
Maximum or obvious diffraction occurs when the size of the aperture or obstacle is less than
the wavelength of the incident wave.

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 57 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 58

B Pembelauan gelombang cahaya

Diffraction of light waves C Pembelauan gelombang bunyi

1. Pembelauan gelombang cahaya berlaku apabila cahaya melalui satu celah kecil atau lubang Diffraction of sound waves
jarum yang kecil.
1. Rajah menunjukkan seorang budak bergerak menghampiri satu penjuru dinding. Sebuah radio
Diffraction of light waves occurs when the light waves pass through a small slit or a small pin diletakkan di sebelah penjuru lain dinding tersebut dan di luar penglihatannya.
hole.
Diagram shows a boy is approaching towards the corner of a wall. A radio is placed on the
2. Pinggir cerah yang lebar di tengah menunjukkan cahaya dibelaukan melalui celah yang lebar. other corner of the wall and its beyond his vision.

The wide middle bright fringe shows that the light waves have diffracted through a wide slit.

2. Budak itu dapat mendengar bunyi yang dihasilkan oleh radio sebelum sampai di penjuru
dinding itu.
3. Jika celah menjadi lebih lebar, corak pembelauan menjadi kurang jelas.
The boy is able to hear the sound of the radio before he reaches the corner of the wall.
If the slit becomes wider, diffraction pattern becomes less obvious.
3. Ini kerana bunyi daripada radio itu tersebar mengelilingi penjuru dinding disebabkan oleh
4. Gelombang cahaya mempunyai panjang gelombang paling pendek berbanding gelombang air
belauan gelombang bunyi.
dan gelombang bunyi. Oleh itu pembelauan cahaya memerlukan celah yang sangat kecil.
This is because the sound of the radio spreads around the corner of the wall due to diffraction
Light waves have shortest wavelength compared to water and sound waves. Therefore, to
of sound.
diffract light the gap need to be extremely small.
4. Bunyi mempunyai panjang gelombang terpanjang berbanding air dan cahaya. Apabila panjang
5. Pembelauan maksimum berlaku apabila saiz celah lebih kecil atau sama dengan panjang
gelombang bertambah, pembelauan bertambah. Maka gelombang bunyi paling mudah untuk
gelombang [a ≤ λ].
dibelau.
The maximum diffraction occurs when the size of the gap is smaller or about the same size as
Sound has the longest wavelength compared to water and light. When the wavelength
the wavelength [ a ≤ λ].
increases, diffraction increases. Therefore, sound waves is most easily diffracted

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 59 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 60

5.6 INTERFERENS GELOMBANG

INTERFERENCE OF WAVES Interferens Gelombang Air/ Interference of Water Waves

Prinsip superposisi/ Principle of superposition

Prinsip superposisi menyatakan bahawa apabila dua gelombang bertindih, amplitud paduan
adalah sama dengan jumlah amplitud kedua-dua gelombang tunggal tersebut.
When two waves overlap, the resultant amplitude is equal to the sum of the amplitude of the two
individual waves.

Interferens Gelombang/ Interference of Waves

1. Interferens ialah superposisi dua sumber yang koheren.
Interferens is the superposition of two coherent sources.
2. Gelombang koheren adalah gelombang yang mempunyai frekuensi yang sama, panjang
gelombang yang sama dan dengan beza fasa yang tetap.
Coherent waves are waves with the same frequency, the same wavelength and with constant
phase difference.
3. Apabila dua gelombang bertindih, interferens akan terhasil sama ada interferens membina
Interferens Gelombang Cahaya/ Interference of Light Waves
atau interferens memusnah.
When the two waves are superposed, interference will occur. It will either be constructive
interference or destructive interference.

Interferens Membina Interferens Memusnah

Constructive interference Destructive interference

Interferens Gelombang Bunyi/ Interference of Sound Waves

• Berlaku apabila puncak bertemu puncak atau • Berlaku apabila puncak bertemu lembangan
lembagan bertemu lembangan dan dan menghasilkan amplitud sifar.
menghasilkan amplitud maksimum. When crest meet trough and produce zero
When crest meet crest or trough meet trough amplitude.
and produce maximum amplitude. Penjana isyarat audio
Audio signal generator

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 72 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 73

 Menyelesaikan Masalah yang Melibatkan Interferens Gelombang
Corak Gelombang Interferens/ Interference Waves Pattern
Solve Problems Involving Interference of Wave

1. Rajah menunjukkan corak pinggir yang terbentuk dalam eksperimen dwicwlah apabila cahaya
monokromatik digunakan. Jarak antara celah ialah 0.5 mm dan skrin adalah sejauh 3.0 m dari
dwicelah itu.
The diagram shows the fringe pattern obtained in a slit experiment when a monochromatic light is
used. The double slits are 0.5 mm apart and the screen is 3.0 m away from the double slits.

Berapakah Panjang gelombang cahaya monokromatik itu?

What is the wavelength of the monochromatic light?
𝑎𝑥
a=0.5 mm = 0.5x10-3 m 𝜆= 𝐷
(0.5 𝑥 10−3 )𝑥(0.28𝑥10−25 )
D = 3.0 m 𝜆= 3.0
x = 1.4÷5 =0.28 cm λ = 4.67 x 10-7 m
= 0.28 x 10-2 m

2. Dalam eksperimen interferens gelombang bunyi, pendengar berada pada karak 5.0 m dari dua
pembesar suara. Jarak antara dua pembesar suara ialah 2.0 m. Pembesar suara disambung
Rumus Interferens Young kepada penjana berfrekuensi audio untuk menghasilkan gelombang bunyi pada frequency 0.8kHz.
Young’s Inteference Formula In an experiment on the interference of sound waves, a listener is at 5.0 m from the two
loudspeakers. The distance between the two loudspeaker is 2.0 m. The loudspeakers are
connected to an audio-frequency generator to produce sound waves at a frequency of 0.8 kHz.

Hitungkan/ calculate
a) Panjang gelombang bunyi jika halaju bunyi ialah 320 ms-1
The wavelength of the sound waves if the speed of sound is 320 ms-1
b) Jarak antara dua Kawasan bunyi kuat yang berturutan
The distance between two successive loud regions

Jawapan/ Answer
𝑎𝑥
a) v=fλ b) 𝜆 = 𝐷
2𝑥
320 = 0.8 x 10 λ
3
0.4 = 5
λ Panjang gelombang
Wavelength λ = 0.4 m x = 1.0 m
a Jarak antara dua sumber koheren
Distance between two coherent sources
x Jarak antara dua garis nod atau antinod yang berturutan
Distance between teo consecutive nodal lines or antinodal lines
D Jarak berserenjang dari dua sumber ke titik untuk pengukuran x
Perpendicular distance from the two sources to the point of measurement of x

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 74 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 75

5.7 GELOMBANG ELEKTROMAGNET Aplikasi Gelombang Elektromagnet

ELECTROMAGNETIC WAVES Electromagnetic Waves Applications
Jenis gelombang Aplikasi
Definisi Gelombang Elektromagnet Type of wave Applications
Formula • komunikasi radio jarak jauh • TV dan radio tempatan
Definition of Electromagnetic Waves Formula Unit SI long distance radio Local TV and radio
Maksud Simbol SI Unit communication • komunikasi tanpa
• mesin gelombang-milimeter wayar (Bluetooth,
Symbol Meaning
Gelombang di mana medan elektrik dan magnet untuk mengimbas Wifi, zigBee, Z-wave)
c = Laju Gelombang radio penumpang di lapangan wireless communication
berayun serenjang dengan satu sama lain ms-1
Speed Radio waves terbang (Bluetooth,
Waves in which electric and magnetic fields c = f λ
f = Frekuensi millimeter-waves machine for Wifi, zigBee, Z-wave)
oscillate perpendicular to each other Hz scanning passengers at the
Frequency
λ = Panjang gelombang airport
m • komunikasi antarabangsa • pengesanan radar
Wavelength
(satelit) pesawat dan
Direction of Ciri-Ciri Gelombang Elektromagnet
propagation international communications pemerangkap laju
Electric field Characteristics Of Electromagnetic Waves
(satellite) detection of aircraft radar
i. Gelombang melintang Gelombang mikro
• rangkaian telefon bimbit and speed traps
Transverse waves Microwaves
mobile phone network • memasak (ketuhar
Magnetic ii. Tidak memerlukan medium untuk perambatan
gelombang mikro)
field Does not require a medium for propagation
cooking (microwave)
iii. Boleh merambat melalui vakum
• memasak (Oven, grill, • rawatan sakit otot
Can be propagated trough vacuum
pembakar roti) muscle pain treatment
Wavelength iv. Laju dalam vakum = 3x108 ms-1
cooking (Oven, grill, toaster) • alat kawalan jauh
Speed in vacuum = 3x108 ms-1
Gelombang Elektromagnet • penglihatan malam remote control
v. Mengalami pantulan, pembiasan, pembelauan
Electromagnetic Waves (teropong dan kamera
dan interferens Inframerah inframerah)
Experiencing reflection, refraction, defending Infrared night vision (binoculars and
and interference
infrared camera)
Spektrum Elektromagnet • pengeringan cat pada kereta
Electromagnetic Spectrum car paint drying
• penglihatan • cahaya laser
vision digunakan untuk
Cahaya nampak • fotografi memotong logam,
Visible light photography mengukur tanah,
• fotosintesis dalam tumbuhan hantar maklumat
hijau melalui gentian optik
photosynthesis in green plants laser light is used to cut
metals,
measure soil, send
information through
optical fibers
Smart Info: • mengeraskan tampalan gigi • penulenan air minuman
✓ Tenaga yang dibawa oleh gelombang elektromagnet berkadar terus dengan frekuensinya harden the toothpaste purification of drinking
The energy carried by an electromagnetic wave is directly proportional to its frequency • mengesan wang palsu water
detect counterfeit money • pensterilan
Ultraunggu
✓ Spektrum selanjar bermaksud tiada sempadan yang tertentu mengasingkan dua jenis • rawatan penyakit kuning pada peralatan
Ultraviolet
gelombang yang bersebelahan bayi pembedahan dan
Continuous spectrum means no specific boundary separating two adjacent types of waves treatment of jaundice in infants makanan
sterilization of
surgical and food

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 82 | MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 83

 equipment
• perangkap serangga
insect traps

• mengesan keretakan atau • imbas bagasi di lapangan

patah tulang terbang
Sinar-X detect cracks or fractures luggage scan at the airport
• pemeriksaan sambungan • menentukan keaslian
X-ray
kimpalan lukisan
welding inspection determine the authenticity
of the drawing
• bunuh sel-sel kanser dalam • Pensterilan
radioterapi peralatan
kills cancer cells in radiotherapy pembedahan dan
• membuat makanan tahan perubatan secara
Sinar gama
lebih lama dalam industri pukal
Gamma rays makanan Sterilization of
make food last longer in the surgical and
food industry medical equipment
in bulk

LATIHAN
EXERCISE

Kertas 1 (Objektif)
Paper 1 (Objective)

1. Antara yang berikut, manakah ialah ciri sepunya bagi komponen spektrum elektromagnet
dalam vakum?
Which of the following is the common characteristic of the components for electromagnetic
spectrum in vacuum?

A Semua mempunyai kelajuan yang C Semua mempunyai frekuensi yang sama

sama
All have same speed
B Semua mempunyai cas positif
All have positive charged
All have same frequency
D Semua mempunyai panjang gelombang
yang sama
All have same wavelength

2. Antara senarai yang berikut, manakah mempunyai panjang gelombang dalam urutan menurun?
Which of the following lists has their wavelengths arranged in descending order?

A Sinar gama, cahaya nampak, C Gelombang mikro, sinar gama,

gelombang mikro, gelombang radio
Gamma rays, visible light, microwaves,
radio waves
B Cahaya nampak, sinar gama,
gelombang radio, gelombang mikro
Visible light, gamma rays, radio waves,
microwaves
gelombang radio, cahaya nampak
Microwaves, gamma rays, radio waves,
visible light
D Gelombang radio, gelombang mikro,
cahaya nampak, sinar gama
Radio waves, microwaves, visible light,
gamma rays

| MODUL KSSM FIZIK TINGKATAN 4 84