Anda di halaman 1dari 73

FICHAS DE UNIDADE CURRICULAR DO 2 ANO DA

MESTRADO INTEGRADO EM CINCIAS FARMACUTICAS

PARA

2010-2011
APROVADAS NA REUNIO DE CONSELHO CIENTFICO DE 23-072010 COM ALTERAES APROVADAS NA REUNIO DE CONSELHO CIENTFICO DE 12-11-2010 NA(S) FICHA(S) DA(S) UC(S) DE: o Fisiologia I o Fisiologia II

RUA CENTRAL DE GANDRA, 1317 | 4585 116 GANDRA PRD | TEL.: +351 224 157 100 | FAX: +351 224 157 102 CESPU COOPERATIVA DE ENSINO SUPERIOR POLITCNICO E UNIVERSITRIO, CRL | CONTR. 501 577 840 | CAP. SOCIAL 1.250.000,00 EUROS | MAT. CONS. R. C. PORTO N 216 www.cespu.pt

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 5

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: ANATOMIA Carcter: Obrigatrio Crditos: 4,5 ECTS

rea cientfica: C.Biol. Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 126 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 26

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Programa: Introduo ao Estudo de Anatomia Conceito de Anatomia. Posio anatmica e planos anatmicos. A terminologia anatmica. Aparelho Locomotor O conceito de aparelho locomotor. Sistema esqueltico. O sistema articular. O sistema muscular. GENERALIDADES SOBRE OSTEOLOGIA E ARTROLOGIA Estudo sumrio dos ossos. Estudo sumrio das articulaes. GENERALIDADES SOBRE MIOLOGIA Estudo sumrio dos msculos. Regulao e Manuteno Sistema Circulatrio Conceito de sistema circulatrio. Anatomia do sistema cardiovascular e do sistema linftico. Sistema Respiratrio Conceito de sistema respiratrio. Organizao anatmica e Organizao funcional do sistema respiratrio. Anatomia do sistema respiratrio fossas nasais (mucosa olfactiva). Nasofaringe. Laringe. Traqueia e Brnquios. Pulmo e pleura. Constituio dos bronquolos e da parede alveolar.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 2 de 5

Sistema Nervoso As grandes divises do sistema nervoso sistema nervoso central e sistema nervosos perifrico; sistema nervoso somtico e sistema nervoso visceral. Os elementos celulares do sistema nervoso. Tecido nervoso: substncia branca e substncia cinzenta. Breves noes sobre a propagao de impulsos nervosos: potenciais de membrana e potenciais de aco, sinapses, circuitos neuronais. Medula espinal e nervos raquidianos. Tronco cerebral e nervos cranianos. Cerebelo. Diencfalo. Telencfalo. Meninges e sistema ventricular. Sistema Endcrino Organizao do sistema endcrino. Hipfise. Tiride. Paratirides. Suprarrenais. Pncreas endcrino. Sistema Digestivo Conceito de sistema digestivo. Componentes do sistema digestivo tubo digestivo e rgos anexos. Estrutura dos componentes do sistema digestivo boca (cavidade oral), orofaringe e laringofaringe, esfago, estmago, intestino delgado, intestino grosso e rgos anexos. Disposio geral do peritoneu. Sistema Urinrio Conceito de sistema urinrio. Componentes do sistema urinrio. Estrutura mascrscopica do rim e vias urinrias. Uretra masculina e uretra feminina. Sistema Reprodutor Masculino Componentes do sistema reprodutor masculino. Testculos, vias genitais, glndulas genitais e rgos genitais externos. Sistema Reprodutor Feminino Componentes do sistema reprodutor feminino. Ovrios, trompas uterinas, tero e vagina, glndulas genitais e rgos genitais externos. Competncias: Reconhecer a posio anatmica, identificar os principais planos anatmicos e relacionar os termos de relao usados para descrever estruturas especficas do corpo. Identificar as diferentes regies e subregies do corpo. Enunciar o conceito de sistema neuromusculo-esqueltico. Reconhecer os principais componentes celulares dos tendes ligamentos, cartilagem e ossos; saber descrever a sua anatomia microscpica e explicar as suas caractersticas funcionais. Enunciar o conceito de osteologia. Identificar as principais formas sseas e relacionar a estrutura com a funo. Reconhecer os termos anatmicos gerais para diversas caractersticas dos ossos e relacionar com o significado funcional de cada uma delas. Enunciar o conceito de articulao e explicar o termo artrologia. Enunciar as caractersticas gerais das articulaes fibrosas e articulaes cartilagneas, os respectivos tipos e identificar as diferenas entre eles Identificar as caractersticas gerais de uma articulao sinovial, reconhecer os tipos de articulaes sinoviais e relacionar as suas principais caractersticas estruturais e funcionais Reconhecer os constituintes anexos s articulaes sinoviais e onde se podem localizar Enunciar o conceito de miologia e explicar os termos: origem e insero de um msculo Identificar as principais formas musculares e indicar como que cada uma se relaciona com a funo Enunciar as principais funes do sistema cardiovascular e identificar as estruturas anatmicas. Reconhecer forma e localizao do corao e identificar a anatomia externa e interna do corao. Identificar os vasos sanguneos da circulao pulmonar e enunciar a sua funo. Identificar os principais vasos sanguneos da circulao sistmica e reconhecer os territrios por onde passam.
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 3 de 5

Identificar a anatomia das vias areas. Reconhecer as semelhanas e diferenas existentes entre pulmo direito e esquerdo. Identificar os msculos da respirao e enunciar a sua participao nas fases da respirao. Enunciar as divises do sistema nervoso. Identificar a estrutura dos neurnios e a funo dos seus componentes. Enunciar os trs tipos bsicos do neurnio e dar um exemplo de localizao de cada um deles. Enunciar e reconhecer um nervo, um gnglio, um feixe e um ncleo. Reconhecer as partes do sistema nervosos central. Identificar as diferentes reas de um corte transversal da medula espinhal e enunciar as funes de cada rea. Enunciar as estruturas envolvidas nos reflexos espinhais. Identificar as partes do tronco cerebral e enunciar as suas caractersticas principais. Enunciar as principais funes da formao reticular. Identificar os lobos do cerebelo e os pednculos cerebelosos. Enunciar as principais funes do cerebelo. Reconhecer as regies do diencfalo e enunciar as suas principais funes. Identificar os lobos dos hemisfrios cerebrais e enunciar as grandes reas funcionais do crtex cerebral. Identificar os ncleos da base e enunciar as suas principais funes. Enunciar os quatro ventrculos do encfalo, as suas localizaes e as ligaes entre eles. Identificar os trs invlucros menngeos. Enunciar a funo e circulao do lquido cefalorraquidiano. Enunciar os componentes funcionais dos nervos cranianos e nervos raquidianos. Enunciar o significado do mapa dos dermatomas. Enunciar o significado de glndula endcrina, hormona e sistema endcrino. Enunciar a relao funcional entre sistema nervoso e o sistema endcrino. Identificar a estrutura e a localizao da hipfise e enunciar as relaes funcionais e estruturais entre hipfise e hipotlamo. Enunciar os tecidos alvos de cada uma das hormonas da hipfise. Identificar a estrutura e localizao da tiride e enunciar os tecidos alvos s hormonas tiroideias. Identificar a estrutura das glndulas suprarrenais e enunciar os tecidos alvos de cada uma das hormonas suprarrenais. Identificar a estrutura do pncreas e enunciar as substncias segregadas pelo pncreas. Identificar os aspectos anatmicos do tubo digestivo. Reconhecer o esfago, estmago, intestino delgado, intestino grosso, fgado, vescula biliar e pncreas. Enunciar as principais funes do fgado, vescula biliar e pncreas. Identificar os componentes do aparelho urinrio e enunciar as suas principais funes. Reconhecer a localizao, forma e anatomia interna do rim. Identificar os componentes do aparelho reprodutor masculino e reconhecer a estrutura do testculo, das vias genitais e dos rgos genitais externos. Identificar os componentes do aparelho reprodutor feminino, identificar as pores das trompas uterinas, do tero, da vagina e dos rgos genitais externos.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL): Outra: Especificar qual:

Problem-Based Learning (PBL):

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 5

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

10

Para obter os 10% (no mximo) obrigatrio realizar 3/4 das fichas de trabalho. Em cada teste existe nota mnima (8 valores). Se a mdia das notas dos testes for igual ou superior a 10 valores, o aluno pode dispensar o exame final.

Participao Desempenho Relatrio Testes 90

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico Escala de 0 a 20 90 Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP)

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

Outros Exame final Prtico Terico

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres): Os alunos sero

avaliados por um exame final, a nota obtida neste exame corresponde a 100% da classificao unidade curricular

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 5 de 5

Bibliografia fundamental: Human Anatomy. Van de Graaff. 6th Ed. McGraw-Hill (2003) Essentials of Anatomy and Physiology. Sesley, Stephens, Tate. 7th Ed. McGraw-Hill (2006)

Corpo docente Regente: Sandra Leal Docentes: Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico:

Local e data:

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 8

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS

Unidade Curricular: Biologia Molecular Carcter: Obrigatrio Crditos: 5,5 ECTS

rea cientfica: Cincias Biolgicas Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 154 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 26

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): as competncias adquiridas nas unidades curriculares de Biologia Celular, Qumica Geral e Inorgnica e Qumica Orgnica I do 1 ano do curso so necessrias para o aproveitamento nesta unidade curricular. Programa: Programa terico: 1. Introduo O DNA como material gentico: evidncias experimentais Experincia de Griffith Experincia de Avery, MacLeod & McCarty Experincia de Hershey & Chase Transfeco de clulas eucariticas Estrutura do DNA: os componentes do DNA Diferenas entre DNA e RNA Modelo de Watson & Crick para o DNA: a hlice dupla Replicao semiconservativa do DNA Leitura do cdigo gentico em tripletos Topologia dos cidos nucleicos Desnaturao e renaturao do DNA
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Hibridao de cidos nucleicos pelo emparelhamento de bases Estrutura secundria de cidos nucleicos de cadeia simples Repeties invertidas e estrutura secundria Estruturas alternativas de dupla hlice Superenrolamento de DNA circular Influncia do superenrolamento na estrutura da dupla hlice 2. Cromossomas e condensao cromossmica Compactao dos genomas virais nos seus envlucros O genoma bacteriano ou nucleide O genoma eucaritico Contraste entre cromatina interfsica e cromossomas mitticos Cromossomas especializados: cromossomas poltenos e plumosos Unidades funcionais de um cromossoma eucaritico: centrmeros, telmeros e origens de replicao Graus de condensao cromossmica Nucleossomas e fibra de 30 nm Organizao do octmero de histonas Trajecto dos nucleossomas na fibra de cromatina Reproduo da cromatina e montagem dos nucleossomas Domnios de genes activos Heterocromatina e interaco com histonas Alteraes globais nos cromossomas X Metilao e imprinting Hereditariedade epigentica 3. Replicao do DNA O Replicon como unidade de replicao Origens de replicao Replicon procaritico vs replicons eucariticos Problema dos replicons lineares Crculos rolantes Etapas da replicao Enzimas implicadas na replicao Semi-descontinuidade da sntese de DNA e RNA priming O primossoma e a iniciao da sntese de fragmentos de Okazaki Coordenao das snteses das cadeias atrasada e condutora Mecanismos de manuteno da fidelidade durante a replicao Tipos de replicao alternativos Telomerases, envelhecimento celular e cancro 4. Transcrio do DNA Tipos de RNA As molculas de RNA e o fluxo da informao gentica O RNA mensageiro (mRNA) Caractersticas e ciclos de vida dos mRNAs procariticos e eucariticos Estrutura, funo e processamento do mRNA Estabilidade e degradao do mRNA em procariotas e eucariotas Conceito de promotor: estrutura e funo Transcrio em procariotas RNA polimerase procaritica Iniciao e o factor sigma
IE.52B/04

Pg.: 2 de 8

Ficha de Unidade Curricular


Elongao Terminao: terminadores intrnsecos vs dependentes de rho 5. Transcrio em eucariotas Caractersticas das trs RNA polimerases eucariticas Promotores e enhancers eucariticos Factores de transcrio: factores gerais, factores a montante e factores de induo Diferenas entre transcrio procaritica e eucaritica Subunidades das RNA polimerases eucariticas Definio dos elementos promotores Promotor da RNA polimerase I Promotores da RNA polimerase II Promotores da RNA polimerase III RNA polimerase II: iniciao da transcrio Conexo entre transcrio e reparao de DNA Sequncias consenso dos promotores da RNA polimerase II Domnios independentes dos factores de transcrio Interaco de factores a montante com o complexo basal da transcrio Terminao da transcrio das polimerases eucariticas I, II e III 6. RNA eucaritico e RNA cataltico RNA heterogneo nuclear (hnRNA) Reaces de processamento do hnRNA: adio do 5-Cap, splicing e adio da cauda 3-poli(A) Sistemas de splicing Splicing nuclear Etapas do splicing nuclear Spliceossoma e snRNPs Intres dos grupos I e II Intres dos tRNAs de levedura Origem dos intres Splicing alternativo 7. Traduo/Sntese proteica RNAs de transferncia (tRNAs): estrutura e funo Ribossomas procariticos e eucariticos Etapas da sntese proteica Iniciao da traduo Etapas da iniciao e factores de iniciao em procariotas Etapas da iniciao e factores de iniciao em eucariotas Caractersticas do tRNA iniciador em procariotas e eucariotas Elongao Factores de elongao Inibidores da elongao Translocao Inibidores da translocao Terminao Funes dos RNAs ribossomais na sntese proteica O cdigo gentico Hiptese da base flutuante (wobble hypothesis) Cdigo gentico mitocondrial
IE.52B/04

Pg.: 3 de 8

Ficha de Unidade Curricular


Carregamento dos tRNAs com aminocidos Preciso da traduo tRNAs supressores de mutaes 8. Controlo da expresso gnica em bactrias Nveis de regulao da expresso gnica em bactrias Controlo da iniciao da transcrio Regulao positiva vs regulao negativa Induo vs represso Os operes dos procariotas Opero da lactose, Represso por catabolitos Opero do triptofano, Regulao por atenuao Controle da traduo Controle autgeno 9. Regulao da expresso gnica em eucariotas Nveis de regulao da expresso gnica em eucariotas Controle transcricional e ps-transcricional Modificao das histonas e chromatin remodeling Promotores, URSs, enhancers e silencers Motivos estruturais conservados de ligao a DNA dos factores de transcrio Factores de transcrio tecido-especficos Mecanismos de regulao da transcrio em resposta a estmulos externos Promotores alternativos e isoformas tecido-especficas de transcritos Splicing alternativo e poliadenilao alternativa RNA editing 10. Mutao gnica e reparao do DNA Mutaes aleatrias vs adaptativas Classificao das Mutaes Deteco de Mutaes Taxa de Mutao Espontnea Bases Moleculares da Mutao Desvios tautomricos Anlogos de bases Agentes alquilantes Locais absicos Radiao UV e dmeros de timina Deteco de Mutagenicidade: o teste de Ames Reparao do DNA Reparao por fotorreactivao Reparao por exciso Reparao ps-replicativa e Sistema SOS Proofreading e Mismatch repair 11. Recombinao e Transposio Recombinao homloga Modelos de recombinao homloga Modelo de Holliday para o crossover de DNA Maquinaria proteica da recombinao homloga Recombinao homloga em eucariotas Consequncias genticas do mecanismo de recombinao homloga
IE.52B/04

Pg.: 4 de 8

Ficha de Unidade Curricular


Converso gnica e recombinao interallica Recombinao especfica/dirigida Papis biolgicos da recombinao especfica Recombinao transposicional Transposes e retrotransposes e sua regulao 12. Tecnologia de DNA recombinante Tecnologia do DNA recombinante: perspectiva geral Obteno de DNA recombinante Enzimas de restrio Vectores de clonagem: plasmdicos, fgicos, cosmdeos Identificao de sequncias clonadas especficas A reaco em cadeia da polimerase (PCR): aplicaes e limitaes Mtodos para anlise de sequncias clonadas Mapas de restrio Southern e Northern blotting Sequenciao Transferncia de DNA em eucariotas Vectores de expresso Sistemas de expresso eucariticos Plasmdeo Ti e plantas transgnicas 13. Aplicaes da Tecnologia de DNA recombinante Mapeamento molecular de genes humanos RFLPs como marcadores genticos Os RFLPs na anlise de ligao Clonagem posicional Diagnstico e rastreio de doenas genticas Citogentica clnica Testes de hibridao de cidos nucleicos Testes baseados em PCR Diagnstico pr-natal e aconselhamento gentico Biotecnologia: alguns exemplos Produo de protenas heterlogas em bactria Animais transgnicos e produtos farmacuticos Plantas transgnicas e agricultura Plantas transgnicas e vacinas comestveis

Pg.: 5 de 8

Programa prtico Apresentao do programa prtico da disciplina. Boas prticas de laboratrio em biologia molecular. Isolamento de DNA genmico humano e anlise estrutural de DNA por espectroscopia UV. Isolamento de DNA plasmdico. Digesto de DNA genmico e plasmdico com enzimas de restrio. Electroforese em gel de agarose, anlise dos fragmentos de DNA e elaborao de um mapa de restrio. Amplificao de DNA humano pela reaco em cadeia da polimerase (PCR). Electroforese SDS-PAGE e colorao de Coomassie. Western blotting. Manuseamento de culturas microbianas. Clonagem de DNA em vectores plasmdicos. Transformao bacteriana. Resoluo de problemas prticos de Biologia Molecular

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 6 de 8

Competncias: - Saber que a Biologia Molecular estuda o armazenamento, a expresso e a regulao da informao gentica e que uma disciplina vasta e complexa que engloba muitas reas especializadas. - Compreender e conhecer, a nvel molecular, todos os processos celulares relacionados com a transmisso da informao gentica (replicao de DNA, transcrio de DNA e sntese proteica) e saber quais as principais diferenas entre bactrias e eucariotas a nvel destes processos. - Conhecer o processo de condensao cromossmica. - Conhecer os mecanismos de regulao da expresso gnica em bactrias e eucariotas. - Compreender a base molecular das mutaes e conhecer os mecanismos de reparao de danos no DNA. - Saber que o conhecimento actual dos organismos vivos foi aprofundado pelas contribuies que os mtodos de Tecnologia de DNA recombinante tiveram nas investigaes cientficas bsicas. - Saber que actualmente possvel isolar, analisar e manipular genes, assim como alterar o genoma dos organismos vivos. - Conhecer as tcnicas principais de Engenharia Gentica e demonstrar algumas das suas aplicaes no diagnstico de doenas genticas e na Biotecnologia.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL):

Problem-Based Learning (PBL):

Outra:

Especificar qual:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 7 de 8

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

N/A N/A N/A 5 N/A 5 N/A N/A 20 N/A N/A 70

Participao Desempenho Relatrio Testes

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico Escala de 0 a 20 N/A N/A N/A N/A 8,5

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP)

Outros Exame final Prtico Terico

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres): Para os alunos

repetentes que no optem por frequentar novamente as aulas P, as notas, se ainda vlidas, sero contabilizadas em 30% e o exame final em 70%.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Bibliografia fundamental: Genes IX B. Lewin - Jones & Bartlett Publishers, 2007 Molecular Biology, 4th edition R. F. Weaver - McGraw-Hill, 2007

Pg.: 8 de 8

"Molecular Cell Biology, 6th edition H. Lodish, A. Berk, C.A. Kaiser, M. Krieger, M. P. Scott, A. Bretscher, H. Ploegh & P. Matsudaira W H Freeman & Co, 2007 Molecular Biology of the Cell, 4th edition B. Alberts, A. Johnson, J.Lewis, M. Raff, K. Roberts, P. Walter - Garland, 2002 Concepts of Genetics, 8th edition W. S. Klug & M. R. Cummings - Prentice-Hall, 2005 Molecular Biology of the Gene, 4th edition. J. D. Watson, N. H. Hopkins, J. W. Roberts, J. A. Steitz and A. M. Weiner - Addison-Wesley Pub Co, 2001 O mundo do RNA C.M. Arraiano e A.M. Fialho - LIDEL, 2007

Corpo docente Regente: Paolo De Marco e Ana Sofia Botelho Docentes: Paolo De Marco e Ana Sofia Botelho Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico: Doutoramento

Local e data:

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 5

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: BIOQUMICA I Carcter: Obrigatrio Crditos: 4,5 ECTS

rea cientfica: CBq Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL:126 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 26

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Terminologia, Biologia Celular, Fsica Aplicada, Qumica Fsica, Qumicas Geral e Inorgnica, Orgnica e Analtica;Mtodos e Tcnicas de Laboratrio; Mtodos Instrumentais de Anlise. Programa: I - Terico 1. Introduo Plano geral da disciplina; bibliografia. Conceitos gerais sobre as propriedades e termodinmica dos sistemas vivos. 2. Aminocidos e Protenas Propriedades fsico-qumicas dos aminocidos constituintes das protenas. Ligao peptdica. Estruturas primria, secundria, terciria e quaternria. Modificao de protenas por acetilao, hidroxilao, carboxilao, glicosilao, acilao com cidos gordos, fosforilao e adenilao. Desnaturao.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 2 de 5

3. Alosteria Mioglobina e hemoglobina. Transporte de O2, CO2 e H+ pela hemoglobina. Alteraes estruturais da hemoglobina por oxigenao e por interaco com outros ligandos. Efeito de Bohr. Modelos sequencial e concertado para interaces alostricas. 4. Enzimas Noes fundamentais. Ribozimas. Equao de Michaelis-Menten; transformao de Lineweaver-Burk. Inibio: inibidores irreversveis e reversveis (competitivos e no competitivos). Compostos anlogos aos estados de transio. Anticorpos catalticos. Enzimas alostricas; retroinibio; passo comprometido. Regulao: interaces alostricas, modificaes covalentes, clivagem proteoltica. 5. Hidratos de Carbono Mono, oligo e polissacardeos. Projeces de Fischer. Mutarrotao. Formas furansicas e piransicas. Frmulas de Haworth. Ligaes O- e N-glicosdicas; sacarose, maltose, lactose, glicognio, amido, celulose, quitina. Glucosaminoglicanos; proteoglicanos. 6. Lpidos cidos gordos e icosanides; acilgliceris; ceras; fosfoglicerdeos; plasmalognios; esfingofosfolpidos; glicolpidos; esterides. Lpases e fosfolpases. 7. Membranas. Disperso de lpidos polares em meio aquoso: micelas, mono e bicamadas; liposomas e vesculas unilamelares. Biomembranas: modelo de Singer e Nicolson; dinmica membranar de lpidos e protenas; assimetria; fluidez; ionforos. 8. Nucletidos. Estruturas e principais funes. 9. Vitaminas. Classificao, estruturas e principais funes. II - Prtico e Terico-Prtico. 1. Determinao da concentrao de fosfato inorgnico. 2. Determinao da concentrao de protenas pelo mtodo do biureto. 3. Estudo da estabilidade da mioglobina por espectroscopia no visvel. 4. Estudo da influncia da temperatura e do pH na actividade da fosftase alcalina. 5. Estudo da influncia das concentraes de enzima e de substrato numa reaco enzimtica. 6. Estudo cintico duma reaco catalisada pela fosftase alcalina: determinao de Vmax e KM. 7. Estudo cintico duma reaco catalisada pela fosftase alcalina na presena dum inibidor. 8. Determinao da concentrao de glucose por um mtodo enzimtico. 9. Determinao da concentrao de triacilgliceris por um mtodo enzimtico. 10. Revises.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 3 de 5

Competncias: Familiaridade com a linguagem bioqumica e, especialmente, com a estrutura e propriedades fsico-qumicas das principais molculas componentes dos sistemas vivos.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) : Outra: Especificar qual:

Problem-Based Learning (PBL):

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 5

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

0 0 13,5 0 0 0 0 0 0 76,5 1,5 8,5

Participao Desempenho Relatrio Testes

Outros (especificar quais): Terica Exame final Terico-Prtico Terico

Testes

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

Escala de 0 a 20 n/a n/a n/a n/a

Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP) n/a n/a n/a n/a

Outros Exame final Prtico

Terico e tericoClassificao final da unidade curricular 10 prtico igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres): N/A

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Bibliografia fundamental:

Pg.: 5 de 5

Berg, J.M., Tymoczko, J.L., Stryer, L., 2006. Biochemistry (6th ed.). W.H. Freeman. Nelson, D.L., Cox, M.M., 2008. Lehninger Principles of Biochemistry (5th ed.). Worth. Frasto da Silva, J.J.R., Williams, R.J.P., 2001. The Biological Chemistry of the Elements - The Inorganic Chemistry of Life (2nd ed.). Oxford University Press.

Corpo docente Regente: Octvio Filgueiras Docentes: Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico:

Local e data:

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 7

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO EM CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado)

ANO LECTIVO: 2009/2010


Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: Farmacognosia Carcter: Obrigatrio Crditos: 4.5 ECTS

rea cientfica: CFarm Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 126 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 26

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Biologia Celular, Botnica, Mtodos e Tcnicas de Laboratrio, Qumica Orgnica I e Qumica Analtica Programa: Programa Terico

1. Farmacognosia. Generalidades e definio. * Referncias histricas * Noes de planta medicinal; droga e frmaco; medicamento * Importncia do estudo das plantas medicinais * Diversas formas de abordagem ao estudo dos frmacos

2. Processos de obteno e conservao de matrias-primas vegetais * Cultura e colheita das espcies vegetais * Processos de conservao * Controlos de qualidade

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 2 de 7

3. Frmacos com essncias (leos essenciais) * Generalidade e estrutura qumica * Biognese * Localizao histolgica * Processos de extraco e purificao * Propriedades farmacolgicas e toxicidade * Estudo de alguns frmacos com interesse em Farmcia e na Indstria Alimentar e de Cosmtica * Frmacos com leo-resinas

4. Frmacos de natureza glucdica * Frmacos contendo oses e holsidos * Generalidades * Caracteristicas estruturais * Propriedades gerais * Principais classes * Principais compostos holosdicos usados em Farmcia * Frmacos contendo compostos derivados de holsidos - compostos poliurnicos * Referncia aos compostos de maior interesse em Farmcia e na Indstria Alimentar

5. Frmacos contendo alcalides * Generalidades * Caracteristicas estruturais * Propriedades gerais * Processos de extraco * Classificao * Frmacos com alcalides de ncleo isoquinoleico * Generalidades * Biognese * Frmacos com interesse em Farmcia * Frmacos com alcalides de ncleo indlico * Generalidades * Biognese * Frmacos com interesse em Farmcia * Frmacos com alcalides de ncleo piperidnico * Generalidades * Biognese * Frmacos com interesse em Farmcia * Frmacos com alcalides de ncleo do tropano * Generalidades * Biognese * Frmacos com interesse em Farmcia * Frmacos da cravagem do centeio * Generalidades * Frmacos com interesse em Farmcia 6. Frmacos contendo hetersidos * Generalidades * Caracteristicas estruturais * Classificao * Hetersidos cardiotnicos * Frmacos mais importantes em termos farmacolgicos * Hetersidos flavnicos * Generalidades
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


* Biognese * Frmacos com interesse em Farmcia * Hetersidos antraquinnicos * Generalidades * Biognese * Frmacos com interesse em Farmcia * Hetersidos cianogenticos * Generalidades * Biognese *Frmacos com interesse em Farmcia * Saponsidos Generalidades *Frmacos com interesse em Farmcia 7. Frmacos contendo taninos * Generalidades * Biognese * Frmacos com interesse em Farmcia

Pg.: 3 de 7

Programa Prtico

Trabalho n1 I - ESSENCIAS (Essncia de Hortel-Pimenta) 1. Cromatografia 2. Densidade relativa 3. ndice de refraco 4. leos gordos e leos essenciais resinificados 5. Doseamento de steres Trabalho n2 II - RESINAS (Blsamo de tolu - F. P. - IV) 1. Ensaios organolpticos e de solubilidade 2. Identificao do cido cinmico 3. Pesquisa de fenis 4. Pesquisa de pez Louro (falsificaes) 5. ndices qumicos analticos 5.1 ndice de Acidez 5.2 ndice de saponificao

Trabalho n3 ENSAIOS SOBRE AMIDOS 1. Observao microscpica - Amido de trigo, amido de arroz, amido de milho e amido de batata. 2. Ensaios de identificao - F. P. - V 3. Observao do poder redutor ENSAIOS SOBRE GOMAS I - Goma arbica 1. Ensaios de identificao - F. P. - V 2. Ensaios de pesquisa de matrias estranhas F. P. - V
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


2.1 Agar-agar e goma adraganta 2.2 Amido e dextrinas 2.3 Taninos II - Agar - agar 1. Ensaios de identificao F. P. - V 2. Ensaios de pesquisa de matrias estranhas F. P - V 2.1 Matrias insolveis 2.2 Gelatina 3. ndice de intumescncia Trabalho n4

Pg.: 4 de 7

II-PESQUISA DE ALCALIDES 1. Ensaios gerais pesquisa de alcalides numa planta. 1.1. Ensaio prvio 1.2. Ensaio de confirmao 1.3. Identificao dos alcalides na Quina 2. Identificao dos alcalides na beladona Trabalho n5 I-HETERSIDOS ANTRACNICOS 1. Ensaios de pesquisa de compostos antraquinnicos livres e combinados: 1.1. Pesquisa de compostos antraquinnicos livres 1.2. Pesquisa de compostos antraquinnicos combinados. 1.3. Pesquisa dos O-hetersidos 1.4. Pesquisa dos C-hetersidos

II-HETERSIDOS CIANOGENTICOS 1. Ensaios de pesquisa de compostos cianogenticos no Hidrolato de Loureiro Cerejeiro. 1.1. Pela reaco de Guignard 1.2. Pela reaco de azul da Prssia 2. Doseamento: HCN no Hidrolato de Loureiro Cerejeiro F.P.IV Trabalho n6: I-HETERSIDOS CARDIOTNICOS 1. Ensaios de identificao 1.1. Reaco de Kedde 1.2. Reaco de xantidrol 1.3. Reaco de Liebermann-Buchard 1.4. Reaco de Keller-kiliani 1.5. Reaco de Baljet II-TANINOS 1.1. Reaco com a gelatina 1.2. Reaco com alcalides 1.3. Reaco com sais de ferro 1.4. Reaco com o acetato de chumbo 1.5. Reaco com o formol-clordrico

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 5 de 7

Competncias: a) introduzir os alunos no conhecimento dos produtos naturais, especialmente os de origem vegetal, utilizados em Farmcia e em Medicina pela sua actividade farmacolgica e teraputica; b) integrar no frmaco de origem vegetal, os conhecimentos adquiridos noutras disciplinas, nomeadamente, Botnica, Qumica Orgnica, etc; c) apresentar aos alunos as possibilidades que a investigao na rea dos produtos naturais tem para o futuro da Farmcia; d) avaliar a qualidade dos frmacos e drogas de origem vegetal e os factores que influnciam a sua qualidade; e) familiarizar os alunos com a extraco, isolamento e caracterizao dos constituintes biolgicamente activos das drogas de origem vegetal., bem como, usos teraputicos, toxicidade e possveis interaces.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) :

Problem-Based Learning (PBL):

Outra:

Especificar qual:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 6 de 7

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

N/A N/A N/A N/A N/A 5 30 5 N/A 10 30 50


(*), (**) (*) Avaliao prtica laboratorial.

Participao Desempenho Relatrio Testes

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico

Monografia

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

Escala de 0 a 20

Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP)

9,5

(**)

Outros Exame final Prtico Terico 9,5 9,5 EC RP

EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres): podem realizar o exame terico nas pocas previstas oficialmente para o efeito, mantendo a classificao da componente prtica da disciplina. (**) A no obteno da avaliao prtica contnua 9,5/20 valores implica exame PL obrigatrio.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Bibliografia fundamental: 1. Apontamentos das aulas tericas e prticas

Pg.: 7 de 7

2. A. Proena da Cunha, (2005). Farmacognosia e Fitoqumica. Fundao Calouste Gulbenkian, Lisboa 3. A. Proena da Cunha, Alda P. da Silva e Odete R. Roque (2003). Plantas e Produtos Vegetais em Fitoterapia. Fundao Calouste Gulbenkian, Lisboa. 4. Alosio F. Costa, Farmacognosia (1986), Vol. I, II and III, Fundao Calouste Gulbenkian, Lisboa. 5. Farmacopea Portuguesa V, 1989 e VII, 2002. 6. Farmacopea Europea. - 2005

Corpo docente Regente: Rui Morais Docentes: Cludia Ribeiro Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico: Licenciatura

Local e data: 12/02/2009

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 5

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS

Unidade Curricular: Fisiologia I Carcter: Obrigatrio Crditos: 5 ECTS

rea cientfica: CINCIAS BIOLGICAS Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 140 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 26

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Programa: PRINCPIOS FISIOLGICOS Estrutura viva: aspectos gerais da sua organizao, funcionamento e desenvolvimento Organizao do corpo humano * Noo de tecido e de estruturao orgnica * Fluidos orgnicos e sua distribuio por compartimentos * Composio dos vrios fluidos * Homeostasia Base molecular: da evoluo, do desenvolvimento e envelhecimento A BASE MOLECULAR DA COMUNICAO ENTRE AS CLULAS As hormonas Os neurotransmissores A BASE MOLECULAR DA COMUNICAO NO INTERIOR DAS CLULAS SANGUE Funes gerais e composio. Volume total de sangue e sua distribuio Plasma sanguneo: composio e funes dos seus componentes

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Hematopoiese Eritrcitos Leuccitos Transfuso sangunea. Grupos sanguneos: sua determinao Plaquetas: produo e funes Hemstase. Mecanismo da coagulao. Anomalias da coagulao. Fibrinlise. O MSCULO Tipos de fibras musculares Fibra muscular esqueltica: * Morfologia * Fisiologia da contraco e relaxamento * Propriedades dos msculos no organismo intacto Fibra muscular lisa: * Morfologia * Fisiologia da contraco e relaxamento * Caractersticas e distribuio no organismo intacto Fibra muscular cardaca: * Morfologia * Fisiologia da contraco e relaxamento * Automatismo O CORAO Fisiologia do msculo cardaco Ciclo cardaco Regulao da funo cardaca Efeito do exerccio na funo cardaca Efeito dos principais ies sobre a funo cardaca Efeito da temperatura sobre o corao CIRCULAO Circulao sistemtica Sistema linftico Circulao pulmonar * Anatomo-fisiologia da circulao pulmonar Circulao coronria * Isquemia do miocrdio APARELHO RESPIRATRIO Vias respiratrias. Pulmes. Movimento torcicos. Inspirao e expirao Volumes de ar na respirao. Capacidades pulmonares. Espao morto Transporte de gases pelo sangue Regulao da respirao

Pg.: 2 de 5

Competncias: Reconhecimento de elementos centrais da fisiologia humana e das relaes dialcticas destes com o comportamento.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental:

Pg.: 3 de 5

Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) : Outra: Especificar qual:

Problem-Based Learning (PBL):

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 5

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

na na na na na na na na na Os alunos que no obtenham a classificao mnima de 9,5 (mdia das 2 Av. Parcelares) podero propor-se apenas a exame na poca de recurso

Participao Desempenho Relatrio Testes Nota mnima de 7,0 em cada momento de avaliao. A mdia final ter de ser obrigatoriamente 9,5

Outros: Avaliaes Parcelares Prtico Terico

100

Exame final

na na Escala de 0 a 20 na na 10 na 10 Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP) na na EC na

Notas mnimas:
Avaliao contnua Terico-Prtica PrticoLaboratorial/Prtico Outros Exame final Prtico Terico

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres): Os alunos

repetentes e que tenham sido dispensados da frequncia das aulas podero aceder a exame final (poca normal) sendo considerada a classificao da avaliao contnua do ano transacto.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 5 de 5

Bibliografia fundamental: Seeley, Stephens, Tate. Anatomia & Fisiologia. 6a edio, 2005. Lusodidacta Guyton & Hall. Tratado de Fisiologia Mdica. ltima edio. Guanabara Koogan. William F. Ganong. Review of Medical Physiology. ltima edio. Appleton & Lange. Robert M. Berne, Matthew N. Levy, Bruce M. Koeppen, Bruce A. Stanton. Physiology. ltima edio. Mosby. Vander, Sherman, Luciano. Human Physiology. ltima edio. WCB/McGraw-Hill.

Corpo docente Regente: Professor Doutor Antnio Almeida Dias Docentes: Dr. Sofia Joo Carreira Prof. Doutor Pedro Esteves Mestre Lus Bernardo Dr. Pedro Cortinhas Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico: Licenciatura Doutoramento Mestrado Licenciatura

Local e data: 05-11-2010

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 7

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS

Unidade Curricular: Fisiologia II Carcter: Obrigatrio Crditos: 5 ECTS

rea cientfica: CINCIAS BIOLGICAS Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 140 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

26

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Programa: APARELHO DIGESTIVO Princpios gerais da digesto. Transporte e mistura dos alimentos no aparelho digestivo: Ingesto de alimento: Mastigao. Deglutio. Peristaltismo esofgico. Funo de armazenamento do estmago. Esvaziamento gstrico. Movimentos de mistura e propulso do intestino delgado. Funo da vlvula ileocecal. Movimentos do intestino grosso. Defecao.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 2 de 7

Funes de secreo do aparelho digestivo: Secreo salivar. Secreo esofgica. Secreo gstrica. Secreo pancretica. Secreo biliar. Secrees do intestino delgado. Secrees do intestino grosso. Digesto e absoro no aparelho digestivo: Digesto dos hidratos de carbono. Digesto de protenas. Digesto de gorduras. Mecanismos bsicos de absoro. Absoro de gua, ies e nutrientes. Formao das fezes. Regulao neuronal e endcrina do aparelho digestivo. APARELHO URINRIO O rim: Anatomia. Suprimento sanguneo. O nefrnio: Filtrao glomerular. Factores que alteram a intensidade da filtrao glomerular. Composio do filtrado glomerular. Funes dos tbulos. Formao da urina: Reabsoro e secreo pelos tbulos renais: Mecanismos passivos e activos. Regulao da funo renal: Controlo nervoso. Controlo hormonal. Formao de urina diluda. Formao de urina concentrada. Transporte da urina pelos ureteres. Mico.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Equilbrio cido-base: Defesa contra alteraes na concentrao do io hidrognio: Sistemas tampo. Pulmes. Rim. Equilbrio hidroelectroltico. Outras funes do rim. SISTEMA NERVOSO Organizao geral do sistema nervoso Funes do sistema nervoso. O neurnio. Tecido nervoso. Clulas da Glia. Transmisso de informao atravs dos neurnios. Transporte axonal. Sinapses elctricas. Sinapses qumicas. Sistema nervoso central e perifrico. Ambiente do neurnio. Sistema nervoso autnomo: Simptico: Transmisso qumica. Receptores adrenrgicos. Parassimptico: Transmisso qumica. Receptores colinrgicos. Funes do sistema nervoso autnomo. Interaces entre o simptico e o parassimptico. Sistema nervoso motor: -motoneurnios. Somao temporal e espacial. Fusos musculares e rgos tendinosos de Golgi. Reflexos. Organizao de vias motoras descendentes. Regulao cerebelar da postura e do movimento. Sistema sensorial geral: Campos receptivos. Adaptao dos receptores sensoriais. Codificao sensorial. Linhas especificas sensoriais. Tipos de receptores.
IE.52B/04

Pg.: 3 de 7

Ficha de Unidade Curricular


Dermtomas, esclertomos e mitomos. Crtex sensorial. Sentidos especiais: Sistema visual. Sistema auditivo. Sistema vestibular Olfacto. Paladar. Funes superiores do sistema nervoso: Conscincia. Raciocnio. Percepo. Estados de conscincia: O sono. A ateno. Aprendizagem. Tipos de aprendizagem. Memorizao. Linguagem. Dominncia cerebral. ENDOCRINOLOGIA Sistema neuroendcrino Princpios bsicos da aco hormonal:

Pg.: 4 de 7

Receptores hormonais e a sua activao. Mecanismos de segundos mensageiros na mediao das funes hormonais intracelulares. Relao da hipfise com o hipotlamo Fisiologia da neurohipfise: Neurohipfise. Funo e regulao da secreo das hormonas neurohipofisrias Fisiologia da adenohipfise: Adenohipfise. Funo e regulao da secreo das hormonas adenohipofisrias. Funo do lbulo intermdio da hipfise. Fisiologia das tirides: Funo e regulao da secreo das hormonas da tiride.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Fisiologia das paratirides: Funo e regulao da secreo paratiroideia. Metabolismo do clcio e do fosfato. Papel da vitamina D na absoro do clcio e fosfato. Fisiologia do pncreas: Funo e regulao da secreo endcrina pancretica. Fisiologia das supra-renais: A medula da supra-renal. Funo e regulao da secreo das hormonas medulares. O crtex da supra-renal. Funo e regulao da secreo dos esterides corticais. Fisiologia dos ovrios: Hormonas sexuais femininas. Regulao ovrica. Gestao e gravidez. Fisiologia dos testculos: Hormonas sexuais masculinas. Regulao da funo testicular.

Pg.: 5 de 7

Competncias: Reconhecimento de elementos centrais da fisiologia humana e das relaes dialcticas destes com o comportamento.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) : Outra: Especificar qual:

Problem-Based Learning (PBL):

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 6 de 7

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

na na na na na na na na na Os alunos que no obtenham a classificao mnima de 9,5 (mdia das 2 Av. Parcelares) podero propor-se apenas a exame na poca de recurso

Participao Desempenho Relatrio Testes Nota mnima de 7,0 em cada momento de avaliao. A mdia final ter de ser obrigatoriamente 9,5

Outros: Avaliaes Parcelares Prtico Terico

100

Exame final

na na Escala de 0 a 20 na na 10 na 10 Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP) na na EC na

Notas mnimas:
Avaliao contnua Terico-Prtica PrticoLaboratorial/Prtico Outros Exame final Prtico Terico

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres): Os alunos

repetentes e que tenham sido dispensados da frequncia das aulas podero aceder a exame final (poca normal) sendo considerada a classificao da avaliao contnua do ano transacto.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 7 de 7

Bibliografia fundamental: Seeley, Stephens, Tate. Anatomia & Fisiologia. 6a edio, 2005. Lusodidacta Guyton & Hall. Tratado de Fisiologia Mdica. ltima edio. Guanabara Koogan. William F. Ganong. Review of Medical Physiology. ltima edio. Appleton & Lange. Robert M. Berne, Matthew N. Levy, Bruce M. Koeppen, Bruce A. Stanton. Physiology. ltima edio. Mosby. Vander, Sherman, Luciano. Human Physiology. ltima edio. WCB/McGraw-Hill.

Corpo docente Regente: Professor Doutor Antnio Almeida Dias Docentes: Dr. Sofia Joo Carreira Prof. Doutor Pedro Esteves Mestre Lus Bernardo Dr. Pedro Cortinhas Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico: Licenciatura Doutoramento Mestrado Licenciatura

Local e data: 05-11-2010

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 6

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: IMUNOLOGIA Carcter: Obrigatrio Crditos: 4.5 ECTS

rea cientfica: CINCIAS BIOLGICAS Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 126 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 13

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

13

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Nas reas da Biologia celular, Bioqumica, Biologia molecular. Programa: Programa Terico 1- INTRODUO GERAL IMUNOLOGIA Viso global do sistema imunolgico. Breve perspectiva histrica sobre a evoluo da Imunologia (teorias imunolgicas e evoluo do sistema imune nos Vertebrados). Imunidade inata e adaptativa. Caractersticas do reconhecimento da imunidade inata e adaptativa. Componentes do sistema de imunidade inata e adaptativa. 2- CLULA E RGOS DO SISTEMA IMUNITRIO Clula estaminal hematopoitica e a hematopoiese. Funes e caractersticas das clulas do sistema imunitrio: Clulas linfides (linfcitos B e T, Natural killer); Clulas mielides (fagcitos mononucleares, moncitos, macrfagos, clulas dendrticas, granulcitos (neutrfilos, eosinfilos, basfilos, mastcitos). rgos do sistema imunitrio. rgos primrios: medula ssea e timo. rgos secundrios: gnglios linfticos, bao, tecidos linfides associados s mucosas, tecidos linfides associados pele. O sistema de circulao linftico. 3- ANTIGNIOS Antignios, eptopes, haptenos. Imunogenicidade versus Antigenicidade. Factores que influenciam a imunogenicidade. Propriedades das eptopes B e T.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 2 de 6

4- IMUNOGLOBULINAS Estrutura e funo. Caractersticas relacionadas com o reconhecimento dos antignios. Caractersticas relacionadas com as funes efectoras (opsonizao, ADCC, activao do complemento, transcitose). Anticorpos monoclonais e policlonais. Breve introduo organizao dos genes das imunoglobulinas e aos mecanismos de gerao da sua diversidade. 5- O COMPLEXO MAJOR DE HISTOCOMPATIBILIDADE (CMH) Estrutura e funo das molculas de CMH. A organizao gnica e hereditariedade do CMH no homem e nos murganhos. Localizao e tipos de loci de CMH. Polimorfismo. Distribuio e regulao da expresso das molculas CMH. Breve apresentao de desordens no CMH. 6- PROCESSAMENTO E APRESENTAO DE ANTIGNIOS Via citoslica (antignios endgenos) e via endoctica (antignios exgenos). Restrio CMH. Propriedades e funes das clulas apresentadoras de antignios (APCs). Comparao da apresentao de antignios endgenos e exgenos pelas molculas CMH classe I e classe II e CD1. 7- LINFCITOS Linfcitos T: Ontogense das clulas T. Maturao, diferenciao e activao das clulas T. O desenvolvimento dos timcitos e a organizao estrutural do timo. A seleco positiva e negativa dos linfcitos. Estrutura geral do receptor das clulas T (TCR) e molculas acessrias. Co-receptores CD4 e CD8. As molculas co-estimuladoras nas APCs e os correspondentes receptores nas clulas T: B7-1 (CD80) e B7-2 (CD86) nas APCs e CD28 e CTLA-4 nas clulas T em repouso. Sinais necessrios para activao da clula T. A expresso de molculas co-estimuladoras. O papel do CTLA-4. Linfcitos TH1, TH2 e Treg. Linfcitos B: estrutura geral do receptor das clulas B (BCR) e molculas acessrias. Ontogense das clulas B. Maturao, diferenciao e activao das clulas B. Seleco negativa de clulas B imaturas. Caractersticas gerais da resposta humoral primria e secundria. Reconhecimento e activao da clula B induzida por antignios timo-dependentes e timo-independentes. Linfcitos NK e NKT. Caractersticas gerais. 8- MECANISMOS EFECTORES DA RESPOSTA IMUNE Propriedades gerais das citocinas. Categorias funcionais das citocinas. Breve referncia aos receptores das citocinas e aos mecanismos de sinalizao. Citocinas que medeiam e regulam a imunidade inata e adaptativa. Citocinas secretadas por TH1, TH2. Doenas relacionadas com citocinas. Citocinas e teraputicas. Quimiocinas e molculas de adeso na inflamao. 9- SISTEMA DO COMPLEMENTO As vias de activao do complemento: via clssica, via alternativa e via das lectinas. As consequncias biolgicas da activao do complemento: a lise celular, a opsonizao de antignios, a solubilizao de complexos imunes, as respostas inflamatrias. Alguns aspectos das deficincias no complemento. 10- MECANISMOS EFECTORES MEDIADOS POR CLULAS. Respostas efectoras mediadas por clulas T (TH1, TH2, DTH). Clulas T CD8+ citotxicas. As clulas NK no mecanismo ADCC. 11- ACTIVIDADES E DESORDENS NO SISTEMA IMUNE Conceito de imunizao passiva e activa. Concepo de vacinas para imunizao activa Vacinas de organismos inteiros, Vacinas compostas por macromolculas purificadas Vacinas com vectores recombinantes, Vacinas de DNA. Conceitos gerais sobre: Reaces de Hipersensibilidade: Tipo I, II, III, IV. Significado da tolerncia imunolgica no contexto do equilbrio da Imunostasia Desregulao da resposta imune: imunodeficincias primrias e adquiridas e imunopatologias. Referncia a certas doenas autoimunes, tumorais e transplantes. Caractersticas gerais das respostas imunes a microrganismos (vrus, bactrias, parasitas e fungos). Alguns aspectos da evaso aos mecanismos imunes pelas bactrias extracelulares, intracelulares, vrus e parasitas.

Programa Prtico (PL)


IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 3 de 6

Realizao de 6 trabalhos prticos: Tcnica de aglutinao: determinao do grupo sanguneo ABO e Rhesus. Localizao dos rgos linfides primrios e secundrios (Manipulao experimental de ratinhos D1) (medula ssea, bao, ndulos linfticos, amgdalas, placas de peyer) Preparao de suspenses celulares e contagem de clulas. Contagem de clulas do bao e gnglios linfticos, e contagem de clulas obtidas de uma lavagem intraperitoneal (clulas aderentes) (modelo experimental). Separao de clulas mononucleares do sangue perifrico humano e anlise por citometria de fluxo Doseamento de imunoglobulinas humanas sricas pela tcnica de ELISA. Pesquisa de anticorpos especficos (humanos) pela tcnica de IF. Programa Terico-Prtico (TP) Temticas a abordar (expositivas e/ou discusso de artigos cientficos) Modelos experimentais em Imunologia: sistemas in vivo e em vitro. Descrio de ratinhosinbred, ratinhos transgnicos e knock-out. Ratinhos SCID e NUDE. Sistema da transfere adoptivo. Sistema de cultura celular: linhas linfides primrias e linhas hbridas. Cultura celular e Hibridao celular. Preparao de anticorpos monoclonais (conceito, construo e aplicaes), Preparao de anticorpos policlonais (conceitos tericos). Mtodos de anlise utilizados em Imunologia: placas hemolticas, tcnicas de imunocito(histo)qumica, citometria de fluxo (FACS), ELISA, RT-PCR, Immunoblotting. Separao de clulas mononucleares do sangue perifrico humano. Diferenciao e marcadores de membrana. Modelao da resposta imunolgica; anlise e exerccios prticos. Apresentao e desenvolvimento de temticas e/ou artigos cientficos pelos alunos, com o objectivo de aplicar e desenvolver os conhecimentos tericos e prticos da imunologia. Competncias: O objectivo principal, da componente terica, a de que o aluno adquira uma viso global da resposta imunolgica, a integrao dos diferentes tipos celulares e moleculares implicados, e a sua regulao tanto global como especifica. Em relao, parte aplicada, centra-se numa sucinta viso dos mecanismos de defesa contra microrganismos e tumores, numa anlise dos diversos sndromes e patologias fundamentais (congnitos e adquiridos) e nas bases de manipulao da resposta imune. Na parte prtica, que o aluno conhea os fundamentos e aplicaes das tcnicas imunolgicas bsicas. Que conceptualize de forma prtica alguns aspectos tericos, em especial na caracterizao e funcionalidade das clulas implicadas na resposta imune. Perfil de competncias: Conhecer os fundamentos da imunologia: desenvolvimento do sistema imunolgico, mecanismos celulares e moleculares integrados da resposta imune. Compreender os mecanismos celulares e moleculares dos processos patolgicos mais relevantes (autoimunidade, tumores, doenas infecciosas). Familiarizar-se e executar algumas tcnicas imunolgicas. Analisar artigos cientficos. Elaborar estudos experimentais com base em conceitos imunolgicos.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) : Outra:


IE.52B/04

Problem-Based Learning (PBL):

Especificar qual: Discusso de artigos cientficos

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 6

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 5 de 6

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

N/A N/A N/A N/A 2.5% N/A 1.25% 3.75% 12.5% 5% N/A 75% (**) Trabalho e/ou artigo cientfico a expor/desenvolver/ discusso

Participao Desempenho Relatrio Testes

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico Escala de 0 a 20

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP) N/A EA*

Outros Exame final Prtico Terico 10 N/A

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres): (**) - Realizar-se-

o no mximo 4 mini-testes, que incluem matria das aulas T, TP e PL. (*) - O aproveitamento na avaliao contnua implica realizar no mnimo 4 trabalhos prticos e 2 minitestes.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 6 de 6

Bibliografia fundamental: Kuby, Immunology, 5th Edition (2005). Freeman and Company Arosa F. e Cardoso E., Fundamentos de Imunologia, 1th Edition (2007). Lidel. Abbas & Lichtman, Basic Immunology Functions and disorders of the immune system, 2th Edition (2004). Saunders. Gerd-Rudiger Burmester & Pezzutto, Color Atlas of Immunology (2003), Thieme basis sciences. Janeway. Immunobiology. 5th Edition (2001). Churchill Livingstone Goldsby, Inmunologia, 5Edicin (2004). Rustica Paul. Fundamental Immunology. 5th Edition (2003). Lippicott-Raven

Corpo docente Regente: Alexandra Viana da Costa Docentes: Alexandra Vianada Costa Grau acadmico: PhD Grau acadmico: PhD

Local e data: Gandra , 22 Junho 2010

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 7

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: Mtodos Instrumetais de Anlise I Carcter: Obrigatrio Crditos: 5 ECTS

rea cientfica: Cincias Fsicas e Qumicas Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 140 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 39

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): conhecimentos de matemtica e qumica do ensino secundrio Programa: Introduo aos mtodos instrumentais de anlise Anlise Instrumental: mtodos espectroscpicos, mtodos de separao analtica, mtodos electroanalticos Constituio bsica de um Instrumento Critrios numricos usados para a seleco de um Mtodo Analtico: preciso, exactido, sensibilidade, noo de intervalo dinmico e de limite de deteco, selectividade. Validao de Mtodos Analticos Mtodos espectroscpicos Propriedades ondulatrias de uma radiao electromagntica (REM), natureza corpuscular de uma REM (Bases da Mecnica Quntica). Regies do espectro electromagntico sua interligao com os espectros de absoro nas zonas das radiaes ultravioleta-visvel (UV/Vis), infravermelho (IV), e microondas. Exemplos de espectros de absoro e de emisso atmicos e moleculares exemplificativos da absoro/emisso de REM nas zonas UV-Vis e IV.
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 2 de 7

Bases da Espectroscopia Lei de Lambert-Beer e termos usados em espectroscopia: absorvncia (A), trasmitncia (T), percurso ptico (p.o), concentrao (g/L ou mol/L), absortividade (a), absortividade molar (). Medio experimental de A vs T. Ocorrncia de fenmenos de refleco e disperso do feixe incidente da REM no contentor da amostra. Modo de compensar os fenmenos atrs referidos. Aplicao da Lei de Beer a misturas Limitaes da Lei de Beer: limitaes reais, desvios qumicos Lei de Beer, desvios fsicos Lei de Beer. Modos de evitar ou compensar os fenmenos atrs referidos. Componentes dos Instrumentos usados em Espectroscopia Molecular de UV-Vis Constituio bsica dos instrumentos usados em espectroscopia ptica. Esquemas de aparelhos usados em espectroscopia de absoro, emisso. Constituio detalhada dos componentes dos instrumentos usados em espectroscopia de absoro molecular nas zonas de UV-Vis: 1 Materiais pticos (lentes/ prismas, redes, filtros/ cuvettes) a usar em cada zona do espectro electromagntico. 2 Fontes de radiao: Caractersticas gerais de uma fonte. Fontes de radiao contnuas (lmpadas de Tungstnio, Deutrio e Hidrognio). 3 Selectores de comprimento de onda. Caractersticas gerais. Selectores de comprimento de onda descontnuos (modo de funcionamento dos filtros de absoro e de interferncia). Selectores de comprimento de onda contnuos. Apresentao esquemtica de um monocromador com referncias detalhadas aos seguintes aspectos: fenda de entrada, lente colimadora ou espelho, elemento de disperso da REM (prisma ou rede), lente de focagem ou espelho, fenda de sada. Diferenas entre o modo de funcionamento de um prisma e uma rede (vantagens e desvantagens de cada uma). Relao entre anlises quantitativas e qualitativas e abertura da fenda de sada de um monocromador. 4 Detectores. Caractersticas gerais de um detector. Descrio detalhada de vrios detectores de fotes Fotomultiplicadores, Fotodiodos de Slica) Relao entre os vrios detectores de fotes referindo custos vs vantagens de uso em diferentes situaes. Referncia sua utilizao na zona do UV-Vis. Aplicaes da Espectrometria de UV-Vis Espcies absorventes e solventes usados. Molculas Orgnicas. Efeito dos electres situados em orbitais sigma, sigma* , pi, pi*, n, sobre os espectros de absoro molecular. Grupos Cromforos. Anlise de vrias situaes exemplificativas. Ies inorgnicos. Relao entre os electres das orbitais d dos ies metlicos de transio e os espectros de absoro molecular. Instrumentos usados em Espectroscopia ptica de UV-Vis Fotmetros. Explicao detalhada com apresentao de esquemas. Espectrofotmetros de feixe simples. Explicao detalhada com apresentao de esquemas e fotografias. Referncia a vantagens e limitaes de uso. Epectrofotmetros de feixe duplo com feixes separados no tempo ou no espao. Explicao detalhada de cada situao anteriormente referida. Apresentao de esquemas e fotografias. Referncia a vantagens e limitaes no uso de cada tipo de instrumento. Espectrofotmetro com deteco diode-array. Explicao detalhada com apresentao de esquemas, fotografias, e vantagens do uso. Aplicaes quantitativas da espectroscopia ptica de UV-Vis Escolha do solvente adequado para a anlise em estudo. Escolha da largura da fenda de sada do
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 3 de 7

monocromador. Escolha do comprimento de onda mais adequado anlise. Escolha do mtodo quantitativo mais adequado anlise: 1 Mtodo Absoluto; 2 Mtodo da Curva de Calibrao; 3 Mtodo da Adio Padro (realizao de um problema tipo); 4 Mtodo das Determinaes Espectrofotomtricas Simultneas (sem sobreposio das espcies absorventes A e B, com sobreposio parcial da espcie absorvente A sobre a B, com sobreposio total das espcies absorventes A e B); 5 Titulaes Espectrofotomtricas (vantagens, limitaes, e visualizao de vrias situaes diferentes). Fluorescncia Fundamentos tericos e suas aplicaes analticas mais importantes Espectroscopia de Absoro Molecular IV Regies do espectro electromagntico situadas na zona dos IV. Zona mais usada para anlises farmacuticas. Vibraes Moleculares de Tenso e de Deformao. Limitaes das anlises na zona IV. Componentes dos Instrumentos usados em Espectroscopia de IV 1 Fontes de radiao: Reviso das caractersticas gerais de uma fonte. Descrio detalhada da Luva de Nernst e de um Globar. 2 Selectores de comprimento de onda. Reviso das caractersticas gerais. Apresentao esquemtica de um monocromador. Comparao com os componentes usados em UV-Vis (composio dos componentes pticos e fabrico das redes). 3 Detectores: Reviso das caractersticas gerais. Descrio detalhada dos Detectores Trmicos (Termopares, Termopilhas, Bolmetros, Detectores Pneumticos). Descrio dos Detectores Piroelctricos e Fotocondutores. Instrumentos usados em Espectroscopia de Absoro na regio IV Espectrofotmetros de feixe duplo com e sem transformao de Fourier (FTIR). Explicao detalhada, apresentao de esquemas e fotografias. Referncia a vantagens e limitaes no uso de cada tipo de instrumento. Aplicaes da Espectroscopia de Absoro Molecular IV: explicao detalhada do uso deste tipo de tcnica estendendo as anlises a slidos, lquidos e gases (referncia ao modo de preparao das amostras). Anlise Qualitativa: apresentao de espectros. Zona dos Grupos Funcionais e Zona de Impresso Digital. Anlise Quantitativa & Lei de Beer em IV. Componentes dos Instrumentos usados em Espectroscopia Atmica de UV-Vis 1 Fontes de radiao descontnuas (lmpadas de ctodo oco e de descarga sem elctrodos) e contnuas (Lmpada de xnon em arco). 2 Clulas (Atomizadores). Explicao detalhada das propriedades da atomizao por chama. Efeito da temperatura, propriedades das chamas, efeito da relao combustvel/comburente sobre os analitos. Descrio detalhada de: Nebulizador-Queimador de Fluxo Total e Fluxo Turbulento, Nebulizador-Queimador de Fluxo Laminar. Explicao detalhada das propriedades da atomizao electrotrmica e de um Atomizador Electrotrmico. Vantagens e limitaes relativamente atomizao por chama. Sistemas usados para a correco da radiao de fundo produzida pelas chamas. 3 Detectores e Amplificadores usados em Espectroscopia Atmica (referncia aos tubos fotomultiplicadores). Instrumentos usados em Espectroscopia de Absoro Atmica (EAA) Visualizao esquemtica de espectrofotmetros (EAA) de feixe simples e feixe duplo. Instrumentos usados em Espectroscopia de Emisso Atmica Visualizao esquemtica de espectrofotmetros (EEA) de feixe simples e feixe duplo. Interferncias capazes de afectarem a anlise quantitativa da EAA e da EEA: Interferncias espectrais, qumicas, e efeito da ionizao. Modos de minimizar as interferncias atrs mencionadas. Preparao de amostras e padres para EA. Comparao entre o modo de funcionamento e objectivos de anlise da EAA e da EEA.
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 7

Objectivos da disciplina: Proporcionar os fundamentos tericos e prticos dos mtodos de anlise mais relevantes para a prtica farmacutica de vertente laboratorial (anlises de rotina e de investigao cientfica). Esta disciplina ainda base de conhecimentos para todo o tipo de disciplinas especficas do Curso de Cincias Farmacuticas que requerem prtica laboratorial. Contedo Programtico Prtico Laboratorial e Terico Prtico Trabalho N 1 Apresentao dos Trabalhos Prticos relativos Espectroscopia de Absoro Molecular (UVVis e IV). Trabalho N 2 Representao dos espectros de transmitncia e absorvncia do io permanganato. Trabalho N 3 - Doseamento colorimtrico do crmio - Mtodo da curva de calibrao. Trabalho N 4 - Doseamento de permanganato de potssio numa soluo - aplicao do Mtodo de Adio Padro. Trabalho N 5 Determinao espectrofotomtrica simultnea do anio dicromato e do anio permanganato. Trabalho N 6 - Determinao espectrofotomtrica de pontos finais. Trabalho N 7 - Realizao e exposio de trabalhos sobre aplicaes da Espectroscopia UV-Vis. Trabalho N 8 Preparao de amostras para anlise em IV. Representao do espectro de transmitncia do cido acetil saliclico. Trabalho N 9- Apresentao dos trabalhos prticos relativos Espectroscopia Absoro & Emisso Atmicas. Trabalho N 10 Determinao da concentrao de ies metlicos em amostras de gua por espectrometria de absoro atmica. Trabalho N 11 - Realizao de trabalhos sobre aplicaes da Espectroscopia de Emisso e absoro atmicas. Apresentao dos mesmos. Trabalho N 12 - Resoluo de problemas baseados tanto nas aulas prticas como tericas. Trabalho N 13 Esclarecimento de dvidas. Competncias: - Proporcionar os fundamentos tericos e prticos dos mtodos de anlise mais relevantes para a prtica farmacutica de vertente laboratorial (anlises de rotina e de investigao cientfica). Esta disciplina ainda base de conhecimentos para todo o tipo de disciplinas especficas do Curso de Cincias Farmacuticas que requerem prtica laboratorial.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 5 de 7

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) :

Problem-Based Learning (PBL):

Outra:

Especificar qual:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 6 de 7

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

N/A N/A N/A - obrigatria a execuo de 2/3 do nmero de trabalhos laboratoriais previstos - Para todos os alunos que no obtenham a nota mnima ou no frequentem as aulas prticas lab. ser obrigatria a prestao de um exame prtico laboratorial

Participao Desempenho Relatrio Testes 40

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico Escala de 0 a 20 60 Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP)

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

10

EA

Outros Exame final Prtico Terico 10 RP

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres):

Para todos os alunos que no obtenham a nota mnima ou no frequentem as aulas prticas lab. ser obrigatria a prestao de um exame prtico laboratorial.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 7 de 7

Bibliografia fundamental: Skoog/West/Holler/Crouch - Fundamentos de Qumica Analtica Traduo da 8 Edio - Publicado por Thomson. Skoog/West/Holler - Qumica Analtica Sexta Edicon Publicado pela Mc Graw Hill Skoog/Leary - Anlisis Instrumental - Cuarta Edicon Publicado pela Mc Graw Hill

Corpo docente Regente: Maria Joo Tom C. S. Rocha Docentes: Marta Filipa T. Ribeiro Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico: Doutoramento

Local e data: 24/06/2010

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 5

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: Mtodos Instrumetais de Anlise II Carcter: Obrigatrio Crditos: 5,5 ECTS

rea cientfica: Cincias Fsicas e Qumicas Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 140 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 39

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): conhecimentos de matemtica e qumica do ensino secundrio Programa: Mtodos Electroqumicos Vantagens dos mtodos electroqumicos. Clulas electroqumicas (Galvnicas e Electrolticas). Conduo de corrente elctrica nas clulas electroqumicas- Potenciais de elctrodo. Elctrodos de Referncia Elctrodo padro de Hidrognio e Elctrodos de Referncia (Calomelanos e Ag/AgCl). Efeito da concentrao nos potenciais de elctrodo- Equao de Nernst. Potenciais formais. Elctrodos Indicadores Explicao detalhada dos Elctrodos Indicadores metlicos (1, 2 ordem e inertes). Explicao detalhada dos Elctrodos Indicadores de membrana de vidro (elctrodo de pH)- Erro cido e alcalino. Explicao detalhada dos Elctrodos Indicadores de membrana lquida. Explicao detalhada dos Elctrodos Indicadores de membrana cristalina. Explicao detalhada dos Elctrodos Indicadores de gases.
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 2 de 5

Aplicaes potenciomtricas directas Titulaes potenciomtricas (anlise de vrias situaes possveis). Mtodos Coulomtricos Queda ohmica; Polarizao por concentrao e Polarizao cintica. Condutimetria: condutividade especfica e condutividade equivalente; efeito da concentrao na condutividade equivalente; velocidade absoluta e mobilidade dos ies; condutividade inica equivalente; aplicaes das medies condutimtricas directas; titulaes condutimtricas. Mtodos Cromatogrficos Conceitos Cromatogrficos bsicos Noes de cromatograma, tr, tm, v, , W, K, k, etc. Optimizao dos Mtodos Cromatogrficos em coluna. Ajuste da velocidade de migrao dos solutos. Variveis que afectam a largura das bandas cromatogrficas. Resoluo das colunas cromatogrficas. Optimizao da eficincia das colunas cromatogrficas. Aplicaes da cromatografia Cromatografia Lquida de Alta Eficincia (HPLC): Princpio do Mtodo. Instrumentos e modo detalhado do seu funcionamento. Colunas para HPLC (Fases Normais e Reversas; Troca-Inica e Excluso). Eluentes mais usados. Cromatografia Gasosa (GC): Composio Bsica dos Instrumentos usados em GC e modo detalhado do seu funcionamento. Colunas usadas em GC Fases mveis mais usadas. Preparao das amostras para anlise em GC. Aplicaes da GC. Comparao entre HPLC e GC Contedo Programtico Prtico Laboratorial Trabalho N 1 Apresentao dos Trabalhos Prticos relativos aos Mtodos Potenciomtricos. Trabalho N 2 Determinao da concentrao de fluoreto numa pasta dentfrica por potenciometria directa. Comparao entre vrias marcas de pasta dentfrica. Trabalho N 3 - Titulao potenciomtrica de uma soluo de hidrxido de sdio com cido clordrico. Trabalho N 4 - Apresentao/Explicao dos Trabalhos Prticos relativos aos Mtodos Condutimtricos. Trabalho N 5 Titulao condutimtrica de uma mistura de cido actico com hidrxido de sdio. Trabalho N 6- Titulao de cido clordrico com hidrxido de sdio. Trabalho N 7 - Determinao condutimtrica da quantidade de cido acetil saliclico numa aspirina. Trabalho N 8 - Determinao de vrios parmetros fsico-qumicos em amostras de gua colhidas pelos alunos. Determinao dos valores de pH, oxignio dissolvido, nitritos, nitratos, etc. Comparao dos valores obtidos com os recomendados em Dirio da Repblica. Trabalho N 9 Apresentao dos Trabalhos Prticos relativos aos Mtodos Cromatogrficos. Trabalho N 10 Contacto com um Cromatgrafo Lquido de Alta Presso. Visualizao das suas potencialidades e injeco de uma amostra experimental. Detector DAD (espectros de UV-Vis).

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 3 de 5

Trabalho n 11 - Contacto com um Cromatgrafo Gasoso. Visualizao das suas potencialidades e injeco de uma amostra experimental. Detector de massa (espectros de massas). Trabalho N 12 - Resoluo de problemas baseados tanto nas aulas prticas como tericas. Trabalho N 13 - Esclarecimento de dvidas e preparao para exame. Competncias: - Proporcionar os fundamentos tericos e prticos dos mtodos de anlise mais relevantes para a prtica farmacutica de vertente laboratorial (anlises de rotina e de investigao cientfica). Esta disciplina ainda base de conhecimentos para todo o tipo de disciplinas especficas do Curso de Cincias Farmacuticas que requerem prtica laboratorial.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) :

Problem-Based Learning (PBL):

Outra:

Especificar qual:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 5

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

N/A N/A N/A - obrigatria a execuo de 2/3 do nmero de trabalhos laboratoriais previstos - Para todos os alunos que no obtenham a nota mnima ou no frequentem as aulas prticas lab. ser obrigatria a prestao de um exame prtico laboratorial

Participao Desempenho Relatrio Testes 40

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico Escala de 0 a 20 60 Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP)

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

10

EA

Outros Exame final Prtico Terico 10 RP

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres):

Para todos os alunos que no obtenham a nota mnima ou no frequentem as aulas prticas lab. ser obrigatria a prestao de um exame prtico laboratorial.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 5 de 5

Bibliografia fundamental: Skoog/West/Holler/Crouch - Fundamentos de Qumica Analtica Traduo da 8 Edio - Publicado por Thomson. Skoog/West/Holler - Qumica Analtica Sexta Edicon Publicado pela Mc Graw Hill Skoog/Leary - Anlisis Instrumental - Cuarta Edicon Publicado pela Mc Graw Hill

Corpo docente Regente: Maria Joo Tom C. S. Rocha Docentes: Marta Filipa T. Ribeiro Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico: Doutoramento

Local e data: 24/06/2010

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 5

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: Qumica Farmacutica I Carcter: Obrigatrio Crditos: 5 ECTS

rea cientfica: Cincias Farmacuticas Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 140 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 39

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Qumica Geral e Inorgnica, Mtodos e Tcnicas de Laboratrio, Qumica Orgnica Programa: COMPONENTE TERICA I - Conceitos bsicos em Qumica Farmacutica Qumica Farmacutica - Definio da I.U.P.A.C. Droga, frmaco, substncia activa, medicamento, especialidade farmacutica, forma farmacutica Comunicao intracelular vs aco de frmacos: reconhecimento molecular Interaces frmaco-receptor Reconhecimento molecular artificial: ciclodextrinas e teres-coroa Factores que influenciam a aco dos frmacos: Fases farmacutica, farmacocintica e farmacodinmica; Propriedades fisico-qumicas; Topografia e estereoqumica - Metabolismo dos frmacos: Principais reaces metablicas; Factores que afectam o metabolismo II - Origem, descoberta, planeamento e desenvolvimento de frmacos Descoberta do composto lder de srie: produtos naturais, produtos de sntese, frmacos j existentes, observao e descoberta acidental, rastreio ao acaso e no casual, planeamento racional Modificao molecular: - objectivos: potncia e ndice teraputico; definio de farmacforo; relao estrutura-actividade
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 2 de 5

- mtodos: critrios clssicos e bioisosterismo - modulao farmacocintica: pr-frmacos - modulao metablica: frmacos duros e frmacos brandos III - Perspectiva histrica, qumica, classificao, mtodos de obteno, mecanismos de aco, relao estrutura-actividade e/ou farmacforo, e perfil farmacocintico das seguintes famlias de frmacos: 1. Anestsicos: anestsicos gerais (volteis e intravenosos) e anestsicos locais (derivados de steres e de amidas) 2. Hipnticos e sedativos -Barbitricos -Amidas, imidas, lcoois e carbamatos, cloral e derivados 3. Ansiolticos -Benzodiazepinas 4. Anti-epilpticos -Barbitricos, hidantonas, oxazolidinedionas, succinimidas, benzodiazepinas, dibenzazepinas, cidos dipropilacticos, anlogos do GABA 5. Antipsicticos -Fenotiazinas -Tioxantenos -Butirofenonas -Difenilbutilaminas 6. Antidepressivos -Inibidores da MAO -Agentes tricclicos e tetracclicos -Inibidores selectivos da recaptao da serotonina -Outros 7. Anti-histamnicos - Bloqueadores dos receptores H1: - derivados da etilenodiamina, etanolamina, fenotiazina, piperazina e propilamina - anti-histamnicos no sedantes - farmacforos clssico e actual - Bloqueadores dos receptores H2: - evoluo estrutural e farmacforo - farmacforos clssico e actual 8. Analgsicos fracos, anti-inflamatrios e antipirticos -Acido saliclico e derivados -Fenamatos -Acidos arilacticos -Profenos -Oxicamos -Outros: derivados do cido actico, nalbumetona, sulfamidas acdicas -Inibidores da COX -Derivados do para-aminofenol 9. Analgsicos fortes -Analgsicos fortes exgenos: agonistas e antagonistas opiides -Morfina e derivados: morfinanos, benzomorfanos, fenilpiperidinas, difenilpropilaminas e oripavinas -Analgsicos fortes endgenos: opiopeptinas e derivados COMPONENTE PRTICA LABORATORIAL I - Conceitos gerais -Sntese de matrias-prima -Anlise farmacutica e controlo de qualidade
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 3 de 5

-Anlise farmacopeica. Cdigos Oficiais de Farmcia. Monografias. Padres biolgicos e substncias qumicas de referncia. Graus de pureza. Impurezas e ensaios limite. -Avaliao de propriedades fsico-qumicas e de parmetros estruturais de frmacos -Avaliao da actividade biolgica -Nomenclatura de compostos heterocclicos e policclicos II - Anlise e interpretao das bases dos mtodos e tcnicas de execuo relativas aos trabalhos prticos laboratoriais a realizar. III - Execuo de trabalhos prticos laboratoriais. Competncias: - Conhecer as fontes de descoberta e os processos e critrios usados no desenvolvimento de substncias terapeuticamente activas; - Perceber os grupos qumicos precursores dos frmacos anestsicos, antipsicticos, hipnticos, sedativos, ansiolticos, antidepressivos, anti-histamnicos, analgsicos fortes, analgsicos fracos, anti-inflamatrios no esterides e antipirticos; - Perceber os processos de descoberta, de desenvolvimento e de preparao destas substncias terapeuticamente activas; - Compreender os princpios gerais da sua relao estrutura-actividade; - Perceber, explicar e discutir os mecanismos de aco, a nvel molecular, dos grupos farmacoteraputicos referidos; - Perceber e explicar os perfis farmacocinticos e farmacodinmicos com base na estrutura qumica dos frmacos; - Ser capaz de efectuar o isolamento e/ou a sntese de substncias terapeuticamente activas e o controlo qumico dessas matrias-primas.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) :

Problem-Based Learning (PBL):

Outra:

Especificar qual:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 5

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

N/A N/A N/A N/A 2,5 N/A 2 N/A 7,5 3 N/A 85 Matrias T 70% e PL 15% Obrigatria a realizao de 6 trabalhos laboratoriais Testes versaro matria PL

Participao Desempenho Relatrio Testes

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico

Monografia de grupo

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

Escala de 0 a 20 N/A N/A N/A N/A N/A

Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP) * * -

Outros Exame final Prtico Terico

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres): * No frequncia

das aulas PL por motivos legais, no participao nos momentos de avaliao parcelar ou no obteno de Avaliao Contnua = ou > a 10/20 valores, implicam exame PL obrigatrio

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 5 de 5

Bibliografia fundamental: Patrick, G.L. An Introduction to Medicinal Chemistry, 3 Ed., Oxford University Press (2005). Avendao, Carmen Introduccin a la Qumica Farmacutica, 2 Ed., MacGraw-Hill Interamericana (2004). Nogrady, Thomas Medicinal Chemistry: A Biochemical Approach, 2 edio, Oxford University Press (1996). Korolkovas, Andrejus Essentials of Medicinal Chemistry, 2a edio, John Wiley & Sons, Inc. Wermuth, Camille G. The Practice of Medicinal Chemistry, 3a edio, Academic Press (2000). Beckett, A. H.; Stenlake, J. B. Practical Pharmaceutical Chemistry, 4 edio, The Athlone Press (1988), parte I e parte II. The Merck Index, 11 edio, Merck and Co., Inc. (1989). Martindale The Extra Pharmacopoeia, 31 edio, The Royal Pharmaceutical Society (1996). Farmacopeia Portuguesa IX, Ministrio da Sade INFARMED (2009). Farmacopeia Portuguesa VIII, Ministrio da Sade INFARMED (2005). Farmacopeia Portuguesa VII, Ministrio da Sade INFARMED (2002). Farmacopeia Portuguesa VI, Ministrio da Sade INFARMED (1997). Farmacopeia Portuguesa V, Imprensa Nacional da Moeda (1986). British Pharmacopoeia 1993, HMSO (1993), volume I e II, adendas (1994, 1995, 1996). USP28/NF23, United States Pharmacopeial Convention, Inc. (2005). Pronturio Teraputico, 8 edio, INFARMED (2008).

Corpo docente Regente: Francisco Antnio Mendes da Silva Docentes: Nuno Jorge da Silva Milhazes (Docente a designar) Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico: Doutoramento

Local e data:

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 5

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: Qumica Orgnica II Carcter: Obrigatrio Crditos: 5,5 ECTS

rea cientfica: Cincias Fsicas e Qumicas Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 154 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

39 26

h Terica (T) h Prtica e Laboratorial (PL) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Como pr-requisito aconselhvel o aluno ter tido aproveitamento nas disciplinas bsicas de Qumica Geral e de Qumica Orgnica I. Programa: 1PRINCPIOS BSICOS DE MTODOS ESPECTROFOTMTRICOS APLICADOS NA ANLISE DE COMPOSTOS ORGNICOS. Energia interna de uma molcula. Estado actual. Factores contribuintes para estabilidade. Absoro de energia e suas aplicaes em anlise estrutural. Radiaes electromagnticas: transies electrnicas, transies vibracionais (rotacionais e de deformao), orbitais ligantes, antiligantes e no ligantes; transies de inverso do spin nuclear. Rupturas de ligaes por impacto electrnico e ionizao qumica. 2GRUPOS FUNCIONAIS E ESPECTROFOTOMETRIA NO IV. Generalidades Factores que influenciam as frequncias vibracionais Aplicao identificao de grupos funcionais. Exemplos.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


3- ESPECTROFOTOMETRIA NO UV. Generalidades Efeitos de solventes Principais aplicaes. Quantificao. Exemplos.

Pg.: 2 de 5

4ESPECTROMETRIA DE RESSONNCIA MAGNTICA NUCLEAR (RMN) DE 1H E DE 13C. Propriedades magnticas dos ncleos e aco de campos magnticos externos. Fenmeno de ressonncia magntica nuclear. Noo de desvio qumico. Origem da multiplicidade de sinais. Constante de acoplamento. Factores que influenciam o desvio qumico. Noo de anisotropia. Efeitos de solventes e de temperatura no comportamento espectral. Espectros de 1a e de 2a ordem. Condies de obteno de espectros de RMN Exemplos e interpretao de espectros. 5ESPECTROMETRIA DE MASSA Generalidades; impacto electrnico, ionizao qumica e fragmentao de molculas; abundncia isotpica, valores de m/e; io molecular e io base, regra do azoto, exemplos de fragmentaes, exemplos de rearranjos (MacLafferty, retro Diels-Alder), ies M + 1 e M + 2 e clculo do nmero de tomos de carbono, tabelas de Beynon; caractersticas dos espectros das substncias halogenadas. Condies de execuo de espectros de massa; exemplos Interpretao de espectros. 6LCOOIS E TERES: Propriedades fsicas de lcoois e teres: Preparao de lcoois e teres. lcoois a partir de reagentes de Grignard. Reaco de lcoois. lcoois poliidroxilados. Epxidos: epoxidao assmtrica de Sharpless Mtodos de oxidao environmentally friendly. 7ALDEDOS E CETONAS: Introduo. Propriedades fsicas de aldedos e cetonas. Preparao de aldedos e cetonas. Consideraes gerais das reaces de carbonos carbonlicos. A adio de cianeto de hidrognio e bissulfito de sdo. Tautomerismo ceto-enlico. Adio aldlica. Reaces de Cannizzaro. Acetais e Cetais. Adio de derivados de amonaco. Halogenao de cetona. Aldedos e cetonas ,-insaturados. Testes qumicos para aldedos e cetonas. Propriedades espectroscpicas de aldedos e cetonas 8 - CIDOS CARBOXLICOS E SEUS DERIVADOS Introduo. Preparao de cidos carboxlicos. Substituio a carbono aclico. Sntese de cloretos de aclo. Sntese de anidrido de cidos carboxlicos. Sntese de esteres e amidas. Alfa-halocidos-reaco de Vohard-Zelinski. Tioesteres. Testes qumicos para compostos de aclo. Sintese e reaces de compostos - dicarbonilados 9AMINAS: Propriedade fsicas de aminas. Basicidade de aminas. Preparao de aminas. Reaces de aminas. Reaces de substituio de sais de daznios aromticos. Reaces de acoplamentos de sais de diaznios. Reaces de aminas com cloretos de sais de diaznios. Reaces de aminas com cloretos de sulfonilo. Anlise de aminas. Programa Prtico Anlise de compostos orgnicos isolados e em mistura. Identificao sistemticas de compostos orgnicos por mtodos qumicos. Preparao de derivados como desgnio a identificao final dos compostos em estudo: Ponto de
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 3 de 5

fuso e espectrofotometria no Infra-Vermelho como tcnicas auxiliares na identificao dos compostos em estudo. Esterificao de Fischer e transesterificao (preparao de bio diesel). Confirmao da identidade do produto de reaco por GC/MS. Saponificao de leos vegetais usados. Seminrio - a molcula do dia Competncias: Reconhecer e compreender as propriedades fsico-qumicas caractersticas dos grupos funcionais principais; Saber interpretar espectros simples (IV, RMN e EM) para a identificao de substncias orgnicas por mtodos fsicos; Perceber os mecanismos gerais de reaces em Qumica Orgnicas e saber aplicar s reaces dos diferentes grupos funcionais; Saber interpretar reaces simples com o propsito da identificao dos grupos funcionais por via qumica; Perceber a importncia da Qumica Orgnica moderna como cincia e como base para diferentes reas de estudo, como por exemplo a qumica medicinal, a toxicologia e a tecnologia farmacutica.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) : Outra: Especificar qual:

Problem-Based Learning (PBL):

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 5

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

20

2,5

Participao Desempenho Relatrio Testes 2,5

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico

SEMINRIO

15

60 Escala de 0 a 20 Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP) na na na na 6

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

Outros Exame final Prtico Terico

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres):

Regime especial de avaliao para alunos repetentes e trabalhadores estudantes ser de acordo com o regulamento pedaggico.
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


Bibliografia fundamental:

Pg.: 5 de 5

1Solomons, T. W. G. (2010), Organic Chemistry ", 10th Edition John Wiley and Sons, Inc.; ISBN 9780-470-52459-6. 2Mc Murray, J. (2007), " Organic Chemistry " , 7 Edio, Brooks / Cole Publishing Company/ Study Guide with Solutions Manual for McMurry's Organic Chemistry, 7th by John E. McMurry (Paperback - Feb 20, 2007) 3Volhardt, K. P. and Schore, N. E: (2007), Organic Chemistry ", 5 Edio, W. H. Freeman and Company. 4Rauter, A. P. et. al (1997) Organikum: Qumica Orgnica Experimental, 2 Edio, Fundao Calouste Gulbenkian. 5Pavia, D. L. (2004) " Introduction to Organic Laboratory Techniques: A Small-Scale Approach, 3 Edio, Sauders, College Publishing. A nova reviso da 3 Edio "Introduction to Organic Laboratory Techniques - A Contemporary Approach". 6"Guia IUPAC para a Nomenclatura de Compostos Orgnicos" Traduo Portuguesa na variantes Europia e Brasileira de "A Guide to IUPAC Nomenclature of Organic Compounds - Recomendations 1993", original em ingls preparado por R. Pnico, W. H. Powell e J.-C. Richer. Tradutores: Ana C. Fernandes, B. Herold, H. Maia, A. Pilar Rauter e Jos A. R. Rodrigues. Editora Lidel - Edies Tcnicas Ltd., Lisboa, Setembro de 2002. 7Silverstein, R. M, (2005) Spectrometric Identification of Organic Compounds, 7 Edio, John Wiley & Sons, Inc. ISBN: 978-0-471-39362-7 8- Tom, A. (2010); "Introduo nomenclatura de compostos orgnicos" (2010). Editor: ESCOLAR EDITORA; ISBN: 9789725922781.

Corpo docente Regente: Maria Elizabeth Tiritan Docentes: Cludia Ribeiro Grau acadmico: Doutoramento Grau acadmico: Licenciatura

Local e data:

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 1 de 7

INSTITUTO SUPERIOR DE CINCIAS DA SADE DO NORTE CURSO DE MESTRADO CINCIAS FARMACUTICAS (ciclo integrado) ANO LECTIVO: 2010/2011
Departamento: CINCIAS FARMACUTICAS

Unidade Curricular: Tecnologia Farmacutica I Carcter: Obrigatrio Crditos: 5.5 ECTS

rea cientfica: Cincias Farmacuticas Ano: 2 Ciclo: 1 Tipo: semestral horas TEMPO DE TRABALHO TOTAL: 154 HORAS DE CONTACTO TOTAIS:

26 39 -

h Terica (T) h Seminrio (S) h Orientao tutria (OT)

h Terico-Prticas (TP) h Trabalho de campo (TC) h Estgio (E) h Outra (O)

h Prtica e Laboratorial (PL) -

Pr-requisitos (conhecimentos de base que aconselhvel possuir, precedncias): Conhecimentos da rea da fsica, da qumica e da biologia. Mtodos de quantificao de substncias activas includas em formas farmacuticas. Programa: Componente terica Introduo. Conceitos gerais. Farmcia Galnica, Tecnologia Farmacutica, Tcnica Farmacutica, Biofarmcia, Farmcia Clnica, Farmacovigilncia: Consideraes histricas, definio, objectivos. Definies e conceitos bsicos (segundo diferentes autores e o "Estatuto do Medicamento"): droga, matriaprima, frmaco, substncia activa, excipiente, adjuvante, medicamento, forma farmacutica. Noo de remdio. Agentes fsicos e psquicos. Efeitos dos medicamentos: teraputicos e laterais ou secundrios. Noo de dosagem de um medicamento. Conceito de posologia. Dose mnima e mxima. Medicamentos unidose e medicamentos multidose. Medicamento, alimento e veneno: diferenas e semelhanas. Noes bsicas sobre estabilidade de medicamentos. Conceito de prazo de validade. Ciclo de vida do medicamento: investigao, registo (A.I.M.), fabrico, distribuio, dispensa, utilizao (farmacovigilncia). Concepo e desenvolvimento de medicamentos de uso humano e veterinrio: aspectos gerais. Investigao

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular


cientfica, matrias-primas, pr-formulao, formas farmacuticas, farmacuticas, preparao, controlo e acondicionamento. Noes bsicas sobre a qualidade, eficcia e segurana. noo de

Pg.: 2 de 7

frmula,

operaes

Imposio legislativa quanto informao a incluir na rotulagem e no folheto informativo de medicamentos de uso humano e de uso veterinrio. Terminologia e conceitos definidos pelo Comit de Especialidades Farmacuticas da Agncia Europeia do Medicamento para os diferentes materiais de embalagem e acondicionamento de medicamentos e para os dispositivos destinados sua administrao. Aspectos gerais da dispensa de medicamentos. As Boas Prticas de Farmcia. A receita mdica: generalidades, partes fundamentais, abreviaturas de expresses latinas. Medicamentos estupefacientes: receiturio e aspectos legais da sua dispensa. Classificao dos medicamentos Estudo de diferentes critrios de classificao de medicamentos. Quanto composio (simples e compostos). Quanto forma de emprego e via de administrao (uso interno e externo). Quanto ao modo de preparao e conservao (oficinais, especializados, magistrais). Conceito de medicamento genrico. Quanto corrente teraputica subjacente (alopticos e homeopticos). Conceitos gerais de alopatia e homeopatia. Princpios fundamentais da homeopatia. Quanto ao modo de aco (absorvidos ou de aco geral e tpicos e locais). Quanto ao alvo da aco teraputica (organotrpicos e etiotrpicos). Estudo das formas farmacuticas obtidas por disperso molecular Solues simples e extractivas. Generalidades. Classificao. Solventes usados na preparao das solues medicamentosas: gua e solventes no aquosos. Vantagens e inconvenientes. Qualidade de gua (F.P.VII). Misturas de solventes. Hidrleos. Classificao. Caracterizao. Preparao. Agentes correctivos (objectivo do seu uso, exemplos, mecanismos envolvidos): correctivos do pH; anti-hidrolticos; solubilizantes (formao de complexos moleculares hidrossolveis, tensioactivos concentrao micelar crtica, sistemas micelares, microemulses , lquidos no aquosos); anti-oxidantes; conservantes; correctivos da cor (requisitos a que devem obedecer os corantes para uso farmacutico, corantes orgnicos naturais e sintticos e corantes minerais); correctivos do aroma e do paladar (edulcorantes naturais e sintticos, aromatizantes e criadores de sabor). Acondicionamento, controlo de qualidade e formulao de hidrleos. Solues extractivas. Objectivos das tcnicas extractivas, factores que influenciam a dissoluo extractiva, mecanismo de extraco de slidos. Macerao, digesto, infuso, decoco, lixiviao. Formulrio. Sacarleos lquidos. Classificao. Xaropes (caracterizao, preparao, alteraes, controlo de qualidade, acondicionamento). Formulao de xaropes. Formulao de xaropes para diabticos. Alcoleos. Classificao. Solues alcolicas simples (solues cidas e solues aucaradas): caracterizao, preparao, controlo de qualidade, acondicionamento, formulao. Solues alcolicas extractivas (tinturas e alcoolaturas): caracterizao, preparao, controlo de qualidade, acondicionamento, alteraes, formulao. Glicerleos. Eterleos. Oleleos. Classificao, caracterizao, preparao, alteraes, controlo de qualidade, acondicionamento, formulao. Estudo das formas farmacuticas obtidas por disperso mecnica Emulses Caracterizao geral. Vantagens. Desenvolvimento e fabrico. Usos. Componentes fundamentais (fase aquosa, fase oleosa, agentes emulsivos primrios e agentes emulsivos secundrios ou auxiliares). Teoria das emulses. Tipos de emulses: determinao do tipo de emulses (ensaio de diluio, com
IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 3 de 7

corantes e de conductividade elctrica). Mtodos de preparao de emulses: por agitao manual, por agitao mecnica (moinhos coloidais). Homogeneizadores. Estabilidade das emulses (floculao e formao de creme, coalescncia e separao das fases, relao entre o volume das fases, inverso das fases). Agentes emulsivos para uso externo e para uso interno. Noo de equilbrio hidrfilo-lipfilo (EHL). Escala de Griffin. Classificao dos agentes emulsivos. Agentes emulsivos primrios. Agentes emulsivos auxiliares. Aplicao da noo de EHL preparao de emulses. Determinao do EHL de agentes emulsivos. Determinao do EHL de componentes lipfilos. Mistura de agentes emulsivos (clculo das propores). Agentes correctivos para emulses (conservantes, anti-oxidantes, humectantes, correctivos do aroma e do paladar, correctivos da cor). Aspectos biofarmacuticos das emulses. Controlo de qualidade das emulses. Formulao de emulses. Disperses coloidais Caracterizao geral. Desenvolvimento e fabrico. Colides lifobos e lifilos. Estabilidade dos colides Mtodos de preparao de disperses coloidais (mtodos de disperso e de condensao). Controlo. Formulao de disperses coloidais. Suspenses Caracterizao geral. Vantagens. Desenvolvimento e fabrico. Usos. Variedades. Aspectos fsicos das suspenses. Preparao de suspenses. Adjuvantes das suspenses Incompatibilidades e conservao. Aspectos biofarmacuticos das suspenses. Controlo de qualidade das suspenses. Formulao de suspenses. Formas farmacuticas pressurizadas. Aerossoles Caracterizao geral. Vantagens e inconvenientes. Desenvolvimento e fabrico. Usos. Vias de administrao. Tipos de aerossoles. Aerossoles primitivos e aerossoles propriamente ditos. Preparao de aerossoles. Controlo de qualidade dos aerossoles. Formulao de aerossoles. Formas farmacuticas obtidas por operaes complexas ou mltiplas Formas farmacuticas semi-slidas de aplicao cutnea Caracterizao geral. Vantagens. Desenvolvimento e fabrico. Usos. Diviso e classificao segundo diferentes critrios. Abordagem dos factores condicionantes da absoro cutnea. Estudo dos excipientes simples e complexos usados na sua preparao. Critrios de seleco de excipientes. Tecnologia de preparao. Incompatibilidades. Acondicionamento. Controlo de qualidade. Formulao. Preparaes para uso auricular Caracterizao geral. Usos. Variedades. Preparao. Excipientes e adjuvantes. Controlo de qualidade de preparaes para uso auricular.

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 4 de 7

Componente Prtica Farmacopeias, Dispensatrios, Antidotrios e Formulrios: definio, apresentao das principais Farmacopeias e Formulrios e introduo ao seu estudo (Farmacopeias Portuguesas IV (incluindo o Suplemento), V, VI, VII e VIII; Britnica 1993 e 2005 e Americanas 23 (NF 18) e 28 (NF23)). Estudo da sua organizao. Consideraes terico-prticas sobre os trabalhos laboratoriais. Preparao de hidrolitos Realizao de alguns ensaios de controlo de qualidade, segundo mtodos oficializados em Farmacopeias. Preparao de Xaropes. Preparao de solues aquosas extractivas (macerao, digesto, infuso, decoco). Comparao dos graus de extraco proporcionados por dois mtodos diferentes. Preparao de solues alcolicas extractivas por lixiviao. Preparao de emulses do tipo leo em gua (O/A) e gua em leo (A/O), para uso externo e para uso interno. Determinao do tipo de emulses pelo mtodo das diluies e pelo mtodo dos corantes. Preparao de disperses coloidais: soles lifobos, soles lifilos, soles lifobos revestidos. Estudo do comportamento dos colides em presena de electrlitos. Determinao a carga elctrica de colides corados. Preparao de suspenses para uso externo e uso interno. Estudo da influncia da adio de agentes molhantes s suspenses. Avaliao de diversos agentes suspensores. Estudo da floculao controlada de uma suspenso. Preparao de formas farmacuticas semi-slidas de aplicao cutnea: pomadas (pomadas hidrfobas, pomadas hidrfilas e pomadas absorventes de gua), cremes (cremes hidrfobos e cremes hidrfilos), geles (geles hidrfos ou oleogeles, geles hidrfilos), pastas e de loes e linimentos. . Competncias: Aps apresentao do contedo programtico pretende-se que o aluno seja capaz de: - Conhecer, interpretar e integrar a informao contida nas farmacopeias e formulrios. - Perceber e explicar os princpios tcnico-cientficos da concepo e do desenvolvimento das diferentes formas farmacuticas nas diferentes vias de administrao. - Preparar e conhecer os fundamentos dos processos de fabrico e controlo das formas farmacuticas obtidas por disperso molecular, tais como solues anti-spticas e desinfectantes, bem como das formas farmacuticas obtidas por dissoluo e evaporao, por destilao e por extraco mecnica. -Perceber e explicar os princpios tcnico-cientficos da concepo e do desenvolvimento das formas farmacuticas obtidas por disperso mecnica (emulses, disperses coloidais, suspenses e aerossoles) e das formas farmacuticas obtidas por operaes complexas ou mltiplas (formas farmacuticas semi-slidas para aplicao cutnea e preparaes para uso auricular), bem como dos fundamentos dos processos de fabrico e controlo destas formas farmacuticas. - Identificar e conhecer os principais excipientes utilizados na preparao das formas farmacuticas anteriormente referidas.

Metodologia de ensino Expositiva: Demonstrativa: Experimental: Resoluo de problemas:

Case-Based Learning (CBL) : Outra: Especificar qual:

Problem-Based Learning (PBL):

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 5 de 7

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 6 de 7

Nota de Preenchimento: O peso da avaliao na nota final deve ser preenchido para todos os itens com o
respectivo valor numrico, ou com N/A se no aplicvel. A soma dos pesos deve ser obrigatoriamente igual a 100% Tipo de avaliao Itens a considerar Peso da avaliao na nota final % Observaes

Assiduidade Terico-Prtica Participao Testes Assiduidade Preparao para a aula Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A N/A 30 70

Participao Desempenho Relatrio Testes

Outros (especificar quais): Exame final Prtico Terico

Monografia

Notas mnimas:
Terico-Prtica Avaliao contnua
PrticoLaboratorial/Prtico

Escala de 0 a 20 N/A N/A N/A 10 10

Consequncia de nota mnima no atingida (preencher com EA, EC, RP)

Outros Exame final Prtico Terico

EC

Classificao final da unidade curricular igual obtida no exame final terico. EA - Sem aproveitamento, com excluso de exame final de poca normal e de recurso. EC - Excluso de exame terico, com possibilidade de acesso a poca de recurso. RP - Reprovado. Prova de avaliao final oral (nos termos definidos no Regulamento Pedaggico): SIM NO

Observaes/Regime especial de avaliao para alunos repetentes / Trabalhadores Estudantes que tenham obtido frequncia nos dois anos lectivos anteriores (Max.200 caracteres):

IE.52B/04

Ficha de Unidade Curricular

Pg.: 7 de 7

Bibliografia fundamental: TECNOLOGIA FARMACUTICA (Vol.I-5 Edio e Vol.II-4 Edio), 1995. L. Nogueira Prista, A. Correia Alves, R. M. Morgado FARMCIA E MEDICAMENTO. NOES GERAIS. Ed. Minerva, Coimbra, 1993. Joo Rui Pita Formulrio Galnico Portugus CETMED/ANF 2001 e adenda 2005 Farmacopeia Portuguesa VIII Farmacopeia britnica 1993 Farmacopeias americana 23 e 28 LIEBERMAN, H.; Rieger, M.; LIEBERMAN, H. Pharmaceutical Dosage Forms: disperse systems. Vol. 1, 2 e 3, 2 Ed. (1996). BANKER, G.S.; RHODES, C.J.; Handbook of Pharmaceutical Excipients, The Pharmaceutical Press, 1994. LACHMAN, L. ; LIEBERMAN, H.; KANNING, J.; Teoria e prtica na Industria Farmacutica, Fundao Calouste Gulbenkian, Lisboa., 2001.

Corpo docente Regente: Ana Isabel Pacheco Teixeira Docentes: Grau acadmico: Mestre Grau acadmico:

Local e data: Gandra, 21/06/2010

Assinatura do regente:

IE.52B/04

Anda mungkin juga menyukai