ANATOMYE GR VE TEMEL KAVRAMLAR

Hazrlayan: Prof. Dr. N. imek CANKUR

ANATOM NEDR? Canllar, hcre ad verilen en kk yapsal birimlerin, ok karmak fonksiyonlar yerine getirebilecek ekilde bir araya gelmesiyle olumulardr. Hcre, gzle grlemeyecek kadar kktr ve evresi yar geirgen bir zarla kuatlm durumdadr. Hcreye eklini veren sitoplsma gerekli yaamsal eleri ieren, yar sv bir maddedir. Ayn grevdeki hcrelerin kmelenmesi ile dokular; farkl dokularn belirli bir ilevi grmek zere birlemesiyle de organlar oluur. Yapsal zellikleri farkl olan organlarn bir araya gelmesi sonucunda da belirli bir ilevsel btnlk gsteren sistemler ekillenir. Anatomi (=iinden) ve terimi, Tome eski Yunanca Ana yapsal (-Temnein) (=kesmek) nsanlarda olduu gibi, dier canllarda da zelliklerin aratrlmas anatominin konusudur. Temel olarak kabul edildii ekliyle dier temel tp bilimleri anatomi ile ilgili almalardan tremilerdir. Tarihsel srete insan vcudunun tannmasna duyulan youn ilgi ve buna bal elde edilen bilgi birikimi nedeniyle anatomi alt gruplara ayrlmtr. 1. Makroskopik Anatomi (Gross Anatomi): nsan yapsn gzle grlebilen ekliyle inceleyen anatomi daldr. Bu amala kullanlan temel eitim arac, ilalanarak doku zelliklerinin uzun zaman kalcl salanan l insan vcududur (kadavra). Modeller, yazl gereler (kitap, atlas, poster gibi), video grntleri ve bilgisayar programlarndan kurumlarnda da eitimde geni en lde yaygn yararlanlmaktadr. Bilgisayarl eitim, baz eitim kadavrann yannda kullanlan yntem halini almtr. boyutlu grntlerin elde edilmesi nemli bir avantajdr. ANATOMNN ALT GRUPLARI eitiminde kalplam kurallarla, ilevsel

balantlar dikkate almayan bir yntem seilmesi ezbere dayanan ve edinilen bilgilerin ksa zamanda unutulmasna yol aan bir renme ile sonulanr. Herhangi bir yapnn ilevlerinin ve dier yaplarla balantlarnn birlikte renilmesi ise anatominin bir btn halinde daha kolay anlalmas olanan yaratr. Bu nedenle yaplarn ayrntlarndan ok hastalklar ya da yaralanmalarla olan ilevsel balantlarnn renilmesi, ada tp anlayna daha uygundur.

kelimelerinin birlemesiyle olumutur. Keserek ayrma, paralama anlamna gelmektedir. Anatomi teriminin Latincedeki karl dissectiondur. Gnmzde, kadavrann blgelere ayrlmas ve bu blgelerin kesilerek incelenmesi yntemi iin genel bir ifade olarak disseksiyon terimi kullanlmaktadr. Anatomi geni anlamda vcudun normal eklini, yapsn; vcudu oluturan organlar ve bu organlar arasndaki yapsal, grevsel ilikileri inceleyen bilim daldr. ekil bilim anlamna gelen morfoloji kavram da canllarn ekilsel olarak incelenmesini belirtir. Bir gre gre anatomi terimi morfoloji ile zde olarak da kabul edilir. Ancak gnmzde oluumlarn yalnzca ekilsel deil ilevsel zelliklerinin de nem kazanmas, yaplan almalarda hcre ii elerin ayrntl olarak, hatta molekler dzeyde incelenmesi anatomi biliminin snrlarn geniletmitir. Anatomi

2. Mikroskopik Anatomi

(Histologia):

5. Patolojik Anatomi: Makroskopik ya da mikroskopik olarak insan dokusunun normal olmayan yapsn inceler. renim yntemlerine gre anatominin alt gruplar: Anatomi eitiminde temel ama rencinin kendisine gereken bilgiyi en etkili yolla elde etmesi ve bunu verimli bir ekilde deerlendirmesidir. Amaca ulaabilmek iin gereken bilginin deiik yollarla verildii farkl retim yntemleri kullanlr. Bu yntemlere gre de anatomi bir takm alt dallara ayrlr. Sistematik Anatomi (Anatomia

Vcudu oluturan organlardan zel teknikler ile alnarak boyanan doku rneklerini mikroskop altnda inceleyen bilim daldr. Histoloji kelime olarak eski Yunancadaki histos (=doku) ve logos (=bilim) szcklerinden olumutur ve doku bilimi anlamna gelir. Mikroskop, gzle grlemeyen varlklar aracdr. 3. Sitoloji: Histolojinin bir blm olarak da kabul grmekte olan hcre bilimidir. Hcreyi oluturan yaplarn ayrntl olarak incelenmesini temel alr. 4. Geliimsel Anatomi (Developmental Anatomy): nsan vcudunun ekillenmeye balad ilk andan lmne kadar geirdii evreleri ve normal yapsal deiiklikleri inceler. eitli alt balklara ayrlabilir: A-Doum birlemesi ile ncesi Dnemi zigot Anatomisi oluumundan (Embryologia): Dii ve erkek eey hcrelerinin ekillenen douma kadar olan dnemi incelemeyi temel alr. Bu dnemi de embriyo ve ftus dnemi anatomisi olarak ikiye ayrmak olanakldr. Teknolojik gelimeler, baz hastalklarn doumdan nce saptanabilmesini ve tedavisini salayabilmekte olduundan ftus anatomisinin nemi giderek artmaktadr. B-ocukluk Dnemi Anatomisi (Child Anatomy): Doumdan itibaren puberte dnemi sonrasna kadar sren geliimi inceler. C-Erikin Dnemi Anatomisi (Adult Anatomy): Erikin insan vcudunun yapsn inceler. Klasik ders kitaplarnda verilen bilgiler erikin insan vcudu temel alnarak hazrlanmtr. D-Yallk Dnemi Anatomisi (Geriatric Anatomy) : Yal insanlardaki normal yapsal deiiklikleri inceler. deien oranlarda en byterek eitim grlebilmelerini salayan nemli

Systematica): Organizmay organ topluluklarndan oluan sistemlere ayrp, incelemeyi esas tutar. Bu retim modelinde bir sistem iindeki organlar ve doku gruplar belirli bir srayla retililir. Blgesel Anatomi (Anatomia Vcut Topographica-Anatomia organlar dtan ie incelenir. Karlatrmal Anatomi (Anatomia Comparativa): eitli hayvanlar ve hayvanlarla insanlar arasndaki benzer organlar kyaslama yaparak inceler. Cerrahi Anatomi (Anatomia Chirurgica): Cerrahi uygulamalar dikkate alarak organizmay topografik olarak inceleyen anatomi daldr. Klinik Anatomi Sistematik, topografik ve (Anatomia Clinica): cerrahi anatomiyi Regionalis):

blgelere ayrlarak buralarda yer alan doku ve

kapsayan bilgilerin klinikte canl insan zerinde uygulamasn yapan anatomi daldr. Yzeysel (Surface) Anatomi: Canl zerinde organlar elle, gzle veya radyolojik, endoskopik olarak inceleyen daldr. Kesitsel Anatomi (Radyolojik Anatomi): Gnmzde teknolojinin gelimesiyle ortaya kan

ve nemi giderek artan bir topografik anatomi eklidir. eitli hastalklarn tansnda kullanlan yeni yntemlerden bilgisayarl tomografi (CT), nkleer manyetik rezonans grntleme (NMRI), pozitron emisyon tomografisi (PET) ve sintigrafide, vcudun deiik alardan ve birka milimetrelik ince dilimlere ayrlmas ile elde edilen grntlerin incelenmesi amalanr. Estetik (Plastik-Artistik) Anatomi: eitli durumlarda vcudun d eklinde oluan deiiklikleri ve nedenlerini inceleyen daldr; daha ok ressam ve heykeltralar ilgilendirir. Spor Anatomisi: Spor eitimi verilen kurumlarda zellikle hareket sistemini oluturan yaplarn incelenmesine dayanan bir daldr. l organ ya da dokularla ilgili almalar l anatomisi (necro anatomi); yaayan insanla ilgili almalar da canl anatomisi (living anatomy) balklarnda toplanabilir. ANATOM RENM YNTEMLER nsan vcudunu renmek iin farkl yntemlerden yararlanlabilir. Bu yntemler l ya da canl insan zerine uygulanabilecei gibi insan kavramn temel alan yazl ya da grsel aralar olabilir. Anatomi eitiminin temelini kadavra ile yaplan almalar oluturmaktadr. Disseksiyonlar kitap, atlas, model, bilgisayar programlar gibi yntemlerle elde edilemeyen vcudun boyutlu yapsn tanma frsatn kusursuz bir ekilde salamaktadr. renci anatomik yaplarn birbirleri ile olan ilikilerini, komuluklarn grerek, dokunarak, bir baka deyile insanla bire bir temas kurarak renebilmektedir. Gnmzde, tp eitimi srecinde anatomi renmeye ayrlan sre giderek daralmaktadr. Bu nedenle proseksiyon ynteminin

yani

disseksiyon

ilemi

nceden

yaplm

kadavralardan yararlanarak renmenin yaygnl artmaktadr. Tp eitimi ileri dzeye ulaan lkelerde renci bana Kadavra 2-4 ile kadavradan alarak yararlanlmaktadr.

renmenin olumsuz zellikleri iinde lm sonras dnemde doku ve organlarn normal ekil ve gerginliklerini kaybetmeleri; tespit amal uygulanan kimyasal maddeler nedeni ile de yap, renk ve koku asndan farkllamalar saylabilir. Canl insan zerinde yaplan anatomi reniminde yzeysel anatomi, endoskopi, eitli organ grntleme yntemleri gibi farkl teknikler kullanlmaktadr. Gerekte bir hasta ile yaplan fizik muayene, renilmi bulunan anatomi bilgisinin ortaya konmas durumudur. Endoskopi, zel aralar kullanarak ii boluklu olan organlarn gzlenmesini olanakl klan bir yntemdir. Basit bir tanmlama ile bir k kaynandan elde edilen nlarn erilebilir bir boru aracl ile incelenmek istenen organa kadar ulatrlmasdr. Grtlak, bronlar, mide, mesane gibi farkl sistemlere ait organlar ya da eklem boluklar endoskopik olarak incelenebilir. Gzle inceleme dnda tan ve tedavi amal giriimlerde de bulunulabilir. Organ grntleme disseksiyonun tersine doku btnln bozmadan canl organizma zerinde deerler uygulanabilen belirlenebilir. yntemleri Normal ierir. yaplarn Gnlllerin kullanlmas ile toplumlara ait normal grntlenmesi dnda atlakveya krk olan kemik yaplar ya da sonradan gelien tmrlerin ortaya konmasnda son derece yararl yntemlerdir. Radyolojik tetkikler, en yaygn kullanm alan olan organ grntleme yntemleridir. Bu yntemlerden en eskisi ve en sk kullanlan Xnlarndan yararlanlan radyografi ekimleridir. Farkl dokularn radyoaktif nlar emme farkllnn llmesi esasna dayanr. Bir baka

ifade ile X-n kullanarak vcudun resminin ekilmesidir. ince dilimler Bilgisayar halinde destekli ve deiik tomografi alardan gelitirilmi bir radyografi yntemidir. Vcudun grntlenmesi olanan verir. Ultrasound, ses dalgalarnn farkl organlardan farkl younlukta yanstlmas prensibine dayanr. Bir elementin radyoaktif izotoplarnn belirli bir organda toplanmas ve bunun iaretlerden oluan bir harita haline getirilmesine radyoizotop grntleme, farkl dokularn atomik kompozisyonuna (magnetic ait zelliklerin belirlenmesi yntemine de manyetik rezonans grntleme resonance imaging-MRI) ad verilir. NSAN ANATOMS LE LGL

ile ilgili farkllklarn greceli kavramlar olduunu da belirtmek gerekir. rnein beyaz rktan olan bir kii kendisi ile ayn deri rengine sahip insanlar birbirinden kolayca ayrabilirken sar rktaki kiiler iin ayn baary gsterememektedir. Bu durum sar rktaki kiiler iin de ayndr. D grnn tersine deri dnda kalan yapsal zellikler btn rklar iin benzerlik gsterir. Anatomik yapda cinsler arasndaki en belirgin zellik, reme organlarnn tamamen farkl olmasdr. Ya faktrnn ayn olduu var sayldnda her toplum iin ortak olan ancak kiiden kiiye deiebilen bir zellik de boy, vcut arl, vcut kitlesi, merkezi sinir sisteminin toplam kitlesi gibi kriterlerin erkeklerde daha yksek deerlerde olmasdr. Bu farkll temel olarak kas-iskelet sisteminin yapsal zellikleri belirler. Erkekler kadnlara oranla daha geni omuzlu, daha dar kalaldr. Kadnlarda derialt ya dokusu nispeten daha kalndr ve ya dokusunun dalm da erkeklere oranla farkllk gsterir. Bu dalm erkeklere oranla asal deil, yuvarlak hatl bir vcut yapsnn ortaya kmasna yol aar. Erkeklerle kadnlar arasnda en ok bilinen farkl zellikler iinde yz grnm, sa yaps, boyun kntsnn varl da saylabilir. Genetik faktrler de yapnn ekillenmesinde etkili olabilir. Yaamn normal olarak srdren, anatomik yaps bir ya da birka zellik dnda dier insanlarla ayn olan kiiler de olabilir. rnein btn yelerinin el ya da ayak parmaklar alt parmakl olan, kalbi sa tarafta bulunan ya da tek bbrei olan kk topluluklar olabilir. Byme aamalarndaki farkl beslenme, fiziksel aktivite gibi evresel faktrler anatomik yapda farkllk yaratabilir. rnein ayn toplum iindeki iyi beslenen bireyler yeterince beslenemeyenlere oranla ya da youn spor yapan

DEKENLER: Klasik anatomi kitaplarnda ve atlaslarnda tanmlanan yapsal zellikler genellikle Avrupa ve Kuzey Amerika beyaz rkna (Kafkas rk) ait zellikler temel alnarak hazrlanr. Bu kitaplarda yetikin erkek yaps ile ilgili en sk karlalan zellikler tanmlanr. Kadnlarda var olan farkllklar ayrca belirtilir. D grne bakarak insanlarn birbirleri ile ayn zelliklere sahip olmadklar sav ileri srlebilir. Gerekten de her bir insan fiziksel ayrntlar ile deerlendirildiinde dier insanlardan farkldr. Belirli bir topluluk iinde yaayan insanlarda az sayda saptanan farkllklar toplumlar arasnda ok daha belirgin hale gelir. Vcut yapsnda farkllk yaratan unsurlar: ya, rk, cinsiyet, genetik ve evresel faktrler olarak saylabilir. Bu unsurlar iinde anatomik yapy farkl klan ilk iki zellik ya ve cinsiyettir. Bununla birlikte d grnle ilgili, yani vcudu dtan saran deri, gz ve sa rengine ait en nemli deikenlii yaratan rksal zelliklerdir. Ancak deri

bireyler hi sportif aktivitede bulunmayanlara oranla daha gelimi vcut yapsna sahiptir. ANATOMNN KISA TARHES: Tarihte tbbi konular genel bir bak as ile ele alnmtr. ncelikli olarak sk grlen hastalklarn nedenlerinin bulunmas amalanm ve daha ok anatomi ile fizyoloji konular ilgi ekmitir. lk dnemlerin bilim adamlar hekimlik, felsefe, matematik gibi birden fazla saydaki pozitif bilim dalnda almalar yapmlardr. Maara dnemi insannn avlad hayvanlarn d grnlerinin yan sra i organlarn da duvarlara resmettii bilinmektedir. Anatomiyle ilgili ilk yazl kaytlar eski Yunan'da Hippocrates (M..460-377) ile balar. Hippocratesin kafa kemikleri ile ilgili tanmlamalar gnmzde de geerlidir. Ayn dnemlerin bir baka hekimi olan Aristotelesde anatomi ile ilgili tanmlamalarda bulunmutur. nl Yunan hekimi Galenos (M.S. 130-200) l hayvan disseksiyonlarna arlk vermitir. Daha sonra insanlarda da tanmlanm olan periferik sinirler, eklemler ve kaslar zerinde gzlemler yapmtr. Galenosun anatomik oluumlar ve eitli hastalklar tanmlad eseri orta an sonlarna kadar kullanlmtr. M.S. 980-1037 yllarnda yaayan ve Avrupallar tarafndan Avicenna ismi ile tannan bn-i Sina "Tp Kanunu" kitabnda anatomi ve fizyoloji ile ilgili konulara da yer vermitir. bn-i Sina eserlerinde Hippocrates ve Galenosun grlerinden de yararlanmtr. Avrupada yaanan yenilik hareketlerine paralel olarak anatomik almalarn da gelime gsterdii gzlenir. rnein Leonardo da Vincinin (1452-1519) insan vcudu ile ilgili izimleri geerliini bugn de srdrmektedir. Anatomi, ancak 16. yzylda bamsz bir bilim dal konumuna gelmitir. lk anatomist ve modern

anatominin kurucusu olarak kabul edilen Andreas Vesalius (1514-1564) ok sayda insan ls incelemi ve insan vcut yaps zerinde almtr. 1543 ylnda yazd "De Humani Corporis Fabrica" adl eseri Avrupa lkelerinde uzun yllar anatomi ders kitab olarak kullanlmtr. Binlerce yl yalnzca gzle grlebilen oluumlarn l insan vcudu zerinde aratrlmasn amalayan anatomi bilimi, mikroskobun kefi ile grlemeyen yaplar da inceleme olanana kavumutur. Teknolojide kaydedilen ilerlemeler oluumlarn on binlerce kez bytlebilmesini mmkn klmaktadr. amzda almalarn canl insanlar zerinde de srdrlmesi sonucunda, anatominin eitli fizyolojik fonksiyonlarla ve klinik bilimlerle olan balantlar da aratrlabilmektedir. ANATOMDE KULLANILAN TERMLER Her bilim dalnda olduu gibi anatomide de ok miktarda kendine zg terim vardr. Bunlar, yzlerce yldr kullanlan ve ounluu Latince (L) ve az bir blm de eski Yunanca (Greke-GR) kkenli olan terimlerdir. Her lkede tp eitimi veren kurumlarda anadildeki karlklar ile birlikte retilirler. Anatomik terimler belirli vcut blgelerinin tanmlanmasn salayan kesin anlaml szcklerdir. Anatomi reniminde terimlerin iaret ettikleri oluumlar kadar Trkedeki karlklarnn da renilmesi gereklidir. Bu durum renme srecini uzatan nemli bir faktr gibi grnebilir. Ancak bir oluum isminin Latince terminolojideki karln ezberlemek yerine, ne anlama geldiinin bilinmesi onun ilevsel zelliklerinin de kolayca kavranlmasn salamaktadr. Bu yolla renilen anatomi bilgisi daha uzun sreli korunabilir. Bu yolla sk tekrarlar nlenebilir. Gnmzde bilim dili olarak ngilizcenin ne kmas nedeniyle

oluumlarn bu dildeki karlklarnn renilmesi de nem kazanmtr. Tbbi-anatomik terimlerle ilgili dzenlemeler ilk olarak 1895 ylnda Baselde (svire) uluslar aras dzeyde yaplan bilimsel toplantlarla toplantlarda temel belirlenmitir. 30.000den terim fazla says Basel sayya 4.500 Nomina ulaan dolayna Anatomicas (BNA) olarak isimlendirilen bu anatomi terimlerinde sadelemeye gidilmi, Latince alnarak indirilmitir. Ayn oluumu tanmlayan farkl dillerdeki karlklar terk edilmi, oluumlar ilk kez tanmlayan aratrmaclara sayg unsuru olarak onlarn isimlerinin verildii eponim terimlerin kullanlmasna son verilmitir. BNAdan sonra anatomi, histoloji ve embriyoloji ile ilgili terimlerin aa uygunluu be ylda bir toplanan Dnya Anatomistler Kurultaylar ile gzden geirilerek yenilenmitir. Nomina Anatomica ile ilgili son toplant 1985 ylnda yaplm, oluturulan yeni bir alma grubu Terminologia Anatomica (1998) isimli almay yaynlamtr. Bu terimlerin her lkede kullanlmasyla tp alannda dil birlii salanm terimler olmaktadr. tbbn dier Anatomide alanlarnda tanmlanan deimeden

Terminologia

Anatomica

esas

alnmaktadr.

Karacier, bbrek, gibi gncel Trkede sk kullanlan szckler Latince terimlerin karl olarak tercih edilmektedir. Anatomik terimlerin uluslar aras alandaki yaygn kullanmna karn, deiik klinik dallardaki bilim adamlar oluumlar tanmlarken kendi terimlerini tercih etmektedirler. rnein anatomistlerce articulatio zygapophysealis olarak isimlendirilen omurlar arasndaki kk eklemlere ortopedistlerce faset eklem olarak tanmlanrlar. Franszca facette szcnden kken alan bu terim, kymetli bir tan ilenmi, parlatlm yzeyi anlamna gelir ve ekleme katlan kemik yzeylerin dz ve parlak olmas nedeni tercih edilmitir. Latince, tp eitiminde ve sanatsal edebi dil olarak geni kullanlma alanna sahip olmakla birlikte gnmzde yaayan bir dil deildir. Yirminci yzyln ortalarna kadar Katolik Kilisesinin resmi dili olarak kullanlmtr. Temel olarak 26 harften oluan ve Trke gibi fonetik bir dildir yani yazld gibi okunur. Latince harflerin okunuu byk oranda Trkedekilere benzer. Sessiz harfler e seslidir. Latince terimlerin yazlma ve okunma kurallarnn daha iyi anlalmas iin tp terminolojisi gereklidir. ANATOMK DURU; DZLEM VE EKSENLER Anatomik duru: Anatomi oluumlar retiminde tm organlar tanmlamalar ve ve anlatlrken ders notlarndan yararlanlmas

kullanlrlar. Ancak klinik bilimlerde anatomik oluumlar iin Franszca ve ngilizceden yaplan Trkeletirilmi terimlerin kullanmlar ya da eponim kullanlmas sklkla karlalan

durumlardr. Trkiyede anatomik oluumlarn isimlendirilmesinde 19. yzyl sonlarna kadar Arapa ve Farsa szckler kullanlmtr. Bu dnemde tbbi eitim dili olarak Franszca kullanlm, dnyada yaanan gelimeler nda Latince terminoloji giderek yerlemitir. Latince terimlerin Trkenin karl olarak Osmanlca ancak yerine kullanlmas cumhuriyet

ilikiler; karmzda ayakta duran, yz bize dnk, ba ve gvdesi dik, kollar yanlarda aaya sarkk, avu ii ne bakan, ayaklar birleik ve ne dnk bir kiiye gre yaplr. Bu pozisyona anatomik duru denir (ekil: 1). Bu konumda bulunan bir insan vcudundan drt dzlemin ve ana eksenin

dneminde gereklemitir. Gnmzde hazrlanan kitaplarda, anatomik oluumlarn tanmlanmasnda

getii

tasarlanmtr.

Gerekte

olmayan

bu

tasarlanm dzlem ve ynler, bir organ ya da oluumun vcuttaki normal duru eklini (situs pozisyonunu) anlatabilmek iin gereklidir. Bu pozisyonda, organlarn belirli noktalarn tanmlanmasnda superior, inferior, anterior ve posterior (st, alt, n ve arka) gibi terimler kullanlr. embriyolojik Bu terimlerin geliim alternatifi ile olarak ilgili aamalar

tanmlanm olan cranialis, caudalis, ventralis ve dorsalis (ba, kuyruk, n ve srt) szckleri de kullanlabilir. Farkl blgelerin tanmlanmasnda kullanlan terimler, karlatrma olanann Dzlemler (Planumlar): nsan vcudunu tanmlamak amacyla kullanlrlar ve vcudu tasarlanm kesitlere ayrrlar (ekil 3). Planum sagittale (Oksal dzlem): Kar yne doru ok atmaya hazrlanan bir kiide yay tarafndan oluturulan dzlemdir. Vcudu sa ve sol iki yarma ayrr. Vcudun tam ortasndan geerek iki eit yarma ayran sagittal dzleme planum medianum ya da planum sagittale medianum denir. Planum frontale (coronaleTasal dzlem): Planum medianum'a dikey olarak aln blgesine paralel, yukardan aaya veya tersine geen tm dzlemlerdir. Vcudu n ve arka blmlere ayrr. Planum transversum (horizontale- Yatay dzlem): Yere paralel ve dier dzlemlere dik olarak geen dzlemlerdir. Vcudu st ve alt blmlere ayrr. Temel dzlemler dnda kalan ve klinik anatomide sk kullanlan dzlemler: organlar
ekil 1. Anatomik duru ekil 2. Yn ve yer belirten terimler

yaratlmas iin genellikle ters anlaml sfatlardan oluturulmutur. Vcutta tanmlanm herhangi bir oluumun yeri kiinin anlk pozisyonuna gre deime gstermez. rnein ayakta duran bir kiinin, yatan bir hastann ya da elleri zerinde yryen bir akrobatn az daima gzlerinin alt (inferior) tarafndadr. Pozisyonun belirtilmesinde kullanlan terimlerin bir blm ekil: 2de tanmlanmtr.

koruyan

ve

kuatan

kemiklerin

belirli

kntlarndan geen be yatay dzlem vardr. Bu dzlemler i organlarn yerlerini tanmlamalar asndan klinik uygulamalarda nemlidir.

1. Planum subcostale: En alt kkrdak kaburgalara teet geen dzlemdir. 2. Planum transpyloricum: Sternum alt ucu ile symphysis pubica arasndaki uzakln tam ortasndan geen dzlemdir.

3. Planum interspinale: Her iki koksa kemiinin st-n ularndan geen dzlemdir. 4. Planum intertuberculare: Tuberositas iliaca'larn st blmnden geen dzlemdir. 5. Planum supracristale: Ilium'da crista iliaca'nn en st blmnden geen dzlemdir.

ekil 3. Dzlemler: 1- Planum sagittale, 2- Planum horizontale (transversum), 3- Planum coronale (frontale)

Eksenler (Axis'ler - Ynler): nsan vcudundan geen ve eklemler evresinde oluan hareketlerin tanmlanmasnda kullanlan ynlerdir. temel ve sonsuz sayda ikincil eksen vardr (ekil: 4). Temel eksenler unlardr: Axis verticalis: Batan ayaklara doru dey inen, yere dik eksendir. Axis sagittalis: Ok ynnde, yere paralel, nden arkaya veya arkadan ne geen eksendir. Axis transversalis: Yere paralel, sadan sola, soldan saa geen eksendir.
ekil 4. Eksenler: 1- Axis transversalis, 2- Axis verticalis, 3- Axis sagittalis

VCUDUN

BLMLER

(PARTES

CORPORIS HUMANI) nsan vcudu (corpus humanum) be blme ayrlr (ekil: 5). 1- Ba (Caput) 2- Boyun (Collum) 3- Gvde (Truncus) a. Gs (Thorax) b. Karn (Abdomen) c. Leen (Pelvis) Gvde, vcudun kemik yaplar iinde korunan blm olarak kabul edilir. Bununla birlikte n, yan ve arka taraftan korunmal olan tek yer gstr. Gs ve karn arasnda bulunan diaphragma, bu iki blm birbirinden ayran kas ve kiri dokularndan oluan bir blmedir. Yaygn dncenin aksine yatay bir dzlemde deildir. Karn blgesi, yalnzca arkada yer alan omurga kemikleri ile korunurken leen blgesi tamam ile kemik koruma iindedir. Karn ve leen arasnda ayrc bir oluum bulunmamas nedeni ile baz kaynaklar bu blmleri tek bir boluk olarak deerlendirmekte ve buraya abdomino-pelvik boluk ismi verilmektedir. 4st taraf (Membrum superius/Extremitas superius) a. Kol (Brachium). b. nkol (Antebrachium) c. El (Manus) 5 Alt taraf - (Membrum inferius/Extremitas inferius) a. Uyluk (Femur) b. Bacak (Crus) c. Ayak (Pes) Ayrca omos (omuz) st tarafa; gluteus (kala) alt tarafa ait balant (kavak) blmleri olarak kabul edilmektedir.
ekil 5. nsan vcudunun blmleri (partes corporis humani): 1- Ba (Caput), 2- Boyun (Collum), 3- Gvde (Truncus), a. Gs (Thorax), b. Karn (Abdomen), c. Leen (Pelvis), 4- st taraf (Membrum superius/Extremitas superius), a. Kol (Brachium), b. nkol (Antebrachium), c. El (Manus), 5 Alt taraf (Membrum inferius/Extremitas inferius), a. Uyluk (Femur), b. Bacak (Crus), c. Ayak (Pes)

Erikinde oluumlarn

anatomik kkenlerine

yapnn gre

tanmlanmasnda kullanlan bir baka yntem geliimsel tanmlanmasdr. Geliime gre insan vcudu yapdan ekillenir: 1. Somatik yaplar: Vcut duvarndan oluan yaplardr. skelet, iskelet kaslar, bu yaplarla ilgili ba dokular ve deri somatik yaplar oluturur. st ve alt taraflar da somatik yaplardr. 2. Visseral yaplar: Kalp, akcierler, sindirim kanal gibi yaplarn oluturduu i organlardr. 3. Yutak kavsi yaplar: Erken embriyolojik evrede az arkasnda kalan yutak alanlarndan gelien yaplardr. Alt ene ile ba-boyun blgesindeki baz kaslar bu alanlar iinde yer alrlar. Merkezi sinir sistemini oluturan beyin ve omurilik gibi yaplar bu snflama iinde uygun bir yerleime sahip deildir.

VCUT

BOLUKLARI

VE

BU

1. Gs boluunda: Akcierler, kalp ve kalpten kan byk damarlar, soluk borusunun alt blm ve bronlar, yemek borusu, timus bezi, ductus thoracicus, n. vagus ve n. phrenicus, baz otonom sinir lifleri. 2. Karn boluunda: Mide, ince ve kaln barsaklar, pankreas, karacier, safra kesesi, dalak, bbrekler, bbrek st bezleri, aorta'nn alt blm, baz otonom sinir lifleri. 3. Leen boluunda: Mesane, ince barsak kvrmlar, dz barsak (rectum), erkekte prostat, vesicula seminalis, ductus deferens; kadnda uterus, ovarium'lar, tuba uterina'lar.

BOLUKLARDA BULUNAN ORGANLAR: skelet sistemi elemanlarnca (genel tanm olarak kemiklerce) evrelenmi bulunan vcut blmleri vcut boluklar olarak belirtilir. Temel olarak n ve arka iki vcut boluu vardr (ekil: 6).

1- Arka (Dorsal) vcut boluu:

A) Cavitas cranii (Kafatas boluu) B) Canalis vertebralis (Omurga kanal) 2- n (Ventral) vcut boluu A) Cavitas thoracis (Cavitas thoracica, Thorax - Gs boluu) B) Cavitas abdominalis (Cavitas abdominis, Abdomen - Karn boluu) C) Cavitas pelvis (Cavitas pelvica, Pelvis Leen boluu)

Pozisyonun belirtilmesinde kullanlan yn ve yer belirten terimler (ekil: 2): dexter- sa anterior- n, nde ventralis- karn tarafnda sagittalis- oksal, ok ynnde medialis- i yan verticalis- dey superior- st, stte X lateralis- d yan, X horizontalis- yatay X inferior- alt, altta caudalisayak tarafnda, kuyruk tarafnda superficialis- yzeysel X profundus- derin X transversalis- enine, X sinister- sol, X posterior- arka, arkada X dorsalis- srt, srtta,

cranialis- ba tarafnda X

ekil 6. Vcut boluklar: 1- Arka (Dorsal) vcut boluu, A) Cavitas cranii (Kafatas boluu), B) Canalis vertebralis (Omurga kanal), 2- n (Ventral) vcut boluu, A) Cavitas thoracis (cavitas thoracica-thorax-Gs boluu), B) Cavitas abdominalis (cavitas abdominisabdomen-Karn boluu), C) Cavitas pelvis (cavitas pelvica- pelvis-Leen boluu)

medius- orta intermedius- iki oluumun arasnda longitudinalis- boyuna, boyunca centralis- merkezi internalis- i (dahili) proximalis- merkezi X peripheralis- evre X externalis- d (harici) X distalis- merkezden uzak ipsilateralis- ayn taraf X contralateralis- kar taraf apex- tepe apicalis- tepede X basis- taban X basalis- tabanda

Dorsal vcut boluunun st blmnde (cavitas cranii) beyin; alt blmnde ise (canalis vertebralis) omurilik yer almaktadr. Ventral vcut boluu iinde yer alan oluumlar ise unlardr:

10

El ve ayaklar genel olarak benzer ve birbirinin karl olan yaplardr. Ancak yerleimlerine gre isimlendirilmelerinde farkllk vardr. Elde avu ii olarak tanmlanan blge anatomik durua gre n yzde yer alr ve elin palmar yzn (Palma manus) oluturur. Elin dier taraf dorsal yzdr (Dorsum manus-el srt). Avu iinin karl olan ayak taban ise aaya ynelmitir ve buras ayan plantar yzdr (Planta pedis). Ayan ne bakan taraf ise dorsal yz (Dorsum pedis-ayak srt) olarak tanmlanr. Benzer olarak el ba parma lateral (d) tarafta iken onun karl olan ayak ba parma medial (i) tarafta yer alr. Anatomik pozisyon hakknda yeteri kadar bilgi sahibi olan ve pozisyonun tanmnda yn ve yer belirten terimleri doru kullanan bir renci postrdeki deiiklikleri ya da yaplan hareketleri aklamakta bir glk yaamayacaktr. Organizmadaki hareketi belirtmek iin

Gvdenin koronal dzlemde yaplan bklme hareketine ise lateral flexion denir. rotation- dnme, dndrme. Vertikal eksende orta hat evresinde yaplan harekettir. Boyun ile yaplan dnme hareketinde yzn ne gelen tarafnn sa ya da sola doru yer deitirmesi sz konusudur. st ve alt taraflarda yaplan dnme hareketlerinde orta hattn uzun kemiklerin ortasndan getii var saylr. Yaplan hareket anatomik pozisyona gre tanmlanr ve iki ynde gerekleebilir. Bu hareketler external rotation (lateral rotation)da dndrme ve internal rotation (medial rotation)- ie dndrme olarak isimlendirilir. Parmaklarn abduksiyon ve adduksiyon hareketleri orta parmaktan geen bir eksene gre tanmlanr. Elde ba parmak, anatomik duruta dier parmaklarla 900 a oluturur ve palmar yz ie dnktr. Hareket yetenei fazla olan ba parman palmar yz ile dier parmaklarn palmar yzlerinin kar karya getirilmesi opposition; normal konumuna getirilmesi ise reposition olarak isimlendirilir. Ayakta tanmlanan bkme ve germe hareketlerinin tanmlanmas iki ekilde yaplabilir.

kullanlan terimler (ekil: 7): nsan vcudunun btn hareketleri eksenler

Ayak tabannn arkaya bakacak ekilde bklmesi, ayan fleksiyon hareketini; ne bakacak ekilde bklmesi ise ekstensiyon hareketini oluturur. Bu hareketler ayan plantar fleksiyonu ve dorsal fleksiyonu (dorsifeksiyon) olarak da tanmlanmaktadr. zel tanmlanm rotasyon hareketleri: supinasyon- nkolun da dndrlmesi, su ime pozisyonu, avu iinin ne bakmas pronasyon- nkolun ie dndrlmesi, avu iinin arkaya bakmas inversion- ayak tabannn ie dndrlmesi eversion- ayak tabannn da dndrlmesi elevation- yukar doru kaldrma depression- aa doru bastrma

evresinde yaplr. Bu terimler unlardr: flexion- bkme, bklme. Herhangi bir uzvu sagittal planda ve horizontal eksende bkme ilemidir. extention- germe, gerilme. Bkl olan uzvun tekrar gerilmesidir. abduction- uzaklatrma. Herhangi bir uzvun koronal planda ve sagittal eksende orta hattan uzaklatrlmasdr. adduction- yaklatrma. Uzaklatrlan uzvun tekrar orta hatta yaklatrlmasdr. Bu drt hareket angular- asal hareketler olarak bilinir. Angular hareketlerin kombinasyonu dairesel bir hareket salar. Buna da circumduction ad verilir.

11

ekil 7. Hareketle ilgili terimler: A) Gvde ve eklentilerinin hareketleri: 1- (Saa) Rotation, 2- Abduction, 3- Adduction, 4- External rotation (lateral rotation-supination), 5- Internal rotation (medial rotation-pronation -), 6- Flexion ve internal rotation, 7- Extention ve internal rotation, 8- Flexion, 9- Extention, 10- Lateral flexion

ekil 7. Hareketle ilgili terimler: B) Ba parmak ve dier parmaklarn hareketleri 1- Extention, 2- Adduction, 3- Abduction, 4- Flexion, 5Opposition, 6- Adduction, 7- Abduction, 8- Flexion

ekil 7. Hareketle ilgili terimler:

C) Ayan hareketleri: 1- Plantar fleksiyon, 2- Dorsal fleksiyon (dorsiflexion), 3- Eversion, 4- Inversion

12

ANATOMK YAPILARIN TANIMLANMASI N KULLANILAN Tbbi deitirilmesini terimlerin nekler; NEKLER anlamsal gramer VE olarak SONEKLER: yaplarnn

bir blm Greke bir blm de Latince kkenlidir. Bu eklerin kullanlmas ile ok sayda bileik szck tretilmi olur. neklerin anatomi terminolojisinde yaygn bir kullanm alan vardr. Soneklerin kullanm ise daha ok hastalklar, tan ve tedavi yntemleri ile ilgili terminolojide grlr. super- normalin stnde, ar, fazla hyper- st, zerinde, yukarsnda; ar, fazla hypo- alt, altnda, aasnda; eksik mega- ar byk, ar geni macro- byk, iri micro- minik pyo- cerahat, irin ile ilgili pyro- ate, s ile ilgili pseudo- yalanc, sahte uno- bir bi- iki tri- tetra- drt, drt kat quadri- drt, drt kat mono-bir, tek multi- ok, birden fazla olarak belirlenmi az saydaki terime uygulanr. Yani her terime ait bir ksaltma yoktur. Genel bir kural olarak ilk harf ya da ilk hece esas alnarak ksaltma yaplr. oul varlklarn ksaltlmasnda da, tekil varlk iin yaplan ksaltmadaki son harfin tekrarlanmas temel kuraldr.

deitirilmesini sonekler salamaktadr. Bu eklerin Anatomi terminolojisinde sk kullanlan nekler: ante- n, nde bulunan retro-arka, arkada bulunan intra- i, iinde bulunan extra-d, dnda bulunan; ayrca, fazla sub- alt, altta bulunan supra- st, stte bulunan infra- alt, altta bulunan; te, tesinde bulunan inter- ara, arasnda bulunan ultra- uzakta epi- st, stnde, yaknnda circum- evresinde peri- etrafnda, ilerisinde endo- iinde ecto-dnda pre- nc, nce, nnde post-sonu, sonras, arkas Ksaltmalar: Tbbi terminolojide, oluumlarn zellikleri, yerleim yeri, nitelik ve niceliklerinin tanmlanmas amac ile ksaltma ilemi uygulanr. Sk kullanlan terimler genellikle ksaltlrlar. Ksaltlan terimlerin byk blm de anatomi ile ilgilidir. Ksaltma ilemi yalnzca uluslar aras Anatomi ile ilgili isimlerin ksaltlmas: a., aa. : - arteria, arteriae, atardamar, atardamarlar art., artt. :- articulatio, articulationes, eklem, eklemler cart., cartil.: - cartilago, kkrdak digit.: -digitus, parmak fac.: - facies, yz fasc.: - fasciculus, demetik, kk demet

for.: - foramen, delik ggl., ggll.: - ganglion, ganglia, dm, dmler (sinir dm) gl., gll. : - glandula, glandulae, bez, bezler inc.: - incisura, entik lig., ligg. - ligamentum, ligamenta, ba, balar memb.: - membrana, zar

13

m., mm. : - musculus, musculi, kas, kaslar n., nn. : - nervus, nervi, sinir, sinirler nucl., nucll.: - nucleus, nuclei, ekirdek, ekirdekler pl., plex.: - plexus, a, a eklinde yap proc., procc.: - processus, processi, knt, kntlar Anatomik blgeler ile ilgili ksaltmalar: C T L - cervicalis - thoracalis - lumbalis boyun gs bel

r., rr.: - ramus, rami, dal, dallar tub.: - tuberculum, kabart tr., trr.: - tractus, tracti, yol, yollar (sinir liflerinin oluturduu yol) v., vv : - vena,- venae, toplar damar, toplar damarlar

S Co

- sacralis

kala, leen kuyruk sokumu, koksiks

- coccygeal

Anatomi ile ilgili sfatlarn ksaltlmas: ant. : - anterior, anterius; n, ndeki post. : - posterior, posterius; arka, arkadaki dext. : - dexter, dextra, dextrum; sa, sadaki sin. : - sinister, sinistra sinistrum; sol, soldaki inf. : - inferior, inferius; alt, alttaki sup.: - superior, superius; st, stteki superfic.: - superficialis, yzeysel prof.: - profundus, profunda, profundum; derin, derinde olan int.: - internalis; i, ite olan ext.: - externalis;d, dta olan superficiale; obl. :- obliquus, obliqua; eik, eik olan dor. : - dorsalis, dorsale; srt ile ilgili vent.: - ventralis, ventrale; n yz ile ilgili, karnla ilgili lat. : - lateralis, laterale; d yan, dyanda olan med. : - medialis, mediale; i, i yanda olan median.: - medianus, mediana, medianum; arada olan caud.: - caudales, caudale; kuyruk tarafnda olan cran.: - cranialis, craniale; ba tarafnda olan dist.: - distalis; merkezden uzakta olan prox.: - proximalis; merkeze yakn olan

ANATOMDE SIK KULLANILAN DER BAZI TERMLER: (KISA ANATOM SZL)

abdomen karn abductio - uzaklama aberrant gsteren absorbtion emilme accessorius - ilave, eklenti acetabulum - sirke tas acusticus - iitme ile ilgili acutus - keskin, ksa sreli adaptatio uyum adductio - yaklama aditus - az, aklk afferens - getiren ala kanat anormal yerleim anastomosis - azlama angulus a antebrachium - nkol ansa - kavis, halka antrum - maara, kovuk apertura - az, aklk aponeurosis - yass kiri arcus - kemer, yay arteria - atardamar articulatio eklem ascendens - ykselen auris kulak axilla - koltuk alt biceps - iki bal brachium - kol brevis ksa bulla - kese, kabarck bursa - su kesesi calcaneus - topuk kemii canalis kanal caput - ba capsula kapsl carpus - el bilei cartilago kkrdak cavum - boluk, oyuk cavitas - boluk, oyuk cephalus - ba, kafa cerebellum beyincik

14

cerebrum - beyin cervix boyun costa - kaburga circulatio dolam circumferentia evre collum boyun columna - stun corpus - cisim, gvde coxa - kala cranium- ba (iskelet) crista - ibik eklinde kenar crus bacak diameter - ap diaphragma - ikiye ayran, blen digitus parmak ductus - kanal, tp efferens uzaklatran, merkezden gtren, erector dikletirici facies - yz, d yzey fascia - zar, rt femur - uyluk, uyluk kemii fibula - baldr kemii foramen - delik fossa ukur fovea- s ukur ganglion - sinir dm gaster - mide genu diz glandula - bez

impressio iz incisura - entik insertio - yapma yeri lamina - levha, tabaka labium - dudak, kenar larynx - grtlak ligamentum- ba margo - kenar mandibula - alt ene maxilla - st ene musculus kas nasus - burun nervus sinir obliquus- eik obtusus - keskin olmayan optic, opticus- grme ile ilgili orbita - gz ukuru orificium - aklk, az os kemik pecten - tarak, dili yap pelvis leen porus- aklk geit processus knt protuberantia - yumru quadriceps - drt bal ramus - dal recessus - girinti, kmaz regio - blge septum - ara duvar, blme serratus - dili

sinus - girinti, boluk soma - vcut, gvde spina diken substantia - madde, cevher sulcus- oluk sutura- diki synovia- eklem svs tarsus - ayak bilei tectum - tavan, at tendo- kiri teres yuvarlak thorax - gs kafesi trochlea makara truncus - gvde tuber - tmsek, knt tuberculum - tmsekcik tuberositas - engebeli knt turcicus - Trklerle ilgili umbilicus gbek unguis - trnak urina idrar uterus - rahim vagina - klf, kn vena - toplardamar ventriculus karn vertebra - omur vertex - tepe noktas vestibulum - giri, antre

BLM HAZIRLIINDA YARARLANILAN KAYNAKLAR

1. Cankur N. ngilizce ve Trke Karlklar ile Anatomi Terimleri Szl. Nobel ve Gne, Bursa, 2002 2. imen A. Anatomi. (4. Bas). Uluda niversitesi Basmevi, Bursa, 1994. 3. Dorland WAN. Dorlands Illustrated Medical Dictionary. (29. Bask) Harcourt IE. WB Saunders, Philadelphia, 2000. 4. Federative Committee on Anatomical Terminology. Terminologia Anatomica/International Anatomical Terminology. Georg Thieme Verlag, Stuttgart, 1998. 5. Rogers A W. Textbook of Anatomy. Churchill Livingstone, Hong Kong, 1992. 6. Sinnatamby CS. Lasts Anatomy Regional and Applied. (Onuncu bask) Churchill Livingstone, Edinburgh, 1999. 7.Toprak M, Akkn SM. Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanm zellikleri. stanbul niversitesi Basmevi ve Film Merkezi, stanbul, 1993.

15