KUPAS

RINGKAS
ILMU QIRAAT
OLEH:
AYAH QIRAAT; MUHAMMAD AL FARABI
BIN ASMAR

MATERI DISAMPAIKAN DALAM

KAJIAN AWAL SEMESTER GENAP
TAHUN 2024 TAHSIN AL GHOZY
 ‫بسم ا* الرحـن الرحيم‬

BAB I
PENDAHULUAN

A. Istilah Khusus dalam Diskursus Ilmu Qiraat

Berikut ini akan dipaparkan beberapa istilah baku yang sangat
fundamental dalam disiplin ilmu qiraat. Berikut ini pemaparannya:
1. Qiraah. Setiap bacaan yang dinisbatkan kepada imam qiraat
dinamakan qiraah.1 Kata untuk pelakunya ialah qari. Contoh: Pada
qiraah ‘Âshim, Imam ‘Âshim bertindak sebagai qari.
2. Riwayat. Setiap bacaan yang dinisbatkan kepada murid imam qiraat,
dinamakan riwayat. Kriteria sang murid bisa berupa sosok yang
berjumpa langsung dengan sang rawi atau terpisah beberapa generasi.2
Kata untuk pelakunya ialah rawi atau perawi. Contoh: Pada qiraah
‘Âshim, Imam Hafsh bertindak sebagai salah satu rawinya.
3. Tharîq. Setiap bacaan yang dinisbatkan kepada murid perawi ialah
tharîq. Kriteria sang murid bisa berupa sosok yang berjumpa langsung
dengan sang rawi atau terpisah beberapa generasi. 3 Contoh: Asy-
Syâthibiyyah merupakan salah satu tharîq dari riwayat Hafsh.
4. Wajh. Wajh adalah cara baca yang dipilih oleh seorang qari.4
5. Khilâf jâ´iz. Khilâf jâ´iz yang secara harfiah bermakna “perbedaan
yang diperbolehkan” adalah perbedaan cara baca yang boleh dipilih
dan digunakan salah satunya.5 Contoh: Mad jâiz ‘âridh li as-Sukûn
memiliki tiga cara yang boleh dan cukup digunakan salah satunya
saja, yakni; dua, empat, atau enam harakat.
6. Khilâf wâjib. Khilâf wâjib yang secara harfiah bermakna “perbedaan
yang wajib” adalah cara baca tertentu yang dimiliki qiraah, riwayah,
atau tharîq tertentu yang harus digunakan.6 Contoh: Kata ‫ ﻣﻠﻚ‬untuk

1
‘Alî Muhammad Taufîq an-Nahhâs, ar-Risâlah al-Gharrâ´, Kairo: Dâr Ibn
Katsîr, cet. ke-1, 2015, hal. 35.
2
‘Alî Muhammad Taufîq an-Nahhâs, ar-Risâlah al-Gharrâ´..., hal. 35.
3
‘Alî Muhammad Taufîq an-Nahhâs, ar-Risâlah al-Gharrâ´..., hal. 35.
4
Hamdî Shalâh al-Hudhud, Mushthalahât ‘Ilm al-Qirâ´ât fî Dhaû´ ‘Ilm al-
Mushthalahât al-Hadîts, Kairo: Dâr al-Bashâ´ir, cet. ke-1, 2008, jld. 2, hal. 955.
5
Muhammad ‘Abd ar-Rahmân al-Khalîjî, Hall al-Musykilât wa Taudhîh at-
Tahrîrât, Tanta: Dâr ash-Shahâbah li at-Turâts, cet. ke-1, 2002, hal. 9.
6
Muhammad ‘Abd ar-Rahmân al-Khalîjî, Hall al-Musykilât..., hal. 9.

1
 qiraah ‘Âshim al-Kûfî di surat al-Fâtihah hanya diperbolehkan
menggunakan mad di antara mîm dan lâm: ‫ َﻣ ٰـﻠِ ِﻚ‬.7
B. Tiga Rukun Qiraah yang Sahih
Yang dimaksud dari “rukun Al-Qur´an” ialah “rukun bacaan Al-
Qur´an yang sahih”.8 Ibn al-Jazari telah merangkum tiga rukun bacaan
Al-Qur´an yang sahih di dalam bait ini:
ۡ َ ً ۡ ۡ َّ َ َ َ َۡ َ ُّ ُ َ
‫ يوِي‬%‫ٱحت ِ َما‬ ‫فك َما َواف َق َو ۡج َه نوِ ۞ وكن ل ِلرس ِم‬
Seluruh qiraah yang (1) sesuai dengan salah satu kaidah nahu (sintaksis

ُ َ َۡ َُ َ
Arab), yang (2) dapat dicakupi oleh tulisan rasm,
َ ُ ُۡ ُ ً
9
‫َو َص َّح إ ِ ۡس َنادا ه َو ٱلق ۡرآن ۞ ف َه ٰـ ِذه ِ ٱلَّ(ثة ٱل ۡركن‬
dan yang (3) sahih transmisinya, maka itulah Al-Qur´an. Tiga komponen
ini merupakan rukunnya (Al-Qur´an).
Syekh ‘Utsmân bin Sulaimân Murâd (w. ± 1950 M) juga menulis bait

َ َۡ َۡ ٌَ ََ
ۡ ‫ٱعلَ ۡم أَ ِخ بأَ َّن ل ِۡل ُق‬
tentang tiga rukun ini dengan redaksi yang berbeda:
ۡ
‫آن ۞ ث(ثة تأ ِت م َِن ٱل ۡرك ِن‬
ِ ‫ر‬ ِ
Ketahuilah wahai saudaraku, bahwasanya Al-Qur´an memiliki tiga
rukun:
َ َ ۡ َ َّ َ َ ‫تَ َو ُاف َق ٱلَّ ۡحو َو َخ َّط ٱل ۡ ُم ۡص‬
10
‫ِيما ت ۡع ِر ِف‬ ‫ٱل ۡس َنادِ ف‬
ِ ‫ة‬ ‫ح‬ ‫ص‬ِ ‫و‬ ۞ ‫ف‬ِ ‫ح‬ ِ
Sesuai kaidah nahu (sintaksis Arab), sesuai dengan tulisan (rasm)
mushhaf, dan sahih transmisinya.
Wilayah domisili antar satu imam qiraat dengan imam lainnya
tidaklah sama. Mereka semua berhasil dalam melahirkan kader Al-Qur´an
dari satu generasi ke generasi lain. Dalam kader-kader lintas generasi ini,
ada yang masuk ke dalam kategori mutqin (kuat hafalan dan
pemahamannya), ada juga yang tidak. Hal ini mengakibatkan adanya
kesenjangan edukasi serta tidak meratanya pemahaman. Hingga pada

7
Al-Qâsim bin Fîrruh asy-Syâthibî, Hirz al-Amânî wa Wajh at-Tahânî, Madinah:
Maktabah Dâr Ibn al-Jazarî, cet. ke-1, 2011, hal. 9.
8
Muhammad Ibn al-Jazarî, an-Nasyr fī al-Qirâ´ât al-‘Asyr, Kairo: Maktabah ash-
Shafâ, cet. ke-1, 2014, jld. 1, hal. 50.
9
‘Utsmân bin Sulaimân Murâd, as-Salsabîl asy-Syâfî dalam Utsmân bin Sulaimân
Murâd, Syarh as-Salsabîl asy-Syâfî, Kairo: Maktabah Awlâd asy-Syaîkh li at-Turâts, cet.
ke-1, 2012, hal. 94.
10
‘Utsmân bin Sulaimân Murâd, as-Salsabîl asy-Syâfî dalam Utsmân bin
Sulaimân Murâd, Syarh as-Salsabîl asy-Syâfî..., hal. 94.

2
akhirnya datanglah suatu masa di mana perbedaan qiraat yang valid
dengan yang tidak valid sangatlah tipis; sangat mirip.11
Di sisi lain, tiga serangkai rukun ini terlahir sebagai jawaban serta
solusi dari bermunculannya pusat-pusat studi sintaksis Arab di negeri
Irak, khususnya di Basrah dan Kufah yang tidak sedikit di antara mereka
melancarkan penolakan terhadap variasi qiraat yang sahih lantaran “tidak
sejalan dengan formula sintaksis Arab”. Tak hanya itu, segenap imam
qiraat terkait juga tak luput dari tha’n (cercaan) atas tudingan adanya
bacaan yang tidak valid secara sintaksis Arab. Sebaliknya, segenap ahli
qiraat melancarkan serangan balik dengan menyatakan bahwa sintaksis
Arab terlahir berkat kutipan-kutipan ayat Al-Qur´an yang melahirkan
konklusi bahwa Al-Qur´an merupakan sumber pijakan sintaksis Arab,
bukan sebaliknya.12
Berangkat dari dua fenomena di atas, segenap imam di generasi
berikut-nya membuat parameter yang berguna untuk mendeteksi
kevalidan bacaan Al-Qur´an sampai terlahirlah rumus tiga rukun Al-
Qur´an ini. Segala yang menyelisihi salah satu dari trio rukun ini secara
otomatis masuk ke kategori bacaan Al-Qur´an yang syâdzdz.13 Sehingga,
dapat disimpulkan bahwa qirâ´ah syâdzdzah ialah qiraah yang tidak
menghimpun tiga rukun Al-Qur´an.14
۞۞۞

11
Abû al-‘Abbâs al-Qasthallânî, Lathâ´if al-Isyârât li Funûn al-Qirâ´ât, Saudi
Arabia: Majma’ al-Malik Fahd li Thibâ’ah al-Mushhaf asy-Syarîf, t.th, hal. 121.
12
Hasan bin Mushthâfâ bin Ahmad al-Warrâqî, al-Ijâzah wa al-Asânid al-
Qur´âniyyah; Su´âl wa Jawâb, Kairo: Dâr Âl Yâsir, cet. ke-1, 2008, hal. 54-55.
13
Abû al-‘Abbâs al-Qasthallânî, Lathâ´if al-Isyârât li Funûn al-Qirâ´ât, Saudi
Arabia: Majma’ al-Malik Fahd li Thibâ’ah al-Mushhaf asy-Syarîf, t.th, hal. 121.
14
Sya’bân Muhammad Ismâ’îl, Al-Qirâ´ât; Ahkâmuhâ wa Mashdaruhâ, Kairo:
Dâr as-Salâm, cet. ke-4, 2008, hal. 117.

3
 BAB II
SEJARAH LAHIRNYA PERBEDAAN JUMLAH
DALAM DISIPLIN ILMU QIRAAT

A. Akumulasi Qiraat Berdasarkan Literatur Kodifikasi

Pada permulaan ‘ashr at-Tadwîn (era pembukuan), banyak pelajar
terlatih membukukan materi yang diajarkan sang guru dengan metode
fardiyyah (satuan). Sebut saja kitab karya Imam al-Usynânî (w. 300 H)
mengenai riwayat Hafsh versi qiraah ‘Âshim sebagai perwakilan era ini.15
Setelah generasi ini sirna, datang generasi berikutnya yang tidak
hanya rigid pada suatu bacaan tertentu. Generasi ini memilih untuk
mengembara demi menghimpun berbagai qiraat yang telah tersebar di
negeri lain hingga akhirnya dapat tersusun dalam suatu karya tulis.
Jumlah qiraatnya pun berbeda-beda sesuai dengan qiraat yang dipelajari
secara bersanad oleh penulis yang bersangkutan.16
Berikut ini pemaparan jumlah qiraat yang terhimpun dalam literatur-
literatur primer ilmu qiraat disertai satu perwakilan kitab dan penulisnya:
1. Qirâ´ât tsalâts (tiga qiraat). Nazam ad-Durrah al-Mudhiyyah fî al-
Qirâ´ât ats-Tsalâts karya Imam Ibn al-Jazarî (751-833 H) merupakan
per-wakilan kategori ini.
2. Qirâ´ât arba’ (empat qiraat). Kitab al-Fawâ´id al-Mu’tabarah karya
Syekh al-Mutawallî (1248-1313 H) merupakan perwakilan kategori ini.
3. Qirâ´ât khams (lima qiraat). Kitab karya Imam Ahmad Jubaîr bin
Muhammad al-Kûfî (w. 258 H) merupakan perwakilan kategori ini.
4. Qirâ´ât sitt (enam qiraat). Kitab al-Kifâyah fî al-Qirâ´ât as-Sitt karya
Imam Abû Muhammad; Sibth al-Khayyâth (464-541 H) merupakan
per-wakilan kategori ini.
5. Qirâ´ât sab’ (tujuh qiraat). Kitâb as-Sab’ah fî al-Qirâ´ât karya Imam
Ibn Mujâhid (245-324 H) merupakan perwakilan kategori ini.
6. Qirâ´ât tsaman (delapan qiraat). Kitab at-Tadzkirah fî al-Qirâ´ât ats-
Tsamân karya Imam Thâhir Ibn Ghalbûn (w. 399 H) merupakan
per-wakilan kategori ini.

15
Aimân Rusydî Suwaîd dalam Thâhir bin Ghalbûn, at-Tadzkirah fî al-Qirâ´ât
ats-Tsamân, Jeddah: al-Jamâ´ah al-Khairiyyah li Tahfîzh al-Qur´ân al-Karîm, cet. ke-1,
1991, jld. 1, hal. 17-18.
16
Aimân Rusydî Suwaîd dalam Thâhir bin Ghalbûn, at-Tadzkirah fî al-Qirâ´ât
ats-Tsamân, Jeddah: al-Jamâ´ah al-Khairiyyah li Tahfîzh al-Qur´ân al-Karîm, cet. ke-1,
1991, jld. 1, hal. 18.

4
 7. Qirâ´ât tis’ (sembilan qiraat). Kitab asy-Syams al-Munîrah fî at-
Tis’ah al-Masyhûrah karya Imam Abû Muhammad; Sibth al-
Khayyâth merupakan perwakilan kategori ini.
8. Qirâ´ât asyr (sepuluh qiraat). Kitab al-Ghâyah fî Qirâ´ât al-‘Asyr
karya Imam Ibn Mihrân (295-381 H) merupakan perwakilan
kategori ini.
9. Qirâ´ât ihdâ ‘asyrah (sebelas qiraat). Kitab al-Jâmi’ fî al-Qirâ´ât al-
‘Asyr wa Qirâ´ah al-A’masy karya Imam ‘Alî Ibn Fâris al-Khayyâth
(w. 452 H) merupakan perwakilan kategori ini.
10. Qirâ´ât itsnatai ‘asyrah (dua belas qiraat). Kitab al-Mubhij fî al-
Qirâ´ât ats-Tsamân wa Qirâ´ah al-A’masy wa Ibn Muhaishîn wa
Ikhtiyâr Khalaf wa al-Yazîdî karya Imam Abû Muhammad; Sibth al-
Khayyâth merupakan perwakilan kategori ini.
11. Qirâ´ât tsalâtsah ‘asyrah (tiga belas qiraat). Kitab Bustân al-Hudâh fî
Ikhtilâf al-A´immah wa ar-Ruwâh karya Imam Ibn al-Jundî (w. 769 H)
merupakan perwakilan kategori ini.
12. Qirâ´ât arba’ ‘asyrah (empat belas qiraat). Nazam Majma’ as-Surûr
wa Mathla’ asy-Syumûs wa al-Budûr fî al-Qirâ´ât al-Arba’ ‘Asyrah
karya Imam al-Qabâqibî (777-849 H) merupakan perwakilan kategori
ini.
13. Qirâ´ât khams ‘asyrah (lima belas qiraat). Kitab al-Muntahâ fî
Khams ‘Asyrah Qirâ´âh karya Imam Muhammad bin Ja’far al-
Khuzâ´î (w. 408 H) merupakan perwakilan kategori ini.
14. Qirâ´ât ‘isyrûn (dua puluh qiraat). Kitab karya Kadi Ismâ´îl al-Mâlikî
(199-282 H) merupakan perwakilan kategori ini.
15. Qirâ´ât khamsah wa ‘isyrûn (dua puluh lima qiraat). Kitab karya
Imam Abû ‘Ubaîd al-Qâsim bin Sallâm (157-224 H) merupakan satu-
satunya perwakilan kategori ini.
16. Qirâ´ât khamsûn (lima puluh qiraat). Kitab al-Kâmil fî al-Qirâ´ât al-
Khamsîn karya Abû al-Qâsim Yûsuf al-Hadzalî (w. 465 H)
merupakan satu-satunya perwakilan kategori ini.17
B. Diskursus Kategori Tujuh Qiraat
Kategori ini diprakarsai oleh Imam Ibn Mujâhid dan diamini serta
dianut oleh banyak ulama qiraat setelahnya, sebut saja nama kitab at-
Taisîr karya Imam Abû ‘Amr ad-Dânî (371-444 H) dan nazam asy-
Syâthibiyyah karya Imam asy-Syâthibî (533-390 H). Imam an-Nawawî
(631-676 H) sendiri menyatakan bahwa bacaan Al-Qur´an yang boleh
17
Selain no. 1 dan no. 2, materi dikutip dari: Aimân Rusydî Suwaîd dalam Thâhir
bin Ghalbûn, at-Tadzkirah fî al-Qirâ´ât ats-Tsamân, Jeddah: al-Jamâ´ah al-Khairiyyah li
Tahfîzh al-Qur´ân al-Karîm, cet. ke-1, 1991, jld. 1, hal. 17-18. Penj.

5
 digunakan hanyalah bacaan yang masuk ke dalam kategori tujuh qiraat18.
Ketujuh qiraat tersebut ialah:
1. Qiraah Nâfi’ al-Madanî;
2. Qiraah Ibn Katsîr al-Makkî;
3. Qiraah Abû ‘Amr al-Bashrî;
4. Qiraah Ibn ‘Âmir asy-Syâmî;
5. Qiraah ‘Âshîm al-Kûfî;
6. Qiraah Hamzah az-Zayyât, dan;
7. Qiraah al-Kisâ´î al-Kûfî.19
Ada tiga alasan mengapa Imam Ibn Mujâhid hanya memilih tujuh
qiraat saja:
1. Ketujuh qiraat ini sangat fenomenal; baik di kalangan awam atau
khawas.
2. Seluruh qiraat ini telah terjamin silsiahnya baik dari segi bacaan atau
pun sama’-nya.
3. Ketujuh qiraat ini sangat sejalan dengan seluruh rukun Al-Qur´an.20
C. Lahirnya Kategori Sepuluh Qiraat
Adapun qirâ´ât ‘asyr merupakan kategori yang digaungkan oleh
Imam Ibn al-Jazarî. Sesuai observasinya, ada tiga qiraat lain yang ternyata
setara dengan kategori qirâ´ât sab’, eksistensinya pun telah terlestarikan
hingga tahun 800-an Hijriah.21 Sayangnya, ketiga qiraat tersebut tidak
digaungkan oleh banyak ahli qiraat, sehingga tidak sedikit kalangan yang
mengira bahwa variasi bacaan Al-Qur´an yang boleh digunakan hanya
qiraat yang termaktub dalam kitab at-Taisîr dan nazam asy-Syâthibiyyah;
yakni qirâ´ât sab’. Pada akhirnya, tiga qiraat berikutnya lambat laun
terlupakan.22
Ketiga qiraat tersebut ialah:
8. Qiraah Abî Ja’far al-Madanî;
9. Qiraah Ya’qûb al-Hadhramî, dan;

18
Yahyâ bin Syaraf An-Nawawî, at-Tibyân fî Âdâb Hamalah al-Qur´ân, Beirut:
Dâr Ibn Hazm, cet. ke-4, 1996, hal. 97.
19
Abû ‘Amr ad-Dânî, at-Taisîr fî al-Qirâ´ât as-Sab’, Tanta: Dâr ash-Shahâbah li
at-Turâts, 2006, hal. 7.
20
Sya’bân Muhammad Ismâ’îl, Madkhal ilâ ‘Ilm al-Qirâ´ât, Tanta: Dâr ash-
Shahâbah li at-Turâts, cet. ke-1, 2009, hal. 54.
21
Shabrî al-Asywah, I’jaz al-Qirâ´ât al-Qur´âniyyah, Kairo: Maktabah Wahbah,
cet. ke-1, 1998, hal. 8-9.
22
Muhammad Ibn al-Jazarî, an-Nasyr fī al-Qirâ´ât al-‘Asyr, Kairo: Maktabah ash-
Shafâ, cet. ke-1, 2014, jld. 1, hal. 111.

6
 10. Qiraah Khalaf al-‘Âsyir.23
Kesimpulannya, qiraat yang mutawâtir terbagi dua kategori; pertama,
qiraat yang mutawâtir secara aklamasi, yaitu seluruh qirâ´ât sab’. Kedua,
qiraat yang mutawâtir secara tidak aklamasi, yaitu tiga qiraat terakhir
yang menjadi penyempurna qirâ´ât ‘asyr. Namun, pendapat terkuat ialah
seluruh qirâ´ât ‘asyr merupakan qiraat yang mutawâtir.24
D. Lahirnya Kategori Empatbelas Qiraat
Imam al-Mutawallî menukil suatu fakta mengenai alasan terpilihnya
total tujuh qiraat ala Imam Ibn Mujâhid. Ia menuturkan bahwa sejatinya
jumlah tujuh qiraat yang beliau riwayatkan hanyalah qiraat yang beliau
milikk sanadnya. Karena sejatinya di era Imam Ibn Mujâhid juga banyak
qiraat yang digunakan oleh kaum muslimin selain qirâ´ât sab’.25
۞۞۞

23
Muhammad Ibn al-Jazarî, ad-Durrah al-Mudhiyyah, Madinah: Maktabah Dâr
Ibn al-Jazarî, cet. ke-5, 2012, hal. 17.
24
Ahmad ad-Dimyâthî al-Bannâ´, Ithâf Fudhalâ´ al-Basyar, Tanta: Dâr ash-
Shahâbah li at-Turâts, 2009, jld. 1, hal. 16.
25
Lihat: Mahmûd bin ‘Abd al-Fattâh Muhammad Abû Kallûb, al-Wâdhih fî Syarh
al-Fawâ´id al-Mu’tabarah, Madinah: Barnâmij al-Karâsî al-Bahtsiyyah bi Jâmi’ah
Thayyibah, cet. ke-1, 2017, hal. 34-35.

7
 BAB III
IDENTITAS MASING-MASING QIRAAT

QIRAAH I
NÂFÎ AL-MADANÎ

A. Profil
Nâfi’ bin ‘Abd ar-Rahmân bin Abî Nu’aîm, memiliki kunyah26 Abû
Ruwaîm atau Abû al-Hasan atau Abû ‘Abd ar-Rahmân. Beliau berasal
dari Asfahan. Sosok yang sangat beretika, berkulit hitam legam, berwajah
teduh, periang, serta memiliki nafas mulut yang beraroma kasturi. Beliau
lahir sekitar tahun 70-an H dan wafat (sesuai data yang sahih) pada tahun
169 H.27
B. Guru dan Sanad
Beliau berguru Al-Qur´an kepada tujuh puluh tabiin. Di antaranya
ialah Abû Ja’far, Syaibah bin Nishâh, Muslim bin Jundab/Jundub, Yazîd
bin Rûmân, Muhammad bin Muslim bin Syihâb az-Zuhrî, dan ‘Abd ar-
Rahmâd bin Hurmuz al-A’raj.28
Salah satu sanad yang menyambungkannya dengan Nabi Muhammad
SAW ialah dari gurunya; (1) Abû Ja’far, dari (2) ‘Abdullâh bin ‘Ayyâsy
bin Abî Rabî’ah al-Makhzûmî, ‘Abdullâh bin ‘Abbâs, dan Abû Hurairah,
dari (3) Ubay bin Ka’b, dari Nabi Muhammad SAW.29
C. Murid dan Perawi
Beliau telah mencurahkan hidupnya untuk mengajar Al-Qur´an. Lebih
dari tujuh puluh tahun beliau mengajar Al-Qur´an. Di antara murid-
muridnya yang mengaji kepadanya ialah Qâlûn dan Warsy.30
D. Ciri Khas Qiraah
1. Satu Ciri Khas Qiraah Nâfî (Qâlûn dan Warsy)

26
Kunyah adalah isim yang didahului oleh salah satu dari kata-kata berikut ini: ٌ‫أَب‬,
ُ‫أ ﱞم‬, ٌ‫ٱﺑﻦ‬,
ۡ ‫ﺖ‬ ٌ ‫ﺑِ ۡﻨ‬, ‫ َﻋ ﱞﻢ‬, ٌ‫ َﻋ ﱠﻤﺔ‬, ‫ َﺧﺎ ٌل‬, dan ٌ‫ َﺧﺎﻟَﺔ‬. Kunyah merupakan salah satu identitas bangsa Arab
sekaligus kebanggaan tersendiri untuk mereka. Dalam Al-Qur´an hanya ada satu yang
menjadi sampelnya, yaitu Abû Lahab (‫ﺐ‬ ٍ َ‫ )أَﺑُﻮ ﻟَﮭ‬dalam QS. Al-Masad/111:1: ‫ﺐ‬
ٖ َ‫ﺗَﺒ ۡﱠﺖ ﯾَﺪَآ أَﺑِﻲ ﻟَﮭ‬
‫ َوﺗَﺐﱠ‬. Lihat: Muhammad al-Khudharî, Hâsyiyah al-Khudharî, Beirut: Dâr al-Kutub al-
‘Ilmiyyah, cet. ke-2, 2005, jld. 1, hal. 131 dan Ibn Hamdûn, Hâsyiyah Ibn Hamdûn,
Beirut: Dâr al-Fikr, 1995, hal. 95.
27
‘Abd al-Fattâh ‘Abd al-Ghanî al-Qâdhî, Târîkh al-Qurrâ´ al-‘Asyarah, dalam
‘Abd al-Fattâh ‘Abd al-Ghanî al-Qâdhî, al-Budûr az-Zâhirah, Kairo: Dâr as-Salâm, cet.
ke-1, 2016, hal. 32, 33, dan 35.
28
‘Abd al-Fattâh al-Qâdhî, Târîkh al-Qurrâ´ al-‘Asyarah..., hal. 32.
29
‘Abd al-Fattâh al-Qâdhî, Târîkh al-Qurrâ´ al-‘Asyarah..., hal. 32.
30
‘Abd al-Fattâh al-Qâdhî, Târîkh al-Qurrâ´ al-‘Asyarah..., hal. 32, 33, dan 35.

8
 No Objek Pembahasan Ayat/Contoh
َ
ُ ‫ۡٱلنب َئ‬
ٓ َ‫ ن‬dan ‫اء‬
‫ب ٌء‬
Yâ kedua pada kata ‫ ﻧَﺒِ ﱞﻲ‬serta seluruh serta ِ ِ
seluruh morfologisnya diubah menjadi ***
hamzah. َّ ‫ت َن ۡف َس َها ل‬
ّ ‫ِلن‬
‫ب‬ ۡ ‫إن َو َه َب‬
*** ِِ ِ
1 ۡ
Hanya ada dua tempat yang tetap dibaca
menggunakan yâ´ untuk riwayat Qâlûn,
‫إِن‬
yaitu pada QS. Al-Ahzab/33:50 dan 53 dan
khusus saat wasal.31 َّ ّ َّ َ ُ ْ ُ ُ ۡ َ َ
ِ ِ ‫ تدخلوا بِيوت ٱل‬%
"ِ‫ب إ‬
2. Satu Ciri Khas Riwayat Qâlûn

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Mîm jam’ (saat wasal) bila bertemu huruf
ۡ ‫َعلَ ۡيه ۡم َغ‬
yang berharakat, maka ia memiliki dua ‫ي‬
ِ ِ
pilihan cara baca:
1 atau
a. Sukun
ۡ ‫َعلَ ۡيه ُمۥ َغ‬
b. Berharakat damah dengan hukum ‫ي‬
ِ ِ
madd shilah
3. Tiga Khas Riwayat Warsy

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Naql
Definisinya: Harakat huruf hamzah
َ ‫ َم ۡن َء‬berubah
‫ام َن‬
َ َ َ َ
dipindah ke huruf sebelumnya yang
sukun, kemudian huruf hamzah dihapus. menjadi ‫من امن‬
1
***
***
Naql tidak berfungsi bila huruf yang ٞ ُ
sukun muttasil (menempel dengan ‫ق ۡر َءان‬
hamzah).

31
‘Abd al-Fattâh ‘Abd al-Ghanî al-Qâdhî, al-Wâfî fî Syarh asy-Syâthibiyyah,
Kairo: Dâr as-Salâm, cet. ke-7, 2011, hal. 169.

9
 Madd badal dapat berdurasi 2, 4, atau 6
harakat.
***
Kaidah ini memiliki tujuh pengecualian
ُ َّ َ َ َ
‫ٱلر ُسول‬
dengan rincian;
2 a. Tiga pengecualian berupa kaidah; ‫ءامن‬
b. Dua pengecualian berupa kosa kata
yang disepakati penegecualiannya,
dan;
c. Dua pengecualian yang tidak
disepakati pengecualiannya.32
َ َّ
Taghîzh al-Lâm
Taghîzh al-lâm merupakan huruf lâm
ِ ‫ٱلصل ٰوة‬
َ ۡ
3
yang dibaca tebal ketika lâm berharakat
fathah yang didahului oleh shâd, thâ´,
‫َو َم َن اظل ُم‬
َۡ َ
‫ت َم ۡطلعِ ٱلف ۡج ِر‬ ٰ َّ ‫َح‬
atau dhâ´ yang dalam keadaan sukun atau
berharakat fathah.

32
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, ats-Tsamar al-Yâni’, Kairo: Dâr ‘Ammâr, cet. ke-2,
2018, hal. 19-20.

10
 QIRAAH II
IBN KATSÎR AL-MAKKÎ

A. Profil
Beliau adalah ‘Abdullâh bin Katsîr bin al-Muththalib; Abû Ma’bad al-
Makkî ad-Dârî, lahir di Makkah tahun 45 H. Beliau berjumpa dengan
banyak Shahabat, di antaranya Abdullâh bin az-Zubaîr, Abû Ayyûb al-
Anshârî, dan Anas bin Mālik. Beliau adalah sosok yang fasih sekaligus
menjadi mercusuar ilmu Al-Qur´an di kota Makkah. Beliau wafat tahun
120 H.33
B. Guru dan Sanad
Beliau membaca Al-Qur´an kepada ‘Abdullâh bin as-Sâ´ib, Mujâhid
bin Jabr, dan Dirbâs.34
Salah satu sanad yang menyambungkannya dengan Nabi Muhammad
SAW ialah dari gurunya; (1) ‘Abdullâh bin as-Sâ´ib, dari (2) Ubay bin
Ka’b, dari Nabi Muhammad SAW.35
C. Murid dan Perawi
Di antara murid-muridnya ialah Abû ‘Amr al-Bashrî, al-Khalîl bin
Ahmad, dan Sufyân bin ‘Uyainah.36
Sedangkan yang menjadi perawi qiraahnya ialah al-Bazzî (170-250 H)
dan Qunbul (w. 291 H). Antara al-Bazzî dengan Ibn Katsîr terpisah dua
generasi, yakni al-Bazzî meriwayatkan dari gurunya; (1) Abû al-Ikhrîth,
dari (2) al-Qusth, dari Ibn Katsîr.37 Sedangkan antara Qunbul dengan Ibn
Katsîr terpaut tiga generasi, yakni Qunbul meriwayatkan dari gurunya; (1)
Abû al-Hasan al-Qawwâs, (2) dari Abû al-Ikhrîth, dari (3) al-Qusth, dari
Ibn Katsîr.38
D. Ciri Khas Qiraah
1. Empat Ciri Khas Qiraah Ibn Katsîr (Riwayat al-Bazzî dan
Qunbul)

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

33
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah fî Thabaqât al-Qurrâ´, Kairo:
Maktabah al-Khânjî, cet. ke-1, 2010, jld. 1, hal. 617-619.
34
Abû ‘Amr ad-Dânî, at-Taisîr fî al-Qirâ´ât as-Sab’, Tanta: Dâr ash-Shahâbah li
at-Turâts, 2006, hal. 8-9.
35
Abû ‘Amr ad-Dânî, at-Taisîr fî al-Qirâ´ât as-Sab’..., hal. 8-9.
36
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 1, hal. 618.
37
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 1, hal. 217.
38
Aiman Rusydî Suwaîd, As-Salâsil adz-Dzahabiyyah, Jeddah: Dâr Nûr al-
Maktabât, cet. ke-1, 2007, hal. 272.

11
 Mîm jam’ (saat wasal) bila bertemu
ۡ َ ُ َۡ َ
1
huruf yang berharakat, maka ia mesti
berharakat dhammah dan ِ ‫علي ِهمۥ غ‬
‫ي‬
menggunakan hukum madd shilah.
ُٗ
‫ف ِۡيهِۦ هدى‬
Hâ´ kinayah (saat wasal) mesti
2 berstatus madd shilah bila setelahnya
bukan sukun
َ ۡ ‫ان‬ َ ‫َو ۡٱل ُق‬
Kata ‫ان‬ٞ ‫ ﻗُ ۡﺮ َء‬dibaca ‫ان‬ٞ ‫ﻗُ َﺮ‬.
3 Hukumnya bukanlah naql, karena ‫ٱلكِي ِم‬ ِ ‫ر‬
bukan berasal dari binâ´ mahmûz.39
4 Tidak memiliki imâlah sama sekali. ---
2. Satu Ciri Khas Riwayat al-Bazzî

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

ْ ُ َّ َ َّ ٓ َ َ
Saat wasal, tâ´ pada fi’l mudhârî mesti ‫ تيمموا‬+‫و‬
diberi tasydid pada 31 tempat yang
َّٰ َ َّ ٓ ُ َ َ َ َ
1 dan
disepakati dan 2 tempat yang tidak
disepakati. ‫فأنت عنهۥ تله‬

39
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 1, hal. 217.

12
 QIRAAH III
ABÛ ‘AMR AL-BASHRÎ

A. Profil
Menurut data terkuat, nama aslinya ialah Zabbân. Beliau lahir di
Makkah tahun 68 H, tumbuh besar di Basrah, dan wafat di Kufah tahun
154 H. Beliau merupakan salah satu dari tujuh imam qiraat yang paling
banyak memiliki guru. Di antaranya ialah lima imam dalam qiraat, yaitu:
Ibn Katsîr al-Makkî, ‘Âshim al-Kûfî, Abū Ja’far al-Madanî, al-Hasan al-
Bashrî dan Ibn Muhaishin. Sedangkan beberapa muridnya ialah Yahyâ al-
Yazîdî, Abdullâh bin al-Mubârak, dan al-Ashmû’î.40
B. Guru dan Sanad
Salah satu sanad yang menyambungkannya dengan Nabi Muhammad
SAW ialah dari gurunya; (1) Mujâhid bin Jabr, dari (2) ‘Abdullâh bin
‘Abbâs, dari (3) Ubay bin Ka’b, dari Nabi Muhammad SAW.41
C. Murid dan Perawi
Di antara muridnya ialah Yahyâ al-Yazîdî. Adapun yang menjadi
perawi qiraahnya ialah kedua murid Yahyâ al-Yazîdî; Hafsh ad-Dûrî (w.
246 H) dan Abû Syu’aîb as-Sûsî (w. 261 H).42
D. Ciri Khas Qiraah
1. Dua Ciri Khas Qiraah Abû ‘Amr (Riwayat ad-Dûrî dan as-Sûsî)

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

َ َ َ
Meng-imâlah-kan kata ‫ أَ ۡﻋ َﻤ ٰﻰ‬pertama
‫ﻤ ٰﻰ‬ٜ ‫َو َمن كن ِف ه ٰـ ِذه ِۦ أَ ۡﻋ‬
َ ۡ َ
ٰ َ ‫ف ۡه َو ِف ٱلخ َِرة أ ۡع‬
1
dalam QS. Al-Isrâ´/11:72.
‫م‬
َٰ‫ي‬َۡ
Men-taqlîl-kan seluruh kata yang
menginduk pola kata ‫ﻓﻌﻠَ ٰﻰ‬,
ۡ dengan ‫ي‬
ٰ َ ‫ِع‬
2
catatan:
a. Mengenai huruf pertama,
‫يس‬
40
Muhammad Adz-Dzahabî, Ma’rifah al-Qurrâ´ al-Kibâr, Tanta: Dâr ash-
Shahâbah li at-Turâts, cet. ke-1, 2008, hal. 91, Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-
Nihâyah fî Thabaqât al-Qurrâ´, Kairo: Maktabah al-Khânjî, cet. ke-1, 2010, jld. 1, hal.
401, dan Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Ghâyah as-Surûrî fî Riwâyah ad-Dûrî, Tanta: Dâr
ash-Shahâbah li at-Turâts, cet. ke-1, 2008, hal. 11.
41
Ahmad ‘Îsâ al-Ma’sharawî dan Muhammad ad-Dusûqî Amîn Kahîlah, al-
Qur´ân al-Karîm; Ijâzah Qirâ´ah wa Iqrâ´, Kairo: Dâr as-Salâm, cet. ke-1, 2016, hal. 30.
42
Al-Qâsim bin Fîrruh asy-Syâthibî, Hirz al-Amânî wa Wajh at-Tahânî, Madinah:
Maktabah Dâr Ibn al-Jazarî, cet. ke-1, 2011, hal. 3.

13
 harakatnya boleh fatah, kasrah, ٰ َ ‫ُم‬
‫وس‬
atau damah.
b. Mengenai huruf ketiga tidak boleh
berupa huruf râ´. Bila hal ini
terjadi, maka hukumnya adalah
imâlah (kubrâ): ‫ﺮ ٰى‬ٜ ‫ ۡٱﻟ ُﻜ ۡﺒ‬.
2. Satu Ciri Khas Riwayat ad-Dûrî

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

ِ ‫ٱﻟﻨﱠ‬ ِ َّ‫ِك ٱل‬
‫اس‬ َ
ِ ‫مل‬
Imâlah pada kalimat ‫ﺎس‬
1
(sîn mesti berharakat kasrah).
3. Dua Ciri Khas Riwayat as-Sûsî

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Idghâm kabîr
Idghâm kabîr merupakan kondisi
idghâm yang mana mudgham dan
mudgham fîh-nya sama-sama
43
berharakat.
v Terdapat 17 huruf yang menjadi
َ َ َ َ
1
mudghâm pada idghâm kabîr
yang mutamâtsilân. Rumus
‫ك ۡيف ف َعل‬
menghafal hurufnya sangat
mudah.
Ini rumusnya:
- Bâ´ sampai tsâ´.
- Hâ´, râ´, dan sîn.
- ‘Aîn sampai yâ´.44

43
Muhammad Al Farabi, Dawâm alibtihâl fî Syarh Tuhfah al-Athfâl, Bogor:
Penerbit Duta Grafika, cet. ke-3, 2020, hal. 54.
44
Jumlah serta rumus ini merupakan hasil survei penulis. Penj.

14
 v Terdapat 16 huruf huruf yang
menjadi mudghâm pada idgâm
kabîr yang mutajânisân dan
mutaqâribân. Huruf-hurufnya
َ َ َ
terhimpun pada setiap awal kata ‫ف َعل َر ُّبك‬
berikut ini:
# ‫شفا لـم تضق نفسا بها رم دوا ضن‬
ٰ
!‫سأى منه قد ج‬ ٰ 45
‫ثوى كن ذا حسن‬
َ ۡ
Meng-ibdâl huruf hamzah yang sukun. ‫يُؤم ُِنون‬
***
2 berubah menjadi
َ
‫يُوم ُِنون‬
Catatan: Kaidah ini memiliki lima
pengecualian.

45
Al-Qâsim bin Fîrruh asy-Syâthibî, Hirz al-Amânî wa Wajh at-Tahânî, Madinah:
Maktabah Dâr Ibn al-Jazarî, cet. ke-1, 2011, hal. 12.

15
 QIRAAH IV
IBN ‘ÂMIR ASY-SYÂMÎ

A. Profil
Beliau bernama lengkap ‘Abdullâh bin ‘Âmir bin Yazîd bin Tamîm
bin Rabî´ah bin ‘Âmir bin ‘Abdillâh bin ‘Imrân al-Yahshubî.46
Ibn ‘Âmir lahir tahun 8 H di kota Rihab. Ketika Nabi Muhammad
SAW wafat, Ibn ‘Âmir berusia dua tahun. Beliau lantas pindah ke
Damaskus selepas momen fath Dimasyq47 saat berumur sembilan tahun.48
Karena lahir tahun 8 H, beliau resmi didaulat sebagai imam qiraat yang
paling senior dari segi usia.49
Beliau wafat pada hari Asyura tahun 118 H di Damaskus50 era Hisyâm
bin ‘Abd al-Malik tepat di usianya yang ke-110.51
B. Guru dan Sanad
Terdapat banyak data yang merekam nama-nama guru Ibn ‘Âmir asy-
Syämî. Khusus di bidang Al-Qur´an, seluruh guru beliau merupakan
Sahabat Nabi. Di antaranya ialah Sahabat Abû ad-Dardâ´.52
Maka, salah satu sanad yang menyambungkannya dengan Nabi
Muhammad SAW ialah dari gurunya; (1) Abû ad-Dardâ´, langsung dari
Nabi Muhammad SAW.53
C. Murid dan Perawi
Di antara muridnya ialah al-Walîd bin Sulaimân bin Abî as-Sâ´ib dan
Yahyâ bin al-Hârits adz-Dzimârî.54
Adapun kedua rawi Ibn ‘Âmir adalah Hisyâm dan Ibn Dzakwân yang
masing-masing terpisah dua generasi dari Ibn ‘Âmir asy-Syâmî. Hisyam
dan Ibn Dzakwân meriwayatkan bacaan Al-Qur´an dari gurunya; (1)

46
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 1, hal. 591.
47
Fath Dimasyq atau takluknya Damaskus ke tangan kaum muslimin terjadi pada
bulan Rajab tahun 14 H di masa kekhalifahan ‘Umar bin al-Khaththâb. Lihat: Yâqût bin
‘Abdillâh al-Baghdâdî, Mu’jam al-Buldân, Beirut: Dâr Shâdir, 1977, jld. 2, hal. 465.
48
Ibn al-Wajîh al-Wâsithî, al-Kanz fî al-Qirâ´ât al-‘Asyr, Beirut: Dâr al-Kutub al-
‘Ilmiyyah, cet. ke-1, 1998, hal. 20.
49
Makkî bin Abî Thâlib al-Qaisî, at-Tabshirah, Bombay: ad-Dâr as-Salafiyyah,
cet. ke-2, 1982, hal. 241.
50
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 1, hal. 594.
51
Yûsuf al-Mizzî, Tahdzîb al-Kamâl fî Asmâ´ ar-Rijâl, Beirut: Mu´assasah ar-
Risâlah, cet. ke-1, 1988, jld. 15, hal. 146.
52
Abû ‘Amr ad-Dânî, at-Taisîr fî al-Qirâ´ât as-Sab’..., hal. 9.
53
Abû ‘Amr ad-Dânî, at-Taisîr fî al-Qirâ´ât as-Sab’..., hal. 9.
54
Yûsuf al-Mizzî, Tahdzîb al-Kamâl fî Asmâ´ ar-Rijâl..., jld. 15, hal. 144.

16
 Ayyûb bin Tamîm, dari (2) Yahyâ bin al-Hârits adz-Dzimârî, dari Ibn
‘Âmir. Khusus Hisyâm, beliau juga meriwayatkan dari guru lain.55
D. Ciri Khas Qiraah
1. Satu Ciri Khas Qiraah Ibn ‘Âmir asy-Syâmî (Riwayat Hisyâm
dan Ibn Dzakwân)

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Men-dammah-kan dzâl dan mengubah
ۡ ۡ َ ٰ َ َۡ ُ
1 yâ´ menjadi wâw pada kalimat ini:
ۡ ۡ َ ٰ َ َۡ ‫ٱلك َر ِام‬
ِ ‫ذو ٱللـ ِل و‬
‫ٱلك َر ِام‬
ِ ‫ذِي ٱللـ ِل و‬
2. Dua Ciri Khas Riwayat Hisyâm

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

َ َۡ َۡ
Membaca ‫ إِبرٰه ٰـم‬pada kata ‫ إِبرٰهِـۧم‬di َ َ
1 ‫ل إِبۡ َرٰه ٰـم َر ُّب ُهۥ‬
ٰ ‫&ذِ ۡٱب َت‬
33 tempat.
ُ ‫ٱلس َف َه‬
‫اء‬ ُّ

2
Mengubah huruf hamzah di akhir kata ٰ َ ‫ِع‬
‫يس‬
saat wakaf.
ٰ َ ‫ُم‬
‫وس‬
3. Dua Ciri Khas Riwayat Ibn Dzakwân

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

55
Ahmad ‘Îsâ al-Ma’sharawî dan Muhammad ad-Dusûqî Amîn Kahîlah, al-
Qur´ân al-Karîm; Ijâzah Qirâ´ah wa Iqrâ´, Kairo: Dâr as-Salâm, cet. ke-1, 2016, hal.
30-31.

17
 Meng-imâlah-kan atau mem-fath-kan
kata-kata ini:
ۡ ۡ ۡ
‫ إِك َراهِ ِه َّن‬/ ‫ ٱل ِم ۡح َراب‬/ ِ‫ ٱل ِ َمار‬/ ‫حارِ َك‬
َِ
ۡ ۡ
1 ‫ ع ِۡم َران‬/ ‫ٱلك َر ِام‬
ِ / ---
َ ۡ ۡ
Khusus untuk ‫ ٱل ِمحراب‬yang akhirnya
berharakat kasrah, maka hukumnya
hanya imâlah.
َ َ
َ َۡ َۡ
Boleh membaca ‫ إِبرٰه ٰـم‬atau‫إِبرٰهِـۧم‬
‫ل إِبۡ َرٰه ٰـم َر ُّب ُهۥ‬
ٰ ‫&ذِ ۡٱب َت‬
2 atau
khusus di surat al-Baqarah (yang
َ
terdapat 15 kali pengulangan) ‫ل إِبۡ َرٰهِـ َۧم َر ُّب ُهۥ‬
ٰ ‫&ذِ ۡٱب َت‬
QIRAAH V
‘ÂSHIM AL-KÛFÎ

A. Profil
‘Âshim bin Abî an-Najûd. Abû (Abî) an-Najûd merupakan kunyah
sang ayah; ‘Abdullâh. Beliau merupakan guru besar Al-Qur´an di wilayah
Kufah. Menurut data terkuat, beliau wafat di penghujung 129 H.56 Beliau
merupakan seorang tabiin lantaran pernah meriwayatkan hadis dari dua
orang Sahabat; Abû Rimtsah Rifâ’ah at-Tamîmî dan al-Hârits bin Hisân
al-Bakrî.57
B. Guru dan Sanad
‘Âshim berkata: “Tidak ada seorang pun yang mengajariku membaca
Al-Qur´an selain Abû ‘Abd ar-Rahmân as-Sulamî. Beliau (Abû ‘Abd ar-
Rahmân as-Sulamî) telah membaca Al-Qur´an kepada ‘Alî RA.
Kemudian aku biasa mengulang (murâja’ah) bacaan kepada Abû ‘Abd ar-
Rahmân as-Sulamî sebagai persiapan untuk mengaji kepada Zirr bin
Hubaîsy yang mana beliau telah membaca Al-Qur´an kepada ‘Abdullâh
(Ibn Mas’ûd)”.58

56
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 1, hal. 485-488.
57
‘Abd al-Fattâh al-Qâdhî, Târîkh al-Qurrâ´ al-‘Asyarah..., hal. 69 dan 71.
58
Ibn Mujâhid, Kitâb as-Sab’ah fî al-Qirâ´ât, Kairo: Dâr al-Ma’ârif, 2010, hal.
69-70.

18
 Maka, salah satu sanad yang menyambungkannya dengan Nabi
Muhammad SAW ialah dari gurunya; (1) Zirr bin Hubaîsy, dari (2)
‘Abdullâh bin Mas’ûd, dari Nabi Muhammad SAW.
C. Murid dan Perawi
Di antara murid-muridnya yang sekaligus menjadi perawi qiraahnya
ialah Syu’bah (95-193/194 H) dan Hafsh (90-180 H).
D. Ciri Khas Qiraah
1. Satu Ciri Khas Qiraah ‘Âshim al-Kûfî (Riwayat Syu’bah dan
Hafsh)

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Men-dhammah-kan huruf hamzah ٞ َ َ َ ٌَ ُۡ
ٌَ ۡ ‫أسوة حسنة‬
pada kata ‫إِسوة‬
1

2. Satu Ciri Khas Riwayat Syu’bah

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Mendamahkan huruf râ´ pada kata
ۡ
‫رِض َوٰن‬
ۡ
1 *** ‫ُرض َوٰن‬
Catatan: Perubahan ini berlaku di
seluruh kosa kata ini kecuali di tempat
kedua surat al-Mâ´idah/5:16.59
3. Tiga Ciri Khas Riwayat Hafsh

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

َ
‫ع َِو َج ۜا ! ق ّي ِ ٗما‬
َ َ َ َ
1 Sakt di empat tempat: ‫َّم ۡرقدِن ۜا هٰذا‬
‫اق‬ َ ۡ َ
ٖ ‫م ۜن ر‬

59
Al-Qâsim bin Fîrruh asy-Syâthibî, Hirz al-Amânî wa Wajh at-Tahânî, Madinah:
Maktabah Dâr Ibn al-Jazarî, cet. ke-1, 2011, hal. 44, bait no. 548.

19
 َ ۡ
‫بَ ۜل َران‬

Mem-fathah-kan huruf terakhir pada

kalimat ‫ن‬ََُّٰ
ِ ‫يـب‬
***
Catatan:
a. Kalimat ini dalam Al-Qur´an
terulang enam kali.60
َ ۡ َّ َ ُ ٰ َ
‫ٱركب َّم َع َنا‬
b. Ada beberapa riwayat yang sama
2 cara bacanya dengan Hafsh di ‫ي ـب ن‬
tempat-tempat tertentu. Berikut
ini uraian nama rawi serta tempat
ayatnya:
1) Syu’bah; khusus di QS.
Hûd/11:42.
2) Al-Bazzî; khusus di QS.
Luqmân/31:17.61
Mengubah huruf hamzah menjadi
wâw yang didahului harakat dhammah
ُ
pada dua kata ini: v ‫ه ُز ًوا‬
ً ُ
3
v ‫ه ُزؤا‬ ُُ
v ‫كف ًوا‬
ً ُُ
v ‫كفؤا‬

60
‘Abd al-Fattâh al-Qâdhî, al-Wâfî fî Syarh asy-Syâthibiyyah..., hal. 238.
61
Al-Qâsim bin Fîrruh asy-Syâthibî, Hirz al-Amânî..., hal. 60.

20
 QIRAAH VI
HAMZAH AL-KÛFÎ

A. Profil
Hamzah bin Habîb bin ‘Imârah bin Ismâ’îl al-Kûfî at-Taimî yang
dikenal dengan nama az-Zayyât (agen minyak) lantaran beliau menyuplai
minyak untuk kota Hilwan (salah satu kota di Irak) dari (pusat negeri)
Irak. lahir tahun 80 H dan wafat di Hilwan tahun 156 H. Karena lahir
tahun 80 H, maka ini merupakan indikator adanya pertemuan dengan
Sahabat yang membuat-nya resmi menyandang status tabiin.62
B. Guru dan Sanad
Beliau mengaji kepada banyak guru. Di antaranya ialah (1) al-
A’masy, dari (2) Yahyâ bin Watstsâb, dari (3) Zirr bin Hubaîsy, dari (4)
‘Abdullâh bin Mas’ûd, dari Nabi Muhammad SAW.63
E. Murid dan Perawi
Muridnya yang terkenal ialah Sulaîm. Beliau (Sulaîm) memiliki dua
murid yang kelak menjadi kedua perawi qiraah Hamzah. Mereka berdua
adalah Khalaf dan Khallâd.64
F. Ciri Khas Qiraah
1. Satu Ciri Khas Qiraah Hamzah al-Kûfî (Riwayat Khalaf dan
Khallâd)

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Men-dhammah-kan hâ´ pada tiga
ََ
v ‫عل ۡي ُه ۡم‬
kalimat ini, baik saat wasal maupun
wakaf:
ََ
v ‫عل ۡي ِه ۡم‬ ۡ َ ِ‫إ‬
1 v ‫ل ُه ۡم‬
ۡ َ ِ‫إ‬
v ‫ل ِه ۡم‬ ََۡ
v ‫لي ُه ۡم‬
ۡ ََ
v ‫لي ِه ۡم‬

62
‘Abd al-Fattâh ‘Abd al-Ghanî al-Qâdhî, Târîkh al-Qurrâ´ al-‘Asyarah..., hal. 80
dan 85.
63
Ahmad ‘Îsâ al-Ma’sharawî dan Muhammad ad-Dusûqî Amîn Kahîlah, al-
Qur´ân al-Karîm; Ijâzah Qirâ´ah wa Iqrâ´, Kairo: Dâr as-Salâm, cet. ke-1, 2016, hal.
34-35.
64
Al-Qâsim bin Fîrruh asy-Syâthibî, Hirz al-Amânî..., hal. 4.

21
2. Tiga Ciri Khas Riwayat Khalaf

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Memiliki dua kategori sakt:
ۜ
a. Sakt pada ‫ ٱل‬yang setelahnya ‫ْﻠ ٰﻰ‬ٜ ‫ْٱﻷَﻋ‬
berupa huruf hamzah dan
1
pada kata ‫( ﺷﻲء‬apapun ‫ﺷ ْﯿـ ۜـــًٔﺎ‬
َ
harakah akhirnya). ‫ﻗُ ۜ ْﻞ أَﻋُﻮ ُذ‬
b. Sakt khâsh65.

َ ‫ص َر ٰ َط َّٱل‬
Meng-isymâm-kan shad dengan zây di
2 َ َ .
seluruh kata ‫صرٰط‬
‫ِين‬ ِ
ِ
ُ ُ
Hukum nûn sâkinah atau tanwîn saat ‫َمن َيقول‬
َ ٞ َ
‫غِش ٰـ َوة َول ُه ۡم‬
3 bertemu wâw atau yâ´ adalah idghâm
bilâ ghunnah.

3. Satu Ciri Khas Riwayat Khallâd

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

ۜ
Memiliki dua opsi saat bertemu ‫ٱل‬ ‫ْﻠ ٰﻰ‬ٜ ‫ْٱﻷَﻋ‬
yang setelahnya berupa huruf hamzah ‫ﺷ ْﯿـ ۜـــًٔﺎ‬َ
dan kata ‫( ﺷﻲء‬apapun harakah atau
1 ۜ
akhirnya); ‫ْﻠ ٰﻰ‬ٜ ‫ْٱﻷَﻋ‬
a. Idrâj.
b. Sakt. ‫ﺷ ْﯿــًٔﺎ‬َ

ۜ
65
Sakt khâsh ialah sakt di tiga kondisi: 1. ‫ٱل‬: ‫ ْٱﻷَ ْﻋﻠَ ٰﻰ‬, 2. Kata ‫َﻲء‬
ْ ‫( ﺷ‬apapun harakah
akhirnya): ‫ﺷﯿْـ ۜـــًٔﺎ‬
َ , dan 3. As-Sâkin al-Munfashil (pertemuan sukûn [selain huruf madd]
dengan hamzah al-qath di dua kata): ‫ﻗُ ۜ ْﻞ أَﻋُﻮ ُذ‬. Lihat: Muhammad Mahfûzh at-Tarmasî,
Ghunyah ath-Thalabah bi Syarh at-Thayyibah, Kairo: Maktabah Awlâd asy-Syaîkh li at-
Turâts, cet. ke-2, 2019, jld. 2, hal. 1026-1027.

22
 QIRAAH VII
AL-KISA´Î AL-KÛFÎ

A. Profil
Abû al-Hasan; ‘Alî bin Hamzah, berdarah Persia dan lahir di Kûfah
tahun 119 H. Dikenal dengan nama al-Kisâ´î yang berarti jubah lantaran
beliau pernah berihram dengan mengenakan jubah. Alasan lainnya ialah
saat beliau sedang di majelis Hamzah az-Zayyât, beliau dipanggil al-
Kisâ´î karena menggunakan jubah tebal hitam. Beliau wafat tahun 189
H.66
B. Guru dan Sanad
Beliau mengaji Al-Qur´an kepada Hamzah az-Zayyât. Sehingga sanad
yang beliau miliki satu level di bawah Hamzah az-Zayyât.67
Sehingga sanad beliau yang tersambung sampai Nabi Muhammad
SAW ialah dari sang guru; (1) Hamzah az-Zayyât, dari (2) al-A’masy,
dari (3) Yahyâ bin Watstsâb, dari (4) Zirr bin Hubaîsy, dari (5) ‘Abdullâh
bin Mas’ûd, dari Nabi Muhammad SAW.68
C. Murid dan Perawi
Beliau memiliki dua murid yang sekaligus menjadi kedua perawi
qiraahnya, yaitu; Abû al-Hârits; Laîts dan Hafsh ad-Dûrî.69
D. Ciri Khas Qiraah
1. Empat Ciri Khas Qiraah al-Kisâ´î al-Kûfî (Riwayat Abû al-Hârits
dan ad-Dûrî)

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Meng-imâlah-kan hâ´ at-ta’nîs dan huruf ٞ َ َ َ
1 sebelumnya saat wakaf selagi huruf sebelum ‫ح سن ة‬
hâ´ bukan alif.

66
Mahmûd Sulaimân Yâqût, Ushûl an-Nahw al-‘Arabî, t.tp, Dâr ‘Ibâd ar-
Rahmân, cet. ke-1, 2010, hal. 334 dan 338.
67
Al-Ma’sharawî dan Kahîlah, al-Qur´ân al-Karîm; Ijâzah Qirâ´ah..., hal. 36.
68
Al-Ma’sharawî dan Kahîlah, al-Qur´ân al-Karîm; Ijâzah Qirâ´ah..., hal. 34-35.
69
Al-Qâsim bin Fîrruh asy-Syâthibî, Hirz al-Amânî..., hal. 4.

23
 َۡ َۡ
Meng-idghâmkan ‫ بل‬dan ‫ هل‬ke salah satu dari
delapan huruf:
‫ثظ‬
ُّ َ
2
‫تط‬ ‫هل ث ّوِ َب‬

‫زس‬
‫نض‬
Merubah huruf tâ´ menjadi hâ´ pada kalimat-
kalimat berikut ini:
َّ
َ ‫ٱلل ٰـ‬
‫ت‬
َ َ ََ َ َ َ
3 ِ ‫م ۡرض‬
‫ات‬ ٖ ‫ت حِي من‬+‫َّو‬
‫اص‬
َ ‫َذ‬
‫ات‬
َ #َ ‫َو‬
‫ت‬
َّ َ َ ۡ َ
4 Wakaf di huruf kâf pada kalimat ini: ‫وي كأ ن‬
2. Satu Ciri Khas Riwayat ad-Dûrî

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Imâlah pada kalimat-kalimat berikut
ini:
َ َ‫ُر ۡءي‬
‫اك‬
َ ‫َم ۡث َو‬
‫اي‬
1 َۡ
َ ‫م َي‬ ---
‫اي‬
َ ۡ
ٖ ‫مِشك ٰوة‬
َ ‫ُه َد‬
‫اي‬

24
25
 QIRAAH VIII
ABÛ JA’FAR AL-MADANÎ

A. Profil
Nama asli beliau ialah Yazîd bin al-Qa’qâ’ al-Makhzûmî al-Madanî.
Saat masih belia, Umm al-Mu´minîn Umm Salamah pernah mengusap
kepalanya seraya mendoakan keberkahan untuknya. Beliau biasa
mengamalkan puasa Dawud. Beliau wafat tahun 130 H atau 133 H atau
129 H atau 128 H atau 127 H di kota Madinah.70
B. Guru dan Sanad
Salah satu sanad yang menyambungkannya dengan Nabi Muhammad
SAW ialah dari gurunya; (1) ‘Abdullâh bin ‘Ayyâsy bin Abî Rabî’ah al-
Makhzûmî, ‘Abdullâh bin ‘Abbâs, dan Abû Hurairah, dari (2) Ubay bin
Ka’b, dari Nabi Muhammad SAW.71
C. Murid dan Perawi
Di antara murid-muridnya yang bertindak sebagai perawinya ialah Ibn
Jammâz dan Ibn Wardân. Adapun Nâfî’, maka beliau merupakan murid
yang di kemudian hari menjadi salah satu imam qiraat.
D. Ciri Khas Qiraah
1. Lima Ciri Khas Qiraah Abî Ja’far al-Madanî (Riwayat Ibn
Jammâz dan Ibn Wardân)
No Objek Pembahasan Ayat/Contoh
Mîm jam’ (saat wasal) bila bertemu
ۡ ‫َعلَ ۡيه ُمۥ َغ‬
1
huruf yang berharakat, maka ia mesti
berharakat dhammah dan
‫ي‬
ِ ِ
menggunakan hukum madd shilah.72
2
Membaca sakt di seluruh akhir huruf
muqaththa’ah (‫ﻚ‬ َ ‫ﺻ ۡﻠﮫُ ُﺳ َﺤ ۡﯿﺮًا َﻣ ۡﻦ ﻗَﻄَ ۡﻌ‬
ِ ).
73 ۜ ‫أ ۜ لۜم‬
Nûn sâkinah atau tanwîn bila bertemu
khâ´ atau ghaîn dihukumi ikhfâ´.
ُ ۡ َ ُ ۡ َ ٞ ۡ َ
3 *** ٖ ‫أ جر غ ي م من‬
‫ون‬
Khusus di kalimat َ‫ﺴﯿ ُۡﻨ ِﻐﻀُﻮن‬ َ َ‫ﻓ‬, ‫إِن ﯾَ ُﻜ ۡﻦ‬
ۡ ۡ
‫ َﻏﻨِﯿًّﺎ‬, dan ُ‫ َوٱﻟ ُﻤﻨ َﺨﻨِﻘَﺔ‬, hukumnya kembali

70
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 2, hal. 515-517.
71
‘Abd al-Fattâh al-Qâdhî, Târîkh al-Qurrâ´ al-‘Asyarah..., hal. 32.
72
Ahmad ‘Îsâ al-Ma’sharâwî dan Muhammad ad-Dusûqî Amîn Kahîlah, al-
Jadwal al-Mufashshal, Kairo: Dâr as-Salâm, cet. ke-1, 2020, jld. 1, hal. 31.
73
Al-Ma’sharâwî dan Kahîlah, al-Jadwal al-Mufashshal..., jld. 1, hal. 33.

26
 izhhâr. 74

4
Hanya memiliki opsi idghâm kabîr
tanpa disertai isymâm dan meng-ibdâl ‫ـنا‬ َ َ‫َ( ت‬
َّ ‫ام‬
hamzah menjadi alif.75
َ
َ َ ‫أ َح َد ۡع‬
‫ش‬
Mensukunkan ‘aîn pada seluruh kata
َ َ ‫ۡٱث َنا ٓ ۡع‬
5
‫ َﻋ َﺸ َﺮ‬.76
‫ش‬

74
Muhammad Ibn al-Jazarî, ad-Durrah al-Mudhiyyah, Madinah: Maktabah Dâr
Ibn al-Jazarî, cet. ke-5, 2012, hal. 23.
75
Al-Ma’sharâwî dan Kahîlah, al-Jadwal al-Mufashshal..., jld. 1, hal. 31.
76
Muhammad Ibn al-Jazarî, ad-Durrah al-Mudhiyyah, Madinah: Maktabah Dâr
Ibn al-Jazarî, cet. ke-5, 2012, hal. 31.

27
 QIRAAH IX
YA’QÛB AL-HADHRAMÎ

A. Profil
Beliau adalah Ya’qûb bin Ishâq bin Zaîd bin ‘Abdillâh bin Abî Ishâq
al-Hadhramî, sosok pakar Al-Qur´an di kota Basrah. Beliau merupakan
salah satu imam dari sepuluh imam qiraat. Beliau terlahir di keluarga
‘ulamâ´, karena ayah dan kakeknya merupakan pakar di bidang Al-
Qur´an. Beliau wafat di bulan Zulhijah tahun 205 H pada umur 88 tahun.
Uniknya, sang ayah, sang kakek, dan sang buyutnya juga wafat di umur
88 tahun. Empat generasi wafat di umur yang sama.77
B. Guru dan Sanad
Di antara nama-nama gurunya ialah Salâm ath-Thawîl, Mahdî bin
Maimûn dan Maslamah bin Mahârib.78
Maka, di antara sanad yang menyambungkannya dengan Nabi
Muhammad SAW ialah dari gurunya; (1) Salâm ath-Thawîl, dari (2)
‘Âshim,79 dari (3) Zirr bin Hubaîsy, dari (4) ‘Abdullâh bin Mas’ûd, dari
Nabi Muhammad SAW.
C. Murid dan Perawi
Di antara murid-muridnya ialah Ruwaîs, Raûh, dan Abû Hâtim as-
Sijistânî.80 Adapun yang didaulat menjadi perawi qiraahnya ialah Ruwaîs
dan Raûh.81
D. Ciri Khas Qiraah
1. Tiga Ciri Khas Qiraah Ya’qûb al-Hadhramî (Riwayat Ruwaîs dan
Raûh)

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

َ
Men-dhammah-kan seluruh hâ´ dha- ‫َعل ۡي ُه ۡم‬
1
mîr pada lafal (a) jamak mudz-akkar
atau (b) jamak mu´annats atau (c)
ُ ‫ف‬
‫ِيه َّن‬
َ
‫َعل ۡي ُه َما‬
tatsniyyah (makna dua) bila
82
didahului yâ´ sâkinah.

77
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 2, hal. 520-523.
78
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 2, hal. 520.
79
Al-Ma’sharawî dan Kahîlah, al-Qur´ân al-Karîm; Ijâzah Qirâ´ah..., hal. 44.
80
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 2, hal. 520-521.
81
Muhammad Ibn al-Jazarî, ad-Durrah al-Mudhiyyah..., hal. 17.
82
Al-Ma’sharâwî dan Kahîlah, al-Jadwal al-Mufashshal..., jld. 1, hal. 34.

28
 َ َ َ
2
Mem-fathah-kan seluruh fâ´ pada
kalimat ‫ف‬ّ ‫ َﻻ ﺧ َۡﻮ‬.83 ‫ خ ۡوف‬%
Menambah hâ´ as-Sakt84 saat wakaf di
kalimat beberapa tempat. Di antaranya
ialah tujuh kalimat ini:
1. ‫ھُ َﻮ‬
ُ
3
2. ‫ِھ َﻲ‬
3. ‫ﻓِﯿ َﻢ‬
‫َوه َو ۡه‬
4. ‫ِﻣ ﱠﻢ‬
5. ‫َﻋ ﱠﻢ‬
6. ‫ﻟِ َﻢ‬
7. ‫ﺑِ َﻢ‬85
2. Dua Ciri Khas Riwayat Ruwaîs

No Objek Pembahasan Ayat/Contoh

Men-dhammah-kan seluruh hâ´
dhamîr pada lafal (a) jamak
mudzakkar atau (b) jamak mu´annats
atau (c) tatsniyyah (makna dua) yang
tidak didahului yâ´ sâkinah karena
1
faktor jazm atau mabnî. Totalnya ada
ِ ‫ٱل‬
‫حي ِم‬ َ ۡ ‫اب‬
َ ‫َوق ُِه ۡم َع َذ‬
15 kalimat.86
***
Hanya ada satu kalimat yang tetap
dibaca kasrah, yaitu kalimat ۡ‫ َو َﻣﻦ ﯾُ َﻮﻟﱢ ِﮭﻢ‬.
Hal ini dikarenakan adanya tasydîd
sebelum yâ´ sâkinah yang terhapus.87

83
Ia adalah hâ´ sukun tambahan saat wakaf yang didatangkan demi menjelaskan
harakat. Ia berhak dihapus saat idrâj. Lihat: Muhammad Al Farabi, Kontroversi Infirâdât
Qiraah Ibn ‘Âmir asy-Syâmî dalam Perspektif Sintaksis Arab, Jakarta: Yayasan Nuansa
Panji Insani, cet. ke-1, 2021, hal. 161.
84
‘Abd al-‘Alî al-Mas´ûl, Mu’jam Mushthalahât ‘Ilm al-Qirâ´ât al-Qur´âniyyah,
Kairo: Dâr as-Salâm, cet. ke-2, 2011, hal. 329.
85
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Tanwîr al-Qulûb fî Qirâ´ah Ya’qûb, Kairo: Dâr al-
Mâhir bi al-Qur´ân, cet. ke-2, 2016, hal. 24.
86
Al-Ma’sharâwî dan Kahîlah, al-Jadwal al-Mufashshal..., jld. 1, hal. 34.
87
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Tanwîr al-Qulûb fî Qirâ´ah Ya’qûb, Kairo: Dâr al-
Mâhir bi al-Qur´ân, cet. ke-2, 2016, hal. 26.

29
 َ ُ ُۡ
‫ب ِ َي ِده ِۦ عق َدة ٱلّ ِك ِح‬
Meniadakan mad pada kalimat ‫ﺑِﯿَ ِﺪ ِه ۦ‬
2 yang terulang empat kali dalam Al-
Qur´an.88
Nûn sâkinah atau tanwîn bila bertemu

َ ٞ ۡ َ
khâ´ atau ghaîn dihukumi ikhfâ´.
‫ون‬ ُ ۡ َ ُ ۡ
ٖ ‫أ ج ر غ ي م من‬
***
3
Khusus di kalimat َ‫ﻓَ َﺴﯿ ُۡﻨ ِﻐﻀُﻮن‬, ‫إِن ﯾَ ُﻜ ۡﻦ َﻏﻨِﯿًّﺎ‬,
dan ُ‫ َو ۡٱﻟ ُﻤ ۡﻨ َﺨﻨِﻘَﺔ‬, hukumnya kembali
izhhâr. 89

88
‘Abd al-Fattâh ‘Abd al-Ghanî al-Qâdhî, al-Îdhâh li Matn ad-Durrah, Kairo: Dâr
as-Salâm, cet. ke-1, 2012, hal. 30.
89
Muhammad Ibn al-Jazarî, ad-Durrah al-Mudhiyyah..., hal. 23.

30
 QIRAAH X
KHALAF AL-‘ÂSYIR

A. Profil
Khalaf bin Hisyâm bin Tsa’lab bin Khalaf bin Tsa’lab bin Hasyîm bin
Tsa’lab bin Dâwûd bin Muqsim bin Ghâlib atau Khalaf bin Hisyâm bin
Thâlib bin Ghurâb; Abû Muhammad al-Bazzâr (150-229 H). Beliau
adalah seorang rawi untuk qiraah Hamzah sekaligus menjadi imam untuk
qiraahnya sendiri. Di antara gurunya dalam bidang Al-Qur´an adalah
Sulaîm bin ‘Îsâ´ selaku murid Hamzah az-Zayyât. Suatu ketika, saat
beliau merasa kesulitan memahami suatu bab ilmu nahu, beliau berinfak
sebesar 80.000 dirham dengan harapan dalam memahami bab tersebut.
Beliau terbiasa berpuasa sepanjang tahun (shaûm ad-Dahr).90
B. Guru dan Sanad
Sebagaimana yang telah disebutkan di atas, beliau berguru kepada
Sulaîm bin ‘Îsâ. Sehingga, sanad yang beliau miliki adalah dari sang guru;
(1) Sulaîm, dari (2) Hamzah, dari (3) al-A’masy, dari (4) Yahyâ bin
Watstsâb, dari (5) Zirr bin Hubaîsy, dari (6) ‘Abdullâh bin Mas’ûd, dari
Nabi Muham-mad SAW.
C. Murid dan Perawi
Di antara murid-muridnya yang sekaligus menjadi perawi qiraahnya
ialah Ishâq dan Idrîs.91
D. Ciri Khas Qiraah
Sejatinya Imam Khalaf membaca Al-Qur´an menggunakan kaidah
qiraah Hamzah az-Zayyât. Namun beliau meriwayatkan 120 objek
kata/kalimat Al-Qur´an yang tidak sejalan dengan qiraah Hamzah az-
Zayyât.92
Lebih jauh lagi, bacaan qiraah Khalaf ternyata tidak akan keluar dari
bacaan riwayat Syu’bah, qiraah Hamzah, dan qiraah al-Kisâ´î kecuali
hanya di satu tempat, yaitu di QS. Al-Anbiyâ´/21:95: ٓ‫ َو َﺣ ٰ َﺮ ٌم َﻋﻠَ ٰﻰ ﻗَ ۡﺮﯾَ ٍﺔ أَ ۡھﻠَ ۡﻜﻨَ ٰـﮭَﺎ‬.
Qiraah Khalaf membaca sesuai dengan riwayat Hafsh; ‫ َﺣ ٰ َﺮ ٌم‬.93 Sehingga
dapat disimpulkan bahwa bacaan qiraah ini tidak keluar dari diskurus
qiraat mazhab Kufah lainnya.

90
Muhammad adz-Dzahabî, Ma’rifah al-Qurrâ´ al-Kibâr..., hal. 237-240 dan
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 1, hal. 373-375.
91
Muhammad Ibn al-Jazarî, ad-Durrah al-Mudhiyyah..., hal. 17.
92
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Farhah al-Abrâr fî Qirâ´ah Khalaf al-Bazzâr, Kairo:
Dâr al-Mâhir bi al-Qur´ân, cet. ke-2, 2016, hal. 14.
93
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Farhah al-Abrâr..., hal. 14.

31
 QIRAAH XI
IBN MUHAISHÎN

A. Profil
Beliau bernama Muhammad bin ‘Abd ar-Rahmân bin Muhaishîn as-
Sahmî al-Makkî (W. 123 H atau 124 H di Makkah). Bersama Ibn Katsîr,
beliau berdua merupakan duet muqri’ kota Makkah. Beliau merupakan
sosok yang kredibel.94
Mujâhid berkata: “Ibn Muhaishîn memiliki pilihan (ikhtiyâr) qiraah
yang mengikuti diskurus mazhab linguistik Arab. Namun pilihan tersebut
ternyata keluar dari konsensus negerinya (Makkah) yang menyebabkan
masyarakat (Makkah) tidak menyukai qiraahnya dan berpaling ke qiraah
Ibn Katsîr”.95
B. Guru dan Sanad
Beliau membaca Al-Qur´an kepada Mujâhid bin Jabr, Dirbâs, dan
Sa’îd bin Jubaîr.96
C. Murid dan Perawi
Murid yang membaca Al-Qur´an kepadanya ialah ialah Abû ‘Amr al-
Bashrî dan Syibl bin ‘Ibâd. Di antara murid yang meriwayatkan hadis
darinya ialah Imam Muslim.97 Adapun kedua rawi qiraahnya ialah al-
Bazzî dan Ibn Syanabûdz.98

94
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 2, hal. 225.
95
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 2, hal. 225.
96
Muhammad Khalîl al-Husharî, Ahsan al-Atsar, Kairo: Maktabah as-Sunnah,
cet. ke-1, 2003, hal. 99.
97
Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 2, hal. 224.
98
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Kitâb Fath al-Muhaimin fî Qirâ´ah Ibn Muhaishin,
Kairo: Dâr al-Mâhir bi al-Qur´ân, cet. ke-1, 2013, hal. 9.

32
 QIRAAH XII
AL-HASAN AL-BASHRÎ

A. Profil
Beliau bernama al-Hasan bin Abî al-Hasan Yasâr; Abû Sa’îd al-Bashrî
(21-111 H). Beliau merupakan sosok imam di bidang ilmu, amal,
kefasihan, kemuliaan, zuhud, dan tasawuf pada eranya.99
Imam asy-Syâfi’î berkata: “Bila saya boleh mengatakan bahwa Al-
Qur´an itu turun sesuai dengan gaya bahasa al-Hasan (al-Bashrî), maka
saya akan mengatakannya lantaran kefasihan dan besarnya kontribusi
(untuk Islam)”.100
B. Guru dan Sanad
Beliau membaca Al-Qur´an kepada Hiththân bin ‘Abdillâh ar-Riqâsyî
dari Abû Mûsâ al-Asy’arî. Beliau juga membaca Al-Qur´an kepada Abû
al-‘Âliyah dari ‘Umar bin al-Khaththâb, Ubay bin Ka’b, dan Zaîd bin
Tsâbit.101
C. Murid dan Perawi
Di antara muridnya ialah Abû ‘Amr al-Bashrî dan ‘Umar bin ‘Îsâ.
Adapun kedua rawinya ialah Syujâ’ al-Bulkhî dan ad-Dûrî.102

99
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Naîl al-Wathr fî Ushûl al-Qirâ´ât al-Arba´ah ‘Asyr,
Kairo: Dâr al-Mâhir bi al-Qur´ân, cet. ke-1, 2015, hal. 345.
100
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Naîl al-Wathr..., hal. 345.
101
Muhammad Khalîl al-Husharî, Ahsan al-Atsar, Kairo: Maktabah as-Sunnah,
cet. ke-1, 2003, hal. 116.
102
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Naîl al-Wathr..., hal. 345.

33
 QIRAAH XIII
YAHYÂ AL-YAZÎDÎ

A. Profil
Yahyâ bin al-Mubârak al-Bashrî, yang lebih dikenal dengan sebutan
al-Yazîdî sebab memiliki relasi dengan Yazîd bin Manshûr selaku paman
Khalifah al-Mahdî. Relasi tersebut ialah perannya sebagai guru dari
anaknya Yazîd. Menurut suatu sumber, beliau juga menjadi guru untuk al-
Ma’mûn, putra Khalifah Hârûn ar-Rasyîd, sedangkan al-Kisâ´î al-Kûfî
menjadi guru untuk al-Amîn, putra lainnya dari Sang Khalifah. Al-Yazîdî
wafat tahun 102 H pada usia 74 tahun.103
B. Guru dan Sanad
Beliau membaca Al-Qur´an kepada Abû ‘Amr al-Bashrî, Hamzah az-
Zayyât, dan al-Khalîl bin Ahmad.104
C. Murid dan Perawi
Kedua perawinya ialah Sulaimân bin al-Hakam dan Ahmad adh-
Dharîr.105

103
Muhammad adz-Dzahabî, Ma’rifah al-Qurrâ´ al-Kibâr..., hal. 169-170.
104
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Naîl al-Wathr..., hal. 365.
105
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Naîl al-Wathr..., hal. 366.

34
 QIRAAH XIV
AL-A’MASY

A. Profil
Sulaimân bin Mihrân al-A’masy; Abû Muhammad al-Asadî al-Kâhilî.
Sosok ulama besar kelahiran tahun 60 H dan wafat tahun 148 H.106
B. Guru dan Sanad
Beliau berguru Al-Qur´an kepada beberapa syekh, di antaranya ialah
Zirr bin Hubaîsy dan ‘Âshim al-Kûfî.107
C. Murid dan Perawi
Di antara muridnya di bidang Al-Qur´an ialah Hamzah az-Zayyât.
Adapun kedua rawinya ialah al-Muthawwi’î dan asy-Syanabûdzî.108
۞۞۞

106 Muhammad Ibn al-Jazarî, Ghâyah an-Nihâyah..., jld. 1, hal. 438-439.

107
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Naîl al-Wathr..., hal. 395.
108
Taufîq Ibrâhîm Dhamrah, Naîl al-Wathr..., hal. 395.

35