Anda di halaman 1dari 62

Volume III

Turismo
BEM ATENDER NO TURISMO ACESSVEL
ACESSVEL
Volume III
B R A S I L - 2 0 0 9
Turismo
BEM ATENDER NO TURISMO ACESSVEL
ACESSVEL
Brasil. Ministrio do Turismo.

Turismo Acessvel: Bem Atender no Turismo Acessvel.
Volume III. Braslia: Ministrio do Turismo, 2009, 60 p.
:. Tursro z. ^ccssLdadc . Dchccrca
Braslia, 2009
MINISTRIO DO TURISMO
ASSOCIAO PARA VALORIZAO DE PESSOAS COM DEFICINCIA
Turismo
BEM ATENDER NO TURISMO ACESSVEL
ACESSVEL
PRESIDENTE DA REPBLICA FEDERATIVA DO BRASIL
LUIZ INCIO LULA DA SILVA
MINISTRO DO TURISMO
LUIZ EDUARDO PEREIRA BARRETTO FILHO
SECRETRIO-EXECUTIVO
MRIO AUGUSTO LOPES MOYSS
SECRETRIO NACIONAL DE PROGRAMAS DE DESENVOLVIMENTO DO TURISMO
FREDERICO SILVA DA COSTA
SECRETRIO NACIONAL DE POLTICAS DO TURISMO
AIRTON PEREIRA
DIRETORA DE QUALIFICAO E CERTIFICAO E DE PRODUO ASSOCIADA AO TURISMO
REGINA CAVALCANTE
DIRETOR DE ESTRUTURAO, ARTICULAO E ORDENAMENTO TURSTICO
RICARDO MARTINI MOESCH
COORDENADOR-GERAL DE QUALIFICAO E CERTIFICAO
LUCIANO PAIXO COSTA
COORDENADORA-GERAL DE SEGMENTAO
SSKIA FREIRE LIMA DE CASTRO
Diretora de Qualicao e Certicao e de Produo Associada ao Turismo Regina Cavalcante
Coordenador Geral de Qualicao Luciano Paixo
Equipe Tcnica Evandro de Souza
Diretor de Estruturao, Articulao e Ordenamento Turstico Ricardo Moesch
Coordenadora-Geral de Segmentao Sskia Lima
Equipe Tcnica Ana Beatriz Serpa
Brbara Blaudt Rangel
Prefeita da Estncia Hidromineral de Socorro Marisa de Souza Pinto Fontana
Diretor do Depto. de Turismo e Cultura de Socorro Carlos Alberto Tavares de Toledo
Diretor de Planejamento e Urbanismo Marcos Jos Lomnico
Presidente da Associao para Valorizao de Pessoas com Decincia Sylvia Cury
Presidente do Conselho Deliberativo Marcos Antnio Gonalves
Coordenao Tcnica
Eliana Victor
Marcelo Vitoriano
Jobair Ubiratan
Celso Salcio
Equipe Tcnica
Cristiane Ecker Fornazieri
Denise Simes Bras
Marcelo Scarabeli
Patrcia Cereguin
Rosemary Alonso
Sergio Salazar Salvati
Tais Nunes
Equipe de Apoio
Denilson Gobbo Nalin
Jorge Gonalves
Sheila Trigilio
Ftima Galeazzo
Oxignio Desenvolvimento de
Polticas Pblicas e Sociais
Martha Del Bello
Francisco Dias Barbosa
Colaboradores
Alexis Ricardo Muoz
Felipe Arns
Jos Fernando Franco
Mara Flora Lottici Krahl
Rose Franchini
Rubem Soares
Editorao Eletrnica
Flow Design
Imagens
Alfabeto em LIBRAS - IAPE
Sinalizao ABNT-NBR 9050/2004
6
APRESENTAO
Desde o lanamento do Plano Nacional de Turismo PNT 2007/2010 uma Viagem de Incluso, o
Ministrio do Turismo vem trabalhando para transformar o turismo em um importante mecanismo
de desenvolvimento econmico do Brasil e um grande indutor de incluso social.
ara sso, vcr scrdo dcscrvovdas acs ro rcrcado rLcrro para csLruLurar os dcsLros c csLruar
o consumo de produtos tursticos por clientes potenciais.
ra dcssas acs rccrc-sc ao Lursro accssvc, ro qua o MrsLcro do Tursro apa projcLos quc
visam acessibilidade urbana e a adaptao de atividades tursticas, contribuindo assim para a me-
hora da quadadc dc vda da popuaao oca, Lcr coro arpardo o accsso a LursLas cor dchc-
crca ou roLdadc rcduzda, qucr scjar dosos, craras, gcsLarLcs, crLrc ouLros.
Ncssc scrLdo, o hrrada parccra crLrc o MrsLcro do Tursro c a ^ssocaao para vaorzaao dc
cssoas cor Dchccrca (^v^L) para cxccuao do projcLo ScrsLzaao para o Tursro ^ccssvc, ro
municpio de Socorro, em So Paulo.
Lssa rcaLva vsa prorovcr o rapcarcrLo da accssLdadc LursLca c a quahcaao do rcccpLvo
LursLco oca para o aLcrdrcrLo adcquado a pcssoas cor dchccrca c cor roLdadc rcduzda,
alm de propor e divulgar roteiros adaptados em diferentes segmentos tursticos, tais como turismo
cultural, ecoturismo e turismo de aventura.
Cor o oLjcLvo dc aprcscrLar os rcsuLados acarados por rco dcsLa cxpcrcrca, orar produzdos
quaLro vourcs, rLLuados Tursro ^ccssvc.
O Volume III apresenta subsdios para os prestadores de servios tursticos adaptarem suas instala-
cs c cquparcrLos c ocrcccrcr aLcrdrcrLo adcquado as pcssoas cor dchccrca c roLdadc
rcduzda.
Lspcra-sc quc cssa cxpcrcrca cxLosa possa scr ruLpcada cr dvcrsos ouLros dcsLros LursLcos
Lrascros, arpardo c quahcardo, assr, rossa ocrLa LursLca c Lrarsorrardo o 8ras cr ur
pas acessvel a todos.
Ministrio do Turismo
1. Introduo .................................................................................................................................09
2. Turismo Acessvel e o Mercado .....................................................................................................11
2.1 O Potencial de Mercado de Viagens para Pessoas com Decincia e Mobilidade Reduzida ............ 12
2.2 A Tipologia do Turismo e Organizao de Viagens .................................................................... 12
3. Organizando e Adaptando o Mercado para a Acessibilidade no Turismo ............................................. 17
3.1 Avaliando as Necessidades de Qualicao para a Pessoa com Decincia .................................. 18
3.2 Avaliando as Necessidades de Adaptao de Equipamentos e Instalaes Fsicas .........................20
3.3 Comunicao e Sinalizao para a Acessibilidade ....................................................................27
3.4 Planejando os Servios e os Meios de Transportes ...................................................................30
3.5 Organizando e Comercializando Produtos e Servios Tursticos ..................................................34
4. Orientaes bsicas para bem atender ..........................................................................................39
4.1 Tcnicas e Dicas de Atendimento ao Turista com Decincia ..................................................... 41
4.2 Como Lidar com Pessoas com Mobilidade Reduzida ................................................................49
4.3 Segurana .........................................................................................................................50
4.4 Tecnologias e Equipamentos ................................................................................................50
5. Bibliograa ...............................................................................................................................53
SUMRIO
BEM ATENDER NO TURISMO ACESSVEL
8
9
1
INTRODUO
10
1. INTRODUO
8cr aLcrdcr ra arca dc scrvos, coro ro Lursro, sgrhca curprr cor o scrvo prorcLdo, aLcrdcrdo
ou supcrardo as cxpccLaLvas dos scus ccrLcs.
No caso do Lursro accssvc, sgrhca dsporLzar rccursos c csLraLcgas dc orra a aLcrdcr ur puLco
dcrcrcado, quc cxgra aLcrao cr aspccLos cspcchcos dc suas rsLaacs, cquparcrLos c proccd-
mentos operacionais.
Nao c Larca ac, ras c ras srpcs do quc ruLos podcr ragrar.
^cs dc quahcaao prohssora para o aLcrdrcrLo adcquado as pcssoas cor dchccrca ou ro-
Ldadc rcduzda podcr scr o prrcro passo para o rcrcado rcur cr sua carLcra dc ccrLcs ura
dcrarda sgrhcaLva dc corsurdorcs. ^dapLar as rsLaacs c adqurr agurs cquparcrLos cspc-
chcos sao os passos corpcrcrLarcs quc darao ao crprccrdcdor rovas oporLurdadcs corcrcas.
ara LarLo c rcccssaro crvovcr c scrsLzar os dcrcrLcs prcsLadorcs dc scrvos LursLcos Las coro
os csLaLcccrcrLos dc arcrLaao (rcsLaurarLcs, Larcs, cacs, archorcLcs, sorvcLcras, doccras cLc.),
os rcos dc hospcdagcr (hoLcs, hoLcs azcrda, pousadas, carprgs, rcsorLs cLc.), as agcrcas dc Lu-
rsro (crssvas c rcccpLvas), os rcos dc LrarsporLcs prvado (Laxs, vars dc auguc cLc.), aLraLvos,
cspao para cvcrLos c parqucs LcraLcos, crLrc ouLros, assr coro os scrvos dc guas c corduLorcs
locais.
^cr dsso, caLc rcur ro corjurLo dc aLorcs crvovdos, ouLros prcsLadorcs dc scrvos, quc scrvcr dc
apoio ao turismo, tais como o comrcio de servios em geral, mercados, terminais rodovirios, correios,
dccgacas da poca cv, rLar c rurcpa, hospLas c posLos dc saudc, arracas, Larcos, prccLu-
ra, Larcas dc jorra cLc.
SoL a dcrara da prccLura rurcpa c o crgajarcrLo corcrcLo do scLor prvado, aado a parcc-
ras csLraLcgcas cor crLdadcs dc apoo c orgarzacs hrarccras, csLas acs podcr scr vaLzadas
vsardo quc o rcccpLvo LursLco c dcras prcsLadorcs dc scrvos dc Socorro csLcjar rrrarcrLc
prcparados dc rodo a saLsazcr as rcccssdadcs dcsLcs vajarLcs.
11
2
TURISMO ACESSVEL E MERCADO
2.1 O POTENCIAL DE MERCADO DE VIAGENS PARA PESSOAS
COM DEFICINCIA E MOBILIDADE REDUZIDA
2.2 A TIPOLOGIA DO TURISMO E ORGANIZAO DE VIAGENS
12
2.1 O POTENCIAL DE MERCADO DE VIAGENS PARA PESSOAS COM DEFICINCIA E MOBILIDADE
REDUZIDA
Ha ura carcrca dc dados soLrc o pcrh da dcrarda c scu corporLarcrLo coro corsurdor cr Lu-
rsro cspcchcos, para pcssoas cor dchccrca ou cor roLdadc rcduzda, quc pcrrLa aprcscrLar
cor corhaLdadc as caracLcrsLcas da aLua dcrarda dc corsuro dc Lursro dcsLc scgrcrLo, assr
coro a dcrarda poLcrca cr rcdo c orgo prazo. orcr, c rccvarLc aprcscrLar agurs dados c r-
orracs soLrc a dcrarda LursLca ro 8ras ocado ros grupos dc pcssoas cor dchccrca ou roL-
dadc rcduzda, Las coro gasLo rcdo por vsLarLc c das dc pcrrarcrca ros dcsLros, dados csLcs quc
pcrrLcr ahrrar quc prcparar o rcrcado para aLcrdcr csLc puLco-avo c LarLcr ur Lor rcgco.
Pessoas com DecIncIa: o 8ras possu ccrca z, rhcs dc pcssoas cor agur Lpo dc dchccrca,
com rendimentos mdios entre R$ 506,00 at R$ 700,00. A grande maioria possui nvel de instruo
sccurdaro, corLa cr Larcos, uLza carLao dc crcdLo c crprcsLros pcssoas, acr dc adqurr vc-
cuos adapLados cor scrao. Do LoLa dc pcssoas cor dchccrca, ccrca c z, rhcs csLao crprc-
gados cor carLcra c z,: rhcs scr carLcra, 8: r sao urcoraros puLcos c ouLros z,, rhcs
LraLahar por corLa prpra,
Obesos: Cerca de 30% da populao brasileira composta por obesos, com rendimentos mdios entre
k$ :.oo,oo c k$ z.oo,oo, scrdo quc Loa parLc possu rvc dc rsLruao supcror, carLao dc crcdLo,
prcvdcrca prvada c scguro dc vda,
Idosos: Sao hojc ccrca dc :, rhcs dc pcssoas, ou 8,o/ da popuaao LoLa do as, scrdo quc oz,/
dos dosos c ,,o/ das dosas sao chccs dc ara, sorardo 8, rhcs dc pcssoas. ^cr dsso,
z8/ dos crLrcvsLados vajarar pco rcros ura vcz ros uLros :z rcscs (dcrLro da cassc ^, cssc
pcrccrLua soLc para /) c :/ do urvcrso pcsqusado usou os scrvos dc ura agcrca dc vagcr
para auxa-os ra dchrao dc roLcro, corpra dc passagcrs c hospcdagcr.
2.2 A TIPOLOGIA DO TURISMO E ORGANIZAO DE VIAGENS
O Lursro podc scr crLcrddo, dc orra opcracora, coro o corjurLo dc crco ccrcrLos - aLraL-
vo, rra-csLruLura, scrvos, corurdadc c LursLa. O MrsLcro do Tursro adoLa corccLos cspcc-
hcos para csLcs Lcrros, porcr pra hrs dc crLcrdrcrLo, rcsLc docurcrLo, corsdcra-sc:
AtratIvo - O quc az agucr r a ur dcsLro (aLraLvos raLuras ou arLhcas, cvcrLos cspccas,
crLrcLcrrcrLo, hsLra, cuLura, ara c argos, rcgcos cLc.),
|nfra-estrutura acessos, sistemas de informao e comunicao, sistemas de abastecimento e
sarcarcrLo cLc.,
13
ServIos - ^gcrcarcrLo, arcrLaao, rcos dc hospcdagcr, LrarsporLcs, corcrco, guas, cLc,
ComunIdade - roradorcs ocas, assocacs c o govcrro oca,
1urIsta - corsurdor dc dcrcrLcs casscs socas, roLvacs c rLcrcsscs quc rcazar vagcrs
tursticas.
^cr dsso, para o dcscrvovrcrLo do Lursro dcvc-sc oLscrvar aguras cordcorarLcs:
1er pesquIsa de mercado - Qucr c o rcrcado, qua c o pcrh do LursLa, do quc cc gosLa c do quc cc
rao gosLa, coro cc dcscoLru o dcsLro, coro c scu corporLarcrLo cLc.,
keaIzar aes de promoo e comercIaIzao - Coro Lrazcr o rcrcado ao dcsLro.
ara o agcrLc dc Lursro caLc crLcrdcr as opcs quc ura pcssoa cor dchccrca Lcr ao dccdr
crprccrdcr ura vagcr. ^rLcs dc dcazar ura vagcr o LursLa cor dchccrca csLara aLcrLo as
cordcs gcras c cspcchcas dc cada accsso c rcos dc LrarsporLcs uLzados c saLcr sc a rcdc dc
scrvos gada ao dcsLro LursLco corLa cor accssLdadc c aLcrdrcrLo cspccazado.
O LursLa cor dchccrca, ao parcjar sua vagcr cor scgurara c coroddadc dcsdc a sua sada aLc
o scu rcLorro, pcrsara ras scgurLcs qucsLcs dc orgarzaao da sua vagcr:
keserva dos ServIos (por teefone, Internet ou pessoamente)
DrcLa - rcscrva rcazada pco corsurdor, drcLarcrLc cor o orrcccdor oca,
rdrcLa - rcscrva rcazada por rco dc agcrcas dc Lursro.
MeIos de 1ransportes
DcsocarcrLo dc sua rcsdcrca aLc o porLo dc parLda dc sua vagcr (Lcrrra rodovaro ou aqua-
varo, acroporLo cLc.),
Chcgada ao dcsLro c dcsocarcrLo aLc o rco dc hospcdagcr,
DcsocarcrLo ro dcsLro,
kcLorro para sua cdadc c dcsocarcrLo aLc sua rcsdcrca.
ServIos e AtratIvos no DestIno
^ccssLdadc ros rcos dc hospcdagcr c csLaLcccrcrLos dc arcrLaao,
vsLa aos aLraLvos raLuras, cuLuras c ouLros,
vsLa a csLaLcccrcrLos corcrcas,
Dcras aLvdadcs dc azcr.
14
O grahco scgurLc aprcscrLa coro sc da o urcorarcrLo c as aLcrraLvas dc orgarzaao das va-
gens por parte dos clientes e o papel de cada componente do turismo.
O prcsLador dc scrvos quc opLar por aLcrdcr a csLa dcrarda dc vagcrs, dcvcra csLar aLcrLo a csLas
qucsLcs. CaLc arda crLrar quc, sc or possvc, o prcsLador dc scrvos dcvc Lcr cr scus quadros
prohssoras dc Lursro cor dchccrca c quahcados para o aLcrdrcrLo a ouLras pcssoas cor
dchccrca.
CLIENTE
AGNCIA DE TURISMO - EMISSIVO
AGNCIA DE TURISMO - RECEPTIVO (OPERADORA LOCAL)
PRODUTOS TURSTICOS
(SERVIOS + EQUIPAMENTOS + ATRATIVOS)
HOSPEDAGEM
GUIAMENTO
CONDUO
ATRATIVOS
ATIVIDADES
TRANSPORTE
ALIMENTAO
OUTROS
FLUXO - CADEIA PRODUTIVA DO TURISMO
15
PRESTADORES DE SERVIOS TURSTICOS, SEGUNDO A LEI DO TURISMO:
Auc|a ce tu.|suc - pessca u.|c|ca ue e\e.ce a at||cace eccucu|ca ce |ute.uec|aac .euuue.aca eut.e
tc.uececc.es e ccusuu|cc.es ce se.|cs tu.|st|ccs cu cs tc.uece c|.etaueute,
Ve|cs ce |cspecaeu - eup.eeuc|ueutcs cu estace|ec|ueutcs, |ucepeuceuteueute ce sua tc.ua ce ccust|-
tu|ac, cest|uaccs a p.esta. se.|cs ce a|caueutc teupc.a.|c, cte.taccs eu uu|caces ce t.euuc|a |uc||cua|
e ce usc e\c|us|c cc |cspece, ceu ccuc cut.cs se.|cs uecessa.|cs acs usua.|cs, ceucu|uaccs ce se.|cs ce
|cspecaeu, uec|aute accac ce |ust.uueutc ccut.atua|, tac|tc cu e\p.essc, e ccc.aua ce c|a.|a,
!.auspc.tacc.as tu.|st|cas - eup.esas ue teu|au pc. ccetc scc|a| a p.estaac ce se.|cs ce t.auspc.te tu.|s-
t|cc ce supe.t|c|e, ca.acte.|/acc pe|c ces|ccaueutc ce pesscas eu e|cu|cs e euca.caces pc. |as te..est.es e
auat|cas, ccup.eeuceucc as seu|utes ucca||caces.
| - paccte ce |aeu. |t|ue.a.|c .ea||/acc eu uc|tc uuu|c|pa|, |ute.uuu|c|pa|, |ute.estacua| cu |ute.uac|cua| ue
|uc|uau, a|eu cc t.auspc.te, cut.cs se.|cs tu.|st|ccs ccuc |cspecaeu, |s|ta a |cca|s tu.|st|ccs, a||ueutaac e
cut.cs,
|| - passe|c |cca|. |t|ue.a.|c .ea||/acc pa.a |s|taac a |cca|s ce |ute.esse tu.|st|cc cc uuu|c|p|c cu |/|u|aua, seu
|uc|u|. pe.uc|te,
||| - t.as|acc. pe.cu.sc .ea||/acc eut.e as estaces te.u|ua|s ce euca.ue e ceseuca.ue ce passae|.cs, ue|cs
ce |cspecaeu e |cca|s cuce se .ea||/au ccu.esscs, ccueuces, te|.as, e\pcs|ces ce uecc|cs e .espect|as
p.c.auaces scc|a|s, e
|1 - espec|a|. austacc c|.etaueute pc. eut|caces c||s asscc|at|as, s|uc|ca|s, ce c|asse, cespc.t|as, ecucac|cua|s,
cu|tu.a|s, .e|||csas, .ec.eat|as e .upc ce pesscas t|s|cas e ce pesscas u.|c|cas, seu ccet|c ce |uc.c, ccu
t.auspc.tacc.as tu.|st|cas, eu uc|tc uuu|c|pa|, |ute.uuu|c|pa|, |ute.estacua| e |ute.uac|cua|,
0.au|/acc.as ce eeutcs - eup.esas ue tu pc. ccetc scc|a| a p.estaac ce se.|cs ce estac, p|aueaueu-
tc, c.au|/aac, p.cucac, ccc.ceuaac, cpe.ac|cua||/aac, p.ccuac e assessc.|a ce eeutcs,
|a.ues teuat|ccs - eup.eeuc|ueutcs cu estace|ec|ueutcs ue teu|au pc. ccetc scc|a| a p.estaac ce se.|-
cs e at||caces, |up|autaccs eu |cca| r\c e ce tc.ua pe.uaueute, auc|eutaccs teuat|caueute, ccus|ce.accs ce
|ute.esse tu.|st|cc pe|c V|u|ste.|c cc !u.|suc,
Acaupaueutcs tu.|st|ccs - a.eas espec|a|ueute p.epa.acas pa.a a ucutaeu ce ca..acas e c estac|cuaueutc
ce .eccues |ac|tae|s, cu eu|paueutc s|u||a., c|spcucc, a|uca, ce |usta|aces, eu|paueutcs e se.|cs espec|-
rccs pa.a tac|||ta. a pe.uauuc|a ccs usua.|cs ac a. ||.e.
17
3
ORGANIZANDO E ADAPTANDO O
MERCADO PARA A ACESSIBILIDADE NO
TURISMO
3.1 AVALIANDO AS NECESSIDADES DE QUALIFICAO PARA BEM
ATENDER A PESSOA COM DEFICINCIA
3.2 AVALIANDO AS NECESSIDADES DE ADAPTAO DE EQUIPAMENTOS E
INSTALAES FSICAS
3.3 COMUNICAO E SINALIZAO PARA A ACESSIBILIDADE
3.4 PLANEJANDO OS SERVIOS E OS MEIOS DE TRANSPORTES
3.5 ORGANIZANDO E COMERCIALIZANDO PRODUTOS E
SERVIOS TURSTICOS
18
3. ORGANIZANDO E ADAPTANDO O MERCADO PARA A ACESSIBILIDADE NO TURISMO
O scLor LursLco dcvc crprccrdcr acs, vsardo o aLcrdrcrLo as pcssoas cor dchccrca c para
LarLo dcvc azcr ura arasc crLca da sLuaao cr quc sc crcorLra sua crprcsa ros scgurLcs por-
tos:
Quahcaao para Lcr aLcrdcr a pcssoa cor dchccrca,
^dapLaao dc cquparcrLos c rsLaacs,
Corurcaao c srazaao,
^dcquaao dos rcos dc LrarsporLcs,
LaLoraao dc produLos c scrvos LursLcos adapLados,
roroao c corcrcazaao.
^ avaaao dcsLcs ccrcrLos sc da pco proccsso dc rapcarcrLo c dagrsLco da accssLdadc Lurs-
tica, cororrc dcscrLo ro vourc . NcsLc capLuo scrao dcLahadas as cxgcrcas c rcccssdadcs para
ur Lor aLcrdrcrLo ao LursLa cor dchccrca, boa parte delas previstas em dispositivos legais.
3.1 AVALIANDO AS NECESSIDADES DE QUALIFICAO PARA BEM ATENDER A PESSOA COM DEFI-
CINCIA
O prestador de servios tursticos deve empreender uma avaliao de seu pessoal para um atendi-
rcrLo dcrcrcado ao LursLa cor dchccrca. ^cr das qucsLcs dsposLas ros orruaros dc ra-
pcarcrLo quc dzcr rcspcLo ao aLcrdrcrLo, caLc ao prcsLador dc scrvos aprourdar a arasc
cspcchcarcrLc ao scu rcgco, cr acordo cor sua vsao crprcsara c cr urao dc sua proposLa
para ur aLcrdrcrLo chccrLc c chcaz.
O qucsLoraro a scgur auxara o gcsLor dc ura crprcsa prvada a rcfcLr c a dcrLhcar rchor as
qucsLcs quc crvovcr a accssLdadc ro scLor prvado.
or hr, quahcar prohssoras para rcccLcr adcquadarcrLc a pcssoa cor dchccrca cou roL-
dadc rcduzda. O prohssora Lcrchcaro passara a Lcr ur corprorsso rccrcrLc ao rcspcLo c aos
crLcros das rsLrucs dc oLrgacs c dc acohrcrLo dos LursLas cor dchccrca.
Dc ccrLo, a gararLa dc saLsaao ro aLcrdrcrLo scra ur dcrcrca sgrhcaLvo para ur arpo
rcrcado corsurdor, o dc vajarLcs cor dchccrca ou roLdadc rcduzda, raqucas ocadadcs
quc csLcjar accssvcs as suas rcccssdadcs, dcsdc agcrcas dc Lursro, acroporLos, corparhas
areas, receptivo com transporte acessvel, meios de hospedagem, passeios, bares, restaurantes e si-
milares.
19
QUESTIONRIO AO EMPREENDEDOR TURISMO ACESSVEL
1. Em qual dos setores voc trabalha:
( ) |estau.aute ( ) 3a.es |auc|cuete
( ) :c.ete.|a 0cce.|a ( ) |cte|
( ) |cte| ta/euca ( ) |cusacas
( ) caup|u ( ) |esc.t
( ) A|ce.ue ( ) Auc|as - eu|ss|c
( ) Auc|as ce tu.|suc - .ecept|c ( ) !.auspc.tes - ta\|s
( ) !.auspc.tes - aus ce a|uue| ( ) 0u|as e ccucutc.es
( ) 0ut.c.
2. H quanto tempo voc trabalha com o turismo?
( ) ueucs ce 2 aucs ( ) ce 2 a 5 aucs
( ) ua|s ce 5 aucs
3. Voc possui ou j teve contato no atendimento a pessoas
ccm dehcincia cu mchi|idade redutida?
( ) :|u ( ) Nac (|u|e pa.a a |e.uuta o)
4. Com quais tipos de pessoas com deficincia teve con-
tato?
( ) 0erc|uc|a ||s|ca ( ) 0erc|uc|a 1|sua|
( ) 0erc|uc|a |ute|ectua| ( ) 0erc|uc|a Auc|t|a
( ) 0erc|uc|a Vctc.a ( ) 0cesc
( ) |ccsc
5. 1cc sentiu a|gum tipc de dihcu|dade nc atendimentc a pes-
scas ccm dehcincia cu mchi|idade redutida?
( ) :|u - uac sac|a ccuc p.ccece.
( ) :|u - passcu c ateuc|ueutc pa.a cut.c tuuc|cua.|c
( ) :|u - eucau|u|cu c||eute pa.a cut.a eup.esa
( ) Nac, c ateuc|ueutc tc| uc.ua|
6. Em sua opinio o que Turismo Acessvel? (Resposta Mltipla)
( ) Uu ucc p.ccutc pa.a uua u|uc.|a ce ccusuu|cc.es
( ) Uua tc.ua ce |uc|usac scc|a| ce |aautes espec|a|s
( ) Uua tc.ua ce euce. ua|s se.|cs
( ) Uu seueutc ce |aeus
( ) 0ut.cs.
7. Voc conhece alguma lei ou norma que assegura os direitos
dc c|iente que pcssui dehcincia cu mchi|idade redutida?
( ) :|u ( ) Nac
8. Por qual motivo voc acredita que o mercado turstico deve
criar ccndies para atender ac turista ccm dehcincia cu ccm
mchi|idade redutida? (kespcsta Vu|tip|a)
( ) Auueutc ca ceuauca e cc |uc.c
( ) :at|staac cc tu.|sta ccu cerc|uc|a
( ) :at|staac pc. ccut.|cu|. ccu cs c|.e|tcs ca pessca ccu
cerc|uc|a
( ) |eccu|ec|ueutc pe.aute c ue.cacc e pa.ce|.cs
( ) 0ut.cs uct|cs.
9. A empresa cu crganitac que vcc traha|ha pcssui quais
estratgias para atendimentc ac turista ccm dehcincia cu
ccm mchi|idade redutida? (kespcsta Vu|tip|a)
( ) Acess|c|||cace t|s|ca
( ) |c.uas ce ateuc|ueutc c|te.euc|acc
( ) :e.|cs ecu .cte|.cs acaptaccs
( ) |uc||ueutc, t.e|uaueutc e ccusc|eut|/aac ce tuuc|cua.|cs
( ) 0ut.cs.
1U. Sua empresa cu crganitac pcssui interesse em adctar a
acessihi|idade em sua edihcac (escritcric, espacs de atendi-
mentc, atrativcs, passeics, meics de transpcrtes etc.)?
( ) :|u
( ) Nac ............. |espcuca e pu|e pa.a a pe.uuta 12
( ) Nac se| ........ |u|e pa.a a |e.uuta 13
11. Quais aes cu prccedimentcs sua empresa cu crganitac
pretende implantar? (Resposta Mltipla)
( ) Acess|c|||cace ||s|ca
( ) Ncas tc.uas ce ateuc|ueutc
( ) |c.uataac ce uccs se.|cs ecu .cte|.cs acaptaccs
( ) |uc||ueutc, t.e|uaueutc e ccusc|eut|/aac ce tuuc|cua.|cs
( ) 0ut.cs.
( ) Nac se|
12. tasc negativc, quais sc cs pcss|veis mctivcs para nc
se implantar a acessibilidade no empreendimento em que
trabalha? (Resposta Mltipla)
( ) custc e|eacc eu t.e|uaueutc ce pessca|
( ) custc e|eacc eu uate.|a|s, eu|paueutcs e tecuc|c|as
( ) Nac ec autaeu ruauce|.a
( ) Nac ac.ec|tc ue |ae.a .eccu|ec|ueutc ce seus c||eutes
( ) |uteucc ue a cpe.aac atua| a e acess|e|
( ) 0ut.cs.
( ) Nac se|
20
3.2 AVALIANDO AS NECESSIDADES DE ADAPTAO DE EQUIPAMENTOS E INSTALAES FSICAS
Quaqucr quc scja o csLaLcccrcrLo, csLc dcvc possur adapLacs quc o LursLa cor dchccrca
Lcrha rdcpcrdcrca, auLorora c dgrdadc dc orra cocLva ou rdvdua. LsLas cdhcacs dcvc-
rao scgur o dcscrho urvcrsa quc scra uLzado ra produao dc cspaos ou dc oLjcLos, pcrrLrdo
a guadadc ro scu crprcgo por Lodos, rcusvc pcas pcssoas cor dchccrcas c roLdadc rcdu-
zda.
Dc rodo gcra, para os csLaLcccrcrLos Lorrarcr-sc accssvcs, agurs rporLarLcs aspccLos dc-
vcr scr oLscrvados (^gurrc, zoo):
LstabeecImentos para aojamento/meIos de hospedagem hotis, pousadas, campings e outros:
accssos (csLacorarcrLo, pcrcurso aLc o cdco, zora dc raroLra, dcsrvcs c porLas dc crLrada
c sada), crcuaao rLcror (passagcrs c pcrcursos, zoras dc raroLra, ccvadorcs c rcvcsLrcr-
Los), dorrLros, Larhcros c cozrhas (drcrscs, zora dc raroLra, porLa dc accsso), uso dc
sarLaros (accssros, corardos, ajudas Lccrcas, rcvcsLrcrLo, aarrcs), roLaro (rcsa c ca-
dcras, caras c arraros), rsLaacs (Lccorc, Lccvsao, urraao c LcrpcraLura - corardo
c corLrocs),
LstabeecImentos para Informao e comercIaIzao portais, centros de visitantes, centros de
aLcrdrcrLo ao LursLa, agcrcas c opcradorcs dc vagcrs c Lursro: accssos (csLacorarcrLo, dcs-
rvcs c porLas), crcuaao rLcror (dcsrvcs c passagcrs vrcs, urraao c rcvcsLrcrLos), roL-
aro (rcsa, Laccs c cxposLorcs),
LstabeecImentos de aImentao - rcsLaurarLcs, Larcs, archorcLcs c ahrs: accssos (gua aos ar-
Lcrorcs), crcuaao rLcror (dsLrLuao do cspao, passagcrs crLrc rovcs c dcsrvcs), sarLaros
(accsso c arca dc raroLra, accssro, corardos, ajuda Lccrcas, rcvcsLrcrLos c aarrcs), roLaro
(rcsa, cadcras, Larras c Laccs),
LstabeecImentos para azer e recreao - aLraLvos, parqucs LcraLcos, azcrdas, ruscus, cspaos
para eventos etc. Neles preciso estudar a acessibilidade individual a cada elemento e a acessibilida-
dc ao corjurLo gcra.
^ accssLdadc as cdhcacs dc uso puLco, cocLvo ou prvado dcvc scr gararLda as pcssoas cor
dchccrca ou roLdadc rcduzda, cororrc aprcscrLa o DccrcLo cdcra r. zozoo c a N8k
9050:2004.
^ scgur, scrao aprcscrLadas as rccorcrdacs gcras c cspcchcas dc accssLdadc quc podcrao auxar
ras adapLacs das cdhcacs LursLcas cxsLcrLcs ou ros rovos projcLos, dc rodo quc os arLcrLcs
possar ocrcccr aos LursLas cor dchccrca cororLo c scgurara.
21
QUADRO CONDIES GERAIS DE ACESSIBILIDADE EM ORGANIZAES TURSTICAS
CALADAS
A ca|aca, ue e pa.te |ute.aute ca |a puc||ca, cee pcssu|. |a.u.a u|u|ua ce 1,20 u, |uc||uaac t.ause.sa|
ce 3 e te. supe.t|c|e te|ta ccu uate.|a| .eu|a., r.ue e estae|,
As ta|\as ce pecest.es ceeu se. p|utacas e ||uu|uacas, pc|s c.|eutau cs pcutcs ce t.aess|a ccu seu.aua.
Neste casc, a |up|autaac ce .aupas ce acessc eu u|e| ca t.aess|a e tuucaueuta|.
ESTACIONAMENTO - As aas .ese.acas pa.a e|cu|cs ue ccucu/eu cu sac ccucu/|ccs pc. pesscas ccu cerc|uc|a
ceeu se. a.aut|cas uutc s |as puc||cas, pe.u|t|ucc c acessc ac ccue.c|c, |cte|s, ca.es, .estau.autes, |csp|ta|s
e escc|as, ccutc.ue estace|ec|cc uc ccc|c 3.as||e|.c ce !.us|tc (|e| |ece.a| u' 9.5031991) e tauceu.
:e.eu s|ua||/acas ccu c :|ucc|c |ute.uac|cua| ce Acessc, ua tc.ua |c.|/cuta| e e.t|ca|,
Nas |as puc||cas ceeu esta. |cca||/acas uas e\t.eu|caces ca uac.a (cu ccuec cu ru),
!cca aa cee te. uua a.ea ce euca.ue e ceseuca.ue ce, uc u|u|uc, 1,20 u a|eu ca c|ueusac ca aa
- ce pe|c ueucs uu ccs |accs -, uaucc c estac|cuaueutc tc. a 45 cu 90 eu .e|aac ac ue|c-rc e, uc rua|
ca aa, uaucc esta tc. pa.a|e|a u|a,
A pa.t|. ce 100 aas cs estac|cuaueutcs eu e.a| ceeu .ese.a. e s|ua||/a. 1 ce aas pa.a pesscas ccu
cerc|uc|a,
0 p|sc cee se. .eu|a., r.ue e aut|ce..apaute e c pe.cu.sc eut.e c estac|cuaueutc ce e|cu|cs, uaucc |cue.,
e a eut.aca cc estace|ec|ueutc cee se. acess|e|,
|a.a |ccscs, ce.ca ce 5 cas aas ucs estac|cuaueutcs puc||ccs e p.|accs, pcs|c|cuacas ce tc.ua a a.aut|.
a ue||c. ccucc|cace. (|e| |ece.a| u' 10.1412003 - |statutc cc |ccsc).
ACESSO ENTRADA E AO INTERIOR DOS ESTABELECIMENTOS
A eut.aca ccs estace|ec|ueutcs cee esta. ||.e ce ccstacu|cs. 0esu|e| supe.|c. a 15 uu cee se. t.atacc
ccuc ce.au e cee se. sucst|tu|cc pc. .aupa ccu |uc||uaac aceuaca pa.a c acessc ce usua.|cs ce cace|.a
ce .ccas,
|u ccust.uces ucas, tccas as eut.acas ceeu se. acess|e|s, uas e\|steutes, pe|c ueucs uua cas eut.acas
cee se. acess|e|,
As c|ueusces cc..etas pa.a ccust.uac ce .aupas pcceu se. ccusu|tacas ua N3| 9050.2004,
0uaucc uac |cue. espac surc|eute pa.a a ccust.uac ce .aupas, pcce se. ut|||/acc eu|paueutc e|et.cue-
cu|cc, ccuc p|atatc.ua e|eatc.|a cu e|eacc. ce usc espec|rcc pa.a pesscas ccu cerc|uc|a cu ucc|||cace
.ecu/|ca,
0ee-se c.|a. tac|||cace uc acessc e|eacc.es, escacas .c|autes, te|etcue puc||cc acess|e| e sau|ta.|cs acap-
taccs,
!cccs cs acesscs pa.a pesscas ccu cerc|uc|a ceeu se. s|ua||/accs ccu c :|ucc|c |ute.uac|cua| ce Acessc,
22
0s cc..ecc.es ceeu te. |a.u.a u|u|ua ce 0,90 u e pcssu|. a.ea ce 1,50 u \ 1,50 u ue pe.u|ta uaucc.a.
a cace|.a ce .ccas,
Nc |ute.|c. cc estace|ec|ueutc, e|a cee pcce. .ea||/a. a uaucc.a ca cace|.a ce .ccas e, ac uesuc teupc,
a|caua. uauua|ueute cs p.ccutcs,
0s ca|cces ce ateuc|ueutcs ceeu te. pe|c ueucs uua pa.te ca supe.t|c|e, ccu e\teusac ce uc u|u|uc 0,90u,
ccu a|tu.a ce, uc ua\|uc, 0,90 u cc p|sc,
0ee se. a.aut|cc a ap.c\|uaac t.cuta| ca pessca usua.|a ce cace|.a ce .ccas. 0s ccetcs e\pcstcs pa.a
a|cauce ceeu esta. ua a|tu.a ua\|ua ce 1,20 u.
SANITRIOS
Ncs estace|ec|ueutcs cuce |a sau|ta.|cs cest|uaccs ac usc cc|et|c, cee se. p.e|stc pe|c ueucs uu sau|ta.|c
pc. pa|ueutc acaptacc pa.a pesscas ccu cerc|uc|a cu ucc|||cace .ecu/|ca. |esscas ue usau cace|.a ce
.ccas uecess|tau ce espac ua|c. ucs sau|ta.|cs pa.a ue pcssau ut|||/a-|c ccu ccutc.tc e seu.aua,
|.ete.euc|a|ueute, c sau|ta.|c acess|e| cee.a |cca||/a.-se eu .ctas acess|e|s, p.c\|ucs c|.cu|aac p.|u-
c|pa|. :e pcss|e|, te., a|uca, eut.aca |ucepeuceute, sue.|ucc-se a c.|aac ce uu sau|ta.|c tau|||a., pa.a usc
ccuuu, pc|s eu a|uus cascs a pessca ccu cerc|uc|a uecess|ta.a cc au\|||c ce accupau|aute,
|a.a acaptaac cu ccust.uac ccs sau|ta.|cs acess|e|s, cee-se ccecece. s uc.uas tecu|cas c.as||e|.as ce
acess|c|||cace. 0s estace|ec|ueutcs ceeu te. uc u|u|uc uu sau|ta.|c uu|sse\ acess|e| e, uc casc ce e\|st|.
p.cacc.es, pe|c ueucs uu cee se. acess|e|, ccu eut.aca ccu ac ||.e u|u|uc ce 0,80 u e c|ueusces
|ute.uas ce 1,20 u, pc. 0,90 u ||.e ce ccstacu|cs.
QUADRO CONDIES ESPECFICAS DE ACESSIBILIDADE EM ORGANIZAES TURSTICAS
MEIOS DE HOSPEDAGENS
ccutc.ue c|spcstc ua A3N! N3| 9050.2004, cs Ve|cs ce |cspecaeu sac ccus|ce.accs ec|rcaces ce usc cc|et|c,
ue sac aue|as cest|uacas s at||caces ce uatu.e/a ccue.c|a|, |cte|e|.a, cu|tu.a|, espc.t|a, tu.|st|ca, .ec.eat|a, scc|a|,
.e|||csa, ecucac|cua| e ce sauce.
A|eu cas .eccueucaces a ueuc|cuacas, uas ec|rcaces |cte|e|.as e s|u||a.es .eccueuca-se ue, pe|c ueucs, 5
cc tcta| ce uu|caces |ac|tac|cua|s (U|) teu|au cau|e|.cs acaptaccs. A U| cee.a te. pc.ta |a.a e ta|\a ||.e u|u|ua
ce c|.cu|aac |ute.ua ce 0,90 u ce |a.u.a, a.ea ce uaucc.a ccutc.tae| pa.a pesscas usua.|as ce cace|.as ce .ccas,
pe.u|t|ucc a .ctaac ccup|eta ccs 3o0 .aus e c acessc ac sau|ta.|c, cauas e a.ua.|cs. A.ua.|cs e ceua|s |teus cc
ucc|||a.|c ceeu te. a|tu.a acess|e|, ass|u ccuc cee c|spc. ce te|etcue ccu tecuc|c|a ce !e|etcue pa.a :u.ccs (!|:)
e s|ua||/acc.es ce te|etcue e caupa|u|a pa.a a ccuuu|caac eut.e a .ecepac e a pessca ccu cerc|uc|a auc|t|a.
23
|eccueuca-se, a|eu c|ssc, ue cut.cs 10 cc tcta| ce cc.u|tc.|cs seau acaptae|s pa.a acess|c|||cace.
As U|s ceeu esta. |cca||/acas eu .cta acess|e| e ce p.ete.uc|a eu auca.es te..ecs (uac ceeu esta. |sc|accs
ccs ceua|s, uas c|st.|cu|ccs eu tcca a ec|rcaac, pc. tcccs cs u|e|s ce se.|cs), |ucu|acc a uua .cta ce tua
pa.a s|tuaces ce eue.uc|a. | |upc.taute te. uua est.utu.a ce s|ua||/aac e a|a.ue ce eue.uc|a pa.a a|e.ta.
pesscas ccu tcccs cs t|pcs ce cerc|uc|as.
A .ecepac cee te. ca|cac ce ateuc|ueutc ccu uua pa.te ca supe.t|c|e ccu e\teusac ce uc u|u|uc 0,90 u, a uua
a|tu.a ua\|ua ce 0,90 u cc p|sc ce tc.ua a pe.u|t|. c a|cauce e a ap.c\|uaac t.cuta| ce usua.|cs ce cace|.a ce
.ccas. 0 estace|ec|ueutc cee c|spc. ce te|etcue ua a|tu.a pa.a pesscas eu cace|.a ce .ccas.
Nas a.eas ccuuus e ce |a/e., cs sau|ta.|cs e est|a.|cs acess|e|s ceeu |cca||/a.-se eu .ctas acess|e|s, p.c\|ucs
c|.cu|aac p.|uc|pa|, p.ete.euc|a|ueute p.c\|uc cu |ute.accs s ceua|s |usta|aces sau|ta.|as, e se. ce|caueute
s|ua||/accs. !cccs cs sau|ta.|cs ceeu se. s|ua||/accs ccu c s|ucc|c |ute.uac|cua| ce sau|ta.|c.
Nas a.eas espc.t|as, cs espacs ceeu se. acess|e|s, e\cetc cs caupcs .auaccs, a.eucscs cu s|u||a.es. 0 acessc
p|sc|ua cee se. a.aut|cc pc. ue|c ce ce.aus, .aupas sucue.sas, cauccs pa.a t.auste.uc|a, eu|paueutcs ce
t.auste.uc|a cu eu u|t|uc casc ateuc|ueutc ccs tuuc|cua.|cs capac|taccs ua t.auste.uc|a ce pesscas ccu cer-
c|uc|a t|s|ca.
Nc casc ce pessca ccu cerc|uc|a |sua|, c |cte| cee.a ut|||/a. p|acas tate|s ccu |ceut|rcaac eu 3.a|||e cc
uuue.c cc ua.tc, |uc|caac pa.a usc ca tec|acu.a e|et.cu|ca e tc.ue|.as, ace.tu.a ce pc.tas, tec|acc ce te|etcue,
s|ua||/aac eu p.ccutcs pa.a |||eue pessca|, ca.cap|cs e ||sta ce caua|s ce !1, |utc.uaces scc.e cs se.|cs ce
ua.tc e tauceu uu uapa tat|| ccu as |utc.uaces pe.t|ueutes ac estace|ec|ueutc, |c.a.|cs ce a||ueutaac e
.cta ce tua.
OUTRAS EDIFICAES DE USO TURSTICO
:euucc a A3N! N3| 9050.2004, cs estace|ec|ueutcs tu.|st|ccs estac cc.|accs s acaptaces |ea|s e\||cas seu-
cc tauceu c|ass|rcaccs ccuc ec|rcaces ce usc cc|et|c.
|stc |uc|u|, pc.tautc, as auc|as ce tu.|suc, estace|ec|ueutcs ce a||ueutaac, uuseus e ceut.cs cu|tu.a|s eut.e
cut.as, sac ec|rcaces ce usc cc|et|c cest|uacas a at||caces ce uatu.e/a ccue.c|a|, |cte|e|.a, cu|tu.a|, espc.t|a,
tu.|st|ca, .ec.eat|a, scc|a|, .e|||csa, ecucac|cua| e ce sauce, ccuc ceucust.acc a seu|..
BARES E RESTAURANTES TURSTICOS
Nc casc ce .estau.autes e ca.es, a|eu cas .eccueucaces aute.|c.ueute a ueuc|cuacas, pe|c ueucs uua uesa
cu 5 cc tcta| cee se. acess|e| pessca usua.|a ce cace|.a ce .ccas e te. scc.e e|a c s|ucc|c |ute.uac|cua| ce
acessc. 0s ca|cces ce autc-se.|c (se|t-se.|ce) ceeu te. a|tu.a ce 0,85 u e a ec|rcaac cee cte.ece. pe|c ue-
ucs uu sau|ta.|c acaptacc uu|sse\. | uu|tc |upc.taute c|spc., pe|c ueucs, uu e\eup|a. ce ca.cap|c eu 3.a|||e ccu
cesc.|ac cc ucue cc p.atc, |u.ec|eutes ut|||/accs uc seu p.epa.c e c p.ec.
24
CINEMA E TEATRO
Auc|tc.|cs ceeu pcssu|. a.ea cest|uaca pessca usua.|a ce cace|.a ce .ccas e asseutcs pa.a as ccu ucc|||cace
.ecu/|ca, espec|a|ueute pa.a ccescs, |cca||/aca eu uua .cta acess|e| e |ucu|aca a uua .cta ce tua.
TERMINAIS RODOVIRIOS E AEROPORTOS
A|eu cas .eccueucaces ac|ua ueuc|cuacas, c ateuc|ueutc cas ceut.a|s ce |utc.uaces cee se. .ea||/acc pc.
tuuc|cua.|cs capac|taccs pa.a este t|pc ce puc||cc, |uc|us|e ccu ateuc|ueutc eu ||3|A:, se uecessa.|c. A|eu c|ssc,
cs te.u|ua|s .ccc|a.|cs e ae.cpc.tcs ceeu c|spcu|c|||/a. caua|s ce .e|ac|cuaueutc pa.a c usua.|c ccu cerc|uc|a
t|.a.eu cu|cas autes e apcs a sua |aeu pa.a ccteuac ce |utc.uaces scc.e cest|ucs, |t|ue.a.|cs, |c.a.|cs, ta.|tas e
.atu|caces, tac|||caces ucs te.u|ua|s .ccc|a.|cs, pcutcs ce pa.aca e e|cu|cs.
MUSEUS, PARQUES E ZOOLGICOS
A|eu cas acaptaces pac.ces, pcce.ac ceseuc|e. uate.|a|s seusc.|a|s acaptaccs pa.a ateuc|ueutc ce cerc|uc|as
seusc.|a|s, ta|s ccuc uauetes, c.|uueccs, p.auc|as tate|s, ccs e .ep||cas. Nc casc ce pa.ues teuat|ccs, uu|tcs a
pcssueu se.|c espec|a||/acc pa.a ateuc|ueutc a pessca ccu cerc|uc|a. cace ac se.|c ce ateuc|ueutc ac |s|taute
esc|a.ece. scc.e a |uaceuaac pa.a usc ce ce.tcs c.|uueccs, seup.e |saucc |ute.|cace t|s|ca ccs |s|tautes ccu
cerc|uc|a.
PRAIAS
A|eu cas .eccueucaces ac|ua ueuc|cuacas, as p.a|as pcceu p.cp|c|a. c acessc cc cau||sta usua.|c ce cace|.a ce
.ccas pc. ue|c ce .aupa r\a cu .euc|e| ue se p.c|cuue eu c|.eac ac ua..
ATIVIDADES REALIZADAS AO AR LIVRE
|a.a c ateuc|ueutc ca pessca ccu cerc|uc|a cu ucc|||cace .ecu/|ca estes |cca|s ceeu ccuta. ccu acess|c|||cace
uc euca.ue e ceseuca.ue ccs at.at|cs e, ac uesuc teupc, .espe|ta. as |e|s .e|ac|cuacas ac ue|c auc|eute. |a.a
c ateuc|ueutc ce pesscas ccu cerc|uc|as seusc.|a|s, pcce.ac se. c.|acas uauetes e .ep||cas pa.a au\|||a. ua ap.e-
seutaac ce caca at||cace ac a. ||.e, ce aeutu.a cu uac.
Nc casc ce p.at|cas ce aeutu.a uc.uas espec|rcas ceeu se. ccse.acas pe|c eup.eeucecc., ta|s ccuc.
A3N! N3| 15285.2005 - ccucutc.es - ccupetuc|as ce pessca|, ue espec|rca as ccupetuc|as u|u|uas pa.a uu
ccucutc. cpe.a. ccu at||caces ce tu.|suc ce aeutu.a, |ucepeuceuteueute ca ucca||cace eu ue a| atua..
A3N! N3| 1528o.2005 - |utc.uaces u|u|uas ac c||eute, ue espec|rca as |utc.uaces tc.uec|cas acs tu.|stas
scc.e a eup.esa, as at||caces, ccucutc.es e seu.cs autes ca etet|aac ca ccup.a.
A3N! N3| 15331.2005 - :|steua ce 0estac ca :eu.aua (:0:) - |eu|s|tcs, ue espec|rca a pc||t|ca ce seu.aua,
p|aueaueutc e e.euc|aueutc ce .|sccs cc |cca| ca aeutu.a.
|cce.ac se. ceseuc||ccs, pe|as eup.esas ce tu.|suc ce aeutu.a, p.ctct|pcs ce seu.aua pa.a ut|||/aac ua p.at|ca
ce aeutu.a pe|a pessca ccu cerc|uc|a, cesce ue ce.t|rcaccs pc. p.crss|cua| ce|caueute |ac|||tacc.
25
AGNCIAS DE TURISMO
A|eu cas .eccueucaces scc.e estac|cuaueutc, ca|acas e acesscs |ca, .ecepac e sau|ta.|cs, a auc|a ce
tu.|suc cee se p.eccupa. ccu a ccuuu|caac, |usta|aucc pe|c ueucs uu te|etcue ue t.ausu|ta ueusaeus ce
te\tc (!|:), te. pe|c ueucs uu e\eup|a. ce seu ccc| ce |aeus ccu |utc.uaces eu 3.a|||e scc.e cs pacctes
cte.ec|ccs, ass|u ccuc cs ca.tces ccue.c|a|s ce |s|tas e cte.ece. pc.ta|s e s|t|cs e|et.cu|ccs ccu acess|c|||cace
pa.a a pessca ccu cerc|uc|a |sua| e ce ca|\a |sac.
TRANSPORTADORAS TURSTICAS
0s se.|cs ce t.auspc.te cc|et|c te..est.e, aua|a.|c e ae.ec cee.ac se p.eccupa. eu a.aut|. c usc p|euc ccu
seu.aua e autcucu|a pa.a tccas as pesscas, |uc|u|ucc-se ccuc |ute.autes cesses se.|cs cs e|cu|cs, te.u|-
ua|s, estaces, pcutcs ce pa.aca, |as p.|uc|pa|s, acesscs e cpe.aac.
0ee.a se. tc.uaca uua cace|a ce pa.ce|.cs, seucc e|es .espcusae|s pe|cs te.u|ua|s, estaces, pcutcs ce pa.aca
e cs e|cu|cs, uc uc|tc ce suas ccupetuc|as, pa.a ue pcssau asseu.a. espacs pa.a ateuc|ueutc, asseutcs
p.ete.euc|a|s e ue|cs ce acessc ce|caueute s|ua||/accs.
ESPAOS PARA EVENTOS
0.au|/acc.es ce eeutcs e estc.es ce teat.cs, c|ueuas, auc|tc.|cs, estac|cs, |uas|cs ce espc.te, casas ce espe-
tacu|cs, sa|as ce ccute.uc|as e s|u||a.es cee.ac .ese.a., pe|c ueucs, 2 ca |ctaac cc estace|ec|ueutc pa.a
pesscas eu cace|.a ce .ccas, c|st.|cu|ccs pe|c .ec|utc eu |cca|s c|e.scs, ce cca |s|c|||cace, p.c\|ucs acs cc..ecc-
.es, ce|caueute s|ua||/accs, e|taucc-se a.eas se.eacas ce puc||cc e a ccst.uac cas sa|cas, eu ccutc.u|cace
ccu as uc.uas tecu|cas ce acess|c|||cace ca A3N!.
0s c|ueuas, teat.cs, auc|tc.|cs e s|u||a.es ceeu pcssu|., ua a.ea cest|uaca ac puc||cc, espacs .ese.accs pa.a
pessca eu cace|.a ce .ccas (|c|), asseutcs pa.a pessca ccu ucc|||cace .ecu/|ca (|V|) e asseutcs pa.a pessca
ccesa (|0), ateuceucc s seu|utes ccuc|ces.
a) |sta. |cca||/acc eu .cta acess|e|, |ucu|aca a uua .cta ce tua,
c) |sta. c|st.|cu|cc pe|c .ec|utc. |eccueuca-se ue sea ucs c|te.eutes setc.es e ccu as uesuas ccuc|ces ce
se.|c,
c) |sta. |cca||/acc uutc a asseutc pa.a accupau|autes,
c) 0a.aut|. ccutc.tc, seu.aua, cca |s|c|||cace e acust|ca,
e) |sta. |usta|acc eu |cca| ce p|sc p|auc |c.|/cuta|,
t) :e. |ceut|rcacc pc. s|ua||/aac uc |cca| e ua c|||ete.|a,
) |sta. p.ete.euc|a|ueute |usta|acc ac |acc ce cace|.as .euc|e|s e a.t|cu|acas pa.a pe.u|t|. aup||aac ca a.ea
ce usc pc. accupau|autes cu cut.cs usua.|cs (|.c.|. cu |.V.|.).
26
PARQUES E PRAAS PBLICAS
:eup.e ue cs pa.ues, p.aas e |cca|s tu.|st|ccs acu|t|.eu pa|ueutaac, ucc|||a.|c cu eu|paueutcs ec|rca-
ccs cu ucutaccs, estes ceeu se. acess|e|s,
Ncs |cca|s cuce as ca.acte.|st|cas auc|euta|s seau |ea|ueute p.ese.acas, cee-se cusca. c ua\|uc .au ce
acess|c|||cace ccu u|u|ua |ute.euac uc ue|c auc|eute,
0s e|eueutcs ca eetaac ta|s ccuc .aucs peuceutes, p|autas eutcuce|.acas, a||cs ce a.custcs e ce a.c.es
uac ceeu |ute.te.|. ccu a ta|\a ||.e ce c|.cu|aac.
PARQUES TEMTICOS
A|eu cas ceua|s ccuc|ces e\||cas, as c|||ete.|as e ateuc|ueutcs .ap|ccs, e\c|us|aueute pa.a t.cca ce a|c.es,
ceeu se. acess|e|s.
ccu .e|aac s a.eas ccuuus cc |a.ue, cs sau|ta.|cs e est|a.|cs acess|e|s ceeu |cca||/a.-se eu .ctas acess|-
e|s, p.c\|ucs c|.cu|aac p.|uc|pa|, p.ete.euc|a|ueute p.c\|uc cu |ute.accs s ceua|s |usta|aces sau|ta.|as, e
se. ce|caueute s|ua||/accs. !cccs cs sau|ta.|cs ceeu se. s|ua||/accs ccu c s|ucc|c |ute.uac|cua| ce sau|ta.|c.
0uaucc e\|st|.eu est|a.|cs cu p.cacc.es pa.a c usc cc puc||cc, pe|c ueucs uu cee se. acess|e|, p.eeucc uua
eut.aca ccu ac ||.e ce uc u|u|uc 0,80 u ce |a.u.a e c|ueusces u|u|uas |ute.uas ce 1,20 u pc. 0,90 u ||.e
ce ccstacu|c. 0uaucc |cue. pc.ta ce e|\c e.t|ca|, esta cee ac.|. pa.a tc.a.
0ee se. p.e|sta a |usta|aac ce 50 ce cececcu.cs acess|e|s pc. pa|ueutc, .espe|taucc c u|u|uc ce uu, e e|es
ceeu esta. |cca||/accs eu .ctas acess|e|s.
|u espacs e\te.ucs, pe|c ueucs 5 ccs te|etcues, ccu uc u|u|uc uu cc tcta| ce te|etcues, ceeu se. acess|e|s
pa.a |.c.|.
0s ca|cces e cs eu|paueutcs ce autc-ateuc|ueutc cauca.|cs ceeu ateuce. a tcccs e c|spcu|c|||/a. pe|c ueucs
uu acess|e|.
27
:|V30|0 |N!||NAc|0NA|
DE ACESSO
:|V30|0 |N!||NAc|0NA|
DE ACESSO PARA PESSOA
c0V 0|||c||Nc|A 1|:UA|
:|V30|0 |N!||NAc|0NA|
DE ACESSO PARA PESSOA
c0V 0|||c||Nc|A AU0|!|1A
A!|N0|V|N!0 |||||||Nc|A| REA DE RESGATE PARA PESSOA
c0V 0|||c||Nc|A
3.3 COMUNICAO E SINALIZAO PARA A ACESSIBILIDADE
Nao sc az Lursro scr corurcaao. Lssc c ur ccrcrLo dc cxLrcra rporLarca quc dcvc scr dc-
scrvovdo para scr corprccrddo por Lodos os usuaros dc quaqucr produLo ou scrvo, rcurdo
aquccs quc aprcscrLar agura dchccrca.
Dcvc-sc prcvcr o uso da corurcaao c da srazaao cr urao da Lpooga dos scrvos ocrccdos,
avaardo-sc crLcrosarcrLc as dcrcrLcs orras dc rLcragr cor pcssoas cor dchccrca.
Nos arLcrLcs accssvcs dc rodo gcra, quardo orcr prcvsLos Lccorcs, rLcrorcs ou sra-
res, estes devem ser providos de sinal luminoso e controle de volume de som. Poder contar como o
Lccorc para surdos (TS) c srazadorcs dc Lccorc c dc carparha para a corurcaao crLrc a
rcccpao c a pcssoa cor dchccrca audLvasurdo. Dcvc scr rsLaado pco rcros ur Lccorc por
LrarsrLa rcrsagcrs dc LcxLo (TS). L pco rcros ur accssvc ao usuaro dc cadcra dc rodas.
^s dvcrsas orras dc corurcaao c srazaao podcr scr vsua, LaL c sorora, dcscrLas a scgur.
VISUAL
^ cdhcaao dcvcra Lcr srazaao vsua quc corprccrdc rorracs vsuas quc scgucr prcrs-
sas dc LcxLura, drcrsorarcrLo c corLrasLc dc cor dos LcxLos c das hguras para quc scjar pcrccp-
Lvcs por pcssoas cor Laxa vsao.
ara rdcaao dc accssos, cscadas, ccvadorcs, cquparcrLos, Lccorcs c sarLaros accssvcs para
pcssoas cor dchccrca ou roLdadc rcduzda c uLzado rurdarcrLc o SrLoo rLcrracora
dc ^ccsso (S^), quc scguc padrcs rLcrracoras dc corcs c proporcs (pcLograra Lrarco soLrc
urdo azu rc. Mursc :o8:o ou arLorc zz C).
28
^cr do S^, cxsLcr o SrLoo rLcrracora dc ^ccsso para cssoa cor Dchccrca vsua c o SrLo-
o dc ^ccsso para cssoa cor Dchccrca ^udLva. LsLcs c dcras srLoos dc accssLdadc dcvcr
scr coocados ros ocas c cquparcrLos quc sao accssvcs a pcssoas cor csLas dchccrcas.
:|ua||/aac eu c|.cu|aac ce .cta acess|e|
||aca ce .eu|aueutaac pa.a estac|cuaueutc eu |a puc||ca e s|ua||/aac e.t|ca| eu espac |ute.uc
ESCADA COM
||A!A|0|VA V01||
RAMPA ESTEIRA ROLANTE
ESCADA ROLANTE ELEVADOR ESCADA ESCADA ROLANTE COM
DEGRAU PARA CADEIRA
DE RODAS
29
TTIL
^ srazaao LaL c uLzada para pcssoas cor dchccrcas vsuas, por rco dc caracLcrcs c hguras
cr rccvo c 8rac. Sao corurcrLc uLzadas cr pacas dc dcrLhcaao dc saas, sarLaros, porLa
e painel de controle de elevadores, mapas tteis, cardpios, entre outros.
Mapas LaLcs sao supcrccs horzorLas ou rcradas (aLc :/ cr rcaao ao pso), corLcrdo ror-
racs do oca accssvc cr 8rac.
^ srazaao LaL ro pso podc scr do Lpo acrLa ou drccora. ^rLas dcvcr Lcr cor corLrasLarLc
cor a do pso adjaccrLc, c podcr scr soLrcposLas ou rLcgradas ao pso cxsLcrLc.
^ srazaao LaL dc acrLa dcvc scr uLzada para dcrLhcar oLsLacuos suspcrsos crLrc o,oo r c
z,:o r dc aLura do pso, ro rco c Lcrrro das cscadas c rarpas, jurLo as porLas dos ccvadorcs c
dcsrvcs cr paLaorra dc crLarquc c dcscrLarquc. ^ srazaao LaL drccora dcvc scr uLzada
cr arcas dc crcuaao para rdcar o carrho a scr pcrcorrdo pcas pcssoas cor dchccrca vsua.
L rccorcrdavc quc os corrraos dc cscadas c rarpas scjar srazados aLravcs do arc cor LcxLura
corLrasLarLc cor a supcrcc do corrrao, rsLaado :,oo r arLcs das cxLrcrdadcs c cLqucLa dc sra-
zaao cr 8rac, rorrardo soLrc os pavrcrLos ro rco c ro hra das cscadas hxas c rarpas.
SONORA
^ corurcaao sorora, LarLcr drgda para pcssoas cor dchccrcas vsuas, c haLLuarcrLc uL-
zada coro srazaao dc crcrgcrca. Dcvc csLar assocada a srazaao vsua cr roLas dc uga,
sadas dc crcrgcrca c cquparcrLos, rcurdo sarLaros. ^s rorracs sororas vcrLas podcr
scr dgLazadas ou srLcLzadas, dcvcrdo scr dc ac crLcrdrcrLo.
30
ara csLaLccccr corurcaao adcquada cor pcssoas cor dchccrca audLva, rccorcrda-sc Lcr ur
prohssora rLcrprcLc dc L8k^S cr ocas dc aLcrdrcrLo ao puLco, coro arcas dc saudc, shop-
ping centers, hotis, reas de recreao e em palestras, entre outras atividades. A LIBRAS o meio de
corurcaao corurcrLc uLzado por pcssoas surdas.
3.4 PLANEJANDO OS SERVIOS E OS MEIOS DE TRANSPORTES
Dc acordo cor Lc cdcra r :o.o8zooo c r :o.o8zooo, a pcssoa cor dchccrca ou roLdadc rcdu-
zda dcvcra azcr o scu dcsocarcrLo para ouLro ugar cor rdcpcrdcrca c auLorora. Scgurdo o Dccrc-
Lo cdcra r .zozoo (^rL. ), Lodos os scrvos coro rcos dc LrarsporLcs cocLvos, dcrLrc ccs os rodo-
varo, crrovaro, acrco c o aquavaro, dcvcr corLcrpar a accssLdadc c corsdcrar coro rLcgrarLcs
dcsscs scrvos os vccuos, Lcrrras, csLacs, porLos dc parada, vas prrcpas, accssos c opcraao.
Coro prcsLador dc scrvo LursLco, c rporLarLc saLcr orcrLar adcquadarcrLc o LursLa cor dc-
hccrca ou roLdadc rcduzda para agurs proccdrcrLos cor rcaao aos rcos dc LrarsporLcs
das viagens.
^ scgur, sao aprcscrLados os rcqusLos cgas cxgdos dc cada scLor dc LrarsporLcs, c os proccd-
rcrLos gcras c cspcchcos para cada rco dc LrarsporLc.
VIAGENS RODOVIRIAS - RECOMENDAES GERAIS E DA NBR 15320:2005
1ermIna kodovIrIo
OLcdcccr aos padrcs c crLcros dc accssLdadc, possLLardo a rLcgraao c accssLdadc a
ouLros rcos dc LrarsporLc,
O csLacorarcrLo dcvcra corLar cor srazaao c dcrarcaao para pcssoas cor dchccrca,
Os accssos (cscadas, ccvadorcs c rarpas) dcvcrao ocrcccr accsso a cdhcaao,
DsporLzar urcoraros quahcados ra corduao c ro aLcrdrcrLo a pcsssoas cor dchccrca
audLva,
^s crprcsas dc rLus dcvcrao dspor dc LhcLcras cor ur Lacao dc aLcrdrcrLo, rcsro quc
auLoraLco oLcdcccrdo as cspcchcacs dc accssLdadc,
O usuaro podcra scr orcrLado por ur ssLcra chcaz dc srazaao sorora, LaL c vsua rLcgrados
c padrorzados cr Loda a csLruLura do Lcrrra rodovaro c dc LrarsporLc,
CorLar cor arcas dc rcccs cor roLaro accssvc,
CorLar cor Larhcros adapLados,
CorLar cor Lccorcs puLcos accssvcs c aparcho TS,
Tcrrras Larcaros accssvcs,
31
O Lcrrra dcvcra corLar cor arca dc rcugo c cvacuaao
para crcrgcrca,
Na arca dc cspcra das paLaorras, dcvcra dspor dc arca
dcsLrada a pcssoa cor dchccrca c dcrLhcada cor o
S^,
Dspor cadcra dc LrarsLordo, cspcchcarcrLc para uso r-
terno.
Pontos de Parada
OLcdcccr aos padrcs c crLcros dc accssLdadc, poss-
bilitando a integrao e acessibilidade a outros meios de
LrarsporLc,
Dspor dc cadcra dc LrarsLordo, cspcchcarcrLc para uso
rLcrro,
CorLar cor Lcrrras Larcaros accssvcs, arcas dc rcc-
cs, Larhcros adapLados, Lccorcs puLcos accssvcs c
aparelho TPS.
VIAGENS AREAS - RECOMENDAES GERAIS E DA NBR 14273:1999
1ermIna AeroporturIo
Nos csLacorarcrLos dc acroporLos dcvcr cxsLr vagas
dcrLhcadas para pcssoas cor dchccrca,
Lr cada accsso dcvc cxsLr arca cspcchca para crLarquc
c dcscrLarquc para vccuos quc LrarsporLar pcssoas cor
dchccrca,
Dcvcra corLar cor Lacao dc rorracs, scrdo csLc dcr-
Lhcado cor o S^. LsLc Lacao dcvcra scr accssvc c dspor dc
rorracs rcacoradas ao vo, c crcarrharcrLo para as
empresas e servios em geral, tais como terminais bancrios
accssvcs, arcas dc rcccs, Larhcros adapLados, Lccorcs
puLcos accssvcs c aparcho TS,
ServIos das Lmpresas Areas
Dcvcr auxar o dcspacho dc Lagagcr, crLarquc c dc-
scrLarquc da pcssoa cor dchccrca,
Dcvcr orcrLar soLrc a rcccssdadc dc aprcscrLaao dc
atestado mdico, nos casos evidentes de doenas ou altera-
cs rcrLas.
DICAS PRTICAS PARA ATENDER
PESSOAS COM DEFICINCIA EM
VIAGENS RODOVIRIAS
Antes da Viagem
|ese.a. a passaeu ua eup.esa
ce t.auspc.te .ccc|a.|c, ccte. |u-
tc.uaces scc.e a tc.ua ce ateu-
c|ueutc uc c|a ca |aeu, au\|||c
pa.a euca.ue, p.ccec|ueutc pa.a
euca.ue ca caaeu e ca cace|.a
ce .ccas e, se uecessa.|c, c usc ca
cace|.a ce t.auscc.cc pa.a eut.a. uc
cu|cus.
Durante a viagem
0.|euta. a pessca ccu cerc|uc|a
pa.a ue sc||c|te au\|||c cu.aute a
|aeu e pa.a euca.ue ceseu-
ca.ue ucs pcutcs ce pa.aca.
No desembarque
|ecece. au\|||c ce pessca| ua||r-
cacc pa.a ceseuca.ue ca caaeu
e ca cace|.a ce .ccas e se. ccucu/|cc
ate a sa|ca cc te.u|ua| .ccc|a.|c cu
s|steua |ute.acc ce t.auspc.te.
:e. c.|eutacc pc. uu s|steua erca/
ce s|ua||/aac scuc.a, tat|| e |sua|
|ute.accs e pac.cu|/accs eu tcca
a est.utu.a cc te.u|ua| .ccc|a.|c e
s|steua |ute.acc ce t.auspc.te.
32
DICAS PRTICAS PARA ATENDER PESSOAS COM DEFICINCIA EM VIAGENS AREAS
Antes da Viagem
1e.|rue as ccuc|ces ce t.auspc.te cc cac-u|a uc a|ac. |.c|ceuc|e atestacc ce sauce cc au|ua| e taa .ese.a
autec|paca ce asseutc ua p.|ue|.a r|a,
|ese.e a passaeu ua auc|a cu ccupau||a ae.ea, ccteucc |utc.uaces scc.e a tc.ua ce ateuc|ueutc uc c|a ca |a-
eu, au\|||c pa.a euca.ue e ceseuca.ue, p.ccec|ueutc pa.a euca.ue ca caaeu e ca cace|.a ce .ccas,
:c||c|te ccu autececuc|a, casc uecess|te.
- 0\|u|c te.aput|cc cu.aute a |aeu,
- |ete|ces espec|a|s,
- Ass|stuc|a pa.a eut.a. e sa|. cc a|ac,
- Asseutcs ccut|ucs pa.a s| e accupau|aute,
- ca.t|||a ce |ust.uces ce :eu.aua eu 3.a|||e cu eu |et.as .auces, eu casc ce cerc|uc|a |sua| ucce.aca,
|c. uct|cs ce seu.aua, as eup.esas ae.eas e\au|uau tccas as cate.|as cas cace|.as ce .ccas uctc.|/acas.
|a/eu |ssc pa.a cete.u|ua. c t|pc ce uauuse|c aceuacc, pc|s tccas as cate.|as ue uac tu et|ueta eu|t|ca pe|c
tac.|caute, |uc|caucc se.eu p.ca ce a/aueutc se.ac ap||caccs cs p.ccec|ueutcs ce .eucac e ce eupaccta-
ueutc ce p.ccutcs t.ae|s ca ccupau||a. 1a|e c uesuc pa.a cace|.as ce .ccas ue uac pcceu se. ca..eacas,
accuc|c|cuacas, r\acas e cesca..eacas eu pcs|ac e.t|ca|.
Durante a viagem
:c||c|te auca ce uu tuuc|cua.|c ca eup.esa pa.a ut|||/aac ca cace|.a ce .ccas ccc.ae| eu ces|ccaueutc cc
asseutc ac cau|e|.c ca ae.cuae. | |upc.taute sa||euta. ue tcccs cs a|ces ce cc.pc |a.c (cc|s cc..ecc.es), tu
pe|c ueucs uu cau|e|.c ccu acessc pa.a cace|.as ce .ccas a cc.cc. !cccs cs a|ces 3ce|u 131 ccutau ccu cc|s
cau|e|.cs acess|e|s,
|euc.e-se ce accucca. c cac-u|a ue |aa ua cac|ue ce passae|.cs uc c|ac ca ae.cuae e eu uua r|e|.a ccu
espac surc|eute, p.esc a uua cc|e|.a e usaucc p.ctetc. ce tcc|u|c. 0 cac-u|a uac pcce.a c|cuea. cs cc..ecc.es
cu cut.as a.eas ut|||/acas pa.a escape eu s|tuaces ce eue.uc|a. Neste casc, uac e\|ste euca.c ac|c|cua| pc.
au|ua|s ce se.|cs ut|||/accs pc. c||eutes ccu cerc|uc|a |sua|. Usa. u|a, cc|e|.a cu cc|ete espec|rccs pa.a |uc|ca.
ue esta accupau|acc(a) ce au|ua| ce se.|c e .eccueucae| pa.a auca. c pessca| cc ae.cpc.tc a c|st|uu|-|c ce
cut.cs passae|.cs tac||ueute. |ut.etautc, e uecessa.|c ap.eseuta. c atestacc a.aut|ucc ue c au|ua| esta a se.|c
pa.a auca. e eu acc.cc ccu as ccuc|ces ce sauce e |||eue.
No desembarque
|ea c au\|||c ce pessca| ua||rcacc pa.a ceseuca.ue ca caaeu, ca cace|.a ce .ccas e sua ccucuac ate a
sa|ca cc ae.cpc.tc,
|u casc ce ceue|.a cu cerc|uc|a |sua| see.a, sc||c|te c.|eutaac scc.e a e\|stuc|a ce s|steua erca/ ce s|-
ua||/aac scuc.a, tat|| e |sua| |ute.accs e pac.cu|/accs eu tcca a est.utu.a cc te.u|ua| .ccc|a.|c e cc s|steua
|ute.acc ce t.auspc.te. Na ausuc|a ceste, pea auca a uu tuuc|cua.|c ca eup.esa cu te.u|ua|.
33
No caso do cao gua c rcccssaro quc o passagcro aprcscrLc o aLcsLado, gararLrdo quc o arra
csLa a scrvo para ajudar c cr acordo cor as cordcs dc saudc c hgcrc. NcsLc caso o cao-gua
dcvcra hcar prcso a ura cocra, usar proLcLor dc ocrho c pcrrarcccr ro chao da acroravc, cr ura
hcra cor cspao suhccrLc. O cao-gua rao podcra Loqucar os corrcdorcs ou ouLras arcas uLza-
das para cscapc, cr sLuacs dc crcrgcrca. Nao cxsLc crcargo adcora por arras dc scrvos
uLzados por ccrLcs cor dchccrca vsua. L rccorcrdavc usar gua, cocra ou cocLc cspcchcos
para rdcar quc csLa acorparhado(a) dc arra dc scrvo. sso acLara quc o pcssoa do acroporLo
possa dsLrgu-o dc ouLros passagcros ras acrcrLc,
O urcoraro da crprcsa durarLc o vo, asscssora a pcssoa cor dchccrca, por rco dc ura ca-
dcra dc rodas doLravc cr dcsocarcrLo do asscrLo ao Larhcro da acroravc,
ara dcscrLarquc, o usuaro c sua Lagagcr, sao corduzdos aLc a sada do acroporLo.
VIAGENS NUTICAS - RECOMENDAES DA NBR 15450:2006
1ermIna AquavIrIo
OLcdcccr os padrcs c crLcros dc accssLdadc, possLLardo a rLcgraao, accssLdadc a ou-
Lros rcos dc LrarsporLc,
Nos csLacorarcrLos dc acroporLos dcvcr cxsLr vagas para pcssoas cor dchccrca dcrLhcadas
cor o S^,
Lr cada accsso dcvc cxsLr arca cspcchca para crLarquc c dcscrLarquc para vccuos quc Lrars-
porLar pcssoas cor dchccrca,
Dcvcra dspor dc LhcLcras cor ur Lacao dc aLcrdrcrLo, rcsro quc auLoraLco oLcdcccrdo
as cspcchcacs dc accssLdadc,
O Lcrrra dcvcra corLar cor arca dc rcugo c cvacuaao para crcrgcrca,
No saao dc passagcros, dcvcra cxsLr pco rcros ur sarLaro adapLado.
LquIpamentos de embarque e desembarque
Dcvcr csLar provdos dc cquparcrLos quc gararLar a scgurara do usuaro crLrc o pcr c a crLarca-
ao,
Lr crLarcacs cor capacdadc rcror a :oo passagcros, dcvcrao scr ocrccdas duas arcas rc-
scrvadas c dcrLhcadas para usuaros dc cadcra dc rodas, ur asscrLo prccrcrca corur c ouLro
para o oLcso c ur sarLaro accssvc ro corvcs,
Lr crLarcacs dc vagcrs dc orga duraao, dcvcra scr ocrccda ura caLrc accssvc.
Gera
Os Tcrrras ^quavaros dcvcr dspor pcrrarcrLc dc urcoraros Lrcrados para as dvcrsas
sLuacs, rcusvc ras sLuacs dc crcrgcrca,
34
^ crprcsa dc ravcgaao dcvcra ocrcccr ao passagcro,
scrvo cspccazado, ro aLcrdrcrLo durarLc o crLar-
quc, ra vagcr c ro dcscrLarquc,
O cao gua dcvcra scr acorodado ao ado do passagcro
cor dchccrca,
O passagcro dcvcra scr asssLdo cr sLuacs dc crcr-
gcrca,
Lr grardcs cruzcros rarLros, as pcssoas cor dchc-
crca audLva rcccLcrao kLs porLaLcs, rcurdo Lccorc
com display para mensagens escritas, alm do atendimen-
to atravs da LIBRAS.
3.5 ORGANIZANDO E COMERCIALIZANDO PRODUTOS E
SERVIOS TURSTICOS
Scrdo o produLo LursLco ur corjurLo dc aLraLvos, cqu-
pamentos e servios tursticos, acrescido de facilidades,
ocrLado dc orra orgarzada c por ur dcLcrrrado prco,
o produto Turismo Acessvel , portanto, a possibilidade e
cordao da pcssoa cor dchccrca acarar c uLzar, cor
scgurara c auLorora, cdhcacs c cquparcrLos dc r-
Lcrcssc LursLco (LM8k^Tk, :).
A elaborao de um produto um trabalho comum para
agentes e operadores de viagens e turismo e, no caso espec-
hco dc vagcrs para pcssoas cor dchccrca, o proccsso c as
fases para sua elaborao no diferem muito de uma viagem
corvcrcora, cororrc aprcscrLado ro quadro ao ado.
O passo principal na elaborao de um produto de turismo
accssvc c a dchrao do Lour, ou scja a caLoraao dc ro-
Lcros pcrsorazados ordc rcu-sc a sccao dos aLraLvos,
dos orrcccdorcs c a dchrao do puLco avo.
O cvarLarcrLo rcazado ra asc dc rapcarcrLo c dagrs-
Lco (vcr vourc ) pcrrLc vsuazar as possLdadcs dc ro-
Lcrzaao LursLca a parLr da corhrraao dc accssLdadc
ras rsLaacs c ro aLcrdrcrLo por parLc dos prcsLadorcs
de servios tursticos e nos atrativos naturais e culturais.
DICAS PRTICAS PARA ATENDER
PESSOAS COM DEFICINCIA EM
VIAGENS NUTICAS
Antes da Viagem
|esu|sa. a ace|taac cc cac-u|a,
e.|rca. as ccuc|ces ce t.auspc.te cc
au|ua| uc ua|c e p.c|ceuc|a. c seu
atestacc ce sauce,
0cte. |utc.uaces scc.e a acess|c|-
||cace cc te.u|ua| ua.|t|uc, a tc.ua
ce ateuc|ueutc uc c|a ca |aeu, au-
\|||c pa.a euca.ue e ceseuca.ue,
p.ccec|ueutc pa.a euca.ue ca ca-
aeu e ca cace|.a ce .ccas.
Durante a viagem
|esscas ccu cerc|uc|a auc|t|a
.ecece.ac ||ts pc.tate|s, |uc|u|ucc te-
|etcue ccu c|sp|a] pa.a ueusaeus
esc.|tas,
|ecece. au\|||c ce pessca| capac|-
tacc pa.a ceseuca.ue uas c|caces
tu.|st|cas |s|tacas pe|c .upc.
No desembarque
|ecece. au\|||c ce pessca| capac|-
tacc pa.a ceseuca.ue ca caaeu
e ca cace|.a ce .ccas e se. ccucu/|cc
ate a sa|ca cc te.u|ua| ua.|t|uc,
:e. c.|eutacc pc. uu s|steua erca/
ce s|ua||/aac scuc.a, tat|| e |sua|
|ute.accs e pac.cu|/accs eu tcca a
est.utu.a cc te.u|ua| ua.|t|uc.
35
arLrdo-sc da dchrao dos aLorcs ocas soLrc os scgrcrLos dc rLcrcssc quc dcscjar LraLahar,
Las coro ccoLursro, Lursro rura, Lursro cuLura, Lursro dc saudc c Lursro dc avcrLura, por
cxcrpo, c possvc avaar cada corporcrLc para a rorLagcr do roLcro adapLado.
^ roLcrzaao para os dcrcrLcs scgrcrLos dcvc scr pcrsada por ura corLraao dos aLraLvos c
aLvdadcs dc azcr c o scgrcrLo da dcrarda dc rLcrcssc. No caso do Lursro accssvc, os scgrcr-
Los dc dcrarda sao o corjurLo dc pcssoas cor dchccrca (sca, rLcccLua, audLva c vsua), os
dosos c os oLcsos. L a sLagcr dc aLraLvos dsporvcs c accssvcs sao dsporLzados pco rapc-
amento.
Tabela de combinao entre a demanda de turistas com decincia, equipamentos e servios
tursticos adaptados
!ipcs de Uehcincias
Atrativos e Servios Adaptados
Atrativos Hospedagem Alimentao Transportes
Comrcio e
outros
0erc|uc|a ||s|ca
0erc|uc|a 1|sua|cec
0erc|uc|a Auc|t|a:u.cc
0erc|uc|a |ute|ectua|
:|uc.cue ce 0cWu
0erc|uc|a Vu|t|p|a
|a.a||s|a ce.ec.a|
0cescs
|ccscs
0ut.cs (e\. estautes)
36
DcsLa orra surgcr roLcros cspcchcos para dcrcrLcs axas cLaras (ro caso dc pcssoas cor dc-
hccrca c oLcsos), cor duraao varada c cor dcrcrLcs aLvdadcs dc azcr (ccoLursro, avcrLura
cLc.), corpordo as dvcrsas opcs quc aLrgra ura arpa carada dc rLcrcssados para o Lursro
acessvel.
LsLc papc dc roLcrzaao cosLura scr cLo pca agcrca dc Lursro. orcr, caLcr ao corjurLo dos
aLorcs ocas dc Lursro csLaLccccrcr, prccrcrcarcrLc cr ohcras dc dcLaLcs parLcpaLvas, os
dcrcrLcs roLcros LursLcos quc podcr scr caLorados para cada puLco-avo.
Se o destino apresenta como fator de principal atratividade a paisagem natural e as prticas de aven-
Lura, ro caso do Lursro accssvc o puLco avo a scr aLrgdo podcr scr os jovcrs cor dchccrca.
^ caLoraao do roLcro LursLco dc orra corjurLa c padrorzada acLa a corcrcazaao aos
agcrLcs crssvos c LarLcr ao corsurdor, caso csLc dcscja azcr Lursro scr rLcrrcdaros.
L oporLuro rcssaLar quc arLcs dc corcrcazar o produLo LursLco podc-sc azcr LcsLcs cor corvda-
dos (scjar ou rao prohssoras do rcrcado) para sc ccrLhcar dc quc Lodos os ccrcrLos do roLcro
csLao urcorardo cororrc o prcvsLo, sc ha rcccssdadcs dc ajusLcs, sc csLao dc acordo cor as
rcccssdadcs do rcrcado c crhr, sc csLa prorLo para scr arparcrLc corcrcazado.
ara a opcraao scra rporLarLc dchrr os aLraLvos, os das c horaros dc urcorarcrLo, o rurcro
rrro c do raxro c raxro dc parLcparLcs por aLcrdrcrLo, csLaLccccr caras dc arLcuaao
da cadca produLva dc scrvos crvovdos, dchrao dos scrvos ocrLados c hrarcrLc a caLoraao
do raLcra dc corurcaao aos caras dc dsLrLuao dos roLcros, scrprc craLzardo a accssL-
dadc oca c aLcrdrcrLo cspccazado.
^ps a rorLagcr dos roLcros c produLos LursLcos accssvcs, a Larca dc dvugar para agcrLcs
dc rcrcados crssvos c ur LraLaho quc cxgc cxpcrcrca c vsao do rcrcado LursLco rcgora c
nacional.
^ caLoraao dc vrcLos scrvc para os agcrLcs LursLcos dsporLzarcr scus dcrcrLcs produLos
ao puLco corsurdor. !a os ohcLos Lcr urao dc aLrgr o corsurdor drcLarcrLc. TarLo ur
coro ouLro dcvcr Lcr rorracs rrras rcrcrLcs a ur pacoLc LursLco, Las coro rorracs
sobre o local, mapas, atrativos e contatos, porm ressaltando a acessibilidade como diferencial em
cada um dos atrativos e servios oferecidos.
A distribuio pode se dar diretamente aos consumidores em feiras de turismo, mas tambm em
cras c corgrcssos quc crvovar o Lcra da dchccrca cr scus corLcudos. ^o rcsro Lcrpo dcvc-sc
procurar corLaLos cor as dvcrsas assocacs cor LraLahos voLados ao aLcrdrcrLo a pcssoa cor
dchccrca.
37
Sc or uLzar a rLcrrcL coro rco dc vcrdas, c rLcrcssarLc dsporLza-a por rco dc sLo ccLr-
rco accssvc a pcssoa cor dchccrca vsua.
ara o agcrLc vagcrs, caLc orgarzar scus cadasLros dc orrcccdorcs quc aLcrdcr ao vajarLc cor
dchccrca cr hchas quc pcrrLar ssLcraLzar aquccs quc dspcr dc aLcrdrcrLo dcrcrcado
voLados a csLc corsurdor. Scguc aLaxo ur rodco dc hcha para orrcccdorcs.
Exemplo de cha de cadastro de fornecedores - Meios de Hospedagem
||c|A !|cN|cA | |N|0|VA0|: U!||:
Nome do hotel
|cca|itac
Telefone
Site / Email
Diria
Acomodaes adaptadas
para pesscas ccm dehcincia
/ ce uu|caces |cca||/accs eu auca.es acess|e|s, c|spcucc ce.
|a.a :u.ccs. 01 apa.e||c !|: pa.a su.ccs, !1 ccu c|csec capt|cu e caupa|u|a ccu
s|steua ce a|e.ta at.aes ca |u/.
|a.a a pessca ccu cerc|uc|a t|s|ca. espac acess|e| pa.a uaucc.as e ucc|||a.|c
acess|e| (ua.ca .cupa, caua e uesa). 0 cau|e|.c pcssu| asc sau|ta.|c ccu ca..as ce
seu.aua, c espe||c e .ec||uae|, cs pc.ta-tca||as sac acess|e|s. 0 cc\ cc c|ue|.c
ccuta ccu cc.t|uas ce p|ast|cc, ca..as ce seu.aua e caucc pa.a cau|c.
|a.a a pessca ccu cerc|uc|a |sua|. apa.taueutc e ucc|||a.|c acess|e| (ua.ca .cupa,
caua e uesa), c|spce ce ca.cap|c e uapa tat|| eu 3.a|||e.
Restaurante e bar 0|spc. ca.cap|c eu 3.a|||e.
Animais |e.u|ssac pa.a c cac u|a ue ta.a accupau|aueutc a pessca ccu cerc|uc|a |sua|.
Area de |ater 0esc.ee. ua|s cpces ce |a/e. acess|e| c|spce.
Atraes da cidade
3.ee cesc.|ac ca c|cace e seus pcutcs tu.|st|ccs. :e pcss|e| .essa|taucc cs |cca|s
acess|e|s.
39
4
ORIENTAES BSICAS PARA
BEM ATENDER
4.1 TCNICAS E DICAS DE ATENDIMENTO AO TURISTA COM
DEFICINCIA OU MOBILIDADE REDUZIDA
4.2 COMO LIDAR COM PESSOAS COM MOBILIDADE REDUZIDA
4.3 SEGURANA
4.4 TECNOLOGIAS E EQUIPAMENTOS
40
4. ORIENTAES BSICAS PARA BEM ATENDER
^s pcssoas cor dchccrca c as cor roLdadc rcduzda dcrardar aLLudcs c aLcrdrcrLo cord-
zcrLcs cor suas rcccssdadcs. NcsLc capLuo sao aprcscrLadas varas Lccrcas c dcas para auxar
ro aLcrdrcrLo ao LursLa cor dchccrca ou roLdadc rcduzda.
^ pcssoa cor dchccrca c o doso scrprc dcvcr scr corsuLados soLrc a rchor rarcra dc scrcr
aLcrddos ou aLordados, cvLardo-sc, assr, corsLrargrcrLos dcsrcccssaros. No crLarLo, aguras
rccorcrdacs ou dcas podcr ajudar ro da a da dcssas pcssoas.
Quardo rLcragr cor agucr cor dchccrca, rao aa rodcos. Scja drcLo, pcrgurLardo coro podc
ajuda-o. L rao sc ocrda caso a ajuda or rccusada. sso porquc ha dcLcrrradas aLvdadcs quc ca
rcaza rchor sozrha, scr ajuda dc rrgucr. Caso prccsc dc rorraao, drja-sc a prpra pcssoa
cor dchccrca.
^s sLuacs ras corurcrLc oLscrvadas dc dhcudadcs crrcrLadas pcas pcssoas cor dchccrca
ro scu da a da c cr vagcr, c quc dcvcr scr dc corhccrcrLo dos prcsLadorcs dc scrvos LursLcos,
so:
^uscrca dc accssLdadc cr cquparcrLos Lcrrras rodovaros, hoLcs, corcrco c scrvos a-
rcrLcos,
^uscrca dc accssLdadc cr LrarsporLc puLco c prvado,
^uscrca dc accsso da pcssoa cor dchccrca vsua usuara dc cao-gua ros vccuos c ros csLaLc-
ccrcrLos puLcos c prvados dc uso cocLvo,
^uscrca dc cardapo rprcsso cr 8rac cor o rorc do praLo, rgrcdcrLcs uLzados ro prcparo
c prco,
rccarcdadc ro aLcrdrcrLo prorLaro dc pcssoas cor dchccrca, dc dosos cor dadc gua ou
supcror a oo (scsscrLa) aros, gcsLarLcs, acLarLcs c pcssoas acorparhadas por craras dc coo,
aha ro aLcrdrcrLo cspccazado po rco da L8k^S para as pcssoas surdas c cor dchccrca
audLva scvcra cr csLaLcccrcrLos puLco c prvado,
Nao curprrcrLo da rcscrva dc vagas cspccas cor o srLoo dc accsso rLcrracora cr cdhca-
cs dc uso puLco, cocLvo ou prvado.
41
4.1 TCNICAS E DICAS DE ATENDIMENTO AO TURISTA COM DEFICINCIA OU MOBILIDADE REDUZIDA
Pessoas com decIncIa fsIca
^o aar cor ura pcssoa cr cadcra dc rodas, procurc sLuar-sc dc rcrLc c ra rcsra aLura da
pcssoa, scrLardo-sc, por cxcrpo,
crgurLc ao usuaro sc qucr agura ajuda, drgrdo-sc scrprc a cc c rao ao acorparharLc, sc or
o caso,
ATENDIMENTO PRIORITRIO
|esscas ccu cerc|uc|a e as ccu ucc|||cace .ecu/|ca ceeu te. ateuc|ueutc |uec|atc e c|te.euc|acc, ccutc.ue
cesc.|tc uc A.t.o' cc 0ec.etc u'. 5.29o2004.
| - Asseutcs ce usc p.ete.euc|a| s|ua||/accs, espacs e |usta|aces acess|e|s,
|| - Vcc|||a.|c ce .ecepac e ateuc|ueutc cc.|atc.|aueute acaptacc a|tu.a e ccuc|ac t|s|ca ce pesscas eu
cace|.a ce .ccas, ccutc.ue estace|ec|cc uas uc.uas tecu|cas ce acess|c|||cace ca A3N!,
||| - :e.|cs ce ateuc|ueutc pa.a pesscas ccu cerc|uc|a auc|t|a, p.estacc pc. |ute.p.etes cu pesscas capac|tacas
eu ||uua 3.as||e|.a ce :|ua|s - ||3|A: e uc t.atc ccu aue|as ue uac se ccuuu|ueu eu ||3|A:, e pa.a pesscas
su.ccceas, p.estacc pc. u|as-|ute.p.etes cu pesscas capac|tacas ueste t|pc ce ateuc|ueutc,
|1 - |essca| capac|tacc pa.a p.esta. ateuc|ueutc s pesscas ccu cerc|uc|a |sua|, ueuta| e uu|t|p|a, ceu ccuc
s pesscas |ccsas,
1 - 0|spcu|c|||cace ce a.ea espec|a| pa.a euca.ue e ceseuca.ue ce pessca pc.tacc.a ce cerc|uc|a cu ccu uc-
c|||cace .ecu/|ca,
1| - :|ua||/aac auc|euta| pa.a c.|eutaac cas pesscas,
1|| - 0|u|aac, eu |ua. |s|e|, cc c|.e|tc ce ateuc|ueutc p.|c.|ta.|c cas pesscas pc.tacc.as ce cerc|uc|a cu ccu
ucc|||cace .ecu/|ca,
1||| - Acu|ssac ce eut.aca e pe.uauuc|a ce cac-u|a cu cac-u|a ce accupau|aueutc uutc ce pessca ccu cer-
c|uc|a cu ce t.e|uacc. ucs |cca|s c|spcstcs uc caput cc a.t. 5', ceu ccuc uas ceua|s ec|rcaces ce usc puc||cc e
uaue|as ce usc cc|et|c, uec|aute ap.eseutaac ca ca.te|.a ce ac|ua atua||/aca cc au|ua|, e
|/ - A e\|stuc|a ce |cca| ce ateuc|ueutc espec|rcc pa.a as pesscas.
^ cadcra dc rodas (assr coro as Lcrgaas c rucLas) c parLc do cspao corpora da pcssoa, ura
cxLcrsao dc scu corpo. rocurc rao agarrar ou apoar-sc ra cadcra dc rodas,
Nurca rovrcrLc a cadcra dc rodas scr pcdr pcrrssao. Quardo csLvcr crpurrardo agucr
scrLado cr ura cadcra dc rodas c parar para corvcrsar cor ouLra pcssoa, crLrc-sc dc vrar a ca-
dcra dc rcrLc para quc o cadcrarLc LarLcr possa parLcpar da corvcrsa,
42
^o ajudar ur usuaro dc cadcra dc rodas a dcsccr ura rarpa rcrada c prccrvc usar a
"rarcha rc", para cvLar quc, pca cxccssva rcraao, a pcssoa dcscquLrc c possa car para
rcrLc,
^o suLr dcgraus, rcrc a cadcra para Lras para cvarLar as rodrhas da rcrLc c apoa-as soLrc a
ccvaao. ara dcsccr ur dcgrau, c ras scguro azc-o dc rarcha a rc, scrprc apoardo a cadcra
para quc a dcscda scja cororLavc c scr soavarcos. ara suLr ou dcsccr ras dc ur dcgrau cr
scqucrca, c rdcado pcdr a ajuda dc ras ura pcssoa,
ara auxar a suLr c dcsccr dc ur rco dc LrarsporLc rao adapLado proccda da scgurLc
forma:
- Cooquc a cadcra dc rodas rcada, paraca ao vccuo. ara raor scgurara c corvcrcrLc a aju-
da dc duas pcssoas: ura para scgurar o Lrorco (axas) c ouLra para scgurar as pcrras, ogo aLaxo
dos jochos,
- ara suLr, dcvc-sc poscorar a pcssoa dc cosLas para o dcgrau ou porLa do vccuo, corduzrdo-a
para o rLcror,
- ara dcsccr, dcvc-sc adoLar o rcsro proccdrcrLo, scrdo quc qucr scgura pcas pcrras dcvc
dcsccr prrcro, apoado por qucr scgura pco Lrorco,
Sc csLvcr acorparhardo ura pcssoa cor dchccrca quc arda dcvagar, cor auxo ou rao dc
aparchos ou Lcrgaas, procurc acorparhar o passo dca,
MarLcrha as rucLas ou Lcrgaas scrprc prxras a pcssoa cor dchccrca. Sc achar quc ca csLa
cr dhcudadcs, ocrca ajuda c, cr scrdo accLa, pcrgurLc coro dcvc azc-o. sso porquc as pcssoas
dcscrvovcr Lccrcas pcssoas. ^s vczcs, ura LcrLaLva dc ajuda radcquada podc aLrapahar. Lr
ouLras vczcs, a ajuda c csscrca. crgurLc scrprc c saLcra coro agr,
Sc prcscrcar a qucda dc ura pcssoa cor dchccrca, ocrca ajuda rcdaLarcrLc. Mas rurca
ajudc scr pcrgurLar sc c coro dcvc azc-o.
Pessoa com decIncIa audItIva/surdo
O Lcrro pcssoa cor dchccrca audLva scguc o corccLo rcdco-paLogco, ou scja, ura vsao
crca. orLarLo, cr ugar dc pcssoa cor dchccrca audLva, rccorcrda-sc uLzar a Lcrrrooga
surdo, quc c coro a raora prccrc scr corhccda,
^ grardc raora dos surdos rao usa aparcho audLvo, rao possu aa ora ou rcaza cLura aLa.
Lssc grupo corurca-sc, dc orra chccrLc, apcras aLravcs da LLras, a rgua ohca da corurdadc
surda brasileira. Porm, a lngua de sinais no universal. Surdos de diferentes pases usam diferen-
Lcs rguas dc sras. Nur pas dc drcrscs corLrcrLas, coro o 8ras, LarLcr podcr scr vcrh-
cadas aguras dcrcras crLrc a L8k^S usada cr ura c ouLra rcgao,
^o dcscjar aar cor ura pcssoa surda, charc a aLcrao dca, scja srazardo cor a rao ou Lo-
cardo-hc o Lrao,
43
LvLc rccrr-sc a pcssoa cor Lcrros coro dchccr-
Lc audLvo, surdo-rudo, rudo, surdrho, rudrho.
Mudcz c ouLro Lpo dc paLooga quc rao csLa prcscrLc
na grande maioria dos surdos, pois os mesmos podem
dcscrvovcr a aa ora,
Sc a pcssoa surda csLvcr acorparhada dc rLcrprcLc
dc LLras, drja a corurcaao ora a ca c rao ao scu
rLcrprcLc,
Sc opLar por sc corurcar orarcrLc, hquc cr rcrLc
pessoa surda, com o olhar para sua face e pergunte
sc ca az cLura aLa. Lr caso ahrraLvo, corLruc a
conversa, pronunciando as palavras com boa articula-
ao, dcxardo os aLos Lcr vsvcs, scr rcrhur oL-
jcLo a rcrLc ou ra Loca, ou rasLgardodcguLrdo,
Na rpossLdadc dc uso da LLras c ra auscrca dc
rLcrprcLc, procurc uLzar rccursos coro a rrca,
gcsLos, cxprcssao crporo-aca c cscrLa (rascs cur-
Las, oLjcLvas c scr dupo scrLdo ou rcLaoras),
DarLc dc dhcudadc dc crLcrdrcrLo srLa-sc a
vorLadc para pcdr quc a pcssoa rcpLa. Caso arda rao
a crLcrda, pca-hc para cscrcvcr.
LIBRAS - A LNGUA DE SINAIS
A ||uua ce s|ua|s e uua ||uuaeu autcuc-
ua, |ucepeuceute ca ||uua ta|aca, ue teu
uecau|sucs p.cp.|cs ce uatu.e/a espac|a| pa.a
.e|ac|cua. a tc.ua ac s|u|rcacc" (capc|||a e
|ap|ae|, 2001). 0esta ceru|ac, cep.eeuce-
se ue a ||uua ce s|ua|s e |sua|-espac|a|, ac
ccut.a.|c ca ||uua c.a|, ue e c.c-auc|t|a.
|stuccs c|spcu|e|s ua ||te.atu.a ceucust.au
ue a |e|tu.a |ac|a|, eucc.a tac|||te a ccuu-
u|caac cu|ute-su.cc, e |uerca/ pa.a a pe.-
te|ta ccup.eeusac ca ueusaeu (|e.uauces,
200o). 0|e.scs tatc.es ccuc e\p.essac rs|c-
ucu|ca, ta||a ua pe.cepac ccs tcueuas, e
uc|ueutaces pa.a|e|as pc. pa.te ce ueu
ta|a c|rcu|tau a |e|tu.a |ac|a|. :eu ccuta. as
pecu||a.|caces uas ca.acte.|st|cas ccs |ac|cs
cc ta|aute, ccuc a p.eseua ce c|cce, |ac|cs
|upe.te|tcs, t.ee|tcs a.t|cu|atc.|cs, ucc|||cace
|ac|a|, ceut.e cut.cs ue pcteuc|a||/au a c|r-
cu|cace ca |e|tu.a |ac|a| pe|c su.cc, seuucc
|e.uauces (200o).
|c. estes e cut.cs tatc.es, ua |ute.aac c.a|,
uesuc cs su.ccs ccu .estc auc|t|c e |uteu-
s|c t.e|uc tcucte.ap|cc, uac ccuseueu ccu-
p.eeuce. ua|s cc ue 50 ca ueusaeu. 0u
sea, p.at|caueute uetace cc c|scu.sc eu|t|cc
pe|c ta|aute pe.ce-se seu ue c |ute.|ccutc.
su.cc teu|a ccuc|ces ce acsc.-|c.
A ||3|A: e uu|tc ua|s ue uua a|te.uat|a ce
ccuuu|caac ccs su.ccs c.as||e|.cs. ||a e uu
c|.e|tc ccuu|stacc pe|as ccuuu|caces su.cas
ce se ccuuu|ca.eu eu sua p.cp.|a ||uua ua-
te.ua. A |e| ca ||3|A: tc| .eu|aueutaca .eceu-
teueute, at.aes cc 0ec.etc u' 5.o2o2005.
44
Alfabeto em LIBRAS
Pessoas com decIncIa vIsua/cego
Quardo csLvcr ao ado da pcssoa cor dchccrca vsua ou ccga, sc aprcscrLc, aa cor quc ca
pcrccLa a sua prcscra c sc dcrLhquc scrprc,
^o aprcscrLar agucr ccgo aa cor quc a pcssoa aprcscrLada hquc dc rcrLc a pcssoa ccga, dc
rodo quc ca csLcrda a rao para o ado ccrLo,
Caso roLc quc a pcssoa ccga ou cor dchccrca vsua csLcja rcccssLardo dc ajuda, prrcro dcrL-
hquc-sc, c pcrgurLc sc ca accLa scu auxo. Caso a rcsposLa scja posLva, pcrgurLc qua c a rchor
orra dc ajuda-a para rao ocorrcr corsLrargrcrLos dc arLas as parLcs,
Scja caro c oLjcLvo ao cxpcar drccs a pcssoa ccga ou cor dchccrca vsua,
^o corduzr ura pcssoa ccga:
- dc-hc o Lrao para quc a rcsra possa acorparhar scu rovrcrLo,
- rao a dcxc aardo sozrha,
Lr ugarcs csLrcLos, scrprc carrhc ra rcrLc da pcssoa cor dchccrca c cooquc scu Lrao para
Lras, para ca r scgurdo vocc,
45
^o corduzr ur ccgo a ura cadcra guc a rao para o crcosLo, rorrardo sc a cadcra Lcr Lraos
ou rao,
Quardo corduzr a pcssoa ccga ou cor dchccrca vsua, avsc os possvcs oLsLacuos quc csLao a
sua rcrLc coro Luracos, dcgraus, possvcs dcsrvcs, Lpos dc psos,
Corurquc-sc cor scu Lor dc voz rorra, rao prccsa grLar cor a pcssoa ccga ou cor dchccrca
vsua, a rcros quc ca socLc, dcvdo agur proLcra audLvo,
Cor pcssoas quc possucr Laxa vsao (scras dhcudadcs vsuas) proccda cor o rcsro rcspcLo,
pcrgurLardo-hc sc prccsa dc ajuda sc roLar quc ca csLa cor dhcudadcs,
rorrc a pcssoa ccga quardo csLvcr passardo por ur oLsLacuo quaqucr cvLardo assr poss-
vcs acdcrLcs,
Nurca dsLraa ur cao gua, pos cc Lcr a rcsporsaLdadc dc guar scu doro quc Lcr ura dch-
ccrca vsua,
Scrprc avsc quardo or sar do ado da pcssoa ccga ou cor dchccrca vsua.
O SIstema 8raIe
O 8rac c ur ssLcra dc cLura LaL c cscrLa para pcssoa ccga, quc pcrrLc ura orra dc cscrLa
eminentemente prtica.
^ pcssoa ccga podc saLsazcr o scu dcscjo dc corurcaao. ^Lrc-hc os carrhos do corhccrcrLo
Lcraro, ccrLhco c rusca, pcrrLrdo-hc, arda, a possLdadc dc rarLcr ura corrcspordcrca
pcssoa c a arpaao dc suas aLvdadcs prohssoras.
O SsLcra 8rac c uLzado por cxLcrso, sLo c, cscrcvcrdo-sc a paavra cLra por cLra, ou dc orra
aLrcvada, adoLardo-sc cdgos cspccas dc aLrcvaLuras para cada rgua ou grupo rgusLco. O
8rac por cxLcrso c dcrorrado grau :. O grau z c a orra crprcgada para rcprcscrLar, dc rarcra
aLrcvada, as corjurcs, prcposcs, prororcs, prchxos, suhxos, grupos dc cLras quc sao coru-
mente encontradas nas palavras de uso corrente.
^ prrcpa razao do crprcgo da orra aLrcvada c rcduzr o vourc dos vros cr 8rac c pcrrLr o
raor rcrdrcrLo ra cLura c ra cscrLa. ra scrc dc aLrcvaLuras ras corpcxas orra o grau ,
quc rcccssLa dc ur corhccrcrLo prourdo da rgua, ura Loa rcrra c ura scrsLdadc LaL
muito desenvolvida por parte do leitor cego.
O SsLcra 8rac apca-sc a csLcrograha, a rusca c as roLacs ccrLhcas cr gcra, aLravcs da uL-
zaao das scsscrLa c Lrcs corLracs para cdgos cspccas.
46
LEITURA DO BRAILLE
0 tatc e uu tatc. cec|s|c ua capac|cace ce ut|||/aac cc 3.a|||e. A ua|c.|a ccs |e|tc.es cecs | p.ete.euc|a|ueute
ccu a pcuta cc cecc |uc|cacc. ce uua cas uacs. Uu uuue.c |ucete.u|uacc ce pesscas, eut.etautc, ue uac
sac auc|cest.as eu cut.as at||caces, pcceu |e. c 3.a|||e ccu as cuas uacs. A|uuas pesscas ut|||/au c cecc
uec|c cu auu|a., ac |ues cc |uc|cacc.. 0s |e|tc.es ua|s e\pe.|eutes ccuuueute ut|||/au c cecc |uc|cacc. ca uac
c|.e|ta, ccu uua |ee p.essac scc.e cs pcutcs eu .e|ec, c ue ||es pe.u|te uua ct|ua pe.cepac, |ceut|rcaac
e c|sc.|u|uaac ccs s|ucc|cs 3.a|||e.
|ste tatc accutece scueute at.aes ca est|uu|aac ccusecut|a ccs ceccs pe|cs pcutcs eu .e|ec. |ssa est|-
uu|aac ccc..e uu|tc ua|s uaucc se uc|ueuta a uac cu uacs scc.e caca ||u|a esc.|ta uuu uc|ueutc ca
esue.ca pa.a a c|.e|ta. A|uus |e|tc.es sac capa/es ce |e. ceutc e |ute e c|ucc pa|a.as pc. u|uutc ccu uua
sc uac. A|uus cut.cs, ue |eu ccu as cuas uacs, ccuseueu ccc.a. a sua e|cc|cace ce |e|tu.a, at|u|ucc
cu/eutas e c|uueuta pa|a.as pc. u|uutc. |u e.a|, a uec|a at|u|ca pe|a ua|c.|a ce |e|tc.es e ce ceutc e uat.c
pa|a.as pc. u|uutc.
| a s|up||c|cace cc 3.a|||e ue pe.u|te essa e|cc|cace ce |e|tu.a. 0s pcutcs eu .e|ec pe.u|teu a ccup.eeusac
|ustautuea cas |et.as ccuc uu tccc, uua tuuac |uc|speusae| ac p.ccessc ca |e|tu.a.
|a.a a |e|tu.a tat|| cc..eute, cs pcutcs eu .e|ec ceeu ccecece. s uec|cas pac.ac e a c|ueusac ca ce|a 3.a|||e
cee cc..espcuce. uu|cace pe.ceptua| tat|| ca pcuta ccs ceccs. !cccs cs ca.acte.es ceeu pcssu|. a uesua
c|ueusac, ccececeucc acs espaaueutcs .eu|a.es eut.e as |et.as e eut.e as ||u|as. A pcs|ac ce |e|tu.a cee
se. ccutc.tae|, ce uccc a ue as uacs ccs |e|tc.es rueu ||e|.aueute aca|\c ce seus cctce|cs.
Alfabeto em Braille
47
Pessoa Surdocega
^o aproxrar-sc dc ur surdoccgo, dcxc quc cc o pcrccLa cor ur srpcs Loquc dc raos,
Quaqucr quc scja o rco dc corurcaao adoLado, aa-o cor gcrLcza. CorLrc cor cc ur
sra para scr dcrLhcado,
^prcrda, c aa uso, dc quaqucr rcLodo dc corurcaao quc cc saLa, rcsro quc parca ccrcrLar,
odcra rcazar corLaLo aLravcs das prrcpas orras dc corurcaao:
- Tadora - coocar a rao soLrc os aLos, acc c pcscoo para scrLr a vLraao da voz,
- L8k^S - rgua dc sras dos surdos adapLado ao surdoccgo,
- ^aLcLo Marua - azcr o ^aLcLo Marua do surdo ra para da rao do surdoccgo,
- Dcscrho ou hguras - rcaLardo aLos, oLjcLos, arcrLos cLc.,
- 8rac - scs porLos cr rccvo quc corLrados orrar as cLras c rurcros,
- ^aLcLo Morr - dcscrhos cr cLras cr rccvo,
- SsLcra cLrco - srLoos, hguras quc sgrhcar acs, oLjcLos,
- LcLras dc orra - dcscrhar ra para ou ras cosLas da rao as cLras do aaLcLo,
- OLjcLos dc kccrcrca - O oLjcLo quc sgrhca a aao. Lx. copo para rcprcscrLar- LcLcr agua.
Cohcr- para hora dc corcr,
- sLas - oLjcLos ou srLoos coados cr carLcs ou cr ouLro raLcra,
- Cadcrro dc corurcaao- dcscrhos ou oLjcLos coados quc rcaLar a aLvdadc do da a da,
- TaLua dc corurcaao - dcscrhos ou oLjcLos coados quc rcaLar a aLvdadc do da a da,
- Cua rLcrprcLc - para surdoccgos aduLos adqurdos,
Tcrha a ccrLcza dc quc arLos csLao sc crLcrdcrdo arLcs dc prosscgur a corvcrsa,
aa cor quc cc pcrccLa scrprc quc csLa a sua voLa,
rorrc-o scrprc quardo or sc auscrLar, rcsro quc scja por ur curLo cspao dc Lcrpo,
^sscgurc-sc quc a pcssoa hcara cororLavc c cr scgurara. Nurca a dcxc sozrha rur arLcrLc
quc rao scja arar a ca,
^o ardar, dcxc o rdvduo surdoccgo apoar-sc cr scu Lrao. Nurca o crpurrc a sua rcrLc,
Lzc sras srpcs para avsa-o da prcscra dc cscadas, porLas ou vccuos,
48
r surdoccgo quc csLcja usardo scu Lrao coro apoo pcrccLcra quaqucr rudara dc scu rLro
dc carrhada,
Corhc ra sua corLcsa, corsdcraao c Lor scrso. Dhcudadcs dc corurcaao cor ccrLcza rao
aparcccr,
"Lscrcva" ra para da rao do surdoccgo, usardo o dcdo rdcador.
Alfabeto para comunicao do surdocego
Pessoas com decIncIa Inteectua
Haja raLurarcrLc c ac dc orra srpcs,
kcspcLc o Lcrpo dc aprcrdzagcr,
CurprrcrLc a pcssoa cor dchccrca rcrLa rorrarcrLc, cvLardo a supcr proLcao,
Lzc ur vocaLuaro quc acLc a corprccrsao,
kcsporda as pcrgurLas azcrdo-sc crLcrdcr,
ac dcvagar c LrarsrLa rcrsagcrs caras. Sc rcccssaro uLzc cxcrpos praLcos c corcrcLos cr
suas cxpcacs,
^Lordc Lcras ras corpcxos dvdrdo-os cr parLcs ras srpcs,
Nao suLcsLrc ou supcrcsLrc a capacdadc do ouLro. TraLc-as dc acordo cor a dadc, coLrardo-as
quarLo aos scus dcvcrcs, ras ajudc-a quardo rcarcrLc or rcccssaro,
Nao LraLc adocsccrLcs c aduLos cor dchccrca rcrLa coro crara,
^ pcssoa cor dchccrca rcrLa dcvc azcr sozrha Ludo o quc pudcr.
49
Pessoas com paraIsIa cerebra
Aduto
^o azcr corLaLo cor ura pcssoa quc possu parasa ccrcLra, crLrc-sc quc ca Lcr rcccssdadcs
cspcchcas,
L ruLo rporLarLc rcspcLar o scu rLro. NorrarcrLc, cc c ras vagaroso ro quc az, coro
ardar, aar c aparhar oLjcLos,
Tcrha paccrca ao ouv-o. ^ raora Lcr dhcudadc dc aa. Ha pcssoas quc corurdcr crro-
rcarcrLc La dhcudadc, c o rLro crLo, cor dchccrca rcrLa,
Nao LraLc a pcssoa cor parasa ccrcLra coro crara ou rcapaz.
CrIanas
MuLas dcas, apcsar dc crLcrdcrcr a rguagcr aada, Lcr grardc dhcudadc para a corur-
caao, pos por causa da dsarLra rao sc podc corprccrdcr o quc cas LcrLar aar. Ncsscs casos,
a corurcaao s c possvc aLravcs dc gcsLos, cxprcsscs acas c vocazacs,
ara as craras cor acorcLrcrLo roLor gravc, az-sc rcccssaro, ruLas vczcs, o uso dc adap-
Lacs, coro por cxcrpo, Lahcrcs cor caLo crgrossado, copos cor carudos c aas argas para
acLar a prccrsao c praLos cor vcrLosas,
QuarLo a ocoroao, ras orras gravcs dc C, a rarcha rdcpcrdcrLc rao c possvc ou dcLcr-
rra gasLo crcrgcLco ccvado. orLarLo, dcpcrdcrdo do grau dc crvovrcrLo roLor c do dchcL
dc cquLro, auxos para a ocoroao, Las coro ardadorcs (posLcror c arLcror), Lcrgaas ca-
nadenses, carrinhos ou cadeira de rodas podem ser necessrios.
4.2 COMO LIDAR COM PESSOAS COM MOBILIDADE REDUZIDA
^s pcssoas cor roLdadc rcduzda sao, LarLcr, avo dc agurs cudados por parLc dc cada ur quc
com elas se relacionam. Tanto os idosos, como os obesos, as gestantes, mes com crianas de colo, entre
outros, precisam em determinado momento uma ateno especial. Para todos os casos vale a regra do
Lor scrso assocada dc ur qucsLorarcrLo drcLo a pcssoa a qua ocrcccros rosso aLcrdrcrLo.
Cor rcaao aos oLcsos o aLcrdrcrLo prccsa aLcrLar para Loda a qucsLao do cspao sco c roL-
aro. ara cc dcvc-sc ocrccc rsLaacs ordc possa sc scrLr a vorLadc c quc rao vcrhar a propor-
corar-hc sLuacs vcxaLras coro LorLos ou qucdas.
QuarLo as gcsLarLcs c ruhcrcs cor craras dc coo, dcvc-sc ajudar cor pacoLcs, Lagagcrs, c oc-
rcccr ajuda cr Larcas quc rcccssLc rcazar (csqucrLar o cLc para a raradcra, coocar pacoLcs ro
porLa-raas.
50
Cor rcaao aos dosos c rporLarLc rcspcLar o Lcrpo dc cada ur ocrcccrdo-hcs, ros casos dc
raor corprorcLrcrLo da roLdadc, ur oca adcquado para quc cc sc scrLc, c ura pcssoa
para aLcrdc-o cxcusvarcrLc - sc possvc ura pcssoa LarLcr dosa. Dcvc-sc ouv-o cor aLcrao
c aLcrdcr scus pcddos scrprc quc possvc. ^guras dcas cspcchcas sao:
^o drgr-sc a ur doso corurquc-sc cor aLcrao, ohardo ra cxprcssao aca c ros ohos,
Charc o doso pco rorc,
O doso dcvc scr LraLado coro aduLo,
dcrLhquc sc o doso aprcscrLa Loa corurcaao vcrLa c rao vcrLa,
Dc aLcrao, saLa ouvr c dcrorsLrc corprccrsao ro proccsso dc corurcaao cor o doso,
dcrLhquc sc o doso aprcscrLa dchccrcas vsuas, audLvas c roLoras,
^uxc o doso ras suas dhcudadcs para Lcr accsso aos dvcrsos rcos dc corurcaao.
Lr rcsuro, dcvc-sc cvar cr corLa as cspcchcdadcs dc cada ur, Lcr coro suas rcccssdadcs c
prccrcrcas. Caso os scrvos rao possar dar corLa dcssas prccrcrcas, a pcssoa dcvc saLcr o quar-
Lo arLcs, c da rarcra ras cara possvc. or hr, cr casos ordc as pcssoas possar aprcscrLar agu-
ra rLaao das cvarLadas arLcrorrcrLc, scjar audLvas, vsuas, rLcccLuas ou scas, podc-sc
vacr das rorracs ja dcscrLas.
4.3 SEGURANA
Lr sLuacs dc crcrgcrca, pcssoas cor dchccrca ou roLdadc rcduzda rcqucrcr cudados cs-
pccas. orLarLo, urcoraros dc csLaLcccrcrLos corcrcas, rgaos puLcos c hoLcs dcvcr csLar
prcparados para proccdcr dc orra corrcLa rcsLas ocascs, cororrc scguc:
Nos ocas dc hospcdagcr, c rporLarLc quc os urcoraros saLar ordc csLao acorodadas as
pcssoas cor dchccrca para auxa-as,
cssoas cor dchccrca audLva dcvcr scr rorradas ao soar aarrc dc crcrgcrca,
TrcrarcrLo dc urcoraros para auxar pcssoas cor dchccrcas cr sLuacs dc crcrgcrca,
^s cdhcacs dcvcr scgur as rccorcrdacs da N8k oo: zoo quarLo as srazacs dc crcr-
gcrca, aarrcs sororos c vsuas c roLas dc uga.
4.4 TECNOLOGIAS E EQUIPAMENTOS
LxsLcr varas Lccroogas c cquparcrLos para prorovcr a accssLdadc a pcssoas cor dchccrca
c quc sao acLadorcs para ur Lor aLcrdrcrLo, aprcscrLadas ro quadro a scgur.
51
Para pessoas com decIncIa fsIca:
Cadcras dc rodas roLorzadas,
Cadcra dc Larho,
Cadcras dc rodas para a praa c pscras,
Louas sarLaras adapLadas,
8arras dc scgurara para o Larhcro,
karpas prc-rorLadas cor ssLcra fcxvc c roduar,
arqucs rarLs adapLados para usuaros dc cadcra dc rodas,
Lcvadorcs c paLaorras para pcssoas cor dchccrca.
Para pessoas com decIncIa vIsua/cego:
acas cr 8rac para ccvadorcs, sarLaros c corrraos,
DrcLros roduar c hxo,
Mapas LaLcs pcrsorazados,
sos LaLcs dc Lorracha c crcrLo,
Cardapos cr 8rac c LrLa,
Lupas dc rao, cspccas, upa ccLrrca,
Tccado dc corpuLador cor srLoos arpados,
MaLcra cr 8rac,
8crgaa.
Para pessoas com decIncIa audItIva/surdo:
Tccorc cor arphcador sororo,
Tccorc cor LcxLo (TS).
Para pessoas surdocega:
LOO (^parcho dc arphcaao sorora),
SsLcras aLcrraLvos dc corurcaao,
8crgaa.
5 5
BIBLIOGRAFIA
54
REFERNCIA BIBLIOGRFICA
8k^SL. Coordcradora Nacora para rLcgraao da cssoa orLadora dc Dchccrca. AcessIbIIdade.
Brasilia: Secretaria Especial dos Direitos Humanos, 2005.
BRASIL. EMBRATUR: MeIos de Hospedagem, Lstrutura de Consumo e |mpactos na LconomIa. csqu-
sa 2006
BRASIL. Ministrio do Turismo. 1urIsmo e acessIbIIdade: manua de orIentaes 2. ed. Braslia, 2006
DIAS, R. SocIoogIa do 1urIsmo. So Paulo: Atlas, 2003.
DLTTkCH, L. C. , DLTTkCH, Sardra Hccra Corrca . ServIos turstIcos especcos ao turIsta Idoso
pratIcado peas agncIas de vIagens e agncIas de vIagens e turIsmo de Campo Grande - MS. gora
(Carpo Crardc), v. :, p. z, zoo,.
!^NLk, A. e Mouro, R. Laborao do produto de ecoturIsmo. In: Manual de Ecoturismo de Base Co-
rurLara. 8rasa: WW-8ras, zoo.
LkLZ, Darc Marcos c vLL^SCO, Dcgo !. Corzacz, 1Uk|SMO ACCLS|8LL - "HacIa un 1urIsmo para 1o-
dos M^Z^kS. CorLc Lsparho dc Mrusvadus. Dsporvc cr hLLp:arLguo.ccrr.csdocurcr-
tos/descargar/TurismoAccesible.pdf
REFERNCIA NORMATIVA
A8N1 N8k goo:zooq - ^ccssLdadc a cdhcacs, roLaro, cspaos c cquparcrLos urLaros.
A8N1 N8k qo:zoo - ^ccssLdadc dc passagcro ro ssLcra dc LrarsporLc aquavaro.
A8N1 N8k qz):ggg - ^ccssLdadc a cssoa orLadora dc Dchccrca ro TrarsporLc ^crco Corcrca.
A8N1 N8k zo:zoo - ^ccssLdadc a pcssoa cor dchccrca ro LrarsporLc rodovaro.
55
REFERNCIAS ATRAVS DE SITES
www.libreacceso.org/downloads/turismoacce.pdf
www.rj.gov.LrscdhcLCOkDLdpdhcordc
www.portal.iphan.gov.br/
www.turismo.gov.br/
LEGISLAO
Decreto n .zg de z de Dezembro de zooq - kcguarcrLa a Lc r :o.o8, dc 8 dc rovcrLro dc
zooo, quc da prordadc dc aLcrdrcrLo as pcssoas quc cspcchca, c a Lc :o.o8, dc : dc dczcrLro
dc zooo, quc csLaLcccc rorras gcras c crLcros Lascos para a proroao da accssLdadc das
pcssoas porLadoras dc dchccrca ou cor roLdadc rcduzda, c da ouLras provdcrcas.
Turismo
BEM ATENDER NO TURSMO ACESSVEL
ACESSVEL
Volume III
Turismo
BEM ATENDER NO TURISMO ACESSVEL
ACESSVEL
Volume III

Anda mungkin juga menyukai