ANKARA NIVERSITESI ILkIIIYAT FAKLTESI YAYINLARINDAN xxxvi

AMERIKA BIRLE IK DEVLETLERINDEKI

isram Sanat Eserleri Kolleksiyonlar

YAZAN

Dr. M. ABDULLAH AATAY

Pencap niversitesi Profesrlerinden

EVREN

Dr. M. ESAD KILICER

ANKARA UNIVERSITEST BASIMEV -1962

ANKARA NVERSTES ILIIIYAT FAKLTESI YAYINLARINDAN xxxvi

AMERIKA B RLE K DEVLETLER NDEK

slam Sanat Eserleri Kolleksiyonlar

YAZAN

Dr. M. ABDULLAH AATAY.'

Percap niversitesi Profesrlerinden

EVIREN

Dr. M. ESAD KILICER

ANKARA "NIVERSITESI BASIME.VI - 19 62

IINDEKILER

Sayfa NZZ GIRI CALIFORNIA San Francisco'daki Islm Sanat Eserleri COLORADO Denver Sanat Mzesi. CONNECTICUT Yale niversitesi, New Haven COLUMB A BLGESI Corcoran Galerisi, Washington. Dambarton Oaks Enstits Freer Sanat Galerisi Kongre Ktphanesi Milli Sanat Galerisi Dokumac hk Mzesi ILLINOIS Chicago niversitesi arkiyat Enstits Chicago Sanat Enstits MARYLAND Baltimore Walters Sanat Galerisi MASSACHUSETTS Boston Umumi Ktphanesi Harvard niversitesi Semitik Mzesi Boston Gzel Sanatlar Mzesi Houghton Ktphanesi Fogg Sanat Mzesi. Isabella Stewart Gardner Mzesi MICHIGAN Detroit Sanat Enstits Ann Arbor, Michigan niversitesi .MISSOURI Kansas City, St. Louis Mzeleri NEW .JERSEY Princeton niversitesi, Garrett Kolleksiyonu. . NEW YORK EHRI Pierpont Morgan Ktphanesi. Metropolitan Sanat Mzesi l V VI

3 4 5 5 6
7

9 9 11 13 14 18 18 19 21 22 23 24 25 27 28 30 32

Sayfa Amerika. Ispanyol Cemiyeti Amerikan Nmizmatik Cemiyeti Brooklyn Sanat Mzesi New York Umumi Ktphanesi Cooper Birli i 34 36 38 39 40 41 42 43 44 44 46 46 48 50 52 53

OHI O
Cincinnati Sanat Mzesi Toledo Sanat Mzesi Cleveland Sanat Mzesi PENNSYLVANIA Philadelphia Sanat Mzesi Philadelphia Free Ktphanesi Pennsylvania niversitesi Mzesi Rhode Island Resim Okulu Ilim cemiyetlerinin baz faydal neriyat ZEL KOLLEKSIYONCULAR ve SANATSEVENLER BIBLIYOGRAFYA INDEKS

IV

NSZ

Fakltemiz tarafndan yaynlanan bu kitap, islam kltr ile, bilhassa tarih, edebiyat, islami ilimler ve islam sanatlar tarihi ile u raan trk ilim adamlarna Yeni Dnya'n n, saylar bir hayli kabar k olan, kitapl k, mze enstit ve galerilerindeki eserleri tan tmak hususnda oralara bakan ayd nlk bir pencere amaktad r. Amerika, memleketimize ok uzak bir lke oldu u iin Trk ilim adamlarnn oraya gitmesi, gitse bile yazar n gezdii, grd yerleri dolaabilmesi byk masraf, zahmet ve zamana mtevakk ftr ; bu itibarla bu eser, oralara gitmek imkan n. bulamyanlara, yukarda zikredilen hususlara dair genel bir fikir, gidebilecek olanlara da hangi eserlerin nerelerde bulunabilece ine dair bilgi vermek suretiyle en az ndan zaman tasarrufunu sa lad iin de ayr bir nem tamaktad r. Burada okuyucuya sunduumuz "Amerika. Birle ik Devletleri'ndeki Islam Sanat Eserleri Kolleksiyonlar" adl eserin yazar Muhammed Abdullah aatai, halen Pakistan' n Lahor ehrindeki Pencap niversitesinde Sanat Tarihi Profesrdr. Profesr a ata sanat tarihi inceleme alan na dahil bulunan bir ok konularda yazd ciddi eserleri ile ve makaleleri ile tan nm bir bilgindir. Onun, dnyaca me hur mimari eserlerden biri olarak kabul edilen Agra ehrindeki Tac Mahal Trbesi hakknda yazd "Agra'daki Tac Mahal" (le Tadj Mahal d'Agra) adl eseri 1938 y lnda frans zca olarak Brksel'de yaynlanmtr. Ankara niversitesi Ilahiyat Fakltesi Trk ve Islam Sanatlar Tarihi Enstits Direktr Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin'in gayret ve himmetiyle ihdas edilen ve ilk toplant sn 19-24 Ekini.1959 tarihinde Ankara'da yapan "Milletler Aras Birinci Trk Sanatlar Kongresi"ne Prof. a atai, biri, "Islami Yaz Sanat Iin Trk Kaynaklar" (Turkish Sources for the Study. of Islamic Caligraphy), di eri, "HindPakistan Mimarisinde Trk Mimari Tezyinat " (Turkish Architectural Ornament in IndoPakistani Architecture) konular nda olmak zere iki tebli ile katlarak Trkiyeye gelmi tir.
,

Bir ok Trk ve Islam sanat na ve kltrne ait eserlerin, kitaplar n bulunduu belli bal Amerika ehirlerinde dola arak tetkik ve m ahedelerini objektif ve ilmi bir gr le tasvir, tahlil_ve tesbit eden Prof. a atarnin bu eseri, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Trk ve Islm Sanatlar Tarihi Enstits Direktr ve krs Profesr Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin'in teviki ile Asistanlarmzdan Dr. Esad K lcer tarafindan ingilizcesinden dilimize evrilmi tir. Amerika'daki Trk ve slam sant eserleri hakk nda bilgi iin daimA, el altnda bulundurulmas gerekecek olan bu eseri ba arl bir eviri ile dilimize kazandran Dr. Esad K lcer'i tebrik eder, kitab n, ilgilere ve aydnlarmza faydal olmasn temenni ederim. Prof. Dr. Ne et aatay

VI

G R

Amerika Birle ik Devletlerindeki galeri, ktphane ve hususi kolleksiyonlar ziyaret etmeyi uzun zamandanberi arzu ediyordum. Do u ve Islam Sanat hazinelerini iinde bulunduranlar n ise zellikle grmek istiyordum. yle inamyordum ki, bu messeseleri ziyaretim ve bu sahadaki alimlerle ahsen temas m, benim eski bilgime bir hayli ilaveler yapmakla kamyacak ayni zamanda islam tarihi ve kltr tetkiklerindeki baz boluklar dolduracak bir k sm yeni materyalleri de kefedebilecek tim. 1957 Martmda, Amerika Birle ik Devletleri Uzman nderler Deitirme Program (the Leader Specialist Exchange Program of the United States of America, Deptt. of State) gere ince bana, A.1B. Devletlerini iki buuk ay kadar ziyaret imkan verldi. Teklifi memnunlukla kabul ettim. Nisanda Washington'a ula tm. yi bir tesadfle o gn Mpslmanlarca yln en kutsal zaman saylan Ramazan' n birinci gnyd. O gn Amerika'nut,gazeteleri u bal ta yorlard : "Amerika'da ilk defa muntazam ezan okunuyor". Bu ses, Washington'da bir sre nce yap lm olan islam Merkezi Camiinin minaresinden gelmektedir. Bunu derhal bu lkede Islam kltr almalarnn yaplabilecei ve hatta byle bir al ma iin gerekli malzemenin mevcut olabilece i hususunda cesaret verici bir iaret sayd m. Amerika Birle ik Devletlerindeki sldm Sanat Eserleri Kolleksiyonlar bal altnda aadaki sayfalarda alfabetik olarak anlataca m amacmn baanya ulaacana dair bende bir mit belirdi. Sahamla ilgili birok mzeleri ziyaret etmem ve lke ap nda bu ile alakah baz kimselerle gt mem iin. bir program haz rlanmt . Verilen zaman iinde yeteri kadar malzeme toplayabilmem epeyce g bir iti. Bununla beraber ben, Islam yazmalarm n iyi yazl olanlarn, minyatrleri, tezhip ve sslemeli oianlar n, inileri ve porselen e yay, resimleri, paralar , eski yazlar, dokuma clk, Islam tarihi ve kltryle ilgili olup ilim kurumlar tarafindan zel olarak bas lan eserleri inceliyerek almalarm snrladm. Bunlardan bir k sm hakknda evvelden malmatm vard. Benim bu teebbsm, ne ok derin ve ne de ok etrafl olmak iddiasnda deildir.

VII

A. B. Devletlerindeki mze, galeri ve kolleksiyonlar n, okcas, hayrseverlerin cmert- ba laryla kurulup desteklendii ve yine bu gibi kimselerin kurduu zel teekkller tarafndan kontrol edildi i insann hemen gzne arp yor. Bunlar, merkezi Washington'da Smithsonian messesesi binasnda bulunan Amerika Mzeler Birli inin yesidirler. Bu birlik go6'dan beri, mze ve mzecilik sevgisini ilerletmek iin faaliyette bulunmaktadr. Bu birliin eitli neriyat vardr. Birlik mdr DIL Lawrence Vail Coleman'la makam nda tanmak ve mzelere yapt m ziyaretlerde edindiim eitli grleri kendisile tart mak frsatm elde ettim. Bana baz kaynaklar verdi. Karlatm baz zorluklarda bana yard m etti. 1932 de baslm ve mevcudu kalmam olan Amerika Mzeleri Elkitab ( Handbook of American Museum)na gre bugn A. B: Devletlerinde 5oo kadar mze bulundu unu tahmin etmekteyim. Bamsz bir kurulu olan her messesenin, sanat sahas nda kendi evresinin kltrn zeriginle tirmek iin mmkn olan her eyi yaptn grdm. yleki bu gibi teekkller arasnda baz hallerde ibirlii yapmak g bir i haline gelmektedir. Burada iki misal $verece im; bir sre nce Detroit Sanat Akademisi, Andrea Delverrecchio ve Leonardo da Vinci'ye atfedilen nadir bir tabloyu 25o biri dolara sat n ald. Cincinnati Sanat Mzesi de, 483/ ogo tarihli, Kayus b. skender'in Andarzname'sinin Farsa yazmasna bu miktar bir para dedi. Minyatrl olan bu kitap, elde mevcut ilk Islam el yazmas olarak .kabul edilmektedir. Her ne kadar onlarn dovuluu sabit deilse de, byle aheserleri koruma ruhunu takdir etmek gerekir. Benim gr me nazaran, birincisi Washington'daki Milli Sanat Galerisine gitmeli, ikincisi de ya New York'daki Metropolitan Mzesinde veya Boston'daki Gzel Sanatlar Mzesinde yer almal yd. Zira onlar orada daha iyi tertibe konur ve limlerce tetkik edilirdi Birok kolleksiyonlarda da nk bir halde bulunan ve Islam etiketi ta myan Islam sanat eserleri ile alkadar olaca mdan, bu teebbsm ok tafsilath olmak iddias nda deildir.

VI I I

CALIFORNIA San Fransisco'daki slam Sanat Eserleri.

Bu byk ehirde birok mzeler bulunmaktad r, fakat bunlar n hibiri sanatn bu zel koluna ayrlm deildir. Burada takriben bir hafta kalmak ve birok mzeleri ziyaret etmek frsatn buldum. zellikle kendi saham ilgilendirenleri grdm. Berkley'de California niversitesindeki baz farsa ve arapa yazmalar grdm. Bilhassa burada aikre deer olanlar unlardr: Cmi'nin Levih'i, Hakanirnin Divan, Nizami'nin Hamse'si, SheyWnin Enveir' ve Sadi'nin Glistan'. Bunlar alelde yaz l olup tarihleri de son zamanlara aittir. Fakat Abdullah Ensari'nin Arasih'inin bir yazmasndaki tezhibler ok ilgi ekicidir. Onun slbu, Kur'an tezhibcisi Mirza Yusuf'un olu irazl Ali Naki tarafindan yaz ldm gstermektedir. Bu niversitedeki nsha 1324/1906 y l gibi ok ge bir devirde yaz lm bulunmaktad r. Mexico'da grd m baz gayri Islami eski ve nadir basma kitaplar 1539, 1548 ve 1639 tarihlerini tayorlard . Halk arasnda Islam sanat hakknda bir ilgi uyandrmak iin burada 1937 y lnda mteveffa Dr. Mehmet A aolu ta afindan, M. N. De Young Memorial mzesinde bir Islam sanat sergisi tertip edilmiti Bu sergiye ait baz resimleri de iine alan izahl bir katalog da baslmtr. Bu da gsteriyor ki bu serginin byk bir ba arya ulamas iin btn memleket ap nda birok kolleksiyonlar te hir edilmitir. Cuveynt'nin Cengiz Han'a ait bir yazmas , San Franciscolu Herbert Flushbacker tarafndan sergiye dn olarak verilmi tir. Bu yazma, Baysungur Mirza'n n ktphanesi iin 835/1431 y lnda yaz lmtr. Mr. W. R. Weisman XVII. asra ait bir Iran minyatrn gndermi tir. Bu nemli sanat eseri, bir sanatkar n ald fltn nameleri ile dans eden iki erke i gstermektedir. Bu minyatrde flt takip eden danslar n ritmi byleyici bir tesir yapmaktad r. ksaca minyatrdeki her ki inin hareketi ayr ayr birer iir gibidir. Ayn ekilde Californial Paul Dougherty, XVI. asra ait bir iek demetini gsteren bir Mo ol minyatr gndermitir. Mr. W. H. Grocker ok gzel iki kilimini gndermi tir. Bunlardan biri e kenar drtgen motifleri, ku ve rozetleri olan bir "ku lu kilim"dir, dieri ise, vazolardan ta an palmetler, rozetler ve yaprak rnek-

leri ile ssl olan "Bergama kilimi"dir. Kk Asya'dan gelen kilimler XVII. asra aitti. Mr. Ramond Arrusby, XVIII. as r ran mamult ktifi yazl, arabesk kvrmlariyle ssl, mehur mlek vazosunu te hir etmiti. Mzeye ait kolleksiyon, XVII. as r ran ilemeli kadifelerini, XVII. asr n Trkiye'sine ait ilemeli ipek dokumalar n gsteriyordu ki, bunlar ok beenilmektedirler.
20 Mays 1957 de, San Francisco Sanat Mzesinde, Kanada taraf ndan bu mzeye hediye edilen bir resim kolleksiyonunun a l erefine yaplan bir resmi kabulde haz r bulunmutum. Burada, sanatla ilgilenen birok kimselerle kar lama frsatn buldum. Bu arada, aramam gereken bir kimse olan mze mdr Dr. Grace McCann Marley bana mze hakkndaki baz neriyat vermitir.

COLORADO Denver Sanat Mzesi: Colorado'da, Amerika'daki eski insana ait izlere raslanm tr. Burada arkeologlar balca devre ve tip kabul etmi lerdir; Folsom Man, Basket Makers ve Pueblos. Btn bu devreleri tetkik iin, Denver'de Colorado Devlet Tarih Tetkik Cemiyeti kurulmu tur. Denver Sanat Mzesi'nde ok eitli eyler grdm. Bir talih eseri olarak onun bir k smnda Japon, in ve Mool minyatrleri vard, fakat bunlar pek yksek kaliteli de ildiler. Denver Umumi Ktphanesindeki Lansing kolleksiyonunda yazmalar ve bir Klemen yaz t vard r. Bir vakitler, C. D. Mathews, onlar hakknda "Journal of American Oriental Society, IX"da bir makale yazm t. Akar'l Sunkaro lu Baybars tarafindan yapt rlan, Kahire'deki su bendi zerinden alnma, ithaf yaz tl, 707 /1307 tarihli mermer levha. Baybars' n ba ka hibir an t anlmam, fakat Quatremere'e gre A karl Sunkar' n hayat ksaca belirtilmi tir. Histoire Des Sultan Afinduk De l' E,g0te.

CONNECTICUT Yale niversitesi, New Haven: Amerika'da ki 4 byk kitapl ktan biri olan Yale niversitesi Kitapl , 4.350.000 den fazla kitab ihtiva eder. Kitapl k, ziyareti limlere ve New Haven'lilere aktr. ark blmnde aa yukar 500 el yazmas bulunduunu memnuniyetle kaydetmek isterim. Do rusu A. B. Devletleri'ndeki dier niversite blmlerile kar latrldnda nemsiz gibi grnen bu kitaplar, tetkiklerimizdeki baz boluklar dolduran pek nemli ksmlar ihtiva etmektedir. lgilendiim baz yazmalar bana gstermek zahmetine katlanan, Do u dilleri ve edebiyat profesr Franz Rozenthol'e mteekkirim. Farsa yazmalarm kitap eklinde bir * listesi, evvelce Dr. Nemoi tarafndan yaplmtr. Fakat Prof. Rozenthol'un himmetiyle iki yazmann fotostatn aldm; Sadi'nin, eyh Tahirolu Tebrizli Pir Muhammed tarafndan 931/1524 de yaz lan Glistan'', bir de Cmi'nin, Semerkand! Dost Muhammed o lu Sultan Muhammed tarafndan 977/ 1569 da yaz lm olan Yusuf-Zleyha'sl. yi olan taraf, iki yazmann da tam olmalar ve yazarlarnn adlarnn baba adlariyle birlikte kay tl olmasdr. Bu husus pek nemlidir Bizim onlar , ayn isimli muasr yazclardan ayrmamza yardm eder. Bilhassa ikincisinin babas Dost Muhammed ehemmiyetlidir. E er onu, Behram Mirza'n n ktphanecisi Dost Muhammed sayarsak, bu malmat daha da de er kazanm olur. Dr. W. N. Brown, 1583 ve 59 tarihli drt Jaina el yazmas n, New Haven'deki Amerikan arkiyat Cemiyeti'nin "American Oriental Series" adl yaynnda mnakaa etmitir. Bu eserler, slmiyat nazarnda, slpta ve ikonografide Fars nakka lnn tesirini; yahut ilk Garbi Hind tarznn, yerli ve Fars hususiyet:ni mezceden Rajput usulne gei ini gstermesi bakmndan ilgi ekicidir.

COLUMBIA BLGESI Corcoran Galerisi, Washington. Bu, Amerika'daki byk mzelerin ilklerindendir. William Wilson Corcoran (1798-18138) bu galeriyi, bilhassa Amerikan tablo ve heykellerinden ibaret olan ahsi kolleksiyonuyla, 1869 y lnda Washington'daki New York Avenue'de at . ahsi gayretiyle ehre bir mze kazand ran kurucuya sempati besliyen di er' kolleksiyoncularm gayretlerile mze daha ok zenginle tirilmitir Ben bu galeriye, renmek ve anlamak itiyadnda olduumdan, sadeceAmerikan tablo ve heykellerini grmek iin gittim. Fakat orada, yaln z Amerika'nn deil, ayn zamanda bat ve dou memleketlerinin de. byk miktarda sanat eserlerini grnce airdm. Onlar Alman, Felemenk, Ingiliz ve Amerikal sanatkarlar n resim, ve tablolarm, Gotik ve Beamois duvar kilimlerini, XVIII. as ra ait bir Fransz salonunu, mefru atn, dantellerini, ekserisi Herat stilinde olan ve galerinin salon duvarlarna aslm bulunan Iran hahlarm ihtiva eden Mr. W. A. Clark' n terekesinde buldum. Zannederim ki, takriben 55 x 3o feet ls ve koskocaman madolyonuyla belki de Amerika ve . Avrupa kolleksiyonlarmda bulunan en byk Iran hal sn burada grmek firsatin elde ettim. Washington, Dumbarton Oaks Enstits. Bu, Washington'daki ok mstesna eve ok geni malikanelerden biridir. Bir zamanlar eli Robert Woods Bliss'in evi olup imdi Harward niversitesine aittir. Halen, Bizans ve ilk H ristiyan sanat mzesi ve aratrma ktphanesi eklindedir. Bunun yannda, onun daha ziyade enteresan taraf, zarif ve nefis ekilli bahesidir. Washington'daki ikametim esnas nda bu enstitye birok defalar gitme frsatn elde ettim. Bu enstitnn mzesi, Bizans stilinin byk mikyasta tesirini ta yan baz ok nadir ve mstesna dokuma paralar na ,maliktir. Bunlarn bir ksmnda da ldfi Islam yaz snn zellikleri grlr. Dumbarion Oaks' n nemi, arkeoloji, tarih, edebiyat ve ilahiyat sahalar nda alan ilim adamlarndan ileri gelmektedir. Ben orada, birka y ldanberi stanbul'daki Ayasofya'n n byk lde bir resmini haz rlamakla me gul olan Mr.

Robert Van Nice ile kar latm. Bu Bizans abidesi ona gre, btn Avrupa'dakilerin en bydr. Onunla, Islam mimarisiyle ilgili birka mhim nokta zerinde mnakaa etmitim. nk Bizans eserleri ile Mslmanlarnkiler aras nda ok byk benzerlikler vard r ve Ayasofya, ehrin 143 de zaptmdan sonra, Istanbul'un ftihi Sultan II. Mehmet taraf ndan camiye evrilmiti. Fakat Amerikallar, byk tasvir ve ekilleri kapatm olan sva tabakas nn duvarlardan kald rlmasna msaade etme hususunda Trk hkmetini iknaya al m ve Amerikal iiler, harikulade mozaiklerin dnyaya yeniden kazand rlmasna yardm etmilerdir. Ayasofya mozaiklerinin ok gzel kopyalar Metropolitan'da te hir edilmitir. Bunlarn bir neticesi olarak, ayn mzedeki Morgan kolleksiyonunda bulunan iniler ile, dier baz Bizans inile;inin kolayca kymet biilemiyecek ehemmiyette servetler oldu u hususunda kanaatimiz kuvvetlenmitir. Bir de, 1937 de, Rue Michlet Paris -niversitesi Arkeoloji ve Sanat Enstitsnde, Amerikan Bizans Cemiyeti (American Byzantine Association) nin himayesi altnda Dr. Whittware tarafndan hazrlanm olan ve Ayasofyann mozaiklerini gsteren renkli bir film seyretti imi hala btn canlliyle hatrlarm. Dumbarton Oaks ktphanesinde, islam, Bizans ve ilk Hristiyan sanatlar konularnda, byk ktphanelerde bile kolayca bulunamyacan tahmin etti im birka nadir neriyat da mtalaa ettim. Ayrca, orada, Roma tarihinin madeni paralar sahas zerinde al an, Isvireli gen bir alim olan Mr. G. Ibeodar Schwarz ile Bizans tarihi ve onlarn Mslmanlarla msademe ve vuru mas konularndaki baz noktalar tarttm. Washington Freer Sanat Galerisi. Washington'daki Smithsonian Enstits, bir ngiliz olan James Smithson'un vasiyeti zerine, insanlar aras nda bilginin yaylmas ve artmas iin, 1829 senesinde tesis edilmi olan mkemmel binalardan biridir. Bunun bir neticesi olarak, bugn Milli Sanat Galerisi (the National Gallery of Art), Milli Sanat Mzesi (the National Museum of Art), Tabii Ilimler Mzesi (Natural History) ve Freer Sanat Galerisi hep bu enstitye aittir. Freer Sanat Galerisi, Independent Avenue'nn kar snda yer alan ve ounlukla in, Japon, Islam v.s. sanatlar ile ilgili, sayan' dikkat sergiler aan hususi bir mzedir. Ben orada Islm sanat nn nadir ve emsalsiz rneklerini tetkik ve m ahede ettim. Bu hususi blm 1906 da, Detroitli Mr. Charles L. Freer'in bir ba , bir vakf olarak kurulmu olup, Islam gzel sanatlar n ; gzel yaz nn, resmin,-Iran, M sr, Suriye, Irak ve Hint-Pakistan meneli minyatrlerle sslenmi yazma eserlerin nadir nmunelerini ihtiva eder. Bu nmuneler, daima yksek ve mstesna bir seviyede cilmakla temayz etmi lerdir. Zaman bak mndan ise, Islam sanatnn en eski eserlerinden, yani VIII. as rdan kalma parmen Kur'an 6

sayfalarndan, XVII. as r ran resimlerine ve Mo ol imparatorlarnn saraylarnda yaplan resimlere kadar geni bir sahaya yayl rlar. Freer Sanat Galerisi'nin yaynlar arasnda u iki eser de vard r: Shiraz Painting in the 16.th century, 1948. Yazar , Grace Dunhan Guest.
2 -

Studies in Muslim Iconography, 1950. Yazar , Richard Ettinghausen.

go8 ylnda mteveffa Mr. Charles L. Freer, kendinin o zamanki, ark sanat ile ilgili ahsi kolleksiyonuna ilave etmek zere, NizarriVnin Hamsa'sinin yazma bir cildini tedarik etmi ti. Bir zaman sonra Mr. Freer'in bu sabit kolleksiyonu Washington'a nakledildi. e itli balklar altnda nefis ran iirinin bir toplamas olan nsha 935/1548 tarihinde irazl Ktip Mrid tarafndan yazlm idi. Bu nadir nsha, galerinin mdr yardmcs Miss. Guest'e, mnhas ran XVI. as r iraz ekol resim sanat zerinde, bu mevzuda standart bir eser haline eri tirdii bir monografi yazmay ilham etti. Miss. Guest, bu cins nshalar , hususile XVI. asr esnasnda iraz'da meydana getirilenleri misallerle ve dikkatli bir ekilde anlatarak, birok izahat ve terferruatla ne redilen mevsuk bir eser ortaya koydu. Ne olursa olsun, bu eser islam gzel sanatlar na ait zel bir tarz n hususiyetlerini incelemek konusunda bize rehber oldu u gibi, o gnlerdeki ran Islam kltrn bu minyatrler vas tasile umumi bir ekilde tetkik etme imkan n da bahetmektedir. Mellif al malar na Freer Sanat Galerisinden temin etti i malzeme ile balamtr. Ayn ekilde Dr. Richard Ettinghausen tarafndan yaz lm olan dier nariyat: Studies in Muslim IconograpIty-The Unicorn (Mslman dini resimleri ve tek boynuzlu at eklindeki hayvan, tasviri zerinde al malar) da ok mhim bir eserdir. Dr. Ettinghausen'in bu eseri, e itli dini resim ekilleini ve "unicorn" denilen temsili hayvan motifinin tarihi inki afn tesbit etmek suretile, slam sanatnn, tam mnasile mehul kalm taraflarn aklamtr ve ayn zamanda bir hayvan resmi kar snda Ortaa Mslmannn zihninde bulunmas en muhtemel ifadeyi de ara trp ortaya karmak gayesini tamaktadr. Yazar, ara trmalarn', IX. ile XVII. as r arasnda yaam olan Mslman yazarlar n eserlerine dayand rmaktadr. Eserinde 48 fotoraf kliesi bulunmakta olup bunlar n ou bu gibi eya bakm ndan zengin olan Freer Sanat Galerisi'ndeki malzemeye dayanmakta ve daha sonra A. B. Devletleri'ndeki di er kolleksiyonlar gelmektedir. Seluk devrine ait bu ekikleki baz oymal tahta kaplar, madeni eya ve resimli kitaplar da burada incelemek frsatn buldum. Washington, Kongre Ktphanesi. ok tannm olan bu ktphane, 800 ylnda, kongre iin gerekli olan kitaplar satn alp tedarik etmek iin kurulmutur. Fakat Ingilizlerin

184 de Washington'u igal etmeleri zerine ba kentte kan yangnda ktphane tamamen harap olmu tur. 1815 Oca nda, Thomas Jaffer son'un hususi ktphanesinden Kongrece sat n alnan takriben 70o cild kitap hemen orijinal kolleksiyonun yerini almt . Bu kolleksiyon, ktphanenin imdiki kolleksiyonunun nvesini tekil etmitir Ktphanenin ana binas 11397 de tamamlanm ve ilave ksm da 1939 da a lmtr ki, Douya ait kitaplarn byk bir ksm burada bulunmaktad r. Hangi dilde olursa olsun slami kitaplar iinde bulunduran blm, ok kere " arkiyat Blm" ismini almaktad r. Burada baz yazmalar ve nadir basma kitaplar iine alan bir blm de grdm. Bugn, ihtiva etti i 35 milyondan fazla eserle bir umumi halk ktphanesi olan messese, dnyan n en byk ktphanelerinden biri saylabilir. arka ait kolleksiyonlar aras nda, 3 milyonluk in kolleksiyonu, in ve Japonya' d ndaki en geni kolleksiyonu tekil etmektedir. Fakat zellikle Arapa-Farsa, Trke ve Orduca gibi slami dillerle yazlm 500o den fazla kitab n kataloglarnn yaplmasna, dardan getirtilen alimlerin al malarile bir sre nce ba lanm bulunmaktadr. Kongre ktphanesi sahas dahilinde, hemen onun kuzeyinde Folger Shakespeare Ktphanesi vardr ki 145.5oo cild kitab iinde bulundurmaktadr. Shakespeare'e ait ve onun hakk ndaki eserlerin bir ksm, dnyada bulunan nadir tablar tekil etmektedir. Bu ktphane Henry Clay Folger taraf n-. tur. Kongre Ktphanesi, arkiyat blmnden Mr. Walterdankurlm Mourer'le birlikte, arkiyat Blmn gezdik. Grdm ki bu ktphane, Pieping ve Nanking Milli Ktphanelerinden sonra, dnyan n nc nadir ve byk ince kolleksiyonunu ihtiva etmektedir. Sung kitaplar nn en eskisi, 1924 Eyllnde km olan Hangchow'un Yldrm Kule Mabedinin temelinden alnm olan 975 tarihli bir Budist duas n muhtevi yazttr. eitli konularda, Arapa ve Farsa ok k ymetli yazmalarm burada bulundu u da bir gerektir. Burada grdklerim aras nda, Sadi'nin Bostan'nn gzel bir yazmas n zikredeceim. Bunun hattat , Mehedli byk stad Sultan Ali'nin talebesi Sultan Muhammed olup, eser 941/ 1535 tarihlidir. Fakat benim gr me gre, bu ktphanenin slam eserleri kolleksiyonu, ba ka bir yerde bultnamyacak kadar, gn gnne toplanm bir haldedir. Burada tam bir itimadla zikredebiliriz ki, Kongre Ktphanesi, Suudi Arabistan gazetelerinin tam bir kolleksiyonuna maliktir. Bu gazetelerin en eskisi, haftada iki kere kan Kble, 19/6 Austosunda neredilmeye ba lanmtr. Berid'l-Hicaz, Savtu'l-Hicaz, mm'lKura isimli dierleri ve Pakistan'a ait gazetelerin ba langlarndan bugne kadar olan saylar bulunmaktadr. Geen as rda, Ordu dili ile Karai'de baslm olan en eski baz gnlk gazeteleri de yine burada grdfm. 1879 tarihli Aklil gazetesi v.s. gibi. Bunlardan baka,. imdi Washington'da slam arivi zerinde faa8

liyette bulunan Islam Kltr Komitesi, Kongre Ktphanesi ile i birlii yapm bulunmaktadr. Ben, burada bu i in organizatr Dr. Myron B. Smith ile tanmak imkann buldum. O, btn ktphanesiyle birlikte, alma yerini buraya nakletmi bulunmaktadr. Bu ibirliinin gayesi; slama ve ona akraba olan Yak n Douya ait sahalarda, bilhassa antropoloji, epigrafi, mimari, sosyoloji, arkeoloji malzemesini bir araya getirmek, tasnif ederek, bu sahada al acak limler iin onlar kymetli materyal olarak muhafaza etmektir. Washington, Milli Sanat Galerisi. Burada, Freer Sanat Galerisi ad ile an lan Milli Sanat Galerisi, Smithsonian Messesesinin bir blmn te kil etmekte, Constitution caddesindeki aal yol zerinde bulunmaktad r. Bu galeri, 1941 den nce halka a lmtr. En ok, Mr. Mellin'in, Italyan resim ve heykelciliinin aheserlerinden bir araya _getirdi i kendi kolleksiyonunu ihtiva etmektedir. imdi ise, resim, heykelcilik, basma, izme ve ssleme blmlerini iine alan 26.00o den fazla stn sanat eserlerini de iinde bulundurmaktadr. Her ne kadar galerinin umumi anlam ve amac na gre, burada Islam sanat na ait herhangi bir ey grlmyorsa da, halihaz rda etraftaki sanat standard n ayarlamak ve onu Washington iin estetik ve kltrel bir kazan haline getirmek amac yla, ok kymetli ran hallar temin edilmi ve galerinin salonlar nn demelerine yaylmtr Bu arada Widener'in kolleksiyonu iinde XVII. as r ilk yars Hindistan' na ait, hayvan motifli Mo ol halisi gibi, ok yksek kymette e itli hallar da bulunmaktadr. te gergedamn geyi i kovalay burada realist bir ekilde gsterilmitir. Bununla beraber, Dr. Ettinghausen, Washington Milli Galerisi'ndeki hal ve eitli minyatrlerin hakiki ekli iindeki gergedann, Mslman-Hint sanat repertuar na bsbti yabanc olmadn isbat ettii kanaatndadn. Bu bakmdan, Milli Galerideki bu hah, gerekten esizdir. Washington, Colombia Blgesi Dokuma i leri Mzesi. Mze, yakn ve uzak douya ait kilimleri, yakn dou- Msr, Suriye, Mezopotamya, Kk Asya, ran, Orta Asya'ya ait, islmdan nceki devir ve islmiyetin II - VIII. as rlarna ait dokumalar ihtiva eder. Orta aa ait rnekler ok daha nemlidirler. zellikle ran'a ait rnekler arasnda bul ada mutlaka zikretmem gerekenler; 1600 y llarna ait, zerinde vazo eklinde ilemesi olan bir hali vard r ki, byk hurma dallarn ihtiva eden oval beyaz zeminin etrafnda, her biri ufak palmiyeleri ve iekleri olan helezonvari bitki sapl , ift arabeskli ok gzel bir bord le epeevre ku atlmtr XVI. asra ait, zerinde byke asma yapraklar bulunan, altndan yaplm geni bitki dall bir kadife kuma ; yine XVI. asra ait bir kadife kuma vardr ki zerinde, ejderhaya vurmak iin 9

banda byk bir ta tutan skender'i gsteriyor. pek ve madeni ipliklerle resimli olarak rlm , ortasnda geni bir madalyon bulunan, XVII. asra ait bir duvar hal s ; I. ah Abbas'n Jawshaqan uslubuna ait vazolu halsnda lotus ie i ve palmiyeler bulunmaktad r. Paris Dekoratif Sanatlar Mzesindeki nmuneye benzeyen, ipek ve gm iplikten dokunmu kuma ; bir bahede insanlar, avclar v.s. gsteren XVII. asra ait kuma ; sslemelerde sanatkr Abdullah' n imzas yer yer gemektedir. Msr'a ait VI. ve VII. as r mamult, ynden rme resimli duvar kilimi; Orta Asya'ya ait nak ilemesi; XVII. asra ait sun'i gelinciklerden mey dana gelmi iek demetleri bulunan s rmal kadifeli tafta kuma , gurup halinde arpan hayvanlar gsteren XVII. asra ait bir atlas kuma ; XI. asra ait ince ynl ve ipekli bir kuma zerinde kfi harflerle u yaz var: "Zafer ve muvaffakiyet Bahau'd-devle, ziyau'l-mille, k yasu'l-mme olan padiahlar padi ahna olsun ki o, tacu'l-mille olan Alau'd-devlenin olu Ebu Nasr'dr. Allah onun mrn uzun etsin, Azadmerd'in o lu hazinedar Ebu Said Zandanfurruh'un emri ile"; zerinde el yazmasile Bismillh bulunan XII. asra ait s rmal kadifeli atlas kuma ; ok eski devre ait, yuvarlak (oval) ereveli kfi yaz s, yapraklar karsndaki rdekleri temsil ediyor. Yaz nn tercmesi yledir: Nerede olursan ol ve hangi ada btllunursan bulun, lm unutma. XVI. ve XVII. asr Msr (byle denilmise de am) na ait geometrik motifler ve yapma servi aalar.

10

ILLINOIS Chicago niversitesi arkiyat Enstits. 1884 de kurulmu olan bu messese, hakikatte Chicago niversitesinin mzesi olup, daha ok Ba bil'in, M sr' n, Filistin'in v.s. eski medeniyetlerin harikulade eserlerini ihtiva etmektedir. e itli konularda birok standart eserler vard r. Bunlar enstitnn ve niversite retim yelerinin balaryla alnmlardr. zellikle, bizim ilgilendiiniz ve iaret edilmeye deer neriyat, Prof. Nabia Abbott tarafndan, arkiyat Enstitsndeki Kur'an yazmalar nn tam bir tavsifi ile "Kuzey Arap yaz snn douu ve onun Kur'andaki geli mesi" The Rise of the North Arabic Script and its Kuranic Development konusu zerine yazd klardr. n sznde Prof. Nabia Abbott yle demektedir; Chicago niversitesi arkiyat Enstits 1929 da kymetli Moritz kolleksiyonunu elde etti. Bu kolleksiyon birok arapa papiruslar , parmenleri, el yazmas katlar ve baz arapa ta yazmalar n ihtiva ediyordu. Prof. Martin Sprungling, benim tetkikimde gerekli arapa yazmalar n ounu zamannda elde etmek ve faydalanmak msaade ve imkan n bahsetti i iin kendisine ok minnettarm. Yine ayn profesr "bn Mukle'nin Kuzey Arap raz sna Hizmeti" konusu gibi baka mhim monografiler de yazm tr. bni Mukla (l. 328/939) Badad Abbasi saraynn byk hattat olup, slam kaligrafisini gelitirme yolunda byk hizmetlerde bulunmu tur. Nabia Abbott'un bu eseri, kendisinin daha nce yapt , yukarda ad geen Arap yaz sn ele alan Mr. Eric Schroedar' n bir mddet nce (Ars Islamica IV 1937) baslm olan "Bedi yaz ne idi?" (What was the Badi Script) adl makalesinin tenkidinden ibaret bir al masnn devamdr. Bundan baka Prof. Abbott'un Feyum manast rlar zerinde `bir aratrma daha yaptn grmekteyiz. Burada o, Moritz'in kolleksiyonundaki drdnc hicri asra ait malzemelerden tane arapa yaz l parmeni aklam ve tavsif etmi tir. Onlardan ikisi sadece mal ve mlke ait akitlerdir. mlkiyet senedidir. Bu senet bir tasadduk ve ba lama olarak ilk bilinen ve kati olarak Feyyum manast r adn alan vesikadr. Yakut'un Mucem'lBldan'na gre bu isimde iki yer vard r. Birisi Msr'da bulunan Feyyurn

11

Manastr', dieri de Irak'da, Mezopotamya'da bulunuyordu. Bu malzemeler nceki ile ilgilidir. Prof. Abbott'un ara trmalar gsteriyor ki bu senetler, slmn u hukuk mektebinin gr lerini temsil etmektedirler; Safii, Maliki ve Hanefi. Profesrn di er bir almas "Binbir gecenin IX. asra ait bir rivayeti" adn tamaktadr. Birinci Cihan Harbinden beri birok vesilelerle, Chicago niversitesi Sarkiyat Enstits, arapa parmen ve malzemelerin kk fakat k ymetli bir kolleksiyonuna sahip olmu, ve profesr bunlar n bir ksmn zaman zaman neSretmi tir IX. asrn balarna ait olan bir tanesi, Binbir Gece Masallart'yle ilgilidir, ki tane mecmua vard r: Sami Dilleri, ve Edebiyat Mecmuas ve Yakn Dou Tetkikleri Mecmuas . Chicago, -niversitesi ne riyat olan bu iki mecmua, kaliteli aratrmalar ile ok mehurdurlar. Genel olarak Chicago niversitesi arkiyat Enstits yeleri bu mecmualar n yazarlardr. Bu aratrmalar ok kere, burada zikretti imiz gibi, messesenin sahip oldu u slam kltr ve tarihi ile ilgili malzemeye istinat ettirilmektedir. :Chicago'daki bu enstitde, o u Msr'dan gelme eski slm senet sicillerinin en iyi rnekleri bulunmaktad r. Bunlar, solmu kahverengi deri olup, ortada alt ke rozetli madalyonu ve kfi soyundan iekleri, geometrik ekilleri ve ipek astarl olan bir brdr havidir. Bu nadir slmi senetlerin bir ksm, Islamische Kleinkunst'da. Dr. E. Kukuel tarafndan, Islamische Bachibonde'de Dr. F. Sarre tarafndan istinsah edilmilerdir. Chicago'da bulundu um srede, 14 Mays 1957 de Marrison otelinde, Sosyal Adetler, Dini Prensipler ve Psychiatry hakk nda bir ak oturumda bulunmak frsatn elde ettim. Btn A. B. D.den 6o kii bu toplantda hazr bulunmutu. Sz alanlardan Mrs. E. Kathleen Aberle (Michigan, Ann Arbor'dan) Gne); Hindistan Brahmanizmi zerinde, Washington D. C. den Mr. Movi Gopal Dev Joardar, Hindu Dini konusunda ve Dr. G. E. van Grunnebaum, slmiyet konusunda konu mulardr. Dr. yan Grunnebaum slmiyet hakknda konuurken, kbal'in yazlarna ve grlerine atflarda bulundu. Ayn konuda benim de bilgi vermem istendi, birka kelime ile bu dile i yerine getirdim. Arac lk roln NewYorklu Dr. Lago Gladstone ifa etmi tir.

12

Chicago Sanat Enstits Michigan Avenue'de Ada ns Street zerinde bulunan bu enstit, 1868 de kurulmu 'olup, Amerika'nn en gzel kltrel hazinelerinin ikincisini tekil etmektedir. Yine bu enstit, ad ok tekrarlanan sanat okulunu, Goodman Memorial tiyatrosunu, Referson ve Buruham ktphanelerini de iinde bar ndrmaktadr. Kolleksiyonlar, resimleri, heykelleri, ark sanat ve klasik sanata ait eserleri, matbualar ve tezyini sanat eserlerini iine almaktad r. Ben bu geni ve ok enteresan mzeyi ziyaret etmek frsatn bulduZum iin ok bahtiyar m. ark sanat rnekleri di er eserlerle kar m durumdadr. Yapma lotus iekleri ve yaprak eklindeki ssler aras nda yazlar muhtevi tezyini arabesk zeminli mlek i iliine ait eserler dikkatli bir al may gerektirmektedir. Boyun zerinde girift bir yaz, havuzda su bitkileri aras nda yzen bir ku u; 578/1191 tarihli bir kase; ipek ve madeni iplikle i lenmi bitki ve arabesk desenli hal lar; iki renk stne dokunmu srmal saten ipek kuma da, bir atl, bir esiri boynuna balanm bir krba ucu ile gtrmekte, mtif helezoni s ralar iinde tekrarlanmakta, aksi istikametlerde alternatif olarak dnmektedir. Kuma, tirke zerinde imzas grnmekte olan Abdullah adl bir sanatkar tarafndan dokumnu tur. Kaan'a ait, yldz ekilli duvar inisi (XIII. asr) zerinde kare ekilli kedi rnekler bulunmaktad r; 667/1268 tarihli bir kase, XVII. asra ait usturlap aleti, krevi gvdeli olan bir testi; XVII. asra ait yuvarlak gvdeli bir g m; X. asra ait, sar mtrak camdan yaplm ibrik, ok nadir bulunur e yadandr. XIX. asra ait, kalemle ilenmi baz yazlar havi bir ift merasim m zkas, katl olarak dokunmu zerinde alt nla "erefe" ilenmi sar ipek kuma ; vernikle boyanm divit kutusu; XII. asra ait tuntan mamul, yer yer sade olan ve yaz lar bulunan bir ie; kl.; yazlar olan ayak ipek kuma ta nin'in arkada , Allah ondan raz olsun, Meliklerin meliki Ebu Nasr ibn Muhiddin" ibaresi mevcuttur. Bu, o devirde hkm sren slleye aittir. Tarih-i melrur bir el yazmas= nemli bir minyatr olup bu enstitye gelen bu eser, Ekber'in Hindistan'daki saray nda haz rlanmtr. Bu eser Necip Han Bedevni tarafndan, hkmdar n zel bir emri zerine yaplmt O, Hind- ran slbunun en gzel bir rne i oldu u gibi, stelik Mool minyatrlerinin in tesiri alt nda kalm olduklarnn bir delilini tekil etmektedir. 13

MARYLAND Baltimore, Walters Sanat Galerisi. Bu galeri 1931 de, Henry Walters'in kendi galerisi ile, biti iindeki ikametgahn, iindeki e yalarla birlikte ehre vermesi ve devaml l iin de bir miktar para vakfetmesi suretiyle vcuda gelmi bulunmaktad r. Bugn galeri, Bizans ve Ortaa , Yakn ve Uzakdo u, klasik Msr sanat, Avrupa resim ve seramik sanatlar na ait 22.000 kalemden fazla e yay, bin kadar yazma ve ilk bas lan kitaplar iinde bulundurmaktad r. Programmda ziyaret etti im ilk ilgi ekici yer bu galeri olmu tur. Burada Miss. Dorothy E. Miner ile vazife dolay sile karlatm; kendisi bir ktphaneci ve yazma eserler koruyucusudur. lk anda, dorudan doruya beni ilgilendiren bir ey gremedi imi zannetmitim. O, benim ba lca ilgimin slam sanat olduunu, hemen anl yarak, bana arapa ve farsa yazmalar gstermeye balad . Bu dilleri her ne kadar ok iyi bilmiyor ise de o, bu yazmalarn hepsini kendi kendine tetkik etmi ti Sadece nemli olduklarn dndm bir ksmndan notlar alabilirdim. ekinmeden ve bilkis memnuniyet duyarak burada unu zikretmeliyim ki, bu paha biilmez yazmalar hazinesini, kendi a larna ait ciltler ve k lflar iinde, ba ka yerlerde ok nadir rastlayabilece im bir mkemmeliyetle ve dikkatle muhafaza edilmi grmek beni ok artrntr Hepsinin baz zellikleri olduunu grdm. Benim balca gayem, e itli minyatrclerin kendilerine has zel iiliklerini olduu kadar, tezhib ve dekorasyonla birle tirilmi olan slam yaz sanatn da tetkik etmekti. Bu enstitde yeteri kadar faydal malzeme elde etti im iin ok memnundum. Galeri, Kur'an- Kerimin birok yazma nshalar na sahip bulunuyor. Fakat zellikle, onlardan 723/1323 tarihinde me hur hattat Mbarek ah ibn Kutb tarafndan yaz lan orta byklkteki bir tanesini zikretmek gerekir. Kendisine slam yaz sanat tarihinin ok ey borlu oldu u Yakut Mustas mi'nin 6 mehur talebesinden birisi de ad geen Mbarek ah olup, Kur'an 44 defa yazm tr. Yakut'un slbunu tam mnasiyle elde etmi olduu sylenir. Bir lime gre Mbarek ah' n lm tarihi 711 /1311 olarak gsteriliyor ki, burada onun ada ve acla olan Mbarek ah 14

Sfi arasnda bir kartrma olduunu kabul ediyorum. Ayn lime gre, ikinci ahs 735/1335 tarihine kadar faaliyette bulunmu tur. Zannedersem bu tarih, Kutb ah' n olu Mbarek ah hakkndadr. Mamafih zellikle Kutb'un olu Mbarek ah'a ait olan bu ok nadir yazman n nshalar ok deildir. Nesih tarzl yazmalar aras nda, Ismail Crcani'nin "Zahire-i Hdriznsah" arni diye bilinen Muhammed bn Maruf bn Muhammed Tebrizi Gazruni tarafndan yaplan tezhib ve yaz lan hattn ok gzel bir rneini tekil etmektedir. 22 Rebiulahir 889/1484 pazartesi tarihini tamaktadr. uras bir gerektir ki, VIII. as r limlerince umumiyetle byk bir hattat olarak zikredilen Hafz Ma'ruf burada Muhammed'in babas olarak gemektedir. Hz. Ali'nin szlerini ihtiva eden bir yazma, tezhibli ve tezyinatl olup, 941 tarihinde eyh Kemal ibn Abdil Hak Sabzvri tarafndan mkemmel bir nesih ile yaz lmtr Bunun gibi, Nukat adl kitabn yazmas , Argun irazi diye bilinen Muhammed ibn Neyyar Ahmed tarafndan 918/1512 tarihinde Trkiye'nin Bursa ehrinde istinsah edilmitir ki bu ehre ait byle yazma nshalar ok nadirdir. Bir kere H. Buchthal 1942 de "Ba dat'ta lk slm Minyatrleri" adl bir yazsn Walters Sanat Galerisi Dergisinde yay tlyarak Ba dad ekol slibunu anlatm ve bu ekoln ilk yazmalar ndan biri, Badad'a ait ilk eserlerden olan Hippiatrica ile ilgili Dioscorides ve Hariri yazmalar na atflarda bulunmutur. Nestalik tarz nda yazlm olanlar aras nda, bu kolleksiyonun, sadece A. B. D. de de il, btn dou ve batdaki buna benzer kolleksiyonlar keyfiyet bakmndan geride brakacak durumda oldu unu grdm. 881/ 1476 da irazh Ktip Mr id tarafndan yaz lm olan farsa bir yazma, kendisi tarafndan yazlan eserlerin elde mevcut olanlar nn en eskisi kabul edilebilir. Miss Grace D. Guest tarafndan yaz lan XVI. As rda iraz Minyatr adl eserde de mnaka as yapld gibi Mrid, birok eserler yazm ve adalar olan irazl sanatkrlar da onlar resimlendirmi ve tezhib etmi lerdir. Bir hattat olarak Sultan Ali ismi, yaz sanat alannda ihtilf gerektiren byk bir problemdir. Burada ben, Sultan Ali adl bir hattat tarafndan 891/1486 da Herat'ta yaz lm olan ve CmPnin iirlerini ihtiva eden bir yazma buldum. Sultan Ali Me hedi, Sultan Ali Kni v.b. gibi Herat'ta al an dier ada kimseler de mevcuttur. Bundan dolay bu Sultan Ali hakknda kati bir ey syleyemiyoruz. Bununla beraber bu rnek, nestalik tarz n en gzel bir nmunesi olarak kabul edilebilir. Hamse-i Nizami'nin bir yazmasnn son sahifesinde grld zere Ebu Bekir ah ibn Hasan ehristani tarafndan 9oo/1494 de yazlm, Cemal'd-din S ddiki el- sfahni tarafndan da tezhibi, sslemeli ve cildi yap lmtr Son sahifelerde bu e it bilgiler ok nadirdir. Ayn Hamse'nin baka bir yazmas birok nefis minyatrleri ihtiva etmektedir. Musa el-Muzhib diye me hur olan Muhammed adl bir sanatkr 15

tarafndan 5 Muharrem 924/15'8 de tezhib edilmi tir. Cildi de bal bana aheser olabilecek baz yazlar ihtiva etmektedir. Tarih-i Nigdristan'n bir yazmas 970/1562 de haz rlanm olup fevkalade gzel minyatr ve tezhibleri havidir. Nestalik yaz sahasnda Baba ah'n hizmetlerine genel olarak atf yaplmaktadr. Bir talih eseri olarak Walters Sanat Galerisinde Cmi'nin Levaih'i bulunmakta, son sayfas (bu risale gerekte Mevlana Celleddin-i Rnrnin Mesnevi'sinin beyitlerinin bir erhidir ve Fakir Baba ah ibn Sultan Ali sfahani'nin eliyle Receb 999/1590 da tamam olmutur) diye, sona ermektedir. Biyografik bilgileri ihtiva eden birok kaynaklarda Baba ahn hayatna ait aratrmalar yapt m. Kendisi tara' findan yaz lm olan bir yazman n son sayfasndan baka yerde onun babasna ait hibir malmat bulamad m. Bu bakmdan diyebilirim ki buradaki bilgi, baka yerde bulunmayan ok kymetli bir izahattr. Ona Reis'r-res ad verilmitir O, ayn zamanda byk bir tezhipi idi. Hafz Divan 'nn tezhipli bir nshas, 918/1512 de Abdurrahman Cmi'nin olu Zeynelabidin tarafndan yazlmtr Bu Abddurrahman Cmi Me hur Mevlana Abdurrahman Cmi (l. 898/1589)nin kendisi olabilir. Nevai'nin Trke Saz u Gdaz eserinin bir yazmas mevcuttur. Son sayfas nda belirtildiine gre Murad el-Hseyni'nin o lu badullah tarafindan, minyatrclerin ok ykselttikleri stad Nakka Muhammed Ali'nin hat ras iin, yazlm, sslenmi ve tezhip edilmi tir Bu kolleksiyonda bulunan bir Divan- Hasan yazmas gerekten byk bir servet te kil etmektedir. nk onun son sayfas , sadece ok enteresan olmakla kalm yor, ayn zamanda hayati bir ehemmiyet de ta yor. Zira mtat hilfina burada hattat Abdullah Mushkin Kalan' n imzas yannda kendisinin portresini de grmekteyiz. Bu nsha, Allahabad'da or I / 1602 de kendisi tarafndan yazlmtr. Mir Abdullah Mshkin Kalan, Hindistan'da Ekber'in saray nda yaamtr. Yazanlarn portrelerini ve resimleyen sanatkarlar n kendi yaptklar resimlerini ihtiva eden, bunun gibi Ekber'in saray nda haz rlanm olan dier yazmalar da bulunmaktad r. Ben burada, Philadelphia Metropolitan Mzesi ve Freer Ktphanesi bah altnda ah Cihan albmnde muhafaza edilen baz nadir minyatrl yapraklar ve yaz nmuneleri hakknda notlar aldm. Keza onlarn ok mhim olan bazlarnn da bu galeride mevcut olduklar n grdm. Bunlardan birinde bizzat ah Cihan' n portresi bulunmaktad r. Dier yapraklar, saray ileri gelenlerinin resimlerini ihtiva etmekte ve Sanwla, Dharamdas, Narsang, Jaganath, Nanah, Shivdas, Bhim Gujarati ,Maskina gibi sanatkrlar tarafndan imza edilmi bulunmaktadr. Onlarn bor-. drleri, renk tertipleri, tezyinat iin kullan lan kumalar ve kompozisyonlar, Mool ekol resim sanat nn aratrlacak nemli noktalardr. Galerinin dier odalar nda bulunan baz aa ve madeni e yalar da gzden geirmi bulunuyorum. Miss. Dorothy E. Miner ltfederek bana,
.

16

son derece nadir Iran mlek i lerini gsterdi ki, tahminime gre hakikaten nadir e ya idiler. yle ki e yalar, yer bulunarak mnasip bir ekilde tertip ve te hir edilmek zere bodrumda muhafaza edilmektedirler, Ksacas, burada grm oluum eylerden yaln z birkan zikretmi oldum. Fakat bu galeriye yapt m ziyareti tafsilth olarak ileride yazacam.

17

MASSACHUSETTS Boston Umumi Ktphanesi. Bu ok muazzam bina, yksek granit bir platformun zerinde bulunmaktadr. Copley meydannn bat ucunda yer almaktad r. Boston'da kaldm esnada bir ak am, ikamet etti im Vondome oteline yak n olan bu byk kitap sarayna kadar yrdm. Mamafih daha nce herhangi bir yerde basit ekilde olsa bile buraya at f yaplmad iin, arka ait herhangi bir yazma ile kar lama midim yoktu. Ktphanenin ikinci katna ktm. Ktphanenin geni salonlarnn kitaplarla dolu olmas benim, nadir kitap blm ksmn idare eden Miss. Ethen M. Oldham'a burada baz slmi malzemenin olup olmad n sormama sebep oldu. ok nazikne bir ara trmadan sonra, Ekber'in saltanat srasnda, daha sonra Hindistan'da Abdurrahim Han-1 Hnan' n hizmetinde bulunan Herat'l Abdurrahim tarafindan oo8 /1599 da yaz lm farsa nestalik bir ktay bana gsterdi. Acaib'l-mahlkat ve Garaib'l Meccudat Oh kitabn 928/ 522 de yaz lm bir nshas ; Nizami'nin Hamse'sinin yazma bir nshas 928/1522 tarihinde rne hur hattat Maksut tarafndan nestalik yazs ile istinsah edilmitir. Bu nsha ok gzel minyatrlerle bezenmitir. Zannediyorum ki Boston'da, burada oldu u gibi etiketlenmi ark sanatna ait ok gzel kolleksiyonlar haiz bir ok enstitler mevcuttur. Yukarda iaret edilen Boston Umumi Ktphanesi'ndeki kalemler hakknda olduu gibi, burada, arka ait malzeme bulunmas midi yoktur eklinde cahilane bir tahminden sonra onlar da ortaya kabilir. Yegne olan eylere merakl olmak ve onlar umuma bir miras olarak b rakmak, Amerikan insanlksever fantezisine daima uygun olagelmi bir durumdur. Harvard niversitesi Semitik Mzesi, Cambridge, Mass. Harvard niversitesi yak nnda bulunan bu mze, Arap, Arami, Asurlular, Babilliler, Yahudi ve Fenikelilerin tarih ve sanatlar yla ilgili kolleksiyonlar iinde bulundurmaktadr. Filistin kolleksiyonu Kubbet'usSahra'nn, modern binalar yla beraber bir modelini ihtiva etmekte, Heredos ve Jpiter kiliselerinin 193 de Berlin'li Dr. Kanard Schink taraf ndan yaplm maketleri, bu eski merkezlerin hakiki yerle imleri hakknda bilgi 18

edinmek istiyenler iin dikkati ekecek k ymettedirler. Di er tahmini maketler, Suleyman' n adr ve mbedini ihtiva etmektedir. Orada, Kur'an- Kerim'in bir Boston'lu tarafndan 912 de Filipinler'den getirilerek mzeye hediye edilmi gayet sanatkrane yaz l bir nshas n da grmtm. zerindeki yaz bize eserin tarihesi hakk nda bilgi vermektedir.
Boston Gzel Sanatlar Mzesi.

New York'taki Metropolitan' dan sonra bu mze, di er mzeler arasnda bata gelmektedir denilebilir. Bu stnlk hem nazara k ymet ve hem de iindeki maddelerin keyfiyetinden ileri gelmektedir. Bu mze, Msr, Yunan, Roman sanatlarnn orijinal kolleksiyonlar ve gze arpan deerleri olan dokuma sanat eserlerile 1810 da meydana gelmi tir. Orta alarda, bat da spanya'dan ba layarak do uda Endonezya ve in s nrlar na kadar yer alan lkelerde imparatorluklar kurmu bulunan bu memleketlerin te hir edilebilecek e yalarn, burada bizi alkadar eden islmi kolleksiyonlarda bulmaktay z. Keza Mezopotamya, Iran, Suriye, Trkiye, Msr'dan da e itli sanatlara ait nemli rnekler bulunmaktad r. lk slam yazmalar aras nda, imdi arapa tercmesi bilinen, tpta tedavi iin kullanlan maddelere ait ,asl Yunanca olan Materia Medica 'adl kitab da bulmaktayz. Abdullah bn Fadl tarafndan 6 9/ 223de istinsah edilmi ve resimlendirilmitir. Bu mehur yazman n yapraklar birok kolleksiyonlara da lm haldedi . Bunlar Stockholm'de Fruher Sammlung Martine, Berlin'de Sammlung Sarre, Fogg Sanat Mzesinde, A. Stoclet Kolleksiyonlar nda ve iki yaprak da burada Boston mzesinde bulunmaktad r. Bu yapraklar zerinde tasvir edilmi olan minyatrler, iyi sslenmi mutfak takmlarn ve ahslarn elbiselerini aksettirrnektedirler. Burada bunlar n resimlendirilmeleri, Badat resim ekolnn terkip zelliini tetkik etmek iin bize byk bir frsat vermektedir. XIV. asr n bu gzel minyatrleri aras nda, 735/1354 tarihini ta yan bir minyatr, mekanik aletlere ait bir yazmada bulunmakta ve bir su saatini gstermektedir. Ayn ekilde Mool Timur ve Safevi slleleri resim sanatlarna ait minyatrler aras nda, hakikaten e siz nmuneleri te kil edenleri de bulunmaktad r. Terkip ve boyamada do rudan doruya bir tesir gsteren baz minyatrler de vard r. nce Boston mzesinde e siz nnnneler olarak gsterilen e itli eserlerde bulunan bir dn sahnesi gibi. Birok gzel ve nadir yaz rneklerini de burada bulmaktay z. Onlarn bir ksm, hfi yazl Kuran- Kerim yazmalar ndan baz yapraklard r. Bunlarn, Halife Me'mun tarafndan Mehed camiine hediye edilmi olmalar ihtimali mevcuttur. Dr. Eric Schroeder Bedi el yaz s nedir? "What Was the Badi' Script?" ba l ile bir monografi yazmtr ve en ok bu mzedeki Kur'an- Kerim yazma kolleksiyonlar nn ba ksmlarma 19

dayanmtr (Ars Islamica Vol: IV. pp. 232-248). Kur'an- Kerimin bir nshas 992/1584 de Muhammed Aa bn Abdu'l-Muhsin tarafndan yazlmtr. Kur'an- Kerimin son ksmnn baka bir yazmas , Abdullah bn Ahmed ibn Fazlullah tarafndan 939/1532 de Mera a'da, ok sanatkrane tezhib edilmi ve yazlmtr. Hilli'nin iirlerinden mrekkep ok gzel minyatrleri olan bir yazma 953/1546 tarihini ta maktad r. Heft Manzar'n ok gzel minyatrleri ihtiva eden bir nshas Devlet Muhammed tarafndan yaz lmtr. Bu mzenin mecmuas (XXIX, 1931, p. 72) bronzdan yap lm bir anahtarn resmini ihtiva etmektedir. Anahtarn sap, oymal ve kabartmal eritlerden mrekkep olup, Sultan Muhammed Hdabend (x 578-1587)in ad oraya hakkedilmi tir Burada Rza bn Ali'nin imzas ve 988/158o tarihi de grlmektedir. (sayfa 405). Keza, dokumalar blm bak mndan bu mze ok zengindir. XVI. asr ran' na ait bil kadife kuma ta atl avclarn refakatindeki yayala gsteren resimlerin ok gzel oldu unu sylemek bile kfidir. Tekerrr iinde figrlerin da tlmas, kenarlarn klmesine, dekorasyonun da devaml olmasna yard m etmitir. Baka kadife nmunelerinin bulunmas mmkndr, fakat bu ekildeki motifleri haiz olan ok az bulunur. e itli geometrik ekillerden meydana gelmi yldzlara uyacak bir resim e itlilii iinde, muhtelif duvar inileri yer alniaktad r. Onlar X. asrla XVII. asr arasnda bulunmaktad rlar ve ktifi ve ba ka dekoratif yaz eitleriyle yazlm olan mukaddes metinlerin yaz lar arasnda ok enteresan bir ba vazifesi grmektedirler. Bir yumurta eklinde, altn kakmah, elikten mamul, glsuyu serpmee mahsus nadir kaplar vard r. Burada ortas na ve kenarlar nn iine kalemle ldfi bir yaz ilenmi, Seluk devrine ait gm bir tepsi de vard r. Yaz yledir: " ahane Sultan Azudu'ZI-din Alparslan hazretlerine bir hediyedir, 'Allah hkmdarl n uzun etsin. Btn evli kadnlarn ba tac mesabesinde olan muhte em Melike Han m iin yaplmas emir buyuruldu ve Hasan El-Kas m tarafndan 459/166 da yapld ." Alparslan, ran'daki Byk Seluklu hkmdarlarndan biri idi. Mermer mezar ta na Kur'an- Kerimin yetleri kabartma olarak hakkedilmitir. Kenarlar Idi ve nesih yaz eidi ile sslenrnitir. Ayetler Allah Teal'mn ve ebedi hayat n varln, O'nun balama ve merhametini beyan eder. lenin ad i kemere yaz lm, fakat zamanla a mmtr. Alttaki sat rda ise: "O, 5334138 senesinin Muharrem (Eyll) aynda lmtr. Bu eser Hrremli Ebu'l-Kas m tarafndan yaplmtr" ifadesi grlmektedir. Bu mzenin Rajput ve Mo ol resim ekollerine -ki burada hindi deniliyor- ait kolleksiyonlar ok poplerdir. Mteveffa D . A. Coomaraswamy bunlar hakknda bir hayli incelemelerde bulunmutur. Mzenin, kolleksiyonlarn eitli cephelerine gre muhtelif ne riyat bulunmaktad r. 20

Cambridge, Harvard niversitesi Houghton Ktphanesi. Harvard niversitesi camias iindeki Widener Ktphanesi, arastrma almalar yapan alimler ve talebelerin byk bir merkezidir. Harvard, yllar boyunca, dnyadaki hibir nivgrsitenir eit olamyaca bir ktphane sistemini kurmu tur. Hakikatte, geni lik bakmndan sadece Kongre Ktphanesi, Londra British Museum ve Paris Bibliotheque National gibi messese buray gemitir. niversite ktphanesinin bir paras olan Houghton Ktphanesinde nadir kitaplar bulunmaktadrlar. lk basmlar, ok kymetli yazmalar ve 50o ylndan nce bast rlm kitaplar, kitap sevenlerin, kolleksiyon yapanlar n ve alimlerin houna gitmektedir. Houghton ktphanesinde air Muizzi'nin Divan'm ve baz dier yazmalar tetkik ettim; onlar n fotoraflarn ektim. Burada "Mslman Minyatr Ressamlnn lk Nmuneleri" ba l altnda, onlar hakknda bilgi verdim. Bu ktphanede, Islam yaz sanat tarihi aratrmalarnda esiz ve ok ehemmiyetli buldu um dier baz yazmalara da bavurdum. Onlar burada anlataca m: ok garip bir nesihle yaz lm Kur'an- Kerim. Bu nsha belki Bat Cezayir'de yaz lmtr V. hicri asrda yazlm olduunu. zannediyorum. Arapa yazma bir eser, son sayfasnda belirtildiine gre Muhammed bn Osman bn Muhammed bn Kamer el-Mukani tarafindan, Konya ehrinde 649/1251 senesi Cemaziyelahir ar amba gn ikindi vakti yaz lmas tamamlanmtr. phesiz bu devir, Kk-Asya . tarihinin Seluklu devrine rastiamaktad r. Bu kitap, ba ka hibir yerde bulunmayan baz yaz zelliklerini havi bulunmaktad r. 755/1355 yl Zilkade aynn ortalarnda yazlmas tamamlanm, cildi ve yaz s deiik bir ekilde olan bir Kur'an- Kerim mevcuttur. Son iki sayfas nesih tarz yaz hdr. Altnh ve zengin renkli dikdrtgen tipindeki ssleriyle ok nemlidir. Sonra, hakikaten nemli olan ve nestalik yaz ile yazlm eserler gelmektedir. erefd-din el-Buhari'nin Nam-i Hak adli kitabnn yazmas Heratta 9o5/1499 da Sultan Ali Mehedi tarafindan ok gzel bir nestalik tarz ile yaz lmtr. Kitabn bandaki iki yaprakta, imparator Cihangir ve ahcihan' n kendi kalemlerinden imzalar ve ktphane mdrlerinin muhtelif mhrleri. bulunmaktad r. Bu kaytlardan bu nemli yazmamn, Mool imp atorlarmn kraliyet ktphanesine ait olduunu anlamaktay z. Fakat burada zikredilmesi daha ok gerekli olan eser, Ali el-Hseyni tarafindan o lu Muhammed Bakr iin Herat'ta 933/1526 ylnda ok gzel bir nestalik ile yazd Glistan'dr. Burada Philadelphia Genel Kitapl ad altnda ayn Mir Ali'nin olu Muhammed Bakr'n 791 tarihli bir yazmas n zikretmitim. Bu, Mir Ali'nin inzasm deiik ekillerde kullanm olduunu gstermektedir. Esasen baba ve oulun ikisi de nestalik yaz nn byk statlar . idiler. Bu tarz n me'alesini devaml yakacak, ok say da talebeler de yeti tirmilerdir. 21

Ksacas nestalik yazs konusunda Houghton ktphanesindeki bu rnekler byk bir bo luu doldurduklarndan, byk nemi haiz bulunmaktadrlar. Cambridge, Fogg Sanat Mzesi. Buna Harvard niversitesi Mzesi de denilebilir. nceleri niversite talebeleri iin kullan lm, bundan baka sanat kurslar na tahsis edilmi olup, imdi mze btn halkn istifadesine arzolunmu tur. ok gzel bir slam minyatrleri kolleksiyonu vard r. Bir talih eseri olarak, bu mzenin, benim kendi sahamla ilgili ark blmn, burann Islam sanatlar ksm mdr Dr. Eric Schroeder'le beraber gezmi bulunuyorum. Dr. Schroeder bir mddet nce "Fogg Sanat Mzesindeki Iran Minyatrleri" adl bir kitap yaynlamtr Bu bakmdan en eski nmuneler, daha nce Boston Mzesi hakknda bilgi verirken bahsetti imiz 619/ 223 tarihinde, Abdullah Ibn Fazl tarafndan resimlendirilen Dioscorides'in Materia-Medica adl kitabnn iki yapra ve ehnatne'nin XIV.' asra ait sayfalar dr. Dr. Schroeder, bu mzedeki Iran minyatrlerini ilk olarak tamamen yeni bir tarzda izah etme denemesine giri mNtir. Mukaddimesinde yle sylyor: "Bir katalog olarak ba lanm olan bu kitap, zaruri olarak Iran minyatr tarihinin genel bir izah n vermek durumuna geldi. O, ayn zamanda, bu resimlerin yaplmasna sebep olan artlar anlatabilmek midiyle, zamann, tarihi durumunu da iine alm tr..." , Yazar, minyatrleri teker teker ele al yor ve onlar tavsif ediyor, sonra kendi arzusuna gre, onlar , muayyen bir sanatkra ve hadiseye atfediyor. Mesela ilk minyatr: arap dken mekanik bir figr: O, "Minyatr, normal bir kalem hnerinden baka bir ey gstermiyor; Muhammed Ilmi Ahmed'in eseri olabilir. Ona ait de ilse, eser, Kahire'de 1354 y lnda almakta bulunan bir sanatkar n eseri olabilir. uras bir hakikattir ki, bu minyatrlerin, tarihi hadiselerle byk ilgileri bulunmaktad r..." diyor. Fakat biz, ancak, kendileri byle delilleri gsterdiklerinde veya resmin mahiyetini a klayan baz eylerin onlarn zerinde yaz l olmalar halinde, onlar vesika olarak kabul edebiliriz. Aksi halde onlar , iddiamz teyid eden muayyen bir bilgi olmakszn, herhangi bir sanatkra veya hdiseye atfetmeye hakk mz yoktur. phesiz Dr. Schroeder'in kitab nda takdim etti i minyatrler, ok yksek bir sanat eseridir. Herhangi bir delil olmaks zn, onlar herhangi bir sanatkra veya bir hdiseye atfetmek hakk mzn olduunu kabul edecek olursak, ba kalar da ayn yoldan giderek, istedikleri gibi hareket etmek hakkna sahip olacaklard r ki, bu durumlarda bunun, tamamen mmkn olduunu zannediyorum. Bu minyatrlerin tetkikini, bizzat onlarn, kabule ayan herhangi bir izah' ima etmeleri veya o izah' destekleyecek herhangi bir metni ihtiva etmeleri s nr ile tandit etmemiz gereklidir, diye dnyorum. nk, bir sanat nmunesinin estetik loymeti, 22

iadma onu takdir edenin kendi ahsi grne tabidir ve onu arzusuna uygun ekilde ifade eder. Boston Isabella Stewart Gardner Mzesi Bu mze, 1924 de vasiyet yoluyla, umumi bir ktphane olarak kurulmutur. Kurucusu tarafndan tekil edilmi, mehur tablolar, heykeller, dokuma eserleri, renkli cam e ya, mefru at ve dier sanat eserlerinden ibaret bir kolleksiyon, talyan slublu bir binada muhafaza edilmektedir. Fakat, sanat eserlerinin btn e itleri ile dolu olduunu hemen bir bakta anlamak mmkndr. Mamafih Mrs. Gardner'in tercihi ba lca talyan Rnesans eserlerinden olmu tur. Rubens'in dnyadaki en gzel resim diye vasflandrd, Titian' n Rape of Europe adl eseri bunlar n bir rneidir. Ars Islamica (cild, XI-XII) da, islm sanat ve yazs ile uraanlarca az bilinen, "Boston Gardner Muzesinde Timur devrine ait bir mezar ta " konusunda, resimli bir notu ihtiva eden bir yaz neredilmitir. K alker veya mermer olan, koyu kur uni renkteki bu ta , kabartmal ve ssl kfi ve nesih tarz nda yaz lm bir kitabeyi ihtiva etmektedir. Mr. Helmet von Errfa yapt aklamada, "ta zerindeki tezyinat, Islam sanat na aina bir kimseye, imdi New York Metropolitian Mzesin'deki Hokand'dan getirilmi mehur oymal kapy hatrlatacakt r," demektedir. Afganistan'da Herat yak nnda bulunan, Hoca Abdullah Ensari'nin trbesindeki bir mezar ta ile buradaki mezar ta arasnda, daha yakn bir mukayese yaplabilir. Bunlar birbirine okadar ok benziyorlar ki, sanki iki mezar ta ayni iiliin eseridir. Bunlar, Glidden ve Miles tarafndan okunmulardr. zerlerinde ne tarih ne de ahs ismi vard r. Fakat onlar n, ta oymaclnn en gzel rnekleri oldu unu da inkar etmee hi imkn yoktur.

23

MICHIGAN

Detroit Sanat Enstits. 1885 de Detroit Sanat Mzesi olarak kurulmu tur. Daimi kolleksyonlar, tarih ncesi devrinden bu gne kadarki sanat tarihini tamamen temsil etmektedir. Bu mze Detroit'li zenginlerin fiili yard mlar sayesinde meydana gelmitir. nemli sergiler Msr, Grek, Romen, in, Japon, Hind, Bizans, Mslman, Gotik, Rnesans ve Modern sanat eserlerinden meydana gelir. Dokuma kolleksiyonu, yakn Dou iiliinin mkemmel rneklerini iine almakla be aber, zellikle slm, Ortaa devrinin bir ok gzel dokuma nmunelerini ihtiva etmektedir. Ilgi ekici bir ok blmler aras nda baz nadir ya zmalar da bulunmaktad r. Bunlar ok gzel minyatrler ve tezhiplerle fazlaca sslenmi tir. 13 Mays 1957 de Ann Arbor, Michigan niversitesinden Prof. Max Loehr'in refakatinde bu mzede bir aheserin a l merasiminde haz r bulunmak erefine nail olduumdan dolay ok memnunum. Eser, Andrea del Verroccio ve Leonardo da Vinci'nin " ki melekle birlikte tap nma" adl tablolar olup, resmin shhati hakknda eitli grler olmasna ramen, enstitce bir sre nce, sanat al malarn tevik amac ile 250.00o dolar mukabilinde elde edilmitir. ini ksmnda slam mamult baz takmlar vardr. zerinde mavi harfli arapa yaz s ve mineli dekorasyonu bulunan cam bir iede, Yemenin Beni-Resul slalesinin 4. hkmdar olan Davud bn Yusuf bn mer'in ismi de bulunmaktad r. Baz slm kltr ve sanat eserleri de burada an lmaya deer: Bir ift kap, vernikli tahtadan olup XVII. asra ait; 1616 tarihli ve R za Abbasi imzal vernikli ve resimli ayna mahfazas ; 12 keli, altn ve gm kaplamal pirinten mamul bir kutu, XIV. as r Timur devrine aittir. Oymal amdan XI - XII. asra ait; Tomar halinde telle i lenmi tezyinat ve yaz lar muhtevi alt n kol, XIV. asra ait. Ayr ca XVI. asra ait, zerinde ku ty desenli hayvanlar bulunan ipek dokuma hah; kenar kfi yazl, XII. asr Rey mamult, koyu mavi renkli ipek kuma . 24

Michigan niversitesi, Ann Arbor. Michigan niversitesi 18o7 de Detroit'de vcut bulmu , fakat 1837 de Ann Arbor'da yerle mitir. Bugn niversite sitesi 263 hektarl k bir araziyi igal etmektedir. niversitenin ktphane sistemi, bir umumi ktphane ve onun dallar olarak mteaddit blmlerin ktphanelerini iine alacak ekildedir. Tahminime gre, bugn kitap kolleksiyonlar 2.352.00o cildin zerindedir. Mzelerin durumlar da ktphanelerinkine benzemektedir. eitli alma ve ara trma kollarna ait /mzeler, niversite sitesinin mteaddit binalar nda yer almaktad rlar. Geni arkeoloji kolleksiyonlarndan mteekkil Kelsey mzesi daha ok eski Akdeniz dnyas ndan, Italya'dan ve Yunanistan'da n gelme eserlere sahiptir. K pti ve slami dokuma eserlerinden mrekkep Elsberg kolleksiyonu, Orta Do udaki dokuma endstrisinin geli mesiyle ilgilendiimizden bizce ok nemli bulunmaktad r. Burada slam dokuma sanatnn yegne vasfn haiz ilk rneklerini mahede etti imde, bu eserlerin dekoratif ekillerinde kafi karakterlerle dokunmu olan koptik tesirler aka kendini gstermektedir. Bu niversitede Yak n Dounun tarih ve medeniyeti hakk nda dersler verilmektedir. Bu konular, Yak n Dou Mslman milletlerinin balangcndan, Osmanl Imparatorlu unun balangcna kadar yer alan siyasi, dini ve kltrel geli meyi iine almaktad r. Bundan ba ka; Ann Arbor, Michigan niversitesi matbaas , 1934 de, Ars Islamic ( slam Sanatlar ) ismi altnda, alt aylk bir mecmuan n neredilmesini zerine alm tr ki, bu hareket gazetecilik sahas nda tam bir yenilik idi. Bir Trk olan ilk neriyat mdr mteveffa Dr. Ago Mehrut Ogles'in u szlerinden de anlalaca gibi, mecmua btnyle ve sadece, temiz bir maksat ve gaye ile slam sanatlarna hasredilmi ti: "Bu mecmuan n nairleri olan, Islam Sanatlar Aratrma SeMineri, Michigan niversitesi Gzel Sanatlar Blm ve Detroit Sanat Enstitsnn ba lca amac, slam Sanat ara trmalar= ilerletilmesi iin, nayak olmakt r." Dnyan n her tarafndan, birok sanat otoritesince bu biricik mecmua yoluyla yap lan stdne gayretler ile hrmete lay k hizmetlerin, bir gn tek ba na byk bir mracaat eseri halini alaca n anlyorum. 1954 den beri bu mecmua, Islam Sanatlar ismini brakarak ark Sanatlar (Ars Orientalis) ismini alm bulunuyor. Bu mecmuan n neriyat mdr Dr. Richard Ettinghausenle Freer Sanat Galerisinde, islam Gzel Sanatlar ile ilgili eitli meseleleri mnaka a etmek frsatn elde ettim. Burada unu zikretmeyi kendime bir vazife saymaktay m ki, halen bu Freer Galerisi bu hususta hakikaten byk bir hrete ula mtr Zira ark sanatlar iin, buras , Washington'da bir merkez olarak kabul edilmektedir. Bundan ba ka greceiz ki, Freer Galerisi, burada i aret edildi i gibi ilk nce, byk bir slam sanat eserleri kolleksiyonuna sahip olan, Detroitli bir kimse

25

tarafndan kurulmutur. Dr. Richard Ettinghausen'in halefi Dr. Oleg Grabar, Michigan niversitesinde Orta Do u tarihi ve kltr profesr olup bu eserlerin korunmas nda elinden geleni yapmaktad r. niversite ktphanesinde, Dr. Grabar' n yardm sayesinde, muhtelif slm yazmalarn' tetkik etmi bulunuyorum. Bu kolleksiyon her ne kadar, henz ok byk deilse de yine olduka nemli baz seriler buldum. Mihr u Mteri adl eserin minyatrl bir nshas n Mn'imddin'in olu Naimddin, Auhdi'de 933 de yazmtr. Tahminime gre, Naimddin'in babas hakknda sahip olduumuz yegne malmat budur. Miss Guest, "iraz Resim Sanat" adl eserinde mnaka asn yapm olduu zere, o, irazl idi. Emir Hsrev'in eseri ise, tezhipi Sadrddin'in o lu Mridddin tarafndan yaz lmtr. Michigan niversitesi kolleksiyonu, zerleri XII. as rn ilk yars tarihlerini ve kfi yaz lar havi, Fatmiler'e ait a a oyma eserleri de iinde bulundurmaktad r. Bu ok kymetli neriya t, slam gzel sanatlar bakmndan, hakikaten ok lzumlu olup, bilhassa onun XV. ve XVI. ciltleri ve Ars Orientalisin yeni serileri, Amerika'daki Islam sanat eserleri kolleksiyonlariyle geni bilgileri iine ald klar iin, dikkatli bir al ma istemektedirler.

26

MISSOURI Missouri, Kansas City ve St. Louis Mzeleri. Missouri devletinde, Kansas City ve St. Louis mzeleri ok mstesna bir yer igal ederler. 'zellikle, Msr, Iran, Japon eserlerine ait kolleksiyonlar olmak zere, sanat n btn dallarna ait birok eserleri sinelerinde barndrrlar. Islm devrine ait Iran kilimleri de vard r. St. Louis ehir Sanat Mzesi dokuma eserleri blmnde, arabeskleri ve arma eklinde tanzim edilmi hayvanlar bulunan ipek kuma paralarn ; Kk Asya meneli, kfi yaz dan mlhem el eklindeki k eli motiflerle tezyin edilmi kenarlar olan, Trk ii madalyonlu seccadeyi; XV. asra ait, IspanyolMoresk blmeli seccadesini mahede ettim. St. Louis ehit Sanat Mzecinin yaknda elde ettii Hind minyatrleri aras nda, Babr' takip eden ilk drt imparatorun portrelerini temsil eden, drt resim bilhassa alka ekicidir. Bunlar n her biri, kompozisyon bakmndan ayr ayrdr. Portreler u ahslara aittir: Hmayun (153o-39 ve 1555-56), onun o lu Ekber (1556-1605), Ekber'in o lu ve byk bir sanat hamisi Cihangir (165-37), ve yine bir sanat hamisi olan, Cihangir'in o lu ah Cihan (1628-58). Chicago'da mnteir, Yakn Dou Tetkikleri Dergisinde (1956) Mr. Alvan C. Eastman bu resimler hakk nda bir makale yazm tr. Kansas City'de, William Rockhill Nelson Galerisi, k rmz renkli ve cillanm, srl beyaz sathl bazi seramik rneklerini de ihtiva eder. zerinde kabartmal kfi dekoratif yaz lar olan, XIII. asrda Niapur'da yaplm bir testi; parlak s rh bir tabak; ah Abbas devrine ait alt n sars zeminli ve Aa Mahmud imzal ipek hallar; Islmn ilk devirlerine ait baz mlekilik rnekleri _gibi.

NEW JERSEY Princeton niversitesi Ktphanesi Garrett Kolleksiyonu. Princeton niversitesi Ktphanesindeki Garrett Kolleksiyonu, baz esiz ve nadir eserleri ihtiva etmesinden dolay mehur olmu tur. Bu kolleksiyon, Princeton niversitesinin bir mtevellisi olan, Baltimo e'lu Mr. Robert Garrett'e aittir. Amerikan Oriental Cemiyetinin 167. toplantsnn, 24-26 nisan 1957 tarihleri aras nda, Princeton'da yap lmas mnasebetile, ktphanedeki bu kolleksiyonun beni alkadar eden yazmalar n tetkik imkan n buldum. Dr. A. Guillaume bu toplant da, buradaki Garrett kolleksiyonunun Yahuda blmndeki bir yazma ile ilgili ve Peygamberlerin ifadelerindeki eytani Deitirmeler konusunda bir tebli vermitir. Bahis mevzuu yazma al-Kurani (l. to /1697)nin kk bir eseri olup, dorudan doruya Kur'an n 53. Sresindeki metinle ilgilidi . Zannediyorum ki Prof. Guillaume'nin burada bulmu olduu bu yazma, bu konuda telif edilmi tek eserdir. Bu kolleksiyonun 4.50o kadar Arapa yazmadan meydana gelmi bir katalou, Prof. Philip K. Hille tarafndan toplanm ve baslm ise de dier blmler henz haz rlanmaktad r. ahsen ben bir sre nce, bu kolleksiyonda bulunan Zafername'nin, yegane yazma nshas hakknda Urdu dilinde bir yaz yazmtm. Bu kitap erefddin Ali Yezdi'nin olup, hicri 812 tarihinde Sultan Ebu-lGazi Hseyin Mirza Baykara iin ir Ali tarafndan yaz lmtr Bu kitap, Hindistan Mool imparatorlar nn ktphanelerinde, Ekber, Cihangir ve ah Cihan' n kendi imzalarn da ihtiva eden bir eser olarak kalm tr ki, bu hakikati kitabn son sayfas ispat etmektedir. Buradaki harikulade minyatrler, her ne kadar ismi resimler zerinde grnmyorsa da, hakl olarak Bihzad'a atfedilmektedir. Bunun zerine, Sir Thomas Arnold, bir monografi yazm tr. Bu kolleksiyonda, Emir Hsrev'in Ali el-Hseyni tarafndan Herat'ta 93o h. de yaz lm manzum bir eseri de bulunmaktad r. Bu yazmada sekiz tane ok gzel minyatr bulunmaktad r. Hamse i Nizami'nin bir nshas, 20 evval 849/1445 de Eberkuh kasabas nda kat tccar olup, "Ka'azi" diye anlan Mahmut bn Muhammed bn Yusuf et-Tsteri tarafndan yaz lmtr ehname'nin son sayfasnn bir
-

28

yazmas, ok nemli baz bilgileri ihtiva etmektedir: Buhara'n n ktibi Mir Kolangi'nin yeeni Mir Arab' n olu Mir Mah'n eliyle Semerkant'da Talfik civarnda too9/1600 yl safer ay nn sonlarna doru tamamlanmtr. Geni ebatda olup ekserisi Mo ol ekolne ait minyatrleri ve yaz rneklerini iine alan bir albm de, yine ok me hurdur ve iindekileri baka hibir yerde elde etmek imkan yoktur. Bu albm, Mir Ali ile Sultan Ali Mehedi'nin yaz rneklerini, "Valyet" imzas n veya ba ka imzalar tayan baz minyatrleri, ah Devle ve eyh Ferid'in portrelerini ihtiva etmektedir. Yapraklar n bir ksm hakikaten fevkalade olup, bir ksm da sahte gibi grnmektedir. Hamse-i Esefin de hakikaten ok nadir bir yazmas bulunmaktadr. inde, Rza Abbasi'nin slbunda yaplm bir ksm minyatrler vard r ki, Herat'ta io54 h. de meydana getirilmitir. 1939 da Garrett kolleksiyonunun Farsa, Trke ve Hinde yazmalarnn tavsifi Katalou ve Princeton niversitesi Ktphanesindeki Baz Minyatrler adli kitap, Philip H. Hille'nin bir nszyle M. E. Maghadam ve Y. Aramjam tarafndan neredilmitir. Bu kitap, en nemli resimli yazmalarn tavsifini ihtiva etmektedir.

29

NEW YORK EHRI New York Pierpont Morgan Ktphanesi. Mteveffa Mr. J. Pierpont Morgan, 9o7 de kendi zel kolleksiyonunu umumun istifadesine arzetmi ve 'kolleksiyon bugn bu isimle anlan ktphane haline gelmitir. 29-33 East 36 th. Street. New York adresindeki binas, zel olarak italyk Rnesans slbunda yap lan bu ktp haneye, bugn Bat dnyasnn sahip olduu en gzel mimari eserlerden bir tanesi gzyle baklmaktadr. Bu ktphane, her ne kadar Avrupa lisanlarnda yazlm, sslenmi ve resimlendirilmi eserlerin en gzellerini barndrmakta ise de, minyatrl ve tezhipli arapa ve farsa, nemli ve ok nadir baz yazmalar da iinde bulundurmaktadr. Sanatkrane sslerle birlikte, kitap ln gelimesini inceleyen bilginler, burada kendi sahalariyle alkal pek ok malzeme bulabileceklerdir. nk bu ktphanedeki ba lca kolleksiyonlar, M sr'a, Eski Yunan'a ve ba kalarna ait papiruslar iine almaktad r. Ortaa ve Rnesans yazmalar VI. aAr ile XVI. as r arasna aittir. Bas lm kitaplar, Avrupa'da matbaan n balangc ( 45o)ndan, XX. asra kadar olan devri kaplar. Madeni kitap mahfazalar da dahil olmak zere, kitap ciltilii VIII. asrdan XX. asra, sanatkrlar taraf ndan yaplan yal ve sulu boyadan gayri sanat eserleri, XIV. as rdan XIX. asra kadar devam etmektedir. Dioscorides'in Materia Medica adl eserinin Yunanca ahane bir yazmas, muhtemelen Istanbul'da Kostantin Posphyragenitus (912-959) zaman nda yazlmtr. 385 varakl k, birok faydal minyatrleri ihtiva eden bir yazmadr. Minyatrlerin bir k sm ematik ve koyuca boyanm nadir ayn cinsten nebat ve hayvan sahnelerinden te ekkl etmektedir. Bunlarn yunanca izahlar ve arapa kar lklarmn Arap harfleriyle gs terilmi olmas bu ok nadir yazman n ya buna benzer arapa baz eserlerin tercmesi oldu u veya bunu meydana getiren sanatkr n bunlarn karlklarna vakf bulunduu veyahut kendisinin bir Mslman oldu u kanaatm uyandrmaktadr. bn Bahtiu'nun arapa Menai? ul-Hayavan adl eserinin Abdul-Bedr tarafndan yaplan farsa bir tercmesi, Mo ol fatihleri namma 30

yazlm bilinen ilk yazmalardan birisidir. nsznde ifade edildi i gibi bu kitap 295 - 13% y llarnda hkm srm olan, Gazan Han'a hediye edilmi tir Tebriz yaknndaki Maraga'da ems'd-Din bn Cacau'd-Din ez-Zushaki iin yaz lmtr 3oo yllarnda Mevlana Hasan bn Mustafa, bu kitaba sahip olmu tur. Teknik bak mdan bu kitap, Mezopotamya veya Ba dat ekolne atfedilmi tir. Bu mehur yazma Iran-Mool ekolnn elde mevcut en eski rne idir. Yazma zerinde birok sanatkarlarm eme i vardr. Fakat ayn arapa Natu'l-Hayavan ve Menafi (nr. 2784) eserinin Londra, British Museum'daki nshas nn resimleriyle bunlar karlatrdmzda, zaruri bir ilgi gryoruz. XIII. asra ait Londra nshas daha tabii bir durumdad r. Ayn kitabn, mehur iki nshas daha vard r ama bunlar arapad r. Bunlardan birisi Paris Milli Ktphane'sinde (MS Ar. 2782), di eri Princeton niversitesi Ktphanesi Robert Garrett kolleksiyonundad r (2038). Bununla beraber, Pierpont Morgan ktuphanesinde bulunan ve birok minyatrler ihtiva eden farsa yazn ann yegane nsha oldu u ve hayvanlara ait tasvirleri konu edindii bir gerektir. Dr. Richard Ettinghausen, Londra'da, Paris'te ve Princeton'da bulunan arapa yazmalar n, Pierpont Morgan ktphanesindeki farsa Menafiu'l-Hayavan'dan tamamen ayr olduu kanaatindedir. Zaten farsa nshamr , takriben 1295 de kendisinden tercme edilmi olduu dier bir arapa nshaya kadar gitti i aikardr. Mamafih, memnuniyet veren bir olay da udur ki, bu yegane farsa nshaya ait, zerleri resimli yz kadar yaprak burada muhafaza edilmi tir. bn Bahtiu'nun Menafiu'l-Hayavan'nn minyatrl bir yazmas ndan bir ksm yapraklar, keza A. B. D. de Mrs. Cora Tunker Burned, Mrs. John D. Rockfeller ve H. Kevorkian kolleksiyonlar nda da bulunmaktachrlar. Astroloji ve kehanet konusunda, stanbulda 1582 y lnda haz rlanm olan Trke bir risale Mallali es-Saade ve Menabi-es-Siyade adn tamakta ve 'keza Pierpont Morgan ktt phanesinin byk bir servetini te kil etmektedir. Aye Sultan'a ithaf u ekildedir: "Do unun erefi ve han m efendisi, an ve asalet sahibi, mbeccel sultan, ltufkar, u urlu saltanatn haremlerinden birisi saltanat bahesinin hamisi, devlet ve izzet bahesinin gl, ihtiaml tacn kymetli incisi, sadakat gerdanl nn parlak mcevheri, Osmanl hanedan nin bu gzidesinin ktpharesine..." Aye Sultan, he iz tesbit edilememi tir, fakat muhtemelen Murat III'n hareminden bir han md . Minyatrler, mneccimli e ait garip hayallerdir. Bunlar , efsanevi acibeler ve t lsmlaryle birlikte e itli semavi yaratklar takip etmektedir. Byle Trk minyatrleri ok nadirdir. Pierpont Morgan ktphanesi mdr Miss. Meta Harreen'e ok minnettarm. Kendileri ki:tphaoenin ahsi sahamla ilgili baz nemli kalemlerini bana nazik bir ekilde gsterdi ve yine bana bu me hur ktphanenin tarihiyle ilgili baz neriyat da vermek ltfunda bulundu.
'

31

New York ehri, Metropolitan Sanat Mzesi. Bugn, bu mze btn A. B. Devletlerinde ok zel bir yer i gal etmektedir. Sahip oldu u yegane kolleksiyonlardan tr ona "standart bir mze" ad n verebiliriz. 1870 ylnda kurulmutur. imdi eitli kolleksiyonlar 5.00o yllk bir zaman kaplamakta ve Msr, Babil, Asur, Yunan, Roma, Yakn ve Uzak Dou, Avrupa ve A. B. D. sanatlar n temsil etmektedir. Bu eserler, mimariyi, heykelt ral, resmi, matbuay, serami i, cam, aa ve madenden yap lm eyay dokuma sanatlarn, silahlar ve musiki aletlerini iine almaktad r. Brada, dorudan doruya slam sanatlariyle ilgilendi im iin, daha ok alkam, mzenin birinci kat ndaki Yakn ve Orta Do u Galerilerindeki sanat eserlerine hasredilmi tir Bu blmn mdr Dr. Maurice S. Dimand 1944 de " A Handbook of Muhammklan Art" adyla nerettii eserde, mnhasran bu mzenin kolleksiyonlar n esas almtr. Dr. Dimand bu kitabnn nsznde, u doru mtalay ileri srmt: "Bu kitabn ilk basm, 1930 da islm Dekoratif Sanatlar El Kitab ad altnda yaplmt . O tarihten beri, Metropolitan mzesi slam eserleri kolleksiyonlar , elde edilen ok say da nemli eserlerle ylesine zenginle mitir ki, bugn dnyann en ileri gelen mzelerinden biri say lmaktad r..." Bu el kitab 13 blm iine almaktad r: Tarihi giri , 2 slam sanatn n menei, 3 Duvar ve minyatr ressaml , 4 Yaz sanat ve tezhip, 5 Kitap ciltilii, 6 Ta ve al heykeltral, 7 Aa oymacl, 8 Fildii ve kemik oymacl, 9 Maden iilii, o inicilik, i Cam ve kristal iilii, 12- Dokumaclk, 13 Halclk. Ksacas Dr. Dimand, bol resimli el kitabnn hemen hemen 35o sayfas n , ok beenilecek bir ekilde, mzenin kolleksiyonlarna hasretmi ve gzel sanatlar tarihinin btn devir ve merhalelerinin islami bir gr ten, mnaka asn yapmak iin mze dndan da baz eserleri bulup kartmtr. Mamafih, burada i aret edilmesi gereken husus, yukar da ad geen el kitabnn baslmasndan, yani 1944 den sonra mzeye birok kolleksiyonlar n ilave edilmi olmasdr. Bu kolleksiyonlar, mdr yard mcs Miss. Hannah E. McAllister'in refakatinde burada tetkik ettim. Bir zamanlar ah Cihan albmnn bir blmn te kil eden, byk ebatda 4o minyatr imdi burada bulunmaktad r. Bunlarn ou Londra'da Chester A. Beatty kolleksiyonundad r ve orada Sir Thomas Arnold ve Mr. J. V. S. Wilkinson'un idaresinde neredilmitir. Onun 9 yapra , Washington Freer Sanat Galerisi tarafindan elde edilmitir. Metropolitan mzesinde bulunan bu yapraklar, Mool saray sanat nn en yksek derecesini temsil etmekte ve byk essamlarm, tezhipilerin ve hattatlar n bir ksmnn eserlerini ihtiva etmektedir. Bu sanatkrlar: A a Rza, Ebu'l-Hasan, Mansur, Murad, Manohar, Belchand, Govardhan, Nanah, Bichitr, Lalchand, Ha im, 32

Bishandas, Padarath, Fathmohd, Chitarman ve Muhammed Alem'dir. ah Cihan' at zerinde gsteren bir portre, imparatorun ok gzel bir resmi olup, Bhag tarafindan resmedildi i, zerindeki isimden anla lmaktadr. Tahminime gre bu da, ah Cihan' n albmnn bir paras n tekil etmekteydi. Mze bunu, Kevarkian kolleksiyonundan elde etmi tir Bu minyatrler, ekseriyetle Mo ol sarayna mensup kiilerin portrelerini gstermektedir. Mesela onlar n bir ksm : Abdullah Han, elinde bir Afganlnn ban tutmakta olan Bahadur Jeng, nayet Han, Cemal Han Karaval, Abd'l-Halik, slam Han, Raca Sraj Sing Rathor, Muhabat Han, Rana Amar Sing'in olu Bhim Kanvar, Jodu Rai Dekani ve brahim Adil Han. uras bir gerektir ki, selefleri gibi bir sanat hamisi olan ah Cihan' n hkmdarlnda, Mool mimarisi en yksek derecesine ula mtr. zellikle mimari sahas nda Agra'daki Tac Mahal'in meydana getirilmesiyle, bu sanat kendinden ncekilerin hepsini gemi tir. ah Cihan' n sevgili ei olan Mmtaz Mahal'in hatras iin beyaz mermerden yaplan bu mezar an t, bugn sadece mimar; meziyetlerinden dolay , dnyan n en stn eserlerinden birisi say lmaktadr. Mzenin son kazanbn. arasnda Seluklulara ait oymal ve kabartmal tahta ileri, hakikaten ok nadir rnekleri te kil etmektedir. Mamafih, bu mzede bulunan ve el kitabnda baslm olan sanat eserlerine sathi bir nazar atfetmek, onlar n birok gzel takmlarnn, hakikaten yegane eserler oldu unu ve bizim tarthimiz hakk ndaki ara trmalarda birok bo luklar dolduracaklar n gsterecektir. Bunlar aras nda: spanya mami Medresesinin 1354 tarihli ivi ili mihrab ; Memlkler devrine ait, zerlerinde tarihleri, sanatkarlarn isimleri ve sahipleri yaz lm cami kandileri; Trk hkmdar Kanuni Sultan Sleyman (152o-1566)ln tu ras, nestalikin en gzel ekliyle, Ktip Ali el-Hseyni tarafndan yazlm, yaz sanat hakkndaki bir risalenin mzehhep iki yapra . Teessf edilecek bir husus : Bu eser;n geriye kalan blmnn, hibir yerde teferruat gsterilmemi olmasdr. Aksi takdirde hattatlar n hayatlar hakkndaki tetkikimizde yolumuza kan birok glkleri zm olurdum. Birok resimli ve tezhipli yazmalar aras nda, Nizami'nin Heft Peyker'inin 8 minyatrl bir yazmas bulunmaktad r. Bu kitabn son sayfas ok ilgi ekicidir. Ktip Ezher tarafindan g88 tarihinde yaz lm olduu burada belirtilmektedir. E er bu ha ttat, Ezher'i, me hur Sultan Ali Mehedrnin hocas ve Mevlana Cafer'in talebesi olan ve 88o de Me hed'de len Mevlana Zahiruddin Ezher olarak kabul edersek burada verilen g88 tarihi yanl olmaktad r. Bence bu tarih, onun lm tarihini do ru olarak bilmeyen bir kimse tarafindan bu hale konulmu olsa gerektir. Dikkatli bir al a trma, bu hakikati ortaya koya cakt r. Bununla ber,ber yazman n hakiki olduunda hi phe yoktur. Bu yazma, imparator Ekber'in ktphanesinde kalm tr. Zira onu, ktphanecisi Muhib Ali, imparatora mtalaa etmesi iin 33

hediye etmiti Bu olay Lahor'da hkmdar n tahta knn 4o. ylnda olmutur. Bundan iki yl sonra, saray sanatkrlar atlyesi memuru tarafndan tekrar imparatorun dikkat nazar na arzedilmi tir. Bu memur, Ekber'in "Din-i Ilhi" ad verilen saflama sisteminin drt merhalesini kabul eden bir mridi idi. Ekber'in saray nda Destan- Emir Hamza adl kitab yaz p resimleyen Hoca Abds-Samed'in o lu erif ve ktphaneci Muhib Ali'nin mhrleri burada bulunmaktad r. erif, Ekberin atlyesinde alan bir memur idi. Yine ayn sayfadaki bir not, bu yazma= ilk nce Mn'im Han- Hann'a ait olduunu gstermekte ve stelik bu yazma= ba tarafnda, dekoratif bir madalyon bulunmakta ve iinde, bize, bu kitabn Mn'im Han- Hann tarafindan Dnyan n Sahibine -ki bu tabirle Ekber'in kastedildi i mnasn anlyorum- hediye edildi i belirtilmektedir. Onun , daha nceki hayat n izlediimizde, 961/1553 de Kbil'de Prens Ekber'e mrebbi (atahk) tayin edilmi olduunu grmekteyiz. Bu olay Hmyun'un kaybetti i imparatorluu kazanmas ndan hefnen sonra olmu tur. Mn'im Han, hakiki meziyetlerinin kuvveti ile Han- Hann rtbesine ykselmi tir. Bu ahs, 983/1575 tarihinde lnceye kadar Ekber'in saray nda, ok aktif bir rol oynarn tr. Zannediyorum ki onun lmnden sonra bu Heft Peyker yazmas, Ekber'in imparatorluk ktphanesine intikal etmi ve orann ktphanecisi tarafindan da Lahor'da imparator n 4o. yl dnmnde, yukar da iaret edildi i gibi, resmi mlkatta kendisine hediye edilmi tir New York ehri, Amerika spanyol Cemiyeti. Cemiyet, 1904 de, Ispanyol as lb halkn kltrn koruyacak bir ktphane ve mze kurmak gayesile tesis edilmi tir. Kitap ve sanat eserleri kolleksiyonlar, New York Amerikan Nmizmatik CeMiyeti binas bitiiindeki esas binada muhafaza edilmi tir. Yazma lariyle beraber, oo.000 cildin zerinde kitap ihtiva eden ktphane, Ispanya ve Portekiz sanatlar , tarihleri ve edebiyatlariyle ilgili ara trmalarn nemli bir merkezidir. Keza, Ispanyol-Moresk tarihi ve kltr sahas nda da ktphane ok zengindir. nk, ba ka hibir yerde bulunmayan birok nmuneler burada bulunmakta olup, bu zel konuda yaz yazmak isteyenler, mutlaka bunlara dayanmak zorundad rlar. Mze Kolleksiyonu. Fildiinden mamul, X. asra ait, spanyol-Moresk bir kutu zerine hakkedilmi kadn resimleri -Kurtuba blgesindeki Medinetu'z-Zehra'dan oluu ayr nemi haiz olmakla beraber- bu devrin bir sergisini te kil etmektedir. spanyol cilh lclekiliire ait eserler de 5o paray genektedn'. Dokuma eserlerinden te hir edilenler, XIII. ve XIV. asra ait Ispanyol-Moresk ipeklilerini, altn ve gm yaldzl kumalar, XV. ve 34

XVI. asrlarda yaplm kadife kumalar takdim etmektedir. Amerikan spanyol cemiyetinde muhafaza edilen, Islami kltre ait rneklere de rastlamaktayz. Bunlar, zerlerinde kfi tu ra eklinde dekoratif yaz lar ve dier Arap yaz eitlerini de tamaktadr. Baz larnda, sahiplerinin ve bunlar yapan sanatkrlarm isimleri ve yap l tarihleri bulunmakta, bir ksmnda da baka tarihi bilgiler verilmektedir. Bundan ba ka, Hristiyan-Gotik tarz ile, Islmi arabesk tarz nn birbiriyle ok sanatkrane terkip edildi i ve bir zaman Baeza Katedralinin mihrabna ait bulunan, baz doramaclk rneklerini de burada grmekteyiz. Arapa mezar ta larn ve Tuleytula .ve Sevilla'da yap lm duvar inilerini iinde bulunduran cemiyetin ikinci kat giri i, bat tarafta bulunan ve daha sonraki devre ait kk ya l boya resimleri tehir eden bir odaya kmaktad r. Fakat bu ksm, esasn, 51 adet arapa yaz l tan tekil ettii, Islamn eski zamanlama ait nemli bir kolleksiyonu ihtiva etmektedir. Bir istisnas ile, btn yaz serileri mezar ta larndan ibarettir. Onlar, hicri IV, V. ve VI. as r, mildi X, XI. ve XII. asrlara ait tarihleri tamaktadrlar. En eski tarih 312/924, en son tarih ise 528/1133 dr. Bu talar, sylendi ine gre, spanya'mn Almaria ehrinden 1914 senesinde getirilmi tir. Buras, spanya'nn gneyindeki mehur ehirlerden birisidir. Mslmanlar, bu ehri balangtan itibaren ellerine geirmi lerdir. spanya tarihinde, Mslman devleti Beni Nasr (1232-1492) zamannda yine bu ehir, Kurtuba-Endls krall mn dou paras snrnda, Malaga ve Kartagena aras ndaki sahil zerinde bulunmakta idi. Araplar zaman nda bu ehir, spanya'nn en nemli Akdeniz liman idi. Kurtuba Halifeli inin yklmasndan sonra, devam eden bn Sumdih adl kk kralln (ro4 --rog ) da bakenti bu ehir idi. Bu sllenin idaresi altnda, spanya'n n kltr merkezlerinden biri olarak geli en Almeria, spanya-Moresk mezar sanat na iki zel tarz kazand rmtr. Birincisi, Almeria tarz , dieri de prizmatik mezar ta lard r. Malzeme mermerdendir ve ekseriya kal n dilimli dik drtgen eklindedir. Kfi tarz ndaki arapa yaz lar, oyma ve kabartma olarak yaz lmtr Baz dilimlerde, bordr ve yukar ksmlar asma dal veya bir zincir eklindeki yivlerle sslenmitir. Bunlar zerindeki kfi yaz y her zaman okumak kolay olmamaktad r. Bu yaz lar Kur'an- Kerimden alnmtr. Bu yaz lar, tarih bak mndan fazla bilgi vermemektedir. Zaten mezar kitabelerinden ve onlar n .yapl gayelerinden fazla bir ey beklemek de doru deildir. Onlardan bir tanesi, bir k sm mahalli tarih bilgilerini ihtiva etmektedir. Bu, bnSumdih sllesinden, XI. asr n sonunda Volenicia'nn hkmdar Gzi bn Tahliaf'in ye eni olan bir prensesin rnezar chr. Yaz bir vezire aittir. Bu mezar ta larnn altnda gml olan kiilerin, mreffeh tabakalarla yak nl bulunduu inkr edilemez, nk
,

35

fakir kimseler, byle lks mezar ta larna ok zor sahip olabilirler. Bu kimselerin bir ksm, kendilerinin eski Arap kabilelerinden geldiklerini de ileri srmektedirler. New York ehri, Amerikan Nmizmatik Cemiyeti. Bu cemiyet, 1858 de madeni para ve malzemeyi toplamak, onlar korumak ve bunlar n tarihlerini ve ilgili dier konular aratrmak amacyla kurulmutur. Cemiyet, New York'un Manhattan blgesinin meskn ksmndaki bir mzeyi ya atmaktad r. Cemiyetin brolar, kolleksiyonlar ve ktphanesi ayn yerde bulunmaktad r. Kolleksiyonlar ba langlardan itibaren, modern alar model ve dekorlar na kadar, btn milletlerin ve devirlerin madeni paralar n iine almaktad r Camli dolaplar ndan alnan semeler, bir sergi halinde te hir edilmektedir. Cemiyet, nmizmatik notlar ve monografileri, meskkata ait literatr ve nmizma tik al malar neretmektedir. Bu cemiyet, btn keyfiyet ve kemiyet bak mlarndan, madeni paralarla u raan benzeri kurumlardan ileri bir durumdadr. Bu cemiyeti ziyaretim s rasnda, slami para kolleksiyonlar ile ok ilgisi olan Dr. George C. Miles'le tan trldm. Bilhassa islami madeni paralar ba ta gelmek zere, bana, cemiyetin camla dolaplar= gstermek ltfunda bulundu. slam hkmdarlarna ait ok nadir bir k sm madeni paray v.b. bana gsterdi. Not edilme e deer olanlar arasnda; Gazneli Mahmud'un, Lahor'un zaptedilmesini tamamhyarak bu isim yerine oraya Mahmudpur adn vermesinden sonra, orada bast rm olduu paralar zikredebiliriz. Bu madeni paralar, mutat lakaplanyla beraber, halifenin ve Mahmud'un isimlerini ta maktad r; el-Kadir Billah Yemin'udDevle Emin'l-Mlk Mahmud, darphane ismi; Mahmudpur ve 4.18 ve 4.19 h. tarihleri.'Bu paralar n arka yzleri ve kenarlar , ayn isim ve lakaplar tamakta ve devnagiri yaz tarz ile yazlm bulunmaktadr. Dr. Miles yine bana, zerinde arapa harflar bulunan ve benim iin tamamen yeni olan, bir ksm cam arlk llerini de gsterdi. stelik, sadece bu cemiyetin idarehenesinde elde edilebilen, ntnizmatiklerle ilgili baz nemli takmlar burada tetkik etmek frsatn buldum. Madeni paralar hakknda, slam tarihi sahas ndaki birok eserlerden Dr. George C. Miles'in iki eserini misal olarak verebiliriz; Nadir slam Madeni Paralar (Rare Islamic Coins) ve Rey Nmizmatik Tarihi ( Numismatic History of Rayy) cemiyet tarafiriclan bas lm olup, slam milletleri tarihi ile ilgili olanlara bilgi vermek iin burada zikredilme e deer kitaplard r. O, ok kere bu ne riyat, Amerika Nmizmatik Cemiyeti kolleksiyonunda bulduu madeni sikkelere dayam tr. Rare Islamic Coins kitabnda takdim etti i bir madeni para (77a) da unlar yazldr : Debal Darphanesi, Emevi devrine ait, tarih 85 h. senesi. Bu mmkn olabilir. 36

Byk fethin bir neticesi olarak, Mslmanlar n byle bir yaylmaya nail olmalaryla, Araplar, madeni paralar n burada, imparatorluklarm n bir paras olan bu blgede, Debal adl darphenede bast rmlardr. Bu hakikaten byle olmu tur, fakat maalesef, Mslmanlar n ilk madeni paralar, tam mnasiyle nadir bulunmaktad r. Bununla beraber, Dr. Miles'in bu eserine k sa bir bak, bize unu aklyor ki, bu eser, Islami meskktn ilk blmndeki nadir sikkeleri ele almaktad r. I-Para basma reformundan nceki devre, Sasani ve Bizans taklidlerini iine almaktadr. 2- Emevi para basma: reformu ncesi, 3- Abbasi para basma devri. Mslmanlar n bu ilk madeni paralar , bugn aklanmalar ok zor olan acayip ekiller ve sembolleri havidirler. Byle meskkt rneklerinin ok nadir oldu unu zannediyorum. Dr. Miles tarafndan anlatlan meskkt darphanelerine gre, islm imparatorlu unun bir haritasn izecek olursak, phesiz ok enteresan neticelere ula rz. Dr. Miles'in dier byk eseri: Rey Numizmatik Tarihi, bu bakmdan nemli bir merhale te kil etmektedir. Bugn yapt aratrmann doru olarak tarihini tesbit etmek istiyen Islam tarih ve kltr ara trclar, bu eserden msta ni kalamaz ve bu eser sayesinde birok m kllerini kolaylkla halleder. Araplar n fethinden yani hicri I. as r (mildi VII. asr)dan, VII. h. (XIII m.) as rda Moollarn tahribine kadar Iran'da Medya veya Cibal blgesinin ba kenti olan Rey (eski Phages) ehrinin btn tarihi nemi bu eserden anla labilir. Kitab n nsznde Dr. Miles yle sylemektedir: "Tarihin hibir devrinde paralar n hizmeti Islam paralarnn slam tarihine olan hizmeti kadar byk olmam tr. Rey ehrine bakt mzda, hemen hemen btn tarihi hadiseler, veya en az ndan btn siyasi, olaylar, Rey darphanesinin bast paralarda kendini gstermektedir. Tarihi, kronoloji maddelerinde, bu meskkt n, en az Taberi, bnu'l-Esir ve bunlar n kaynaklar kadar, dorulua ahitlik etti ini grecek ve phesiz memnun olacaktr. Biz sadece, ok nadir olarak, arapa ve farsa yazarlar n, hadiseler silsilesindeki kendi kay tlarnda yanllk yaptklarn grmekteyiz. Yan lm olduklar yerlerde, genel olarak bu tarihiler, a da siyaset adamlar nn karklklarndan dolay, yeteri kadar mazerete sahip bulunmaktad rlar". Dr. Miles tezinin sonlarnda, elde edebildii btn matbu malzemeyi tetkik ediyor ve ahsen daha ileri giderek, bu ara trmay, eitli daha byk meskkt dolaplarna da te mil ediyor. Islm n ilk drt halifesinin isimlerinin meskkt zerinde ilk defa grnmesinin, Mo ol lhanh Sultam Ebu Said (717-722) devrinde ba ladn sylemeye kadar gitmektedir. Hemen hemen ayn alarda bu isimler, Hindistan'daki Tuluk sllesinin paralarnda da grlmektedir. Bu, devlet politikas nn dine kar bir nevi ifadesi idi. Dr. George C. Miles' n nemli bir tebli takdim etti i, New Jersey, 37

Princeton'da yap lan Amerikan Oriental Cemiyetinin 6o. toplantsnda hazr bulundum. Dr. Miles, Girit Emirinin Nesebi, The Genealogy of the Amir's of Crete adl bu tebliinde, Amerikan kolleksiyonunda bulunan numizmatik delillere da yanmtr. O, "Yakn zamana kadar, Girit'in Arap emirlerinin isimleri hakk ndaki bilgimiz, Arap ve Bizans tarihlerindeki ksa notlardan karllyordu. Bizans tarihleri, Yunanca tercmelerde zorlukla tamna bilen birka isim vermektedir. 1954 de Dr. John Walker, daha nce yanl olarak ba klarma nisbet edilmi muhtelif meskkatn Girit emirlerine ait ,olduklar n tehis etmitir; 1956 da Mrs. U. S. L. Welin, baka bir madeni paran n, son emire ait olduunu tehis etmitir Dr. Walker ve Mrs. Welin bu isna tlarm esas zerinde, emirin nesebini yeniden kurmaya te ebbs etmi lerdir. Bu yaz larn muharriri, bizzat Girit'te daha fazla numizmatik deliller toplam tr ve ite burada baz yeni isimler takdim ediyor ve tekrar gzden geirilmi bir ecere teklifinde bulunuyor" demektedir. Orada Michigan eniversitesinden Dr. A. S. Ebren-Krentz taraf ndan buna benzer baka bir tebli de okundu: bal ; Badat Abbasi Darphanesinin A rlk ve Gzellik Standardz, The Weight and Fineness Standard of the Abbasid Mint of Ba dad idi. Tebli sahibi, A. B. Devletlerinde bulunabilen malzemeye da yanm ve u ,neticeye ula mtr: "Ba dad darphanesinde baslan dinarlarn l ve tart larna ait grn lerinin usule uygun bir tetkiki, Abbasi halifeli inin para siyaseti zerine enteresan bir k tutacaktr. Abbasi rnekleri ile Fat mi rnekleri arasnda yaplacak bir karlatrma, Msr'da baslan dinarlar n, Badat'da bas lan ada dinarlara nazaran a k bir stnl olduunu ifade eder." New York ehri, Brooklyn Sanat Mzesi. Bu geni mze, 1889 ylnda kurulmutur. Btn kolleksiyonlar, tarihi sraya gre, kat kat dzenlenmi tir. 2. kat Iran, Hint, in ve Japon kolleksiyonlarn iine alr. ok ksa bir sre iinde Amerikan kolleksiyonlarnn, bir hayli yegane nadir nshalar iine alarak, Avrupa kolleksiyonlarn gemi olmas, Islam sanatn beenenleri artacak bir durumdur. XVI. asrda Hindistan'da Hmayun ve Ekber'in saraylar nda hazrlanm olan Emir Hamza'nn Sergzeti, Romance of Amir Hamza adl kitabn, resimli nadir nshalarndan baz yapraklarnn Avrupa'da Viyana, Paris ve Londra'da bulundu unu biliyoruz. Amerika'da, bu kitab n baz sayfalarn grmek imkann elde ettim. Bu mzede bulunan yapraktan baka, Massachusetts Cambridge Fogg Mzesindeki Mr. Stuart C. Weleh hulusi kolleksiyonu ve Philadelphia Umumi Ktphanesinde de baz yapraklar bulunmaktad r Buradaki bu yaprak, heybetli ve cokun bir renklilikle, bycleri tedavi eden hekimi, Talut ve Argun taraf ndan emirin hapsedilmesini ve deyin hazineyi emire tekrar getiri ini gster38

mektedir. XVII. asra ait eserlerden, R za=i Abbasi tarafndan yaplan baz nadir nmuneler de vard r .ki, atn sulayan avcy v.s. gstermektedir. Bu mzenin dokuma kolleksiyonlar arasnda, XVI. asr n orta. larna ve Tebriz'e ait saray hal snn baz nadir paralar da bulunmaktad r. Dr. Phyllis Ackerman, onun nadir olu u zerinde unlar yazmtr: "Simetr; sebebiyle ift imi gibi dnlse dahi, bu paralar n hibiri btn bir hali tekiline kfi de ildir." Mackay-Getty halisi (No. 5) zerindekilerle, buradaki kanad insan eklindeki resimler kar latrlmaldr. Helezoni bordr, Londra sergisinde bulunan bir para ile umumiyetle ayn zellikleri ta maktadr ( Survey of Persian Art VI, Pl. i 184). Cenneti gsteren para, ayn konuya hasredilmi iki beyaz byk Tebriz d emesini hatrlatmaktad r ki bunlar Barron Hatvany kolleksiyonundad r. ( Survey of Persian Art VI, Pl. 1141); Tahran Milli Mzesindeki, Tebriz'e ait ipekli dokuma hali ile, Paris'in me hu Dekoratif Sanatlar. Mzesi'ndeki paray , ayn soydan sayabiliriz. ( Survey of Persian Art VI, Pl. 1156-57). Esas itibarile ayn sln kular, yine ayn atlas zerinde grnyorlar ve buradaki baz kadife kuma lar, ah Tahmasp zaman nda bakent olan Tebriz'e atfedilebilme-ktedir. nceleri bil, paralar Yenkes kolleksiyonunda idiler.
.

New York Umumi Ktphanesi.

Bu ktphane A. B. Devletlerindeki en eski ktphanelerden biridir. New York ehrinin tam ortas nda yer alm olmas bir talih eseridir. Zannettiime gre Washington Kongre Ktphanesinden sonra gelmektedir. Fakat, benim burada bizzat grm olduum gibi, bu ktphane, muayyen baz meselelerde daha eski ne riyat ihtiva etmektedir. Burada, Kur'an- Kerimin XVI. asrda Avrupa'da yap lm, Avrupa dillerindeki: tercmelerini de grmek imkan n buldum. Bir zamanlar Bombay polis dairesinde bulunan Dr. J. C. Mish'in idare etti i, bir arkiyat blm de burada bulunmaktad r. Kendileri, bu blm bana gstermek ltfunda bulundular. New York Umumi Ktphanesinde bulunan ve Arabistan, Araplar, Islam felsefesi, slam ilin-Ileri ve edebiyat ile ilgili eserleri iine alan listeler 1911 tarihini ta maktad r (Pts. I ve II). Arap iiri listesi (Ocak, 9o8), arapa dramlar (Nisan, 906), slam hukuku (Ocak, 9o8) tarihlidir. Bu listeler, Dr. Richard Gotheil'in idaresi alt nda, Miss Ida A. Pratt tarafndan hazrlanmtr Bu ktphanenin ark ve garp yazmalarn iine alan, yazmalar blmn de tetkik ettim. Arapa ve farsa yazmalar ok az idi. Bu yazmalar aras nda, Mslmanlarn spanya'daki hkimiyetlerinin ilk gnlerinde spanyol hususiyetlerini ihtiva eden Marib yazs ile, 1025/1615 de Muhammed bn Abdilaziz bn Ali elBalusi el Endelsi tarafndan yaz lm Deldilu'l-Hayrat nshas buldum. Yce hattat Sultan Ali Me hedi tarafindan yaz lm , Iran iirine ait 39

minyatrl dier bir eser iindeki minyat ler, sanatkr Mahmud Mazahah tarafindan da imza edilmi lerdir. Bu yazman n tezhipleri, tezyinat ve sanatkrane olan bordrleri hakikaten yegnedir. Metnin tezhipli ilk iki sayfas nda, imparator Cihangir ve ah Cihan' n el yaz larnn bulunmasndan ve ilk sayfann dnda, hkmdar ktphanelerine ait muhtelif mhrler ve tasdiklerin mevcudiyetinden, bu yazman n, ad geen Mool hkmdarlar nn ktphanelerine ait olduu anlalyor. Ac' ibu'l-Mahd ffikat' n burada te hir edilmekte olan ba ka bir nshas n da bulmaktayz. Bu hazinelerin New York d nda pek az bilinmekte olduunu tahmin ediyorum. New York, ehri, Sanat ve lim lerletme Cooper Bu birlik 1859 da bir ssleme sanatlar mzesi olarak kurulmu tur. Buradaki kolleksiyonlar n ekserisi, 5oo tarihinden zamamm za kadar olan devreye ait, dokumac lk, mobilya, aa ve madeni e ya, seramik v s eserlerden ibarettir. pek ve gm ibriimden dokunmu bir nmunede, iekli l a alar arasnda, kei da nda Leyl'nn Mecnul'u ziyaret edi sahnesi canland rlmtr. Bu nemli para, ok yayg ndr ve Survey of Persian Art (III, pp. 2o97-98, VI, pl. i o33) adl kitapta takdim edilmitir. Genel olarak XVI. veya XVII. asra ait oldu u kabul edilen, bir kadife kuma ta, iek am kantaron otu bulunmaktad r. ah Abbas I'in devrine ait bir atlas kuma rnei, deve zerindeki taht ravana binmi Leyl'mn, seyis tarafindan gtrlmesi manzaras n gstermekte, nebatlar, erkek geyik, arslan, di i geyik, da faresi gibi hayvanlar ihtiva eden resimler mehur dokumac Ghiath tarafndan imza edilmi bulunmaktadr. Bu, ayn zamanda, Sarre-Martin tarafindan, Meisterwerke Muhammad Anischer Kuust (III. pl . 198) ve Survey of Persian Art (III p. 2o95 VI, pl. o39-B) ald eserlerde neredilmitir. Mr. D. G. Shephered, 1943 tarihli "Cooper Union Chronicle" dergisinde "Cooper Birli i Kolleksiyonundaki spanyol-tslm Dokumalar " konusunda bir yaz neretmitir

40

Ol-II0 Cincinnati Sanat Mzesi: islni Minyatr Ressamlnn ilk rnekleri. slm minyatr veya resminin ,hl baki kalan ilk rnekleri sahasnda stanbul ktphanelerinden birindeki bir eser bizim imdad mza yetimektedir. Daha sonra, Dioscorides'in Materia Medica'snn 619/1222 tarihini tayan Abdullah bn Fazl tarafindan resimlendirilmi arapa tercmesi gelmektedir. Fakat, Amerikal zenginlerin, bu yne bile titiz bir alka gsterdiklerini grnce memnun olmaktay z. nk, kendileri ister anlas nlar, ister anlamas nlar, hakikaten e siz olan baz eyler iin, para sarfetmekten byk bir iftihar duymaktad rlar. Mamafih byle esiz eyalar, halkn istifadesi iin korumak yolunda, paralar n harcanmas muhakkak iyi bir eydir, bazan bu al nanlarn shhatleri mnakaa edilebilirse de. Nitekim ok ksa bir sre nce, Detroit Sanat Enstitsnn, Andrea del Verrocchio ve Leonardo da Vinice'ye ait bir resmi, 250.000 dolara elde etmesi gibi. Her ne kadar yetkili kimselerin o unluu, bu resmi hakiki olarak kabul etmiyorlarsa da, ba ka bir bakmdan, Detroit Enstitsnn ara trma amacyla bu resmi korumas beenilecek bir harekettir. Kayus bn skender bn Kapus bn Vusmgir'in eseri olan Andarz Name'nin farsa bir yazmas mn, 1953 de Cincinnati Gzel Sanatlar Mzesince byk bir mebl karlnda elde edilmesi de buna benzer bir olaydr. Daha nce bu kitap, New York'daki Kevorkian tesisine ait idi. Mass. Cambridge Harward niversitesinden Prof. Richard N. Frye, bu eser hakk nda, 1954 de vesika ve resimlere dayanarak bir makale yazmtr. Bu yazmaya kar duyulan byk alka, bu nshann XI. asrda (483/1 ogo senesi Cemaziyelevveli), herda bni Sir Zail el-Asbahbudi et-Taberi tarafindan, tezhipli ve sanatkrane bir nesih yaz s ile istinsah edilmi olmas, Sasani kltr ve atmosferinin tesirini a ka aksettiren minyatrleri ihtiva etmesindendir. Mass. Cambridge Harvard niversitesi Houghton Ktphanesinde Divan- Muizzi'nin baka bir yazmasmn oluu da memnuniyeti muciptir. Prof. Richard N. Frye, bu kitab bana hatrlatnca onu dikkatle tetkik ettim, yazman n son sayfasnda, Muhammed bn Yahya bn Ahmed el-Erdebili tarafndan, 3 Receb 41

551 /1156 da Tebriz'de istinsah edildi i aklanmaktad r. O, Andarzname'de bulunanlara benzeyen minyatrleri ihtiva etmekte' ve bizim genel olarak nesih dediimiz, Iran yaz tarz ile yazlm bulunmaktadr. Eer bu minyatrl yazmalar n her ikisi de taklit olmay p sahici iseler, benim anlayma gre, btn slam minyatr ressaml sahasnda bir inklap olacak ve bunun erefi de, bu eserleri byk paralar sarfederek elde eden, ve ara trmalar kolaylatrmak iin onlar mzelere hediye eden Amerikal hayrseverlere ait olacakt r. Mamafih, ben de dahil olmak zere btn tetkikilerin, bu kitaplar n doruluklarnn gerekle mesini ve bylece yukarda zikredildii gibi elde mevcut, resimli ilk yazmalar n hicri 483 e kadar gidebildiinin kabulfin merakla beklediklerini sezmekteyirn. Fakat, ok ksa bir sre nce, Tahran niversitesinden Prof. Mcteba Minovi, salam vesikalara dayanan "Kabusname-i Frye" ba lkl, farsa bir makale yazarak Prof. Frye taraf ndan ortaya konan Andarznrne yazmasnn shhatini mnaka a etmitir. Bu makale Prof. Frye' , Amerika arkiyat Dergisinde (Journal of the America Oriental Society) ayn Andarznme konusunda bir a klama yazmaya ve yle sylemeye zorlamtr : "Eserde baz artc pevlevi sz ekilleri gemekte ve metinle matbu metin aras nda, yazmann btn zerine k tutan dier baz farklar da bulunmaktad r." Harvard niversitesi Ktphanesindeki Divan- Muizzi hakknda, ayn ekilde ben de phelenmitim.

Ohio, Toledo Sanat Mzesi.

go de kurulmu olduuna gre, bu mze pek eski say lmaz. 1933 de tamamlanm olan birka binadan meydana gelen ve M sr, Grek, Ortaa ve Rnesans gibi muhtelif nemli ekollere ait eserleri geni bir ekilde temsil eden bir yerdir. George W. Stevens'in kitap ve yazma kolleksiyonlar arasnda, Islmi gr noktasndan deer tayan baz takmlar da bulun, maktadr. zellikle, Kur'an' n kfi tarz yaz yla olan bir yazmas nn paralar zikredilmeye deer. Bir zamanlar halk aras nda, Islam sanatna kar olan alkay kolayca meydana getirmek ve mzenin islmi sanatlar kolleksiyonunu kuvvetlendirmek iin 1935 senesinde bir Iran Sanat Sergisi tertiplenmi ti. Bu sergi, ok rabet grm, ieriden ve d ardan birok kolleksiyoncular ba arya ortak olmulardr. 1315 tarihli Automata kitabnn bir yaznasna ait yapraklarda, bilhassa iyi izilmi insan yzlerinde geni apta Hellenistik slbun tesiri grlmekte ve bu yapraklarm ok k ymetli olduklar kabul edilmektedir. ehnme'ye ait sayfalarn in slbunda minyatrleri havi olmalar , byk bir baar olmutu. Fakat 1435 tarihli bir Zafernme'ye ait iki seri, imdi Berlin Mzesinde bulunan ve Baysungur Mirza iin 1420 de iraz'da yaz lm olan antolojideki manzara resmi, figrlerin tafsiltm ve saf kompozisyonu daha iyi aksettirmektedir. XVI. asr minyatrlerinin en gzellerinden biri, de iik yalardaki on erkein,
,

42

tambur refakatinde sofi raks yapmalarn gsteren bir resim olup resmin keyfiyetini, hermen tiplerin al lmadk ruhi telkkilerini, hareketlerin canlln gsteren harikulade bir eserdir. 955/1548 tarihli bir mhr haiz olan bu minyatr, eski bir yaz nn da gsterdi ine gre, her halde Heratl Muhammedi tarafndan yaplm olsa gerektir. Sultan Hseyinle valiyi bir arada gsteren ve daha ok tarihi k ymeti olan bir portre, sanki hakiki bir resim gibidir. Daha sonraki minyatrler aras nda, Rza-i Abbasi, Mian Muhammed Muhsin, Muhammed Kas m ve Mool ressam Mir Taki'nin imzalarn havi birok eserler bulunmaktad r. Hahlar, inicilik, dokumaclk gibi dier sanat dallar na ait eserler de burada bulunmaktadr (Ars Islamica vol. II. pt . I 137-9). Cleveland Sanat Mzesi, Ohio. Bu mze ok eski de ildir. Buradaki kolleksiyonlar, birok ekollerin byk tablolar , ssleme sanatna ait eserler, unutulmaz Orta a sanatndan silah, dokumac lk, tersimi sanatlar, ark ve Yakn ark sanatna ait eserlerden meydana gelmektedir. ran' n Safevi devrine ait ok gzel minyatr rnekleri burada bulunmaktad r. Dokuma eserleri aras nda XVI. asra ait baz nefis rnekler vard r. Ssleme plan nda, bastonlu ve sar kl adam, altn sars, fes rengi, turuncu, ye il ve ak mavi renkli serviler aras nda, ie ve bardak ta rken gstermektedir. XVII. asra ait baka bir ipek kuma ta, ipek zemin zerinde zambak demeti, penbe gl ve mavi bir iek bulunmaktad r. inicilie ait eserler aras nda, XI. ve XII. asra ait kaseler b llunmaktadr. Suruey of PersianArt (1 p. 1533 v pl. 616B) isimli dergide, bu mzenin ok k ymetli malzemesinden birinin resmi vardr. XII ve XIII. as r ran' na ait, gm kaplamal katlanabilir bir sehpa (ayakl k), Seluk sanat n n esiz rneklerinden biridir. Bu eserin sonu arslan ba eklindedir. Arslan n ayaklar, her tarafndan, yaprak ekilli kvrmlardan meydana gelmi madalyonlarla aprazlama ssldr. Fakat, XVII. asr n balarna ait buradaki ran men eli ipek kilim, zerinde her biri sivri kavisli drt dar pencere eklinden meydana gelen ve palmiyeleri de ihtiva eden, iki madalyonundan dolay ok kymetlidir. Balca renk plan , penbemsi karanfil mavisi ve yeildir. Cleveland Mzesi Blteni'nde Mr. N. Nollis, Demotte ehnme'sindeki minyatrleri, Philip Hoser'in kolleksiyonunda olup, Bihzad'a a tfedilen minyatr ve Cihangir zaman na ait av ve pastoral manzaralar gsteren iki Mo ol minyatrn mnakaa konusu etmi tir. Bunlardan bir tanesi Gowardhan' n imzasn tamaktad r. 1944 de bir Loan slam Sanatlar Sergisi mnasebetiyle, mzede alkonmu ve Mr. Nollis, onun katalo una, slam sanat ruhunu belirten bir resim ilave etmi tir

43

PENNSYLVANIA Philadelphia Sanat Mzesi. Hem kolleksiyonlar hem de onlar n takdim edilii bakm ndan A. B. Devletlerinin ba ta gelen mzelerinden birisini ba rnda bulunduran bu ehir, sanat bakmndan byk alka toplamaktad r. Bu mze 1875 de kurulmutur. Zaten bu blge, ihtillden nceki gnlerde, bir kltr merkezi haline gelmiti. nemli sanat kolleksiyonlar , Yakn Douya ait olanlardr. Hint mbedi, Sasani portali, sfahan inileri ve Iran Safevilerine ait eserler. Tezyini sanatlardan, bilhassa seramikle , ark hallar ve kilimleri, kostmleri ve dantellar zerinde durulma a deer. Biz, seramiklerde, Iran tezyinatl kilimlerde, dokuma eserlerinde, mcerret resim alannda byk bir maharet sahibi olan, grlen d lemi temsil etmekten z'yade renk ve desen gibi estetik zelliklere nem veren bir milletin ifadesini grmekteyiz. Birok Amerikan mzelerinde, bu cins eserlerin zengin eitleri gze arpmaktad r. Philadelphia Mzesi, ihtiva etti i Yakn Dou sanatna ait eserleri ile, sz edilen hususta kendini gstermektedir. Bu mzenin Hindistan blm mdr Dr. Stella Kramrish, XVII. as rda yaam Dekkanl air Nusralrnin Glen-i Ik adl kitabnn resimli oir yazmasn bana gstermek ltfunda bulundu. Ad geen eser bu cins yazmalarn esiz nshalarndandr. Daha sonraki Dekkani sltibu ile yazlm olup, birok minyatrleri iine alan ve ilk Urdu iirlerinden mrekkep olan bu nadir yazma, 1155/1742 de Ahmed bn Abdillah tarafndan yaz lm, son sayfasnda, belirtildii gibi, Hac Ahmed tarafindan da resimlendirilmitir. Kendileri, bu yazmay , minyatrlerinin ve yazsnn btn gzelliini gstermek artiyle, tam olarak ingilizce tercmesile birlikte ne retmeyi d nyorlar. Philadelphia Free Ktphanesi. Free Ktphanesinin imdiki ok muhteem binas, 1917 de tamamlanmtr ve genel olarak Frans z Rnesans slbunda oldu u kabul edilmekte 2.000.00o ciltden fazla kitap ihtiva etmektedir. Fakat zellikle benim alkaland m konu, Douya ait islmi eserler olduu halde, bunlarla beraber, eski oymac lk ve basma eserleri, arka taraflar nda en 44

iyi sli\plu yazlar olan Iran minyatrlerile beraber, geni ebattaki ekillerile, eitli orijinal malzeme niteli indeki Mool minyatrlerini de grdm. Basma ve resim blm ba kan Miss. Dorothy Hale Litchfield, bana, bu minyatrleri gsterdi. Destan-i Emir Hamza isimli eserin geni ebatta, orijinal resimli bir nshas nn burada bulunmas memnunluk vericidir. Hmayun ve Ekber'in saray nda yaplm byk bir eser olan bu kitap, 1558 de Hmayunla beraber Iran'dan gelen Mir Seyyid .Ali Tebrizi ve Hoca Abdssamed irin Kalan tarafndan meydana getirilmitir. ah Cihan' n albmndeki minya trlerden birisinin arka tarafnda, etrafinda zarif ve sanatkrane yap lm bir bordr iinde, nestalik tarz yaznn en gzel bir rne i bulunmaktad r. Bu, g71/1563 de Mir Ali'nin olu Muhammed Bak r tarafndan yaz lmtr. Ba taraf mevcut olmayan bu yaznn ifade ettii balca mna udur: "Da nk yapraklar bir araya getirilerek bir albm tanzim edildi. Bu resimlerin bir k sm altnla tezhip edilmitir. Bu, onlarn sanat kymetini art rmtr. mid edilir ki, bilgili kiiler onu sevecektir. Onu toplayan da, bu hareketinin takdir edildi ini bilmekle memnuniyet duyacakt r." Ebu'l-Fazl, kendi defterlerinde, resimlerden mteekkil bir albme yapt bir mukaddimeyi, Ekber'in saray nda hazrlam olduu yaz rneklerini bize sunmakta, bundan ba ka, yine Ekber'in saraynda alm olan hattatlar n listesini de buraya eklemektedir. Bu kimseler aras nda bulunan Mevlana Bak r mehur Mir Ali'nin olu idi. Bir minyatr, dervi lerin bir toplantsn gsteriyor. Ayn zamanda nemli olan u notu da ihtiva ediyor; "bu, Ahmed ah devrinin musavviri Bhawani Das' n eseridir." Minyatrler zerinde byle notlar ok ender bulunur. Bu minyatrleri mahedelerim, Metropolitan Sanat Mzesinin ah Cihan albmndeki di er baz benzer minyatrleri bana hat rlatmaktadr. Bu ktphanenin bir k sm, mnhasran yazmalara ayt lmtr Buraya ait bir katalog, Mr. Jackson taraf ndan ne redilmi bulunuyor. Onlar zerinde al tm ve biroklarn ok enteresan buldum. Hatfi'nin Timurname'si, 991/1538 ylnn Ramazan nda, Muhammed bn Mulla Mir el-Hseyni tarafndan yaz lmtr. Mteveffa Mr. A. V. Williams Jackson bu kolleksiyonun bir katalo unu meydana getirmi tir. Iran sanatnn mehur tarafgir mtehass s Mr. Arthur Uphan Pope, Philadelphia Free Ktphanesinin sahip oldu u, John Fredrick Lewis ark Minyatrleri Kolleksiyonundaki Iran, Mo ol ve Rajput resimlerinin bir sergisi mnasebetiyle burada "Iran Minyatrleri" zerinde bir konu ma yapmtr. Bu mnasebetle, Dean Putnam Lockwood ve Dorothy Hale Litchfield tarafndan, Haverfard Kolleji Sergisi iin ziyaretilere bir rehber olarak ksa bir liste haz rlanmtr. Bu listeye k sa bir gz at , bu kk serginin Timur devrinin balarna ve sonlarna ait minyatrleri ve ilk Safevi devrinin Iran, Rajput ve Mo ol minyatrlerini iine alm olduunu bize bildirmektedir. Bu miynyatrlerin bir k sm onlar yapan sanatkarlar 45

tarafndan imza edilmi lerdir: Muhammed Talip tarafindan yap lan ve imparator Cihangir'i gen bir prens olarak gsteren portre, Muizzu'd-din Muhammed el-Hseyn tarafindan yap lan ve imparator Evrengzib'i file binmi olarak gsteren eser ve Muhammed Musavvir tarafndan yaplan Molla Do Piyaza'n n mizahi portresi bu ekildedir. Philadelphia, Pennsylvania niversitesi Mzesi.

Bu nemli mze 1887 de, insan medeniyeti ile ilgili al malar iin kurulmuturt Bu mze, Babil, M sr, Filistin, Akdeniz ve iki Amerika'n n ok kymetli arkeolojik buluntu kolleksiyonlar ndan meydana gelmektedir. Sanat kolleksiyonlar , in, Hindistan ve ran'dan gelmi eserleri iine alr. Ilkel insanlarla ilgili son derece zengin kolleksiyonlar tehir etmekle bu mze, Philadelphia mzesini tamamlamaktad r. A. B. Devletlerinin bu mzesi, niversite mzelerine nazaran, birok bak mlardan stn bir durumdadr. Mzenin yzden fazla becerikli yesi, halihaz rda gittike zenginletirilen fon sayesinde, Mezopotamya, Trkiye, K brs v.s. yerlerde vazife alm bulunmaktadrlar. Bugn, Etnoloji ve Antropoloji bilgimizi artrmamzda bize, standart bir rehberlik edecek, e itli neriyat yaplmaktadr. zellikle, Islm n al veri yapmak zorunda kald , islm ncesi devirle me gul olarak, slam gr noktasndan Yakn ve Orta Douyu anlamay dnyorum. Bu mzenin ok vlmee deer faaliyetleri olmaktad r. Ben bu mzede al tm. zellikle bu mi zenin, Babil kolleksiyonlanyla ilgili olarak Leon Legrain tarafindan yap lan neriyat ok nemli olup, hakikatte Mezopotamya kltrn ele almaktadr. Gm paralarn ve Sasanile e ait yar-kymetli ta lardan yap lm pullarn gzel rnekleri bulunmaktad r. Bu sikkelerin, Pehlevi harfleri denilen bir e it yaz lar da vard r ki, muhtemelen Idfi denilen en eski Arap yazs harfleri buradan karlmtr. Keza, Emevi ve Abbasi halifelerine ait, Dicle kenarndaki Vst'da baslm ve Nippur'da bulunmu olan, en eski nadir paralar da ok k ymetlidir. Dr. Richard Ethinghausen, "Seluk devrine ait imzal ve tarihli bir Kur'an" ba l ile bir makale neretmi, literatrden anla ldna gre, bu mzedeki yazmay da esas olarak almtr. O, 559/ 164 tarihini tamaktadr. ran'daki Damgan ehrine giden mterek Iran heyeti, Philadelphia, Pennsylvania niversitesi Gzel Sanatlar Mzesi ve New York'daki Amerikan-Iran Sanat ve Arkeoloji Enstits tarafindan idare edilmi tir. Seyahatin ba lca gayesi, Partian' n yelini tayin etmek idi.
,

Rhode Island Resim Okulu. En eskilerinden en modernlerine kadar, mkemmel resimlerden meydana gelen buradaki kolleksiyon, nceleri resim talebelerinin ve Brown niversitesi rencilerinin istifadesine tahsis edilmi idi. Ama bugn, 46

umumi ziyaretiler iin ok cazip bir yer haline gelmi bulunmaktad r. Sanat mzesi, kollejin bir tamamlay c ksm olmaktadr. Buradaki kolleksiyon, resimli camlar , kabartma foto raflar, renkli reprodksiyonlar ve dier orijinal malzemeyi ihtiva etmesi bak mndan hakikaten esizdir. Bunlar arasnda, mamzade Ebu'l-Kas m'n, bir zaman geni hret kazanan, tahta oymal lhdi, Islam kolleksiyonunu temsil etmektedir. Minyatrler, yaz , tezhip ve kitap sanat na ait dier eserler, dikkatimizi ekmektedir. Buna belki muntazam bir islam Sanat kolleksiyonu denilmeyebilir. Fakat burada, yksek nitelikte, e itli eserlerin olduu grlyor. Mr. L. Earle Row, Rhode Islam Resim Okulu Blteninde, 1919 da, Iran minyatrleri konusunda bir yaz yazmtr. Ayn konuda, Dr. Eric Schroeder'in de 1947 tarihli bir yaz s vardr. Ayrca Tebriz, Isfahan iraz ve Herat Ekollerine ait minyatrler bulunmaktad r ki, Bihzad tarz nn byk tesiri, bunlarda hala devam etmektedir. Fakat ah Abbas' at zerinde avlan rken gsteren, Safevi devrine ait bir minyatr, ok nemli bir rnektir. Yusuf-Zleyha konusunda, Zleyha'n n, klesi Yusuf'u gerei gibi korumaa davrann ; mtecessis ve tenkidci M sr hanmlarnn, bitiikteki odadan, pencerelerden ve tavandan 'bu hali gzetlemelerini gsteren minyatrdeki ingilizce bir el yaz s, bunun, Isfahanl Baba ah (l. 1604) adl bir hatratn eseri olduunu gstermektedir. III. Sultan Murad' ve buna benzer konular gsteren, Trklere ait baz minyatrler de vard r. Aa yukar 7oo yllarnda, amatr bir minyatrc tarafndan yapld anlalan bir albmden al nd hissini veren bir hayli minyatr de, Mool slbunda olanlar aras nda bulunmaktad r. Bunlar, ak sahnelerini, prensesin konser partisini v.s. gstermektedir. Baz yaz rnekleri, XVI. asrn sonunda Istanbul'da al m Trk yaz stad Bursal Fhir'in elinden kan son nestalik slbunu gstermektedir. Nestalik tarz nn en gzel bir rne i, ah Ismail Safevi'nin saray nda alm olan stad ah Muhammed'in (l. 1545) imzasm tamaktadr. Bu arada, mehur Iranl hattat Muhammed Hseyn'e ait, byk harfi bir yaz ; eyh Kemal Ismail'e ait 1591 tarihli, kar k ve okunmas g bir sayfa; Hindistan'da, Ekber ve Cihangir devirlerinde ya am, mehur Abdullah Mukin Kalan imzal bir sayfa, Mir Ali'nin talebesi Ke mirli Muhammed Husgan' n yazd bir sayfa; Abdurrahim Anbrin Kalan' n bir sayfas ; Heratl emsddin Muhammed'in son derece gzel bir denemesi; Alemgir Evrengzib'in hizmetinde al m olan, Hidayetullah' n byk harfli gzel bir nestaliki, Kur'an- Kerim'in, Tdrih-i Gzide'nin, Muhtarndme v.s.nin baz nemli yazmalar da bulunmaktadr. Yine kolleksiyon, ok gzel kitap kaplar n ihtiva etmektedir. En eski ve en gzel olan, koyu tonlu altn srlm krmz ukur izgileri, scak kalpla yaplm olan ve tatl bir tezat te kil eden izgili bir bordr ve klasik madalyonlar ihtiva etmektedir. Kitab n kab, Hintli Bihzad' n imzasn ve 47

935/1529 tarihini ta maktadr. Ismin snundaki Hindi ilvesi, ada! olan Kemalddin Bihzad'dan kendini ay rmaktadr. Dier kitap kaplan, yine Iran i iliini gstermektedir. Bunun gibi, me inden mamul, Iran manzarasiyle resimlendirilmi divit kutular da vardr. XVI. asra ait iekli aalar nndeki bir ahsla konuan, atl bir adamn resmini muhtevi, baz atlas, kuma rnekleri de vard r. ilim cemiyetlerinin baz faydal neriyat. Mr. Walter'in, Washington Kongre ktphanesi ark Blmnde raflarn tanzimini gsterirken, eski basmalardan bir tanesini karmas ve bu kitabn da, Kur'an- Kerim'in, Avrupa'da 1696 da bas lm bir tercmesi olmas, sadece bir ans eseri Mi. Daha nce bu kitab hi grmemitim. Bu nadir neriyat bana, Amerika'da bas lm ve bizim Islam tarihi ve kltr almalarmza elzem olan bu kabil na riyat hakknda bilgi edinmem gerektiini ilham etti. Bu gibi neriyat aras nda, Amerika Corafya Cemiyetinin alt ciltlik byk eserini zikretmek gerekir. Bu eser Orta ve Yakn Dou, Kuzey Hicaz gibi arkiyat aratrmalarna ait olup Czeeb Ilim ve Sanat Akademisinden Dr. Fr. Ladislow Reiger'in talebi zerine, 1890 da deruhte edilmi , 198 de de bast rlmtr Buna benzer ekilde, Milli Corafya Cemiyeti (National Geographic Society)nin hizmetleri de a ikrdr. Bu cemiyetin, Milli Corafya Mecmuas (National Geographic Magazine) bol resimli, faydal ve standard makaleleri ile byk isim yapmaktadr. Fakat yakn zamanlarda, Washington'daki Orta Dou Enstitsnn, timull bibliografik meseleleri ele alarak, hizmet ifa etmee doru gittiini grm bulunyorun. Eser, Dr. Richard Ettinghausen. tarafindan, 1951-54 y llarnda baslm olup, ismi "zellikle Ortaa ve Modern devreye nem verilmek zere, bat dillerinde Yak n ve Orta Dou ile ilgili kitap ve periyodiklerin seilmi ve erhedilmi bir bibliyografyas" olup, daha sonra "Gney Bat Asya Hakk nda Bibliyografya adyla, Henry Fie]d'in editrl altnda, Florida Miami niversitesi Matbaas neriyat olarak yaynlanmtr ki bu, hakikaten be enmee deer bir faaliyet olmutur. imdi, 1956 ya kadar olan' ne riyatlan elimizde bulunmaktad r. Bu elzem neriyat, hakikaten, limlerin geni apta dikkat nazarlar n ekmitir. Bundan ba ka "Orta Do uda cereyan eden ilmi ara trmalar" konusundaki senelik brorleri (1955 ve 1956), limlerin halen ara trmalarla megul olduklarn bize anlatma'ktad r. Orta Do u Enstitsnn, eitli sahalarda al makta olan limlerin birbirleriyle temaslar n muhafaza etmeleri ve bylece herbi i dierinin almalarndan haberdar olarak ve tekrardan ka narak, bilkis birbirlerine faydal olmalar urundaki bu gayretini takdirle kar lyorum. Washington'daki ikametim esnas nda, sk sk enstity ziyaret ettim ve enstit ktphanesine yararl olmak iin elinden gelen btn yard m nazikne harcayan, M % Marschal D. Rothe 48

ile konutum. Bugn bu enstitnn "The Middle East Journal" adl dergisi, her tab nda, daima btn al ma kollarna ait, zamana uygun bilgileri ihtiva ettiinden ve Douya ait neriyat ll bir ekilde bir araya getirdiinden Dou iin byk bir yard m olarak kabul edilmektedir. Lahor'da Orta Do u Enstits Mdr olan mteveffa Dr. George ,Camp Keizar' 1955 de tan mak frsatm bulmutum. O, slam mimarisine ok titiz bir alka gstermi tir. Aramzda yaptmz mnakaadan kan gr ayrlklarn tahkik etmek iin, A. B. Devletlerine dn seyahatini, italya'mn Floransa yolundan yapm ve benim grme uyarak, muayyen meseleler hakk nda, Floransa'dan bana yaz gndermiti.

49

ZEL KOLLEKSYONCULAR VE SANATSEVERLER

A. B. Devletlerinde birok sanat kolleksiyoncular ve bu iten anlayan kimseler olduunu gryorum. Bu ki ilerin zel kolleksiyonlar , yaln z belirli sahalardaki e siz eserlere sahip olmak sebebiyle iyi bir hrete ulamakla kalmyorlar, ayn zamanda bugn, sanat n sra ile btn kollarn iine alan standard mzeler olarak kabul edilebilecek durumda bulunuyorlar. Amerika'daki hemen hemen btn mzeler ve galeriler, kolleksiyoncularn ahsi gayretleri olarak ba lamlar, daha sonra umuma mahsus mzeler haline gelmilerdir. Tahminime gre, bugn ark Sanat kolleksiyoncular arasnda, Ingiltere'de Mr. Chester A. Beathy bulunmakta ve onun kolleksiyonu, ihtiva etti i aheserlerden dolay byk bir sanat hazinesi addedilmektedir. Fakat bu kolleksiyonun bykl nn, onu zenginle tirmek hususunda A. B. Devletlerindeki sanat eseri sat clarnn yapm olduklar hizmetlere de ok ey borlu olduunu bilmek, daha byk bir ilgi ekecektir. Byk sat clardan bir k sm New York'taki Kevorkian Tesisi, Heeramaneck Galerileri, N. Khan Mouef'in Eski Iran Ga]erisi v.s.dir ki bugn, Iran Sanat na, ark veya Islam Sanat nn her hangi birisine ait standard bir sergi a lmak istenince, yukar da ad geen messeseler katlmadka, ama has l olmyacaktr. Bu, onlarn kolleksiyonlarnn harikulade ve e siz eserlerden meydana geldi ini ifade eder ve onlarn sanata kar duyduklar ilginin ve zevklerinin neticesidir. Bu satclar ve sergicilerden ba ka, muhtelif amatr kolleksiyoncular da vardr ki, u sergilere yard mlar olmutur: 1928 de a lm olan Yakn Dou Seramik Sanatlar Sergisi, New York Metropolitan Mzesi islam Minyatr Ressaml Sergisi (1933-34), San Francisco M. H. De Young Memorial Mzesinde Islam Sanatlar Sergisi (1937), New York Iran Enstitsnde Iran Sanat sergisi (1956), Ohio Devlet niversitesi Islam Sanat Sergisi v.s. 1934 de New York, Demotte Inc. Kolleksiyonundaki Iran ve Hindistan Minyatr ressaml -ma ait bir sergi ve New York, Dikran Khan Kelekian' n hususi kolleksiyonundan te kil edilmi, Iran ve Hindistan minyatr ressaml na ait bir serginin katalo u (1934) ile, bunlar emanet verenlerin liste halinde isimleri ve te hir ettikleri eylerin tavsifleri, A. B. Devletlerinde kitleler aras ndaki estetik bilgisinin ve hatt alelade 50

mnevver kimselerin kendi evlerindeki malzemenin e siz oluuna kfi bir delildir. A. B. Devletlerinde sanat koruma urundaki bu yneliler, halka genel olarak sanat anlama uurunu vermitir ve bundan dolay onlardan baz lar, sanatn bu kolunda alp mtehasss olmaya ba lamlardr. te genel olarak A. B. Devletlerinde bugn, hakikaten mkemmel sanat kolleksiyonlar nn bulunmasnn ve halk aras nda bir uyanrn varln n sebebi budur. Fakat, bir zamanlar bir btne ait olan baz nadir sanat rneklerinin, bir k sm satclar arasnda paralara blnm ve eitli kolleksiyonlara da tlm olduklar da inkr edilemez. E er bir kimse, o btn tetkik etmek zorunda ise, paralar n bulunduu eitli kolleksiyonlara mracaat etmek mecburiyetindedir. Mesela, Dioscorides'in Mendfiu'l-Hayavdn ( Materia Medica ) nn, Abdu'llah b. Faz1 tarafndan resimlenen yapraklar , ehndme'nin, Gazne'de yaz lm olan Kur'an' n sayfalar Hamzaname'nin geni hacimdeki resimli nshas ve dierleri birok kolleksiyonlara da lm durumdad r. A. B. Devletlerinde bugn, birok sanat ahese leri uzak kelerde bile olsalar bu yolla elde edilebilir hale getirilmilerdir. Her xe kadar, bu bir k ymetten dme gibi grnrse de, biz imdi, slam sanatlar nn cazibesinin ve onun estetik k ymetinin Amerika'nn her yerinde bilinmi olduunu anlamaktayz.

51

BIBLIYOGRAFYA A Handbook of Muhammadan Art, M. S. Dimand, Metropolitan Sanat Mzesi, New York, 1944. 2 - Islamic Miniature Painting, M. S. Dimand (Bil Islam Minyatrleri resimleri ve kitap sslemeleri sergisinin rehberi, New York Metropolitan Sanat Mzesinde a lmtr, 1933-34). 3 San Francisco'da 1937 de, M. H. De Young Memorial Mzesinde alm olan Islam Sanat Sergisi. 4 The Art Museum in America, Walter Pach, Pantheon Books Inc., New York, 1948. 5 American Art Directory, Dorothy B. Gilbert basmas , New York, 1955. 6 Exhibition of Persian Art, Amerika Iran Enstits, New York, 94o. 7 The Numismatic History of Rayy, George C. Miles, New York, 1938. 8 Rare Islamic Coins, George C. Miles, New York, 195o. 9 Shiraz Painting in the 16 th Century, Grace Dunham Guest, Freer Sanat Galerisi tab' , Washington, D. C. 1949. o The Unicorn-Studies in Muslim Iconography, Richard Ettinghausen, Freer Sanat Galerisi tab' , Washington, D. C. 195o. The Rise of North Arabic Script and its Kuranic Development, with a .full desen* ption of the Kuran MSS in the Oriental Institute, Nabia Abbott, Chicago niversitesi Oriental Enstits Ne riyat, cilt , Chicago, Illinois, 1938. 12 - Persian Miniatures in the Fogg Museum of Art, Eric Schroeder, Cambridge, Mass. 1942. Survey of Persian Art, Oxford, 1938. 14 Ars Islamica Ann Arbor Michigan niversitesi Matbaas , I-XVI. Ars Orientalis Ann Arbor, Michigan niversitesi Matbaas . 16 Illustrated Handbook of the Museum of Fine Ars, Boston, 1956.

52

INDEKS
A
Abbott, Nabi: 11, 12. Abdul Bedr: 30. Abdullah b. Fadl: 19, 41, 51. Abdullah Ensari: 1. Abdullah Han: 33. Abdurrahman Cmi: 1, 4, 16. Abdulhalik: 33. Aberle, E. Kathleer: 12. Acaibu'l-Mahllcat ve Garaibu'l-Meocudat : 18, 40. Ackerman, Phyllis: 39. Aa Mahmud: 27. Aaolu, Mehmet: 1. Aa Rza: 32. Ahmed b. Abdillah 44. Ahmed ah: 45. Aklil: 8. Ali b. Ebi Talib: 15. Ali Naki: 1. Alparslan: 20. Anbrin Kalan, Abdrrahim 47. Andarzname, VI: 41, 42. Aramjam: 29. Arguni: 38. Argun irzi: 15. Arnold, Thomas: 28, 32. Arrusby, Ramoud: 2. Ars Islamica : 20, 25, Arts Orientales: 25, -26. el-Asbahbudi, herda b. ir Zail: 41. Automata: 42. Aye Sultan: 31. Celleddin-i Rmi: 16. Cengiz Han: 1. Cihangir: 21, 27, 28, 40, 43, 46, -47. Chitarman: 33. Clark, W. A.: 5. Cleveland Mzesi Blteni : 43. Coleman, Lawrence Vail: VI: Coomaraswamy, A.: 20. Cooper Union Chronicle : 40. Corcoran, William Wilson: 5. Crcani, Ismail: 15. Gveyni: 1.

D
Davud b. Yusuf b. mer: 24. Dekani, Jodu Rai: 33. Delilu'l-Ilayrat : 39. Delverocchio, Andrea: VI, 24, 41. Demotte: 43, 50. Destan-2 Emir Hamza: 34, 38, 45. Dharamdas: 16. Dimand, Maurice S.: 32. Dioscorides: 15, 30, 41, 51. Divan- Muizzi: 41, 42. Dost Muhammed: 41. Dougherty, Paul: I.

E
Eastman, Alvan C.: 27. Ebren-Krentz, A. S.: 38. Ebu Bekir ah b. Hasan: 15. Ebu'l-Fazl: 45. Ebu'l-Hasan: 32. Ebu Nasr: 10, 13. Ekber: 13, 16, 18, 27, 28, 33, 34, 38, 45, 47. Elsberg: 25. Emir Hsrev: 28. Ensari, Hoca Abdullah 23. Enudr : 1. el-Erdebili, Muhammed b. Yahya b. Ahmed: 41. Errfa, Helmet van: Ettinghausen, Richard: 7, 25, 26, 31, 46, 48: Evrengzib: 46, 47.

B
Baba ah: 16, 47. Bahadur Jeng: 33. Baybars, Sunkaro lu: 3. Baysungur Mirza: 1, 42. Beathly, Chester A.: 50. Bedevni, Necip Han: 13. Behram Mirza: 4. Belchand: 32. Beni Nasr: 35. Beni Resul: 24. Beridu'l-Hicaz: 8. Bhag: 33. Bhawani Das: 45. Bhim Gujarati: 16. -Bhim Kanvar: 33. Bichitr: 32. Bihzad, Hindli: 47. Bihzad, Kemaleddin: 28, 43, 47, 48. Binbir Gece Masallar : 12. Bishandas: 33. Bliss, Robert Woods: 5. Bostan : 8. Brown, W. N.: 4. Burned, Cora Tunker: 31.

F
Fhir, Bursal : 47. Fathmohd: 33. Field, Henry: 48. Flushbacker, Herbert: 1. Folger, Henry Clay: 8.

53

Freer, Charles L.: 6, 7. Frye, Richard N.: 41, 42.

bn Bahtiu: 30.

bn Mukleinin Kuzey Arap raz s na Hizmeti : 11.

bn Snadih: . 35. bn Tahliaf, Gazi: 35. brahim Adil Han: 33. kbal: 12. mamzade, Ebul-Kas m: 47. nayet Han: 33. skender: 10. slam Han: 33.

G
Gaulner, Steward: 23. Gazan Han : 31. Gazneli Mahmud: 36.

The Genealogy of The Amir's of Crete : 38.

Ghiath: 40. Giadstone, Lago: 12. Glidden: 23. Gotheil, Richard: 39. Govardhan: 32, 43. Grabar, Oleg: 26. Grocker, W. H.: 1. Grunnebaum G. E. von: 12. Guest, Grace D.: 7, 15, 26. Guillaume, A.: 28. Glistan : 1, 4, 21. Glen-i Ik : 44.

J
Jackson, A. V. Williams: 45. Jafferson, Thomas: 8. Jaganath: 16. Joardan, Movi Gopal Dev: 12.

Journal of American Oriental Society

3, 42.

K H
Hac Ahmed: 44. Hdfz Divan : 16. Hafz Maruf: 15. Hakni: 1. Halife Me'mun: 19. Hamse : I, 7, 15, 18, 28. Hamse-i Eref: 29. Hamzanane : 51. Kni, Sultan Ali: 15. Karaval, Cemal Han: 33. Katip Ezher: 33. Kayus b. skender, VI: 41. Keizar, George Camp: 49. Kelekian, Dikran Khan: 50. Kelsey: 25. Kevorkian, H.: 31, 41, 50. Kramrish, Stella: 44. Kukuel, E.: 12. Kuran Kerim : 6, 11, 14, 19, 20, 21, 35, 39, 42, 46, 47, 48, 51. el-Ktwani: 28.
-

Handbook of American Museum,

Hariri: 15. Harren, Meta: 31. Hasan, el-Kas m: 20. Haim: 32. Hatfi: 45. Hatvany, Barron: 39. Heft Manzar : 20. Heft Peyker : 33, 34. Hidayetullah: 47. Hille, Philip K.: 28, 29. Hippiatrica : 15.

VI.

L
Lalchand: 32. Leonardo da Vinci, VI: 24, 41. Leon Legrain: 46. Levdih : 1, 16. Lewis, John Fredrick: 45. Leyla: 40. Lochr, Max: 24. Lockwood, Dean Putnam: 45.

Histoire Des Sultan Memluk De l'Egypte,

3. Hoser, Philip: 43. Hmayn: 27, 34, 38, 45. Hrremli Ebul-Kas m: 20. Hseyin Mirza Baykara : .28.

M
Mackay-Gett: 39. Maghadam, M. E.: 29. Mahmud b. Muhammed b. Yusuf et-Tsteri: 28. Mahmud Mazahah: 40. Maksut: 18. Mallali es Saade ve Menabi es Siyade : 31. Manohar: 32. Mansur: 32.
-

Islamische Bachibonde: 12. Islamische Kleinkunst: 12

badullah, Murad el-Hseyni o lu: 16.

54

Marley, Grace McCann- 2 Maskina: 16. , Materia Medica :' 19, 30, 41, 51. Mathews, C. D.: 3. McAllister, Hannah E.: 32. Mecnun: 40. Mehmed II, Fatih Sultan: 6. Meisterwerke Muhammed Anischer Kuust : 40. Mellin : 9. Menafiu'l-Hayavan : 30-31, 5f. Mesnevi : 16. Mehedli Sultan Ali: 8, 15, 21, 29, 33, 39. Mevlana Bakr: 45. Mevlana Zahirddin Ezher: 33. Mian Muhammed Muhsin: 43. The Middle East Journal: 49. Mihr-u Mteri : 26. Miles, George C.: 23, 36-37, 38. Miner, Dorothy E.: 14, 16, 45. Mir Ali el-Hseyni: 21, 28, 29, 33, 45, 47. Mir Kolangi: 29. Mir Mah: 29. Mir Taki: 43. Mish, J. C.: 39. Molla Do Piyaza: 46. Mouef. N. Khan: 50. Mouer, Walter: 8, 48. Mu' cemu'l-Bldan : 11. Muhabat Han: 33. Muhammed Aga b. Abd'l-Muhsin: 20. Muhammed Alem: 33. Muhammed Ali, Nakka : 16. Muhammed b. Abdilaziz b. Ali elBalusi: 39. Muhammed b. Ahmed: 22. Muhammed Bakr: 21, 45. Muhammed b. Osman: 21. Muhammed el-Hseyn, Muizzdin: 46. Muhammed Hseyn: 47. Muhammedi, Heratl : 43. Muhammed Kasm: 43. Muhammed Musavvir: 46. Muhammed emsddin : 47. Muhammed Talip: 46. Muhib Ali: 33-34. Muhtarname : 47. Muizzi: 21. Murad: 32. III. Murat, Sultan: 31, 47. Musa el-Mzahib: 15. Mustasmi, Yakut: 14. Mukin Kalan, Abdullah: 16, 47. Mbarek ah b. Kutb: 14, 15. Mbarek ah Sisfi: 14-15. Mcteba Minovi: 42. Mmtaz Mahal: 33. Mn'im Han- Hanan: 34. Mrit, irazl Katip: 7, 15. Mridddin, Sadrddin olu: 26.

Nanah: 16, 32. Narsang: 16. Nasdih : 1. Nelson, William Rockhill: 27. Nollis, N.: 43. Nusrali: 44. National Geographic Magazine : 48. Nemoi: 4. Nevai: 16. Nice, Robert Van: 6. Nizami: 1, 7, 15, 18, 33. Nukat : 15. Numismatic History of Rayy : 36-37.

o
Ogles, Ago Mehrut: 25. Oldham, Ethen M.: 18.

P
Padarath: 33. Pir Muhammed: 4. Pope, Arthur Uphan: 45. Posphragenitus, Kostantin: 30. Pratt, Ida A.: 39.

Quatremere: 3.

R
Raja Sraj Sing Rathor: 33. Rare Islamic Coins : 36. Reiger, Fr I adislow 48. Rza b. Ali: 20. Rza-i Abbasi: 42. Rockfeller, John D.: 31. Rothe, Marochal D.: 48. Row, L. Earle: 47. Rozenthol, Franz: 4. Rubens: 23.

S
Sabzvari, eyh Kemal: 15. Sadi: 1, 8. Sami Dilleri ve Edebiyat Mecmuas : 12. Sanwla: 16. Sarre, F.: 12. Sarre-Martin: 40. Savtu'l-Hicaz: 8. Schink, Kanard: 18. Shivdas: 16. Schoeder, Eric: 19, 22, 47, 52. Schwarz, G. Ibeodar : 6.

N
Naimddin b. Mn'imddin: 26. Nam i Hak : 21.
-

55

S ddiki, Cemalddin: 15. Smith, Myron B.: 9. Smithson, James: 6. Sprungling, Martin: 11. Stevens, George: 42.

Tarih-i .Arigaristan: 16. Tebrizi, Mir Seyyid Ali; 45. Timurndme: 45. Titian: 23.

Studies in Muslim Iconography: 7.

Sultan Ebu Said: 37. Sultan Muhammed: 4, 8. Survey of Persian Art: 39, 40, 43. Suz-u Gdaz: 16. Sheyli: 1. Sleyman, Kanuni: 33.

mml-Kur: 8.

ah Abbas I.: 27, 40, 47. ah Cihan: 16, 21, 27-28, 32-33, 40, 45. ah Devle: 29. ah Ismail Safevi: 47. ah Muhammed: 47. ah Tahmasp: 39. arni: 15. ehndnze: 28, 42-43, 51. emsddin b. Cacauddin: 37. erefddin el-Buhari: 21. eyh Ferid: 29. eyh Kemal Ismail: 47. ir Ali: 28. iraz Resim Sanat : 7, 15, 26. irin Kalan, Hoca Abdssamed: 45.

Walker: 38. Walters, Henry: 14. Weisman, W. R.: 1. Weleh, Stuart C.: 38. Welin, U. S. L.: 38. Whittware: 6. Wilinson, J. U. S.: 32.

Y
Yakn Dou Tetkkikleri Mecmuas : 12. Yakut: 11. Yezdi, erefddin Ali: 28. Y.tsuf-Zleyha: 4, 47. Z

T
Talut: 38.

Zaferndme: 28, 42. Zahire-i Hdriznah: 15.

Zandanfurruh, Ebu Said b. Azadmerd: 10

Tarih-i Elfi: 13. Tarih-i Gzide: 47.

56