OK KATLI ELK OTOPARK YAPILARI

Dr. Kaan Yemez1, Emre enda2

CTO, ArcelorMittal Distribution Solutions - Rozak retim Grevlisi, Istanbul Universitesi naat Mhendislii Blm E-Posta: kagan.yemez@rozakdemir.com
2 1

renci - Istanbul Universitesi naat Mhendislii Blm

Giri.
Gnmz koullarnda artan ulam kapasitesiyle birlikte ortaya kan park ihtiyac mhendislerin alma konular iine girmi ve artan ara saysna kar snrl park alan ile birlikte minimum alanda maksimum ara saysn elde edebilme mant mhendisleri ok katl otopark yaplar tasarlamaya ynlendirmitir. ok katl otoparklar 20. yzyln balarndan gnmze dek kullanlmaktadr. Bilinen ilk ok katl otopark 1918 ylnda ikagoda (Amerika Birleik Devletleri) La Salle adl bir otel iin ina edilmitir. Dier bir iddiaya gre, ilk ok katl otopark 1906-1912 yllar arasnda Glasgovda (skoya) ina edilmi, 1920li yllarda bir ngiliz karikatrc otomobiller iin bir otel hayal etmi ve ok katl bir otopark izmitir. Nfus ve varlk artna paralel olarak artan ihtiyalar daha kstl alanlara daha yksek yaplar ina etme ihtiyacn dourmutur. Bunun sonucunda kanlmaz olarak eliin ok katl otopark inasnda kullanlmaya balanmas, teknolojik ilerlemelerin sayesinde daha yksek dayanml malzeme retimi ile birleince, bu alanda inaat maliyetinin dmesi, otopark ara kapasitesinin daha verimli optimize edilmesi, daha fazla aklk elde ederek daha fazla kazancn salanmas gibi yararlar n plana kmtr. Yaplan analizler ve var olan bilgiler kullanlarak ok katl otopark inasnda bir park alan bana den ortalama inaat maliyeti yaklak 3000 - 5000 Eurodur. ok ekonomik inaat metotlar kullanlarak bu rakamn 2000 Euroya drlebilecei gibi, ok lks bir otoparkta da bu maliyetin 10 000 Euroya kadar da kabilecei bilinmektedir. ok katl bir otoparkn ekonomik olmas iin ara kapasitesinin yksek olmas gerekmektedir. Bu ise ancak yksek kaliteli malzeme kullanm ve otoparkn kat ve yerleim plan kullanlll ile salanabilmektedir. elik yaplarda iyi bir mimari tasarm ile 20 m/ara kapasitesine ulamak mmkndr. Fizibilite analizi yaplrken otoparkn inasndan mrnn

Bu bildiri stanbul niversitesi naat Mhendislii Blm naat Kulb tarafndan senelik yaynlanan YAPSTANBUL dergisinin 2010 yl 5. saysnda yaynlanmtr.

sonuna kadar yani inaat maliyeti, inaat sresi, iletme maliyeti ve park cretleri gibi btn maliyet ve parametreler hesaba katlmaldr. elik otoparklar fonksiyonel olarak esnektirler ve binann yeni ihtiyalara basit ekilde uyum salamasna olanak salarlar. Uygun bir tasarm yapld takdirde sklp baka bir inaat sahasnda ina edilebilirler, hafiftirler, yap oturmalarna kar daha az hassasiyetleri vardr, elastik deformasyon davranlar sayesinde mafsall basit temel birleimleri yeterli olur. ou kez derin temel yapmna gerek kalmayabilir ki, zayf zemin koullarnda ina edilen bir yap iin ksa boylarda zemin kazklar yeterli olabilir.

Mimari Adan ok Katl elik Otopark Yaplar.

Mimari adan otopark tasarmnda dikkat edilmesi gereken hususlar arasnda balant eritlerinin mmkn olabildiince ksa tutulmas ve rampalarn kaplad alann mmkn olabildiince azaltlmas saylabilir. Bunlarn dnda yapnn monotonluunun eitli tali grsel ekicilik katan cephe elemanlar ile azaltlmas dnlebilir. D duvarlarn mmkn olabildiince ak tutulmas daha ileri de bahsi geecek yangn gvenlii asndan nem arz etmektedir. Aralarn birok ekil ve boyutta olmasna ramen, tipik bir aracn kaplad alan istatistiksel olarak belirlenebilir. Tipik ehir ii otoparklarnda park alanlarnn, eritlerinin ve rampalarn btn ana lleri ekil 1de gsterilen temel ara boyutlarna gre ayarlanr. Bu durumda 5 metre uzunluundaki park alanlar eritlere gre dik alarla ayarlandnda (Bkz. ekil 3), servis eritlerinin 6.5 metre veya 5.5 metre olmasna bal olarak aralarn manevra kabiliyetleri dikkate alndnda 2.3 veya 2.5 metre geniliinde olmas gerekir. Bu koullarda kolonlar arasndaki temiz aklk 15.5 m ile 16.5 m arasnda deiir.

ekil 1. Tipik ara lleri

ekil 2. rnek bir otopark

AMDS ROZAK Proje Destek

Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

ekil 3. Ara park yerlerinin eitli dizilim alternatifleri Her otopark yaps tasarlanrken otopark alanlarnn kullanlln salamak iin eitli optimizasyon almalar yaplmaldr. rnein; ekil 4te gsterilen 8 x 8 m kolon dizilimini, kolon yerleiminde yaplabilecek ufak bir deiiklikle ekil 5teki gibi 16 x 8 m olarak deitirmek kolon saysn azaltrken kullanlan net alan miktarn arttrr. Kolonlar, aralarn park yerlerine deil, n veya arkalarna denk geldii iin ekstra park alan yaratlm, aralarn manevra kabiliyeti de rahatlatlm olur. Bu, ortalama be dikey aksta yatay aks bana bir ara kazan demektir. Bir baka ifadeyle basit bir deiiklikle otoparkn ara kapasitesi % 8 mertebesinde artm olur.

ekil 4. 8 x 8 m kolon diziliminden 16 x 8 m kolon dizilimine gei

ekil 5. 16 x 8 m kolon dizilimi

AMDS ROZAK Proje Destek

Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

ok katl otoparklarda, kolonlar bir (2.3 - 2.5 metre) ya da birden ok park yerinin geniliine denk gelen aralklarla yerletirilirler. ki kolon aras boluun 5 metreyi getii yerlerde, kolonlar aras kiriler ngrlr. deal olarak, kolonlar aras mesafe geni akl geen kiriler aras mesafeye denk gelmelidir. Kolonlar aras tali kirilerden kanmak yapnn arln optimize etmek iin bir frsat olarak deerlendirilebilir.

ekil 6. Ara park yerlerine gre kolon dizilimleri elik tayc elemanlar dey kolonlar ve yatay kirilerden olumakta ve bunlarn birleimleri pratik olarak antiyede bulonla yaplr. Deprem, rzgar ve aralarn frenlemesi gibi nedenlerle oluan yatay etkiler ve kuvvetler demelerden geerek yatay tayc dey apraz veya perde duvarlara iletilir.

ekil 7. elik yaplarda tipik birleim detaylar

Mhendislik Asndan ok Katl elik Otopark Yaplar.

Avrupa standardna gre, normal binek aralarna ynelik otopark kat demeleri 2.5 kN/m dzgn yayl yk tayacak kapasitede tasarlanr. Yaklak 12 m kadar olan bir park alan iin bu 3.13 tonluk bir yke karlk gelir. Bu yk maksimum bir ara arlnn 1-2 ton olduu dnldnde olduka fazladr. TS 498de ise otopark kat demeleri iin tasarmn, 5 kN/m dzgn yayl yke gre yaplmas nerilmektedir. Bu, 6.16 tonluk bir arla denk olup normal bir ara arlndan ok fazladr. ok basit, aklc planlanan ve ynetilecek
AMDS ROZAK Proje Destek Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

otoparklarda bu yk kavramnn daha hassas olarak deerlendirilmesi ciddi kazanlar beraberinde getirir. rnein, st katlara ar aralarn kmasna izin verilmeyecek otoparklar iin gayri ekonomiklik sz konusu olup bu konuda artname hazrlayan otoriterlerin dikkatini ekmek gerekmektedir. Kolon kesitinde arlk ve boyuttan kazan salamak iin daha yksek dayanml elik snfnn seilmesi nerilebilir. Byk lekli yaplarda, yksek dayanml S460 elik snfn semek daha avantajl olabilir. Dolaysyla bunun iyi analiz edilmesi gerekmektedir. Kirilerde ise I-kesitin stne kaynaklanan studlar (kesme saplamalar) sayesinde beton deme tabliyesi ile elik kiriin birlikte alarak kompozit davran salanmas nerilir. (ekil 8). Kompozit etki ile elik kullanmnda yaklak % 20-30 kazan salanrken bina yksekliini ayn sayda kat olmasna ramen azaltmak mmkn olabilir.

ekil 8. Kompozit deme sistemi.

Kiriler zerinde yerletirilen tipik kompozit deme trapezleri 3.3 metre akla kadar kullanlabilir. Baz zel trapezler veya prekast beton paneller ile desteksiz olarak 5 metre akla kadar klabilir. Kirilere montaj aamasnda bir miktar ters sehim verilmesinin getirecei byk avantajlar vardr. (Bkz. ekil 9) Ters sehim verilmi kiri zerine l yk ve canl ykn bir ksm geldiinde asl kotunda dengelenmi olur. Bu ters sehim miktarna statik hesaplamalar srasnda statik sistem ve yklere bal olarak karar verilir. Desteksiz durumlarda, ters sehim sadece elik kesitin statik zellikleri dnlerek hesaplanr. Destekli durumlarda ise kompozit kesitin statik zellikleri dnlr. Ana kiri inaat aamasnda desteklenirse slak beton arlndan kaynaklanan l ykn oluturduu sehim azalr. Kompozit deme ve ters sehim uygulamalarnn kazandrd avantajlar Tablo 1de gsterilmektedir.

AMDS ROZAK Proje Destek

Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

ekil 9. Ters sehim verilmi kompozit deme kirileri.

6
Tablo 1. Kompozit kiri ve ters sehim uygulamasnn getirdii kazanlar. SSTEM Aklk Kiri aralklar* Beton tabliye kalnl Hareketli yk elik kalitesi KOMPOZT OLMAYAN 16,00 m 2,5 m 120 mm 5,00 kN/m S275 KOMPOZT 16,00 m 2,5 m 140 mm 5,00 kN/m S275 KOMPOZT + 30 MM TERS SEHM 16,00 m 2,5 m 140 mm 5,00 kN/m S275

Kesit Deme derinlik kazanc elik Kullanm kazanc

IPE 750X173 Referans Referans

IPE 600 O - % 18 - % 11

IPE 550 - % 26 - % 39

*Hesaplarda kiri aralarnda kompozit deme trapez saclar kullanlmtr.

Malzeme ve maliyetten tasarruf etmek iin hafif IPE kesitlerde yksek dayanml elik snflar kullanlabilir. Snrl deme derinlii olmas durumunda derinlii daha az olan, geni balkl ancak daha ar elik kesitler seilebilir. Tablo 2de 16 metrelik bir aklk iin kullanlan elik snfnn ve kompozit ya da kompozit olmayan tasarmn deme derinlii ve arl
AMDS ROZAK Proje Destek Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

zerindeki etkileri karlatrlmal olarak gsterilmektedir. Her durum iin yaklak 30 mm ters sehim uygulamas varsaylmtr. Tipik olarak, S355 kalitesi ile karlatrldnda S460'n maliyet fark sadece +%5 kadardr. Yksek akma dayanmndan tam olarak faydalanld takdirde ciddi ekonomik avantaj salanr. S275 yerine S460 kullanld takdirde kazanlar ok daha fazla olur. Bu yzden, Almanyadaki ok katl otoparklarn ounda 15 - 17 metre aklklar iin S460 kalitesinde kiriler 2.5 - 5 m aralklarla dizilerek kompozit olarak kullanlmaktadr. Tablo 2. Yksek dayanml eliklerin otopark uygulamalarnda kullanm. SSTEM Aklk Kiri aralklar Beton tabliye kalnl Hareketli yk elik kalitesi KOMPOZT OLMAYAN 16,00 m 2,50 m 120 mm 5,00 kN /m S275 KOMPOZT 16,00 m 2,50 m 140 mm 5,00 kN / m S355

S275

S460

Kesit Deme derinlik kazanc elik Kullanm kazanc

IPE 750 X 147 Referans Referans

IPE 550 - % 25 - % 28

IPE 500 - % 31 - % 38

IPE 450 - % 39 - % 53

*Hesaplarda kiri aralarnda kompozit deme trapez saclar kullanlmtr.

Yangn Korumas ve Doal Yangn Kavram Asndan ok Katl elik Otopark Yaplar.
ok katl ak otoparklarda bir kattaki aklk miktarnn o katn toplam d duvar alannn 1/3ne eit veya fazla ise tayc elik kolon ve kirileri yangna kar korumak gerekli deildir. Bu sebeple birok Avrupa lkesinde ok katl ak otoparklarn elik konstrksiyonlu ksmlarnn yangna kar koruma koulu yoktur. Yangna kar koruma artnn olduu durumlarda ise elik elemanlarn pasif korumasn gerektiren ISO yangn yaklam ve buna alternatif olarak yangn mhendislii ile Doal Yangn Kavram gelimitir. Doal yangn kavramnn dayal olduu bilgiler (yangn yk, scaklk ykseli hz, var olan ara says) birok lkede yaplan testler sonuncunda oluturulmutur. rnein, yaplm olan gerek bir deneyde belirlenen maksimum elik scakl korumasz kolon ve kirilerde ksa bir zaman periyodu iin 700 C nin biraz zerinde bir deer olarak llmtr. Bu scaklk
AMDS ROZAK Proje Destek Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

durumunda bile yapda herhangi bir gme veya deformasyon olmad saptanmtr. Bu gibi deneyler sonras yangn mhendislii kavram gelimi, ak otoparklarda korumasz elik yaplarn kullanlmasna izin verilmitir. te yandan, kapal ya da yer alt otoparklar daha ar yangn dayanm artlarna tabi tutulmaktadr. 60 veya 120 dakikalk ISO yangn korumas salamak iin, kolon ve kiriler genelde yangn dayanml (anti-fire) kompozit sistemler kullanlarak inaa edilebilirler. (Bkz. ekil 10) Bu sistemlerde H-kesitin balklar arasndaki boluklara donat yerletirilir ve beton ile doldurulur. Bu kompozit kolon ve kiriler yk elik ve betonun ortaklaa almas ile naklederler. Burada yk tama kapasitesi artna ve elik kolon kesitlerinin azalmasna ek olarak beton ksm, yangn korumas olarak elik ksmda oluabilecek ani bir scaklk artn engellemek gibi nemli bir rol oynamaktadr. Dahas, elik balklarn dta bulunmasndan dolay bu sistem ara darbelerine kar da salam durur.

ekil 10. Yangn dayanml (anti-fire) kompozit elemanlar.

Belirli koullar altnda (mekanik havalandrma ve aktif yangn sndrme deerleri),doal yangn kavramnn uygulanmas pasif korumann kapal ya da yer alt otoparklarnn elik kirileri iin ihmal edilebilmesini mmkn klar. Yangn tasarm ile ilgili Eurocode 3 ve 4 (EN 1993-1-2, 2005; EN 1994-1-2, 2005) EN10025e gre S235, S355 ve S460 elik kalitelerini kapsar ve elik scaklnn fonksiyonu olan fy, etkin
AMDS ROZAK Proje Destek Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

akma dayanmna bal tasarm hesaplamalar yntemini verir. Bu eri eitli deneylerden sonra kartlmtr. (Chantrain, 1991; Cajot, 1992; Outinen, 2001; Wohlfeil, 2004) Yangna kar elik yaplar koruma, sadece pasif (yangna kar izolasyon malzemesi ile elik elemanlar kaplayarak) veya aktif (sprinkler, otomatik yangn duvarlar, vb.) yntemlerle deil aklc mhendislik zmleriyle de olabilir. rnein; S235 kalitesi seildiinde, oda scaklnda Ynetmelikler tarafndan istenen emniyetli tama yk oran yaklak 0,5'tir. Sehim kriterlerinin ounlukla etkili olduu ve tasarmcnn belirli bir takm profiller arasndan seim yapmak zorunda olduu dikkate alndnda, bu yk oran 0,45 gibi bir deer olabilir. Bu, 600oC'lik kritik scakla karlk gelir. S235 elii S460'la deitirilirse kritik scaklk yaklak 100oC kadar artar, bu da tasarmn daha gvenli tarafta kalmasn salar. Bir baka deyile tasarm yangn altnda yapnn snma erisinin doruu 600 ve 700 oC arasndayken S235 yerine S460 kullanld zaman yap bu yangna dayanr. (Bkz. ekil 11)
1

pr EN 1993-1-2 Test REFAO III

0,8
16 20

14 9 10,11

RPS report 116/91 Finland

0,6

Tu Darmstadt

0,4

9
0,2

( C)
0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400

ekil 11. Scakln fonksiyonu olarak etkin akma dayanm azalm.

Sonu ve deerlendirmeler.
Gnlk yaam kolaylatran ve ayn zamanda kaplad alana kar mevcut ara kapasitesi baz alndnda evreci bir yap olan ok katl otoparklar, inasnda eliinde kullanlmasyla salad avantajlar arttrlabilir, ayn zamanda daha gvenli, hafif, hzl dolaysyla ekonomik bir tasarm olana elde edilebilir. Mevcut aklklarn elik kullanm ile daha az sayda ve/veya daha dar, kk ebat kesitlerle geilmesi otoparkn mevcut ara kapasitesini arttrrken, otopark iinde daha rahat sr imkan salayp daha hzl parkn mmkn olmas zamandan tasarruf edilmesini mmkn klar. Otoparklarda maliyet hesab yaparken yapnn mr boyunca btn maliyetleri hesaba katmak gerekmektedir. Yap ina edilmeye balamadan maliyet konusu iyi n grlmelidir.

AMDS ROZAK Proje Destek

Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

Kullanlacak malzemenin boyutlar, tipi ve tr; ina sistemi ve buna bal olarak inaat sresi; iletme maliyeti ve kazanlar iyi irdelenmeli ve gerekli koullar salayan en ekonomik zm tercih edilmelidir. elik yaplarn kompozit ina edilerek elik ve betonun birlikte altrlmas sonucunda beton tabliyenin basn, elik profilin ekme etkilerini alarak daha kk kesitler kullanlmas salanabilir. Ayn ekilde eliin esneklii sayesinde kirilere ters sehim verilmesi ile sehim snr, daha kk bir kesit kullanlmasna ramen almam olur. Bu tip aklc basit elik zmler ile hem yapnn hafiflii hem de daha ekonomik olmas salanr. elik yaplarn yangna kar koruma gereklilii yangn mhendislii kavramnn doup ve gelimesine sebep olmu mhendisleri olaylara farkl alardan bakmaya yneltmitir. Gnmzde, aktif ve pasif koruma yntemlerinin yan sra yangn mhendislii zmleri de uygulanmaktadr. Son olarak vurgulamak gerekirse, elik yaplar birok olumlu zellii sayesinde mhendislere inanlmaz tasarm frsatlar vermekte ve projelerin her adan optimize edilmesini salamaktadr. Yeter ki gerektii yerde, elik tasarmn getirecei olanaklar ve kazanlar bilinerek doru uygulamalar yaplsn.

Teekkr Bu almaya kaynak aratrmasnda verdikleri destekten dolay ArcelorMittal Commercial Sections S.A teknik departmanna ve ArcelorMittal Distribution Solutions Rozak firmasna teekkrlerimi sunarm.

10

Kaynaklar
Cajot, L.G., et al (1992) REFAO-III, Practical Design Tools for Unprotected Steel Columns Submitted to ISO-Fire. C.E.C. Research 7210-SA/505, Final Report Eur 14348 EN, RPS Report N 11/1991, Luxembourg. Chantrain, Ph., et al (1991) Behaviour of HISTAR hot-rolled profiles in the steel construction Tests. PRF Report N116/1991. Carparks in Steel, Brochure of ArcelorMittal Commercial Sections, 2008 EN 1993-1-1: 2005, Design of steel structures. General rules and rules for buildings. EN 1993-1-2: 2005, Design of steel structures. General rules. Structural fire design. EN 1994-1-1: 2004, Design of composite steel and concrete structures. General rules and rules for buildings. EN 1994-1-2: 2005, Design of composite steel and concrete structures. General rules. Structural fire design.

AMDS ROZAK Proje Destek

Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com

Outinen J., et al (2001) High-temperature testing of structural Steel and Modelling of structures at fire temperatures. Research report TKK-TER-23, Helsinki University of technology Laboratory of Steel structures Publications 23 / 2001, Espoo, FINLAND TS 648, elik Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar, Aralk 1980 TS 498, Yap Elemanlarnn Boyutlandrlmasnda Alnacak Yklerin Hesap Deerleri, Kasm 1997 Wohlfeil, N., et al (2004) Internal report on high temperature transient state tests on S460. Institut fr Stahlbau und Werkstoffmechanik, TU Darmstadt.

11

AMDS ROZAK Proje Destek

Tel: +90 (216) 538 54 90 Faks: +90 (216) 538 54 93 e-mail: projedestek@rozakdemir.com