L KBR

ARTU V ZAUR
(byklr n konfliktologiya drsliyi)

Qanda bir xa hli varsa, qamusun seyr eyldim, Bulmadm mn sn tki bir cani-canan, ermni. madddin Nsimi

Kitabn qlm alnmas v iq z grmsi n mni z varlqlar il ilhamlandran Azrbaycan, Ermnistan v Grcstan ktllrin drin minntdarlq hissi il. Mllif

GR

Drdmnd etdin mni, ey drd drman ermni, Olmuam eqin yolunda bndfrman ermni. 1 Tiflis onu qzl payzla, xfif klkl qarlad. Bak-Tiflis qatarnn drdnc vaqonundan irkli beton platformaya ayaq basan Zaur, gdkcsinin yaxalarn qaldraraq, ynglc titrdi. antasn iynindn asaraq, aa mrtby aparan geni pillknlr doru addmlad. Hr df bu hr glnd, qrib dviyyatl kolbasa qoxusu dyirdi burnuna. Bu gn d hmin qoxu, yal havann rayihsi il qarmd. Acar xaapurisin oxayan gnin zif alarnda buxarlanb-buxarlanmamaa qrar ver bilmyn platformadak kiik glmlrd siqaret ktklri zrd. Ktklr, dnizd smtini itirmi a yelknli gmilri xatrladrd. Perronun damnda srayla dzlm qaralar, hyaszcasna qqrr, sanki qatardan dnlr grc dilinin qara dialektind Xo gldin! deyirdilr. Zaurun yanndan srtl ayaql it qab getdi. Grnr arxa sa aya qatar altnda qalmd. Perronda dayanan qaraqabaq taksi srclrinin oxu azrbaycanllar idi. Onlar grc, rus, azrbaycan hm d n ns ermni dilind qatardan dnlr ox ucuz v keyfiyytli taksi syahti vd edirdilr. Konfrans tkilatlar onun dalnca man gndrmmidilr. slind Zaurun buna ehtiyac da yox idi. antas ar olmadna v qatarda yatb yuxusunu aldna gr, bir az piyada gzmk, yarm ildir grmdiyi Tiflis doyunca tamaa etmk, hrl mnvi tmas qurmaq istyirdi. Pillknlr tzc addmn atmd ki, qaralar qaban ksrk azrbaycan dilind ondan pul istdilr. Zaur sbi halda on be yal qara qz li il itlyrk deyindi: - Bakdan sizin linizdn qamam, burada da qabam ksirsiniz. Sizin linizdn hara rdd olum gedim?! Zaur bu szlri deyib becid-becid pillknlri dmy balad. Hmn anda arxadan qara qzn istehzal v qzbli ssi eidildi: - Rdd ol get Bayla! Zaur ayaq saxlad. Dnb qza baxd. Szlrinin, xsis gnc n qdr tsir etdiyini grn qz, brkdn glr, Zaura acq verirdi. zn oxayan alt qara qz da ona qoulub glr, Zaura dil gstrirdilr. Zaur onlar nifrtl szdkdn sonra ban bulayaraq, pillknlrdn enmy davam etdi. Qara qzn szlrind qorxunc, vahimli ns vard. Bu szlr n mnaya glirdi grsn?! Bayla getmk ona tklifmi olunurdu, yoxsa gedcyin dair xbrdarlqm ald qzdan? Blk d, qara ona qar etmidi... Baa dmdi Zaur. Baa d d bilmzdi. Qara qzn szlri, nirvanaya atm buddist rahiblrin koanlarndan frqsiz idi. Bu cmlnin stnd gnlrc grk ba sndrsn, onun mnasn drk etsin. Bu szlr, Zaura nvanlanan hikmtli tapmacayd. Zaur birmnal olaraq qara qzn uzaqgrn v mdrik bir varlq olduuna qrar verdi. Son pillni d dndn sonra, bir daha geriy boyland. Qara dstsi gz dymirdi artq. Qan qarald. Ky xb, trafa gz gzdirdi. Qzl payz btn grkmi v zmti il, bu qdim hri auuna alm, gy z el bil yer yapmd. Artq piyada getmy d hvsi qalmamd. Saa-sola baxd. 10 metr aralda, sar rngli khn 011 Jiqulid qoca, far bir kii oturub qzet oxuyurdu. Zaur mann yaraq pncrsin yaxnlab dedi: - Salam day. Meriyann yanna ney apararsan? Kii canlanaraq qzeti srt trcnn yanna atd. El bil Zaurun onun manna oturacandan min imi kimi, arxayn ssl: - 4 lariy, - dedi. - Mn hl pul xrdalamalyam... - Bax olum, qabaqda soldak yal pncrni grrsn? - Bli. - Pulunu orda xrdalaya bilrsn. Zaur ba il yal adama sa ol-deyib, yal pncry trf tlsdi. llrdir dollara meydan oxuyan v iki prezident dyidirn grc larisi, ikiy bir mvqeyini israrla qoruyurdu. Zaur dar v yndmsiz kkn iind, tinlikl nimda kresloya san bl v kk grc qadnna 100 dollar uzadaraq, Zhmt olmasa hamsn xrdalayn- dedi. Qadn youn barmaqlar il skinas gn ina tutdu, sonra ba barmana tprrk larilri sayd. Yava sayrd. Zaur sbilirdi. Nhayt pulu ald v saymadan cibin soxdu, mana trf qad. Arxa qapn aaraq antasn oturacaa atd v qabaqda ylib: - Gedk - dedi. Qoca src, grc dilind deyin-deyin man i salmaa alsa da, srcnn z kimi qoca mannn mhrriki ltaqlq edir, sahibinin mrini yerin yetirmy tlsmirdi. Qoca iki- chddn sonra, gzlnilmdn Allah, Mhmmd, ya li-deyib, aar bir daha burdu v mhrrik xarakterik uultu xararaq, i dd. Zaurun gzlri kllsin xd. Jiquli yerindn trpndi, hr mrkzin doru gtrld. Zaur dz bilmdi:

- Day, bu duan haradan bilirsiniz? - Hans duan olum? - Allah, Mhmmd, ya lini deyirm. Qoca, siqaret dumanndan saralm dilrini gstrrk gld. - H olum, grnr sn Bakdansan. - Bli Bakdanam. - Bu duan mn bir azrbaycanl yrdib. Manla yola xmazdan vvl bu szlri desn, mtlq ilrin avand olar-demidi. llr kes d mn bu yd unutmuram. Hr df tin dnd, imdadma atr. vvllr Kvemo-Kartliy tez-tez gedib glrdim. Siz o blgy Boral deyirsiniz. Tiflisin eytan bazarnda azrbaycanl meyv satanlar hftd bir ne df mnim bu veteran manmda evlrin gedirdilr. Qoca src bu szlri deyib, ovucunun ii il bir ne df skana vurdu. - ndi is n mnd gc qalb uzaq yola xmaa, n d ki, manmda. Hr ikimiz qocalmq. Zaur ski boyu ar-ar addmlayan tnbl grclr baxrd. - Baa drm... - Bs sn olum? Tiflis gzmy glmisn, yoxsa?.. - Konfransda itirak etmy. - N konfransdr o el? Bak-Tiflis-Ceyhana aiddir? Zaur glmsnd. - Xeyr. Cnubi Qafqaz mnaqilri il bal tdbirdir. Qoca ban bulayaraq nr-nr eldi. Gzucu Zaura baxb dedi: - Allah bu siyastilrin blasn versin. Kpk uaqlar, avara elyiblr camaat. Bizim mharib il, mnaqi il n iimiz ola bilr ax? Btn respublikalar qarb bir-birin. Sovet dvrn bynmirik, amma o dvrd bel eylr olmurdu. Xalqlarn dostluu, qardal var idi. ndi d ki... bax bel... Kii bunlar deyrk, lini qeyri myyn istiqamtd irliy uzatd. Zaur diqqtl lin uzand trf McDonalds-a, inzibati binalarn qarsnda dalalanan Avropa Birliyi bayraqlarna, yolboyu dzlm bahal butiklr baxd. Ola bilsin kii lini el-bel uzatmd, konkret he nyi v he kimi nzrd tutmurdu. Ya da ola bilsin Qrblmy, Amerikallamaa etiraz edirdi. Zaur bunu dqiqldirmk istmdi. Sadc sorudu: - Bs xalqlarda he bir gnah yoxdur day? Tqsir ancaq siyastilrddir? Bel bir suala hazr olmayan kii, diqqtl Zaura baxd. ndiy qdr bu cavan olan kimisin rast glmmidi. Cnubi Qafqaz mnaqilri haqda shbt eldiyi hr ks, hr zaman onunla razlar, btn tan-tunular da bir azdan siyastilri syrdlr. Birinci df idi ki, siyastilri yox, xalqlar ittiham edn bir adam, hm d azrbaycanl, grrd. - Szlrind hqiqt var olum. Amma mslnin baqa trfi d var. Msln, azrbaycanllarn Qaraba mharibsind n gnah ola bilr? minm Bizim he bir gnahmz yox idi, gnahkar ermnilrdi-deycksn. slind dz deyirsn, gnah ermnilrddir. Amma ermnidn sorusaq kimdir mqssir, o da ksini deyck. Blk el deyil? Zaur kiiyl razlamad: - Demzdim biz msumuq, - iyinlrini kdi. Gnahsz, qsursuz insan, dolayl olaraq da cmiyyt olmaz ax. Qaraba mharibsinin bu hdd glib atmasna, ola bilsin bizim d yol verdiyimiz myyn shvlr sbb olub. Amma birinci balayanlar lbtt ermnilr oldu. vvl Ermnistana birlmk istdilr, sonra mstqillik tlb eldilr. Nticsi d ki, gz qabandadr. N adam kimi birl bildilr, n d mstqil dvlt qurdular. Qalblar ortalqda. Olan qaqnlara, evlrini, yaxnlarn itirnlr oldu. Zaur qulaqlarna inana bilmirdi. Bu szlri deyn o idimi? Bir taksi srcs il uzun-uzad shbt etmk onun adti deyildi. ndi o, bsit cmllrl danmaa alr, profanizm yuvarlanrd. ofer tayfas, alverilr, fahilr, polislr nifrt etdiyi sosial qruplar v pe sahiblri idi. Mcbur qalmadqca onlarla nsiyyt qurmaz, bir klmsin bel xsislik edrdi. ndi is iyrndiyi, yuxardan aa baxd bir taksi srcs il Qaraba mnaqisi bard ciddi-ciddi danrd. Kii ba il onlardan yz metr araldak Meriya binasn gstrrk, tssfl dedi: - atrq. Maraql hmshbtsn olum. Sn bir sz deyim... Kii el bil trddd keirrk, srt trcsn atd. Zaura tri nzr salb davam eldi. - Mn hr ksdn yax bilirm, ermnilrin n qdr idbar millt olduunu. Onlar qara kimi bir xalqdr. Grclrin bir alimi var, avavadze. Onun ermnilr bard yazd kitab mtlq oxumalsan. Ermni xisltini, acgzlyn ox gzl ar. Onlar indi d Cavaxetiyaya iddia edirlr. Haradak bir sr yaxn yaayrlar, oran mnimsmk istyirlr. Bzn d buna nail olurlar. Zaur glmsnd. Ermnilrin yannda azrbaycanllar, azrbaycanllarn yannda is ermnilri syrk, zlrini yax gstrmk grclrin khn adtidir-demk istdi kiiy. Amma qoca srcnn nvbti szlri, Zauru niyytindn dandrd.

- Mn yezidi krdm. Yerevanda doulub boya-baa atmam. El Qaraba mnaqisi balayandan txminn il sonra Tiflis kmm. Demzdim bura cnntdir, amma hr halda Ermnistandan min df yaxdr. - Kii bu szlri deyrk meriyann qabanda saxlad. - Qaraba mnaqisind sizin ax n gnahnz ola bilrdi? Hr eyi bu alaqlar eldi! ndi d Grcstan torpana iddia edirlr. Ermniy lini versn, qolunu qopardar olum. Razyam sninl, xalqlarn da gnah var. Abxazlarn, osetinlrin, grclrin, ermnilrin, el sizin d. Amma azox mslsi var da. Ham eyni drcd gnahkardr demk olmaz ax. Zaur bir yandan qapn ar, bir yandan is deyirdi: - Day, sizi el bizim konfransa dvt elmk lazm idi. sl konfliktoloq kimi fikir yrdrsnz. Pulu dyib mandan dd. Arxa qapn ab antasn gtrd. Qabaq qapnn aq sindn kiiy xudahafiz deyib, zn Meriya binasna evirdi. Meriyann qarsndak kiik bada, sliq il dzlm brnc rngli skamyalar, zibil qutular, fvvar v palma aaclar gz oxayrd. Bu nfis kompozisiyan is sadc bir detal korlayrd bir ct sni, iql aac. Bakda hr yer dzln bu zvqsz, eybcr aaclarn Tiflis d girmsi v bu gzl hrin hrsini dyidirmsi, Zauru tssflndirdi. Bir ne dqiq meriya binasna, Azadlq meydanna tamaa etdikdn sonra, k il z aa addmlad. Hr df Tiflis glnd, btn grlrini meriya binasnn qarsnda tyin edrdi. Bu gn d Qafqaz Evind ilyn v Zauru qalaca otel gtrmli olan dostu ota Karbediyaya zng vurmal v meriyann qabana dvt etmli idi. Amma zng etmy tlsmirdi. Shr saat on bir idi v yqin ki, air ota axamdan bolluca axr imidi, indi d msum krp tk uyuyurdu. Zrr qdr yorunluq hiss etmyn Zaur, birc du almaq istyirdi. Vannada, ilq suda uzanaca anlar xyal edib, hzzdn titrdi. Vsal daha irin olsun dey, bu zvq bir az da gecikdirmk arzusundayd. ndi is bir kafe tapb qarnn doydurmaq, sonra da khn Tiflisd bir az gzimk istyirdi. Meriyann sa trfindki ky girrk, rastna xan ilk kafenin qarsnda ayaq saxlad v nhng vitrinlrdn iri baxd. Bu yer, kafedn ziyad, McDonalds tipli fast-food-a oxayrd. Qapn itlyib iri kedi v nzrin ilk arpan detal, kassann yannda st-st ylm plastik mcmyilr oldu. znxidmt kafelrindn zhlsi gedirdi v burda da hmin sistem ilyirdi. Qaytmaq, xb getmk kedi alndan, amma kafenin ortasnda stun kimi dikilmi iki ofisiant qzn v kassa arxasnda dayanm hndrboy olann, bo kafenin blk d ilk mtrisi olan Zaura diqqtl gzlrini zillmlri, onu qrarsz edirdi. Nhayt ryind lnt eytana deyib, pncrnin yannda zn bir masa sedi; antasn, noutbukunu v gdkcsini oturacaa qoyub kassaya yaxnlad. ki hamburger, bir porsiya qzarm kartof v kola sifari verdi. Hesab ddi v qzlardan birinin mcmyinin iin dzdy yemklri gtrb masasna qaytd. Bu axam, ekspromt danmaa, mzakirlrd aktiv itirak etmy hazr idi. Bel konfranslarda birinci df itirak etmirdi, tcrbsi vard. Hm d, xnn mvzusu ox sad idi: Mnaqilrin hllind QHT-lrin rolu. Mvzu sad olmasna sad idi, amma tkilatlar daxil, hr ks bilirdi ki, mnaqilrin hllind QHT-lrin he bir rolu yoxdur, ola bilmz, olmayb, olmayacaq. Hamburgerdn byk bir dilm alb, antadan noutbukunu xartd. Kafedki qzlardan biri ona yaxnlaaraq rusca: - Siz deysn Bakdansnz? - sorudu. Zaur ortaboylu, qara qa-qara gz qza maraqla baxd. Bayaq sifarilrini mcmyiy dzn qz idi. Salarn sliq il arxada toplamd. Mini yubkas ynglc diz qapaqlarnn stn drd. znn v vcudunun gzlliyini kobud, fhl llri korlayrd. - Bli Bakdanam. Haradan bildiniz? laqeydc sorudu v diqqtini monitora cmldi. Dialoq qurmaq, kiminls shbt elmk hvsind deyildi. - ntuisiyam gcldr. Bilirsiniz, mnim xalam da uzun illr Bakda yaamd. Ora r getmidi. Qz bunlar deyib, lindki ski il onsuz da tmiz olan masan bir-iki l sildi. Zaur gzlrini monitordan ayrb, qzn hycanl v mnasz hrktlrin baxrd. Qzn xalas il bal qiymtli mlumatdan sonra, ns demk, bunu necs cavablamaq zrurti yaranmd. - N gzl. Bs indi yaamr? Qz Zaurun dz gzlrinin iin baxd. Bu gzlrd boluq v kdr vard. - Ermnilr Bakdan qovulanda, gc-bla il cann qurtard. Azrbaycanl ri il Krasnodara, oradan da Kanadaya kdlr. Zaur hamburgeri dilyib, srin koladan bir qurtum ald. - Demli siz ermnisiniz. Bu sual yox, faktn tsdiqi idi. - Bli, Tiflis ermnisiym. Blk d inanmayacaqsnz amma, Yerevanda cmi iki df olmuam. Bu knin dz aasndan khn Tiflis, Maydan balayr. Orada hamamlar var. Ermni, grc v azrbaycanllarn mhlllri var o hamamlarn evrsind. Atam grc v azrbaycan dilini slis bilirdi. llrl slh iind orada

yaamq v yaayrq. Bu mnasz mharibni balayanlara lnt olsun. Mn hmi uaqlqda Bakya glmk istmim. Amma bu arzum in olmad. Qismt deyilmi... Zaur kompterd ona lazm olan fayl ad. Yenidn ban qaldrb qza baxd. Susurdu. Qz ona mane olduunu anlasa da, getmy tlsmirdi. Zaurun ona qulaq asmaq, xatirlrini blmk hvsi yox idi. Bu cr shbtlrdn zara glmidi. Ham mharibnin baiskar kimi hanssa amorf siyasi dairlri v xadimlri nvan gstrir, onlar gnahlandrr, lntlyirdi. Klielmi bhanlr onu yorurdu v bu gn ikinci df idi ki, bel mnasz hmshbtl qarlard. - Sizdn bir sz sorumaq olar? qz rkkc dillndi. - lbtt. - Bu noutbuklar neydir? Zaur hamburgeri boqabn iin qoyaraq gzlrini qzn zn mxlad: - Dz deyirsiniz. Hmi slh, dostluq olub aramzda. ndi n oldu, bu mharib haradan xd, mn d baa dmrm. Cmlsini bitirib, zn tzdn monitora evirdi. tahla hamburgerini eynyir, gicgahlarn hrkt etdiretdir tn hft ald e-maili oxuyurdu. Bakdan ba gtrb qaan Ermni xalann bacs qz is, shbtin alnmadn grrk, laqeydc nu olsundedi v uzaqlad. Zaur onun getdiyini he grmdi. O, artq ikinci hamburgerini yeyirdi.

2 Bakda, Qafqaz Slhmraml Tbbslr Mrkzi (QSTM)-nin layih koordinatoru ilyn Zaur Clilov, aadak e-maili drd gn vvl, Noyabr aynn 8-i almd. Hrmtli dostlar, hmkarlar, Bildiyiniz kimi, 12 Noyabr saat 18.00-da, Tiflis hri Rustaveli prospekti 13 nvannda yerln Mariott otelind, Almaniyann Henrix Bll Fondunun tkilatl v Azrbaycan Ermnistan - Grcstan QHT v KV nmayndlrinin itirak il - Cnubi Qafqazda mnaqilr hll perspektivlri v ya Mnaqilrin hllind QHT-lrin rolu mvzusunda gnlk konfrans keirilck. ... Tdbird Cnubi Qafqaz respublikalarndan itirak edck olan qonaqlar aadaklardr: Regional mkdalq v Qloballama Mrkzi (RQM) Ermnistan Qafqaz Slhmraml Tbbslr Mrkzi (QSTM) Azrbaycan Qafqaz Evi Grcstan Mhariby yox ictimai birliyi Grcstan 168 saat qzeti Ermnistan Masir Msavat qzeti Azrbaycan Mhtm Azrbaycan qzeti - Azrbaycan Sakartvelo Respublika qzeti Grcstan Aykakan Jamanak qzeti Ermnistan Asaval-dasavali qzeti - Grcstan Alia qzeti - Grcstan tiraklardan xahi olunur, 12 Noyabr tarixind saat 18.00-a qdr artq Tiflis hrind olsunlar v Leselidze ksi, 17 nvannda yerln ATA otelind onlar n bronladrlan nmrlr yerlsinlr. Konfransn keirilcyi Mariott Otelin d gecikmdn, vaxtnda glmyiniz xahi olunur. Hrmtl, Ernst Kopf Henrix Bll Fondunun Cnubi Qafqaz zr direktoru. QSTM dvlt qeydiyyatndan kemmidi, amma lkdn knarda, xsusil d bir sra Avropa lklrind yax tannr, maraql layihlri il beynlxalq donorlarn diqqtini clb edirdi. Zaurun iki ildir sralarnda faliyyt gstrdiyi bu QHT-nin sdri Qaraba mharibsi veteran, konfliktologiya zr Polada bir il thsil alm, Cnubi Qafqazda slhmraml faliyyti il tannan Akif Ta idi. Tkilat mtmadi olaraq Fransa, ngiltr, Almaniya v AB fondlarndan maliyy dstyi alr, Ermnistan v Dalq Qaraba istisna olmaqla, Cnubi Qafqazn hr yerind, htta mnaqi zonalar olan Cnubi Osetiya v Abxaziya kimi separat rejimlrin hkm srdy tannmam respublikalarda da layihlr hyata keirir, hesabatlar hazrlayrd. Zaur da bu layihlr rivsind bir df Cnubi Osetiyaya, bir df d Abxaziyaya sfr etmi, Azrbaycann bir sra rusdilli qzetlrind silsil yazlarla x etmidi. Tkilatn Dalq Qaraba v Ermnistana sfr etmmk bard qat mvqeyi yox idi. Htta sdr Akif Tann z, iki df Ermnistana sfr etmidi. Lakin tkilatn digr zvlri v el Zaurun z d ictimai qnaqdan qorxmaqda, vtn dndkdn sonra zlcklri tzyiqlrdn v ks mvqed dayanan QHT v KV-lrin hcumundan ehtiyat etmkd idilr. Qafqaz Slhmraml Tbbslr Mrkzinin mram Azrbaycanda hr ks mlum idi. Tkilat Dalq Qaraba mnaqisinin hrb yolu il hllinin mmknlyn inkar edir v Dalq Qaraba mnaqisi hrb yolu il hll edil bilmz arn hr frstd sslndirirdi. Zaur da hrb yolu il Azrbaycan Respublikasnn razi btvlynn blk d tmin oluna bilcyini, lakin mharibdn sonra da Dalq Qaraba mnaqisinin davam edcyini dnrd. Akif Ta tez-tez deyrdi: Dalq Qaraba mnaqisi maara prinsiplri il hll oluna bilmz. Ona gr d biz Dalq Qaraba mnaqisi anlay il, Azrbaycan Respublikas razisinin ial anlaylarn bir birindn ayrma bacarmalyq. Dalq Qaraba mnaqisi srf hrbi msl deyil, daha drin bir problemdir. Bu sbbdn bizlr, Dalq Qaraba ermnilrinin - Azrbaycan Respublikas vtndalarnn - stn silahla getmyin mnaszln ictimaiyyt atdrmalyq. Bizim mvqeyimiz beldir ki, Dalq Qaraba yox, Ermnistan v onun arxasnda duran maara dvltlri ittiham edilmlidir. Zaur yemyini bitirmidi. Saat on iki idi v otaya zng vurmaq olard. Noutbukunu sndrb antasna qoydu, sonra da gdkcsini geyindi. Ba il kafedkilr xudahafiz- deyib qapya ynldi.

Ky xan kimi, yolun o taynda internet klub grd. Byk vitrinin stnd btn yazlar grc dilind yazlmd, amma kompter, mobil v stasionar telefon aparatlarnn killri il bzdiln dn aydn olurdu ki, bura hm internet klub, hm d danq mntqsidir. Zaur yolu keib klubun qapsn ad. Akvariuma oxayan budkada oturan qza yaxnlab zng vurmaq istdiyini bildirdi. - Mobil telefona zng vurursunuz? - Bli. - Nmrni deyin zhmt olmasa. Zaur otann vizit kartn xararaq qza uzatd: - Buyurun. Qz avtomat kimi srtli barmaqlar il nmrni yb dstyi qulana qoydu v iki- saniy sonra gzlri il salonun axrna iar edrk, ikinci telefona kein-dedi. Zaur ona gstriln aparata yaxnlab dstyi qaldrd v otann yuxulu, kal ssini eitdi. - Alo. - ota bu mnm, Zaur. Tiflisdym. - Oooo. Zaur, zizim necsn? ota bir az canland v bir ne saniy fikr getdikdn sonra sorudu, - n gec zng eldin? Ne saatdr glmisn? - i bunun n hmiyyti var? N vaxt hrd ola bilrsn? - Yarm saata, 45 be dqiqy istdiyin yer glrm. ndi hardasan? - Meriyann yanndan khn hr doru z aa dcm. Orda bir kafe tapb sninl qhv imk istyirm. Sonra mni otel apararsan. - Dayan grm. Olmaya sn Leselidze ksindsn? Soru oradaklardan. Zaur qza dnb sorudu: - Balayn, bu k Leselidze adlanr? - Bli. - Tkkr edirm... Eidirsn ota? Sn deyn kdym. - Snin otelin ATA deyil? - Eldir. - Sn lap otelin yanndasan, xbrin yoxdur. Bir tin aa db saa baxsan otelini grcksn. Get ora, antalarn qoy, istsn du al. Sonra khn hr d. Orada Mrur Grc kafesi var, kimdn sorusan gstrck. Qhvlri la olur. Dz 45 dqiq sonra ordayam. Zaur iynindn srn noutbuk antasn dzldrk: Yax tez gl, - dedi. - Yoxsa shrdn iki nfr mn slhn vacibliyindn danb, mharibni lntlyib. Beynim xarab olub. ota kobud ssi il glb dstyi qoydu. Zaur bir lari 40 tetrilik hesab qza ddi v ky xaraq drindn nfs ald, Tiflis havasn ciyrlrin doldurdu. Bu hrd hmi bir mhrmlik, yaxnlq duyusuna qaplrd. ziz v doma grnrd ona Tiflis. Bunun sbbini z d anlamrd. Blk uzun mddt bu hrd yaasayd, ya da grc sevgilisi olsayd bu istiliyin, sevginin sbbi d anlalard. Amma bunlarn he biri yox idi. Yoldan tn qzlara baxb glmsnd: Grc sevgili... Nec d absurd sslnir... Tlsmdn k il z aa dmy balad. lk sa dngy girdi v otann dediyi kimi, be mrtbli binann stnd iri hrflrl yazlm ATA szn oxudu. Ar dmir qapn itlyib iri kedi. Pillknlrl ikinci mrtby qalxaraq Reception yazs olan qapn ad. Cavan qz internetd elnirdi. Zauru grb, byk az il ona zruri tbssm balad. - Eidirm sizi. - Adm Zaur Clilovdur. Mn... - Baa ddm. Konfransa glmisiniz? - Eldir. Qz masann stndki kazlara baxb dedi: - 304-c nmrd qalacaqsnz. Buyurun bu da aar. Qz stndn 304 rqmi yazlm qara dri paras sallanan aar Zaura uzadaraq: - Zhmt olmasa pasportunuzu verin. Pasportu ald, mlumatlar tlm-tlsik kaza krtd v Zaura qaytard. Tbssml: - Otanza qalxa bilrsiniz, - dedi. - Tkkr edirm. Bizim komandadan baqa kims glib? Qz bir daha kazlara baxd. - Bilirsiniz, Azrbaycandan iki qz glmli idi. Hl glmyiblr.

10

- H, tanyram onlar. Jurnalistlrdir. Qz bu szlri qulaq ardna vuraraq davam eldi: - Amma Ermnistandan iki nfr artq glib. Otaqlarndadrlar. ndi d bir nfri gzlyirik. - O da Ermnistandan? - Bli. - Aydndr. ox sa olun. Qz bir daha iri azn aaraq gld: - Siz d sa olun. Zaur geni pillknlrl nc mrtby qalxd. Koridorun sanda 304-c nmrni taparaq qapn ad. Otaq, otelin zahiri grkmi v pillkn meydanalar il tam ziddiyyt tkil edirdi. Zaur bir ox lklrd sfrlrd olmu, htta qald otellrin sayn bel unutmudu. Lakin bu otaq, indiy qdr grdy otel otaqlar arasnda n yaraql v komfortlularndan biri idi. Geni otaqda nlr yox idi enli arpay, LCD televizor, mini bar, byk gzgl ifoner, yaz masas, rahat ofis kreslosu, masmavi yaraql prdli pncrnin qarsnda iki yumaq kreslo v onlarn arasnda kiik, sthi li iki masas. antalar arpaynn stn qoyaraq vanna otana cumdu. lahi bu n gzllik idi bel! Mavi kafelli divarlarla, sdf byazlnda iri vanna-cakuzi gzoxayan ahng yaradrdlar. Knlndn duun altna girmk kedi, amma o andaca fikrindn dand o qdr d vaxt yox idi. Hl khn Tiflis gedib, otann dediyi Mrur Grc kafesini tapmal idi. Bir daha otaa gz atb dhliz xd v qapn balad. Qaa-qaa pillknlri dd, dmir qapn itlyrk zn Tiflisin srinliyin atd v arxada rplan dmir qapnn gurultusundan xcalt kdi. Dayand, nfs drdi. Qamtini dzldib tlsmdn z aa yeridi. Khn Tiflis istiqamt gtrmd. Yol boyu yal aaclara, rngarng qiyafli adamlara tamaa edir, ryi alrd. Kapremontun getdiyi tozlu-torpaql, txacl, funtli Bakdan cann qurtardna gr xeyli sevinirdi. zn trafn sehrin o qdr qapdrmd ki, khn Tiflisin dar klrin n vaxt glib atdn hiss etmdi. Khn Tiflis Grcstann milli memarlq xzinsi olmaqla brabr, hm d Tiflisin n qdim hisssidir. Burada, memarlq incisi saylan ox qdim v nadir tikililr mcmusu yerlir. El Bakdak ri hr kimi, Khn Tiflis d, adam heyrt gtirn dar klrdn v dolanbac dnglrdn ibart bir ox mhlllr blnr. Budur, kafedki ermni qznn dediyi hamamlardan biri. Tiflis halisi hamamda, xsusn d kkrdl hamamlarda dinclmyi ox sevir. Zaur tarixin divarlara hopduu, zamann sanki donub qald bu mnzrlr tamaa etmkdn yorulmurdu, doymurdu. Kr aynn sahili boyu dalara syknrk nazik zolaq kimi 30 km. msafd uzanan bu gzl, qdim hri ox sevirdi. Orta sr tikililrinin cizgilrini znd saxlam, oyma aacl eyvanlar tmirdn sonra daha da yaraql grnrd. Narikala mbdinin qalqlar, da Anisxati kilssi, Metexi kilssi, Sioni kilssi, ah Rostomun hamamlar, Tiflis cm mscidi... Grlmli, gzmli o qdr yer vard ki, bu Khn hrd. Ka vaxt olayd buna. Dar klrin birin dalaraq, rastna xan grc olandan Mrur Grc kafesini sorudu. Mlum oldu ki, Zaur lli metr k il dz gedib saa dns, kafeni grck. Olana tkkr edrk, k boyu sadan-soldan dzlm hdiyy maazalarna v kafelr baxa-baxa addmlad. Bir az sonra hqiqtn d sa tini dnn kimi, Zaur bir kafe grd. Kafenin sar gnliyinin zrind byk mavi hrflrl grc dilind deysn Mrur Grc yazlmd. Znqrovlu qapn aaraq iri daxil oldu. Bombo kafenin divarlarn bzyn retrospektiv tablolar, adam 60-c illrin n Tiflisin aparrd. Zaur tccblndi - nnvi grc kafelrindn frqli olaraq, bu kafed n ns divarlarda rab in, siftlri ikinin tsirindn deformasiyaya uram grc knyazlarnn tablolar aslmamd. Hr eydn tccbls is, bu tablolarn kafenin adna uyun glmmyi idi. El bu mqamda, grc qadnlarna xas olmayan yek dlrini aa-yuxar oynada-oynada bir qz Zaurun qarna dikildi. - Buyurun. Xo glmisiniz, - grc dilind dedi. Zaur utancaq sift alb, rusca: - zr istyirm, grc dilini bilmirm, - dedi. Bura Mrur Grc kafesidir? - Bli. - Mn bir dostumla burada grcym. Qhv icyik. Qz iyinlrini krk etinasz: - Buyurun, ylin dedi. ryiniz harda istyir. Zaur kafenin dibind, alaqaranlq bir yerd iki nfrlik yuvarlaq masa sedi zn. Gn alar khn hrin bu ksin deysn he dmrd. Melanxolik atmosfer artq yava-yava yorulduunu hiss edn Zauru daha da talt yuvarlayrd. Gdkcsini tnblc xarb divardak aslqandan asd v sual dolu gzlrl ona baxan qzla gz-gz gldi. - Bir dn qhv. Klqab da verin zhmt olmasa.

11

Qz yen laqeyd ifad il bu dqiq- deyib ayrld. otaya zng vurmasnn stndn yarm saat trd. Harada olsa glmli idi. Ayaqqablarn xarmaq istdi, amma corablarnn iy vermycyindn min deyildi. Bir siqaret yandrd. Axam keirilck konfrans yada sald. Hycanl deyildi, amma yen d ehtiyatl olmal idi. Burada danlanlarn Masir Msavat v Mhtm Azrbaycan qzetlrinin xanm mkdalar trfindn drhal Bakya trlcyini bilirdi. Onsuz da QSTM-nin skisi tstl idi. Burada da bir az oyan-bu yan dansa, slhmramlln cilovlamasa, maara milltilri Bakda hay-ky qoparb, palaz-palaz yazlarla Akif Ta v tkilatna qar hcuma keckdilr. Zaur Tiflis gln qzlar, Mhtm Azrbaycan-dan Dilarni v Masir Msavat-n mxbiri Sevdan xatrlad. Sonuncusu yadna dnd qeyri-ixtiyari glmsnd. lahi, bu qdr irkin, eybcr bir varln, bakir qalmasndan, namusdan danmasndan daha tbii n ola bilr? Tlbin olmad yerd, hans tklifdn shbt ged bilr? Grsn z eybcrliyinin frqinddirmi?- dnd. Budur, qhv d gldi. Qz azndan v burnundan siqaret tsts buraxa-buraxa glmsyn qrib cavana trs-trs baxb, fincan masann stn qoydu v pitaxtann arxasna qaydaraq grc dilind jurnal oxumaa balad. Qap alb hndrboy, uzunsa ota kafey daxil olanda, Zaur artq darxmaa balayrd. Uzun illrin dostunu grb yerindn srad, iri addmlarla ona yaxnlad. pb grdlr. otan hr df bir az da uzanm, boyu artm grrd. air ruhlu ota, azn genic aaraq qqrd: - Bs niy qabaqcadan xbr vermdin, vazalda qarlayardm sni! - Buna n ehtiyac var? Grdk d. Hm d ki, sn mnim bu gn qatarla glcyimi onsuz da bilirdin. Odur ki, mn nmr glm. ota at kimi kindi: - Yax da, bsdir! Utandrma mni. Zaur hcumuna davam etdi: - z d siz hamnz bu vaxtlar yatrsnz. Grclr ox tnbldir. Boral azrbaycanllar olmasa, 90-c illrd acndan lrdiniz. Mrur grc qz, gzn jurnaldan ayrb qzbl Zaura baxd. Tanmad hndrboy grcy d sbilmidi. nki o, bu hyasz azrbaycanlnn aznn payn vermk yerin, onunla razlad: - Allah onlara can sal versin. Kartofumuz, soanmz, meyv-trvzimiz sizinkilrdn xr. Biz is shr axam axr iirik. Gl oturaq. ota masaya trf ged-ged dnb qza grc dilind ns dedi. Qz is siftinin ifadsini dyimdn, stl zn evirib mtbx getdi. - Ona n dedin? - Zaur sorudu. - Dedim ki, gzl qzn lindn bir gzl qhv imk istrdim. H dostum, yrn artq dilimizi! ld lli df Grcstana glib gedirsn, - ota gdkcsini stulun arxasna asd, salarn tumarlayb iyinlrinin ardna datd v gz vuraraq davam eldi, - z d Grcstanda girmdiyin drm-deik qalmayb. Abxaziyaya da gedib xdn axr. Zaur gl-gl bir siqaret yandrd. - Abxaziya... Vallah dnyann n mnasz yeridir ora. Bilmirm niy onlara mstqillik vermirsiniz. ota gurultulu gl il masan silkldi. - El is, siz d Qaraba ermnilrin azadlq verin d! Zaur ciddi grkm alaraq: - zizim, burda artq shvin var. Sizin ryiniz bir mnada Dalq Qaraba mnaqisindn xr. Sn bunda maraql olmamalsan. Bax qhvlrimiz d gldi. Qz grc qonaqprvrliyin xll yetirn laqeyd da il, fincanlar masaya qoyub, mtrilrin zn bel baxmadan geri dnd. Zaur ban bulayaraq: - Baxan da el bilr qz zorlamaq istmim. El sift elyib ki... ota qhvsindn bir qurtum iib yar zarafat, yar ciddi sorudu: - Shbti frlatma. ryimiz Qarabadan niy xr? Zaur tccbl otaya baxd: - Yoxsa incidin mndn? - N incimyi? Sadc olaraq maraqldr mn. - Eitmmi olmazsan, mhur shbtdir. Qaraba mnaqisinin trflri olan ermnilrl azrbaycanllar hmi Tiflisd grrlr. Grcstan bir mnada vasiti, krp rolunu oynayr. Beynlxalq tkilatlar da ofislrini burada arlar, ermnilrl bizi burada grdrrlr. Yni pullar sizd qalr. Xalq diplomatiyas turizmindn xeyli pul qazanrsnz. ndi mn d, Tiflisd az 300-400 dollar pul xrclycym. Hl mn qaz v neft borularnn Grcstan zrindn kemsini demirm. Bu mharib olmasayd, lbtt marrut 600 kilometr qsaldlar, borular daha srfli yoldan - Ermnistan zrindn keib gedrdi. ndi d Bak-Tiflis-Axalkalaki-Qars

12

dmir yolu xttini kirlr. Halbuki hazr Gmri-Qars dmir yolu var. Onu sadc amaq lazmdr. Szm odur ki, grclri dolandran birc Boral camaat deyil, Azrbaycan-Ermnistan mnaqisi saysind, beynlxalq QHTlr d z layihlrini burada hyata keirib, pullar sizin lky axdrlar. Qhvy d ki, sz ola bilmz, - deyn Zaur, lzztl azn marldatd v qza dnrk, - la qhvdir, minntdaram siz, dedi. Bayaqdan Zaurun szlrini diqqtl dinlyn v onun lindn zncir eynyn qz, otadan mdd umurmu kimi hmyerlisin tlbkar nzrlrl baxrd. mkan olsayd Zaurun cavabn z verrdi, amma burada bir grc kiisi olduu n trbiysiz azrbaycanlya cavab qz yox, grc kiisi vermli idi. otann is zndn tbssm ymrd. Zaurun Camel siqaretindn bir dn gtrb yandrd. Tstn hzzl tavana buraxb gzn qyd v aramla danmaa balad: - Dnn kalan vurmuuq uaqlarla. Fransadan qonaqlarmz var idi. Qafqaz Evinin 5 mkda il restoranda gec qdr oturduq. El sizin mnaqidn d dandq. Haradasa haqlsan. Razyam ki, birc Borallar deyil... Bizim qhv paxmeli yaman xarr, dz demirm? - Bizim qhv deynd ki, bu Trk qhvsidir. Olmaya sn d ermnilmy balamsan? ota azn ydi: - Yax, bsdi d! Trklk damarn tutub? Zaur siqaretini sndrb geriy boyland. Xrda a gllri olan mavi kynk, xaki alvar, a kmlr. Xrda gll a kynyi crmaa hr an hazr olan iri mmlr d ki, z yerind. Qz zvqszlyn rmzi ola bilrdi. Amma etiraf etmk lazmdr ki, grclr qadnl-kiili, azrbaycanllardan qat-qat zvql geyinirlr. ota Zaurun hara baxdn grb sulca dedi: - Allah qadn yaradanda, gzlmirdi ki bel idbar bir ey ortaya xa bilr. Olmaya vurulmusan? Zaur qnayan gzlrl baxd otaya. - Asta dan eidr. Mndn zhlsi gedir. Artq sndn d. - Fikir verm... Qhvlrimiz d bitdi. Yen iirsn? - Yox, ox sa ol. - ndi d planlarndan dan mn. - Oteld bir az zm glmli, st-bam dyimli v axam Mariot-da konfransa getmliym. Planlarm bax budur. - Osetiyadan da qonaqlar var. Tiflisd yaayan abxazlardan da itirak ednlr olacaq. Qarabadan kimlr glir grsn? - Dqiq bilmirm. Amma Ernstn itiraklara gndrdiyi siyahda Qarabadan he kim yox idi. Grnr onlar bizim oteld qalmayacaqlar. Eybi yox, axam onsuz da grcyik onlarla. - Separat mclisi qurulur ki, - deyn ota brkdn gld v ofisiant qzdan rus dilind hesab istdi. Qz hesab ox tez gtirdi, el bil bayaqdan eki vurub hazr saxlamd. ota Zaura frst vermdn, bir gz qrpmnda pulu cibindn xarb masann stn qoydu. Gdkclrini geyinib bayra xdlar. Khn hrin da dmli, burulan klri il ATA otelinin yolunu tutdular. Yol boyu ota hrd aparlan quruculuq ilrindn, Saakavilinin faliyytindn, mxaliftin sritsizliyindn dand. Prezidentindn raz olduu hiss olunurdu. Nec d olmasn, ax Qzl gl inqilabnda barrikadalara xanlardan biri el z idi. Saakavili prezident kreslosuna oturanda, Tiflisin qzlgl gnclri gn, gec Osetin restorannda axr iib, ylnmidilr. nc gnn sonunda is ota v iki yolda zhrlnm diaqnozu il xstxanaya atdrlm, mdlri yuyulmudu. Otel atdqlarnda saat ikiy qalrd. Axam 17.30-da otelin qabanda grmy razlab ayrldlar. Zaur qaa-qaa nc mrtby xb qapsn ad. Anadan glm soyunub, otaqda lt var gl etmy balad. Tk, ya da sevdiyi insanla bir mkanda olanda, lt gzmkdn byk zvq alrd. Paltarlarn sliq il ifoner asd. Btn yalarn yerbyer etdikdn sonra, vanna otana kedi. Vannan doldurub, zn isti suyun iin buraxd. Gzlri yumulu, bu gn grdy insanlar ardcllqla, bir-bir xatrlad. Taksi oferi, Tiflis ermnisi qz, Mrur Grc kafesindki mrur yekd ofisiant... Zaur li il suyun sthini appldatmaa balad. Havaya yksln sabun kpklri vanna otann mat li pncrsindn iri szln gn alarnda brq vururdu. Vannada yuxuya getmk istdi. Suda yatb qalmaq, boulub lmk ehtimal ona glmli gldi. ota il grmy hl iki saatdan artq vaxt qalrd. Du alb qurulandqdan sonra arpayya uzand. Vaxt ldrmk n iki saat yata bilsydi pis olmazd, amma yuxusu da glmirdi. Televizora baxma sevmirdi, o ki, qald grc kanallarna. Yadna antasndak kitab dd. Bir siqaret yandrd, kitab qald 38-ci shifdn ab oxumaa balad. Maraqla oxuduu kitab, Andrey Platonovun Can adl roman idi. Taleyi aqatayevin taleyin oxamadna gr, Zaur xeyli xobxt sayrd zn.

13

3 Razladqlar kimi, ota dz saat 17.30-da Zaurun nmrsin zng vurdu. Telefon ald zaman, kitabn artq 61-ci shifsini oxuyurdu. otann n ssi eidildi: - Glirsn aa? - Be dqiq gzl, geyinib drm. Ya da istyirsn otaa qalx. - Yox, lazm deyil. Mn ky xb sni gzlycym. otann dqiqliyin tccblnn Zaur, onun otelin qabandan he getmdiyini, blk d saat altnn yarsna qdr yolun qarsndak kafelrin birind saat vaxtn kemsini gzldiyini dnd. Alna gln bu ehtimala z d gld. Acmd, amma konfransdan sonra verilck am yemyin qdr dzmk istyirdi. Gzgd dmdz qarnna baxd. Formda qalmaq, vcudunu piylnmdn qorumaq n acla dzmy raz idi. ota yolun knarnda dayanb siqaret kirdi. Ban yuxar qaldrmd, bilmk olmurdu hara baxrd. Mariott otelin piyada, shbt ed-ed glib xdlar. Otelin nhng qaplarndan yaraql holla daxil olduqlarnda, altya on dqiq qalrd. Otelin sonuncu mrtbsind yerln konfrans zalnda saat 18.00-a nzrd tutulan tdbir, Qafqazllara xas gecikm il balad. tiraklar zaln qabanda var-gl edir, kimisi siqaret kir, kimisi d ay, ya da qhv iirdi. Zaur Bakdan gln qzlar grd. Siam kizlri kimi bir yerd gzir, l-l tutub tualet bir yerd girib-xr, bir an olsun bir-birlrindn ayrlmrdlar. yirmi drd yanda, ortaboylu, ssqa, uzunburun v salarn 90-c illrin vvllrinin dbin uyun olaraq kare ksdirmi, zhr tuluu bir qz ua olan Dilar, bu tdbird Mhtm Azrbaycan qzetini tmsil edirdi. Rfiqsi Sevda is, Masir Msavat qzetinin simas saylrd. yirmi iki yal bu qzcaz, cavan yana baxmayaraq, artq ba redaktorun mavini vzifsin ykslmidi. Zaur quruca salam verdi onlara. Quruca salam ald. Ermni jurnalistlr is be dqiqlik gecikm il glib xdlar. 168 saat qzetinin mkda, tannm publisist Luiza Vanyan iri daxil olanda, Ernst Kopf sbi halda saatna baxrd. Zaur yaxnlab Luiza il grd. Onlar tn il Tiflisd, Helsinki Vtnda Assambleyasnn bir tdbirind tan olmudular. Qsa boyu, qvrm salar, kl rngi gzlri v fndq boyda burnu olan Luiza, Ermnidn ox, depressiyaya dm, menopoz dvrn keirn Fransal feminist oxayrd. Bouq ssi il gld, Zaura salam verdi. Hal-hval tutdular. ki dan arasnda Avropaya emiqrasiya etmk istdiyini, bu mnasz hyatdan bezdiyini bildirdi. Zaur is btn Qafqazn chnnm olduunu, ona qalsa Bakdan da al olan hr ksin ban gtrb qadn deyrk, Luizaya trf bir reverans eldi. Aykakan Jamanak qzetini tdbird tmsil edn Artu Saroyan adl jurnalist is, zn pncry evirib siqaret kir, trafda ba vernlrl qtiyyn maraqlanmrd. Tnha v laqeyd grnrd. Olan Zaura xeyli tan gls d, onu harada grdyn yadna sala bilmdi. Luizadan sorumaq istdi, amma o da artq grc hmkarlar il shbt edir, yqin onlara emiqrasiya planlarndan danrd. Ermnistann Regional mkdalq v Qloballama Mrkzinin sdri Stepan Melkonyan is, azrbaycanl qzlarla nsiyyt qurmaa alrd. Qzlar Stepan anlamrdlar. Siftlrind yalnz bir sual oxunurdu: N crtl bu hyasz ermni, alaq ial biziml shbt edir? Stepan, nifrtl ona baxan v bir-birlrin qslan qzlardan xo sz eid bilmycyini anlayb ban bulad v Ernst Kopfa yaxnlad. Grc, osetin v abxazlar bana yan ota is, qqra-qqra onlara ns sbut elmy alrd. Bir mddt onlar trf baxan Zaur, slind Grc-Abxaz v Grc-Osetin mnaqilrindn n qdr uzaq olduunu, bu konfliktlr ancaq formal maraq duyduunu anlad. Osetin dstsindn Alan Sxobrebovu tanyrd, Tsxinvalid grmdlr. Alan mharib lili idi, indi is slhmraml olmudu. Zauru grb dstdn ayrld v ona yaxnlad. Qucaqladlar. - Necsn Zaur? tib batmsan. Mktub yazmrsan. - Vallah ilrdn bam aylmr. Tsxinvalid n var, n yox? - Hr ey yolundadr. Sn hamyla tan oldun? - Bzilrini tanyram. Tanmadqlarm da var. Sn bilmirsn Qarabadan glnlr kimlrdi? - lbtt bilirm, - deyn Alan Zaura gz vurdu v zn arxaya evirrk astaca dedi: - Bax, qap trfd iki nfr dayanb. Kk bl kiini grrsn? Ad David Arutunyandr. Stepanakertlidir. vvllr mharibd itirak edib, indi d z QHT-sini yaradb, srilr kmk edir. Bir df d Yerevanda grmm onunla. Yannda dayanan cavan olan is Qurgen Aacanyan adl flsf mllimidir. Stepanakert universitetind drs deyir. Zaur ban bulayaraq: - N olub ax siz? dedi. vvl liniz silah alb gznz qrpmadan insanlar ldrrsnz, sonra da mharib aktualln itirib atks imzalanan kimi, slhmramlla quranrsnz. Bu Cnubi Qafqazda deysn db haln alb. Alan incik-incik baxd Zaura. Razlamad:

14

- Mharibnin mnaszln, rzilliyini v qorxuncluunu grmk n, mtlq o chnnmdn kemlisn. Snin azn deysn isti yerddir. Birc gll ssi eitsydin, bel danmazdn. Zaur dediklrin peman olmudu. Alan pis adam deyildi v onun xtrin dymk istmzdi. - Xahi edirm incim mndn. Snin smimiyytindn bh etmirm... Alan onun szn ksdi: - He Davidin d smimiyytin bh etm. - Sn el glir ki, mn Davidl snin aranda frq qoyuram? - Qoymursan? - Xeyr qoymuram. Siz hamnz mnim n eynisiniz. Alan bh il baxd Zaura. - N mnada? - Hr mnada. Zaur szn yeni bitirmidi ki, Ernst Kopfun ssi eidildi. Kobud alman lhcsi il, Ernst rus dilind qonaqlara mracit etdi. - Saatlar 18.15-dir. Xahi edirm hr ks konfrans zalnda yerini tutsun. Onsuzda 15 dqiq gecikmiik. Bir alman n 15 dqiqlik gecikm faci demk idi. Htta o alman, uzun mddt Cnubi Qafqaz lklrind slns d, genetik yaddana naxlf xa bilmzdi. tiraklar konfrans zalna kerk, nhng dyirmi masann trafnda yerlrin oturdular. Hr itiraknn qabana qoyulan ikiy qatlanm A4 formatl kazn stnd itiraknn ad, hans KV v ya QHT-ni tmsil etdiyi yazlmd. Hamya qlm, bloknot payland. Demk olar ki, btn qonaqlar igzar, ciddi sift almdlar. Halbuki, nec mnasz il mul olduqlarn zlri d bilirdilr. Cnubi Qafqaz nmayndlrindn lav, tdbird Qafqazllara ekzotik meyv gz il baxan; onlarn clz, mnasz mnaqilrini zlrin ylnc sayan avropallar - ngiltr, Fransa v Almanya sfirliklrinin nmayndlri d itirak edirdilr. Zaur diqqtl Artu Saroyana baxd. Bayaqdan he kiml dialoq qurmayan, hr ksdn knar gzn, trafda ba vernlr bigan qalan Artu da, Zauru gzlri il yeyirdi. El bil yadna nyis salmaa, beyninin drinliklrind iliib qalm bir xatirni canlandrmaa alrd. ziyyt kirdi. Amma Zaur xatrlad onu... Birdn xatrlad... Xatrlamaz olayd ka... Bir anda nfsinin ksildiyini, mhakim qabiliyytini itirdiyini hiss etdi. Nabeqlavi suyundan bir qurtum idi. Hycanl hrktlri il zn ifa etdiyini, hr ksin ona baxdn dnd. Halbuki soyuqqanlln qoruyan Artudan baqa, he kim onun trf baxmrd. Artuun znd, mrkkb bir tnliyin hllini axtaran insann ifadsi; iri, ala gzlrind is sululuq vard. Bu gzlri nec unutmaq olard ax? Bu gzlr illr boyu Zauru hr yerd, anbaan tqib etmidi. ndi d bu gzlr burada, Tiflisd ona dikilmidi. Yox! Bu Artu, hmin Artu ola bilmz! Bs... Bs soyad... Saroyan... Gzlr d hmin gzlrdir ax... Artuun da beynindn buna oxar fikirlr keirdi. Dmn lknin bu simpatik nmayndsi ona ninki tan, htta doma glirdi. Geni aln, qara gzlri, Qafqazllara xas olmayan balaca burnu, uzun kirpiklri. Artuun mrmr dnm siftind n maraq vard, n d hycan ancaq v ancaq sual... Sual, trddd v bh... Henrix Bll fondunun Cnubi Qafqaz zr direktoru Ernst Kopf bir-iki df barma il qarsndak mikrofona vuraraq, xna balad: - Hrmtli dostlar, ziz qonaqlar. slind siz hamnz z torpanzda, z vtninizdsiniz. Bura Cnubi Qafqazdr v btn mnaqilr, tarixd yaanm qanl hadislr rmn, Qafqaz sizin mumi eviniz olaraq qalmaqda davam edir. Odur ki, qonaq siz yox, slind mnm. Zaldan gurultulu alqlar qopdu. tiraklar Ernst razlqlarn bildirdilr. Ernst gl-gl zaldaklara tkkrn bildirib, xnn davamn gtirdi: - Bli, biz avropallarq. V bizim qurduumuz Avropa ailsinin, yni Avropa urasnn siz hamnz zvlrisiniz. Qonaqlar bir daha alqlar il Ernstin szn ksdilr. Sadc olaraq bu df, separat rejimlrin nmayndlri alqlara qoulmadlar - onlarn Avropa urasna dxli yox idi. Ernst alqlardan ruhlanaraq, qtiyytl bildirdi: - Avropa Birliyi son illrd, xsusil Azrbaycan, Ermnistan v Grcstann AB-nin Yeni Qonuluq Siyastin qoulmasndan sonra Cnubi Qafqazda daha aktiv faliyyt gstrmy balayb! Gln 2007-ci ild AB Cnubi Qafqaz lklri il birlikd Avropa Qonuluq v mkdalq Alti adlanan proqramn maliyy yardmndan yararlanmaq n layihlr hazrlamaa balayacaq. Bundan lav, bu ildn balayaraq AB-nin Cnubi Qafqaz zr xsusi nmayndsi, sfir Piter Semnebi d mnaqiyl bal msllrin hllind xsusi fallq gstrir. AB hminin son illrd regiondak mnaqi ocaqlarna dair daha ox siyasi byanatlar vermy balayb. Ehtimal olunur ki, AB blgdki mnaqilrl bal mxtlif layihlr n Avropa Qonuluq v mkdalq Altinin fondu trfindn maliyy vsaiti ayrlmas n tbbs gstrsin. Bu baxmdan, Cnubi Osetiya v Abxaziya

15

mnaqilrinin hllin yardm mqsdil Avropa Birliyinin gcl siyasi dstk vermsi n Grcstan mvffqiyytli lobbiilik faliyyti nmayi etdirmidir. Ernstn bu szlrindn sonra, yana oturan Alanla ota z aralarnda pldamaa baladlar. Ernst is onlara fikir vermyib, xna davam etdi. - mumiyytl, AB-nin Cnubi Qafqazdak mnaqilrin hlli n imkanlar get-ged daha da artr. Amma bu, he d o demk deyil ki, AB siyasi byanatlar v layihlrin icras yoluyla yardm gstrmkdns, hrbi gcdn istifad edck. Mn hesab edirm ki, AB-nin Dalq Qaraba mnaqisin n yax kmyi onun ATTin Minsk Qrupuna zvly olard. Dzdr mn bu msllri hll etmk slahiyytind deyilm, sadc z arzularm dil gtirirm. Cnubi Qafqazda mnaqilrin hlli n btn trflr danqlar masas arxasnda oturmal v tin kompromislr hazr olmaldrlar. Baxn biz bu gn, burada iki saata yaxn bir-birimizl shbt edck, bir-birimizi yaxndan tanyacaq. Sabahdan etibarn is iki gn rzind konfransmz keircyik. Ermni, grc, abxaz, osetin, azrbaycanl bu gn hammz bir yer toplamq, amma fikir verin, bu xalqlar arasnda he bir problem yaanmr, onlar bir-birlrin qar nec d mehriban v alicnabdrlar. Demli, rait yaradlsa, onlar slh iind bir-birlri il yaamaa da hazrdrlar. ki gn boyunca biz sivil insanlar kimi, z problemlrimizi dil gtirck, ryimizd n varsa aq mzakir edcyik. Mnaqi trflri n inam yaratmaq v insanlar arasnda qarlql laqy byk ehtiyac var. Btn Cnubi Qafqazda qaqn v mcburi kknlrin knll kild mharibdn vvlki evlrin qaytmas n imkanlar yaradlmaldr. Hr iki trf inanmaldr ki, mharib etmkdns, mnaqinin hll olunmasndan daha ox yararlanacaqlar, xsusil iqtisadi inkiaf v ticart sahsind. gr Cnubi Qafqaz regionu iqtisadi zona kimi faliyyt gstrrs, o zaman daha ox xarici investor bu regionda ilmy maraq gstrck. sas da odur ki, respublikann v tannmam respublikalarn hkumtlri z vtndalarna mnaqilri tez bir zamanda hrbi yolla hll edcklrin dair vdlr vermsinlr! Azrbaycanl xanm jurnalistlr istehza il glrk, balarn buladlar. Ernst onlara trf baxd. - Sizin demy sznz var deysn? Varsa buyurun. Mhtm Azrbaycan qzetindn Dilar Manafl, brbad rus dilind danmaa balad: - Biz lbtt mnaqinin slh yolu il hllinin trfdaryq. Lakin bu da mmkn olmazsa, hrb yolu il torpaqlarmz azad etmy qadirik. Yni, lazm glrs vurumaa hazrq. Ermnistan z ial ordusunu Dalq Qarabadan kmyinc, torpaqlar azad etmyinc, he bir iqtisadi mkdalqdan shbt ged bilmz. David istehza il qzlar trf baxb, yar ucadan: - ox lazm idi sizin iqtisadi mkdalnz biz... Ernst nzartin ldn xa bilcyini baa db mdaxil etdi. - Xahi edirm, yerlrdn replikalar atlmasn. Mn bu tdbirin moderatoru kimi, mnaqilrin hllind KV v QHT-lrin rolunun mzakir edilmsini v rivdn knara xlmamasn tlb edirm. ndi is, istrdim hr biriniz z mnaqinizin tarixindn, sbb-ntic laqlrindn danasnz. Mharibnin ilk gnndn bu gn qdr yaanan proseslri, tn zaman mzakir edk. Nlr itirib, nlr qazandnz bln biziml. strdim, Qafqaz Slhmraml Tbbslr Mrkzinin nmayndsi Zaur Clilov birinci balasn. - Ernst gld v lav etdi, - sadc olaraq ona gr ki, Dalq Qaraba mnaqisi ninki blgd, htta btn SSR-d itkilrin v miqyasna gr etnik zmind balayan birinci mnaqi idi. Buyurun cnab Clilov. Zaur bir qurtum su iib Ernst Kopfa tkkr etdi, qonaqlar salamlad v szlrin balad: - Cnab Kopfun da qeyd etdiyi kimi, SSR daldqdan drhal sonra, mstqillik qazanm Ermnistan Respublikas dvlt sviyysind terroru dstklyrk, terroruluu tcavzkar siyastin sas vasitlrindn birin evirdi. Amma nzriniz atdrmaq istrdim ki, Dalq Qaraba mnaqisi SSR-nin squtundan sonra yox, ondan il vvl balad. O ki, qald Ermnistann dvlt sviyysind terroru dstklmsin, buna dair oxsayl faktlar, mhkm materiallar var. Azrbaycann dinc halisin qar trdiln terror aktlar Ermnistan hkumti trfindn maliyyldirilir, bu lknin xsusi xidmt orqanlar trfindn hyata keirilirdi. Ermnistan, faktiki olaraq, Azrbaycana qar aq v daltsiz mhariby balad. Ermnistann hrbi birlmlri Azrbaycann srhdlrini pozdu, Qarabaa daxil oldu v Dalq Qaraban ermni separatlar il birlrk Azrbaycan torpaqlarnn ialna balad. SSR silahl qvvlrinin Ermnistan v Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind yerln hisslri d onlara qouldular. Bayaqdan dodanda xfif tbssml Zaura qulaq asan Artu, qfltn onun szn ksdi: - Dalq Qaraba ermnilri sadc olaraq mstqil, azad olmaq istdilr. Bu onlarn haqq idi, indi d haqlardr. Bu gn htta z vtndalarnn, trklrin hquqlarn tapdalayan Azrbaycandan bir ermni n gzly bilr? Siz ermnilri onsuz da mhv edckdiniz. Siz Dalq Qaraba ermnilrin silah qaldrdnz. Demli siz z vtndalarnz qrrdnz. Ernst sbi halda onun szn ksdi:

16

- Cnab Saroyan, mn replikalarn qadaan olduunu demidim. Sizi intizama dvt edirm. Zaur sz ald: - Cnab Kopf, mn etiraz etmirm. Artu dana bilr. Mnim n d maraqldr. Ernst istmdn d olsa razlq verdi: - Amma itiraklardan xahi edirm, bunu nny evirmsinlr. Buyurun cnab Saroyan. Artu glmsyib dedi: - Tkkr edirm. Hllik bu qdr. Zaur davam etsin. Zaur sa olun deyrk, xna qald yerdn davam etdi: - Ermnilrin Azrbaycan torpaqlarna, o cmldn Dalq Qarabaa qar iddialar onlarn "Byk Ermnistan" yaratmaa ynlmi strateji planlarnn trkib hisssi idi. Qrbi Ermnistan adn verdiklri Trkiynin rqin d iddialdrlar. Bu, artq patologiyadr. Tarix boyu ermnilr, "nnlrin" sadiq qalaraq, hmi lverili rait yaranan kimi bu plann realladrlmas urunda mbarizy giriiblr. SSR-d 1985-ci ild ermniprst Qorbaovun hakimiyyt glmsi il, ermni separatlar nvbti df falladlar. Buna gr d, bu mnaqi biziml Dalq Qaraba arasnda gedn mnaqi deyil. nki biz, bel bir subyekt tanmrq. Bu mharib Azrbaycanla Ermnistan arasnda aparlr. Dilar il Sevdann gzlrind Zaura minntdarlq oxunurdu. Onlar, Akif Tann adamndan bel srt x gzlmirdilr. Ernst lini qaldraraq dedi: - Cnab Clilov, bu problemin, mnaqinin miqyasn grmk n, sizin szlriniz qulaq asmaq kifayt edir. Hl siz, slhmraml faliyyti il tannan bir tkilatn nmayndsisiniz. Bu cr srt szlri istniln adam dey bilrdi. Bs slhmramlnn sravi vtndadan frqi, maarifilik missiyas olmal deyilmi? Zaldak separatlar xsn-xsn gldlr. otann v digr grclrin zlrind Zaura dstk ifadsi oxunurdu. Artu is soyuqqanlln v laqeydliyini itirmirdi. - Cnab Kopf, sizi baa drm, - dedi Zaur. Amma siz znz mnaqilrimizin tarixindn, sbb-ntic laqsindn danmamz istdiniz. Mn d tarix ekskurs edirm. Ermnistanl v Qarabal qonaqlar lazm bilslr, szlrim dzli edrlr. Razladq? Ernst gzlrini yumub ban tavana qaldrd: - Yax, buyurun. - Sizin diqqtinizi 1992-ci il fevraln 25-dn 26-na ken gec ba vermi Xocal facisin ynltmk istrdim. O gec masir tarixin n facili hadissi ba verdi. Ermni hrbi birlmlri Xocalda Rusiyann 366-c motoatc alaynn sgrlri il birlikd azrbaycanllara qar dhtli soyqrm trtdilr. Siz burada Avropa dyrlrindn, qanunlardan danrsnz. Azrbaycana qar daltsiz mharib aparldn, onun razi btvlynn pozulduunu v torpaqlarnn ermnilr trfindn ial olunduunu Birlmi Milltlr Tkilat da tsdiq edib. BMT Thlksizlik uras ermni silahl qvvlrinin ial olunmu Azrbaycan razilrini trk etmsi haqqnda 4 qtnam qbul edib. Lakin ermni iallar bu qtnamlri yerin yetirmirlr bu gn kimi. Amma biz, slh potensiyalnn hl d tknmdiyini, slh urunda var gcmzl ilmli olduumuzu qbul edirik. Bilirsinizmi, Azrbaycan Qafqazda xrda, etnik rivlrdn xeyli knara xan, slind vtndalq anlamn n srn unikal milli birlik - azrbaycanlq anlayn yaratmdr. Azrbaycan he bir vaxt z vtndalarnn zrin silahla getmz. Bizlr hesab edirik ki, Azrbaycan xalq Dalq Qaraba mnaqisini slh yolu il hll etmlidir. Bizim buna imkanmz da var. Azrbaycan xalq etnik milltilrin yaratd xalq deyil. Azrbaycan xalq byk azrbaycanllarn yaratd milli birlik sasnda formalam xalqdr. Orada hr bir etnik qrupa yer var rusa, yhudiy, tala, ermniy, lzgiy... David qhqh ataraq onun szn ksdi: - Amma Qaraba ermnilri, zlrini bu siyahda grmk istmir, Azrbaycan vtnda olmaq istmirlr. Bunu birdflik baa dmlisiniz! Qaraba halisinin z mqddratlarn tyin etm haqq var... - stmirlrs, onda istdiklri dvlt ged bilrlr. Msln Ermnistana. Qaraba is Azrbaycann trkib hisssidir. lbtt, hr bir xalqn z mqddratn tyin etm haqq var, amma unutmayn ki, ermnilr bu haqdan istifad ediblr v Ermnistan Respublikas adl dvlt yaradblar. Demli, Azrbaycan vtndaln bynmyn istniln ermni z xalqnn qurduu lky k bilr. Sonuncu cmllrini dediyi zaman atlmaa balayan grc qalarn grn Zaur, onlara he d srf etmyn fikir bildirdiyini anlad bunu razlq lamti anlamnda astaca aa-yuxar gedn abxaz v osetin balar da sbut edirdi. Amma bu konfranslarn n qdr mnasz olduu bard oxdan gldiyi qnat, onu yrtdy bu fikr gr narahat olmamaa inandrd. Ernst suyundan bir qurtum irk, dedi: - Hesab edirm, sizin lklrinizin futbol komandalar Azrbaycan v Ermnistanda oyunlar keirslr, bu, xalqlarnzn yaxnlamas n bir zmin yaradar. Artu dodaq bzd:

17

- Siz sl Avropal kimi dnrsnz. Sizi anlamaq tin deyil. Amma nzr aln ki, bizim lklrd idman he vaxt slhn rmzi kimi qbul olunmayb. Oluna da bilmz. Zaur da sz ald: - Bizim bir milyondan ox qaqn v kknmz var. Qaqnlardan kimins valideyni, qarda, ana-bacs ermnilr trfindn ldrlb. Onlarn gzlri qarsnda bel ktlvi tdbir keirrkn he bir tminat ver bilmrik ki, kims meydanaya girib, ermni futbolularn vurmayacaq, dyb-ldrmyck. Torpaqlarmzn 20 faizini ial edn bir lknin bayran qaldrb, himnini sslndir bilmrik. Bu, bizim qti fikrimizdir. Ymalarmz arasnda oyunun n Bakda, n d rvanda keirilmsin raz deyilik. Azrbaycan UEFA-ya mvqeyini bildirib. Oyunlar yalnz v yalnz neytral meydanada keiril bilr. Artu onun szn ksdi. Tmkinl dand: - Siz QHT nmayndsisiniz cnab Clilov. Leksikonunuz siyastilrin, sravi vtndalarn leksikonundan frqlnmlidir. Tamamil razyam cnab Kopfla. Biz vtnda cmiyytindn danrq, slhmramllqdan danrq, sonra da qarlql ittihamlarla bir-birimiz hcum edirik. Bura cngavrlik meydan deyil. Hmkarm Zaurun ittihamedici xlarnn arxasnda nyin dayandn bilirm Bakda bana gl bilck hadislrdn qorxur. Mn d onun problem yaamasn istmzdim. Ona gr d, hr ksdn onu anlamasn rica edirm. Mhtm Dilar, Artua cavab trd: - Azrbaycan Ermnistan deyil ki, ks fikird olanlar orada dyb-ldrsnlr. Hr halda glllnn sizin parlamentiniz olub, bizim yox. - Elmar Hseynovu da biz, ermnilr ldrmk? Bu an, Asaval-Dasavali qzetinin mxbiri Nino Dumbadze, yerindn qqrd: - Deysn bu gn ancaq Ermnistanla Azrbaycann problemlrini dinlycyik. Nzr aln ki, burada mzakir olunas baqa msllr d var. Qurgen Aacanyan Ninonun szn ksrk, etirazn bildirdi: - Zaur v Dilar tcavzdn, ialdan danrlar. Hans ial? Qaraba xalq Azrbaycann trkibind qalmaq istmirdi v ayrlmaq qrarna gldi. Azrbaycan is buna imkan vermk istmdi. Onlar mcbur olub silaha silahla cavab verdilr. Bundan daha tbii n ola bilr? ndi burada birlikd yaamaq mdniyytindn danlr. Biz bu xalqla nec birlikd yaaya bilrik ax? Onlarn Qaraba ermnilrin mnasibtinin nec olacan baa dmk n, Qazax rayonunda, Naxvanda dadlan xakarlara, qdim kilslrimiz baxmaq kifayt edr. Azrbaycanda sistematik qaydada ermnilr aid tarixi memarlq abidlri dadlr. Ermni izini hr yerdn silib atmaq istyirlr v buna nail olurlar. Mn Qazaxdak mqdds Sarkis kilssinin dadlmasndan danram. Ora srhdd yaxn blgd yerlir. Nzr alsaq ki, vandallar texnikadan istifad edrk bunu edirlr, onda bel xr ki, bu dvlt li il aparlan mqsdli vandalizmdir. Qazax rayonu icra hakimiyyti guya bundan xbrsiz olduunu deyir. Mqdds Sarkis kilssi ox byk tarixi, memari hmiyyt malikdir. Bu qdim Ermnistann Tau blgsinin n qdim abidlrindndir. 1163-c ild ina edilmidir. Masir Msavatdan Sevda, yerindn dik atld: - Aznzn dann bilin! Tau yox Tovuz! Bu hr qdim trk yurdudur v mn zm d Tovuzdanam. Ora he vaxt ermnilr aid olmayb! Bu msldn xbrsiz olan Zauri is, alna gln ilk arqumenti sslndirdi: - Mn bu haqda he n bilmirm. Amma o blgd kils olubsa da, bu ox gman Alban kilssidir. Azrbaycan razisind ermni abidlri yoxdur. Artu glrk: - Altmnc illrdn balayaraq, Mqdds Sarkis kilssini alban abidsi kimi qlm vermy alrsnz, dedi. Mntiql danaq; rb Xilaftinin Qafqaza ayaq ad VII-VIII srlrdn sonra Albaniya adl dvltin, alban adlanan xalqn mvcudiyytin son qoyulub. Ktlvi kild islam qbul edn bir xalq be sr sonra birdnbir niy kils ina etmk fikrin dsn? Bel fikirlrl bu torpaqlarda ermnilrin yaamas faktn guya gizld bilcksiniz? Onda gr o ermni yox alban kilssidirs, azrbaycanllar onu n n skrlr? Naxvanda, Cuqada da xakarlar mhv etdilr. Bunu tsdiq edn foto v video materiallar var. Azrbaycan hakimiyyti is beynlxalq ekspertlrin ora girmsin icaz vermir. Stepan dzli eldi: - Azrbaycan hakimiyyti yox, Azrbaycan nefti. Orda neft olmasayd, ekspertlr istdiklri drm-deiy gir bilrdilr. Dilar shbt qard: - vvla, varvarla qalsa uada v Qaraban mxtlif yerlrind, htta indi Ermnistan dediyiniz qdim Trk-Ouz yurdu Qrbi Azrbaycanda biz aid abidlri d siz mhv etmisiniz. gr kim birinci balad, kim daha ox mhv etdi mbahissin girisk, siz yqin ki, bundan uduzarsnz. Qurgen glmsdi:

18

- Xanm, biz, siz deynd siz kimlri nzrd tutursunuz? Ermnistanda hans Azrbaycan abidsi ola bilr? Ax, Azrbaycan adlanan dvlt 1918-ci ild, azrbaycanl adlanan xalq is 20-ci srin 30-cu illrind yaranb... Zaur is problem baqa aspektdn yanad: - O ki, qald Naxvana gir bilmyn beynlxalq ekspertlr, demk istrdim ki, biz he zmz d Naxvana gir bilmirik. Siz Vasif Talbovun kim olduunu bilirsiniz? 1 O ists bizim hammz, bax el burdaca, Tiflisin mrkzind, otell birlikd yerl yeksan edr. Salonda byk bir qhqh qopdu. Gln, dizlrin vuraraq q edn insanlarn fonunda, bir-birin diqqtl baxan iki ct gz, iki ciddi z he glmr, olduqca srarngiz, heyrtamiz grnrd. Zaurla Artuun zlrind n xrda bir ifad bel oxunmurdu. N fikirldiklri d bilinmirdi. El hey baxrdlar... Sanki bir-birlrini daha yaxndan tanmaa alrdlar... Zaurla Artuun bir-birlrin yaxnlamad, klm ksmdiyi 15 dqiqlik qhv fasilsindn sonra, sz osetinlr v abxazlara verildi. Onlar da azadlqdan, z mqddratlarn tyin etmk hquqlarnn olduundan bolluca danb, Grcstan topa tutdular. Aqresiv ota onlarn szlrini ksmk ists d, bayaqk qrndan sonra allanan Ernst ona imkan vermdi. Bir ara Qarabal ermnilr osetin v abxaz qardalarna dstk vermk istdilr. Ernst onlara da mane oldu. mlli bal qzarm, trlmidi. Allah bilir ryind, onu bu meymunlarla ilmy mcbur ednlr lntlr yadrrd. Alm qarm, mzhb itmidi. Birc Artula Zaur qoruyurdular soyuqqanllqlarn. Onlar he n maraqlandrmrd. Onlar he nyi v he ksi eitmirdilr. Ofsunlanmdlar, donub qalmdlar sanki. Yaxd onlara fikir vern yox idi. Birc... otadan baqa. ota azrbaycanl dostunun ermni hmkar il baxmasn bayaqdan maraqla izlyirdi. Nlrin ba verdiyini anlamrd, amma bu sirr prdsini aralama ox istrdi. Tdbir axam saat 20.10-da bitdi. Ernst qonaqlar Mariott otelinin restoranna dvt edrk, z tualet qad. Restorann kandarndan iir addm atan Zaur, vhi kimi acdn yalnz indi hiss eldi. Shr yediyi hamburgerin stndydi v mdsind qurdlar ulayrd. Ev atmosferinin hakim olduu restoran, Bakdak adlq saraylarnn oxunda olan kiik zallara oxayrd xudmani v intim. Burada 4 masan birldirib byk bir sve masas amdlar. Sada v solda, pncrlrin yannda is dairvi masalarn stn mxtlif spirtli v spirtsiz ikilr dzlmd. Zaur plr keirilmi t, toyuq v pendir tiklrindn boqabna bolluca dolduraraq, pncry yaxnlad. Burada da araa portaal irsi qatb, Azadlq meydanna tamaa ed-ed yemy balad. ota bu arada, tualetdn qaydan Ernstl shbt edirdi. Sonra David qouldu onlara. Dilar v Sevda da nhayt bir ermni il dil tapmdlar. Luiza il shbt edir, htta arada glmsyirdilr. xlar zaman vvldn axra qdr susan, mbahislr qarmayan Luiza, ola bilsin qzlarn simpatiyasn qazanmd. Alanla shbt edn Artu is, arada bir Zaura tri nzr salrd. Tez-tez gz-gz glirdilr. Zaur yemyini v ikisini bitirib, yenidn sve masasna yaxnlad. Bu df qabn yaryacan doldurdu v zn portaal-araq qarndan kokteyl dzldib pncr qrandak yerin qaytd. p ilidirilmi t qovurmasn tlsmdn eynyn yerd, arxadan doma dilind Salam szn eidib diksindi. imk srti il dnb arxaya baxd. Artuun gzlri glrd. Dodaqlar bir-birin sxlmd. ki li il tutduu piv bokaln ovuduraraq bir daha: - Salam, - dedi - Salam, - Zaur qrarszlqla dillndi. Qdhi pncrnin knarna qoydu, lini Artua uzatd. O da onun lini sxd. Ovucunun ii yumuaq, ilq idi. Artu, zn etinasz ifad qatb rusca sorudu: - Bakdansan? Bu sualn mnaszln ikisi d baa drd. Zaur glmsyib: - Yox, Naxvandanam, - dedi. Artu rkdn gld. - la... Onda mni tanmadn deysn... Zaur ban aa sald. lbtt tanmd. Ka Artu qdr csartli, zndn min olayd. bhy yer qalmamd. Bu o idi. Hmin Artu. Hmin insan. Markalar, albomlar, ilk siqaret, ilk... Ban qaldrb dz gzlrinin iin baxd. Uzun mddt susaraq baxdlar. Bu baxlar Artua veriln cavab idi. Ernst v Daviddn uzaqlaan ota, lind rab qdhi, onlara baxrd. N dandqlar haqda tsvvr yox idi. Dorusu, onlar he danmrdlar da. Ancaq baxrdlar. ota mat qalmd. ki zli dmnin arasnda n smimiyyt ola bilrdi ax? Yoxsa bu he smimiyyt d deyildi? Daha artq idi?.. Onlara dikiln bir ct gzdn xbrsiz, Zarula Artu skutu ilk kimin pozacan dnrdlr. Nhayt Artu dillndi.
Vasif Talbov kosmik qvvlrl tmasda olan, ilhamn smadan alan, fvqlbr, metafizik varlq. Naxvan Muxtar Respublikasna balq edir.
1

19

- Hr halda danlas xeyli mvzu var. - Var. - El is? - Burada? Artu trafa gz gzdirdi. ota onun arxaya dndyn grb, gzlrini qartd. Yenidn Zaura dnd: - ATA otelind qalrsan? - Aha. - El mn d... - Bilirm. - Yanna glsm etiraz etmzsn ki? - ... - gr istmirsns... - Yox, yox... lbtt gl bilrsn... N vaxt? - Mn indi xram. Sn d yarm sat sonra otel gl. Olar? - Olar... Biraz ota il shbt elmliym... Sonra, bizim qzlarla da... Tez getmyimi onlara nec izah edim? - Bam aryr, yorunam deyrsn. Problem olmaz mnc. Nenci otaqdasan? - 304. - Grndk. - Yax... Artu. 4 Zaur siqaret k-k, otan arnlayrd. sbi v grgindi. Saatlar doqquz tamam gstrnd bu saat qap dylck dedi z-zn. Qapn aacaam, onu astanada grcym. Hamar qrxlm zn, iri gzlrini, mirvari dilrini. Glmsyck, iklr aacaq hrsind. Boynunu bkck bir az, lini mn uzadacaq. Qucaqlaacaq... Qapda yox. Qapn mhkm baladqdan sonra... Zaur, beynin vuran hvtdn huunu itirmk qorxusu il divardan tutdu. Harda qaldn sn... Harda... Budur, qap dylr. Yava vursa da qapn, tlbkard qonaq. ox tlbkard. Qamtini dzldrk, siqareti tlm-tlsik klqabna basd. Masann stndn Ultraviolet trini gtrb stn spdi, qapya qad. Ad. Kks trd. ynind vcud xtlrini n xrda detallarna qdr qabardan Wrangler markal cins alvar, Heavy Metal yazlm tnd yal mayka, arxaya daranm pinti salar... Allah, bu n qorxunc, thlkli enerjidir! Bu n gcdr bel?! N grkm, n dadr?! Artu astaca iri keib, qapn balad. lindki butulkan Zaura uzatd. - Be ulduzlu Ararat. Grmyimizin rfin. - Artu... Mn... Zaurun yanan oxad. - Hycanm sninkindn az deyil. zm zorla saxlayram. *** Ndir mhbbt? Bu hadis ll tutulmur, gzl grlmrs, bs ndir bu gzllik? Yoxsa hyatn biz hazrlad n gzl srprizdir? Qlbimizin fatehidir? Qfildn stmz hcum kib, bizi hkmranl altna alan qvvdir? Mhbbti anlatmaq n uzun-uzad cmllr qurmaa n hact? Onu ham anlayr. Dili birdir onun n srhd tanyr, n millt, n irq, n d dmn. N zaman glcyi, n zaman yaxamz buraxb gedcyi bilinmir. Hyat qocaman bir yalansa, bu qdr saxtaln iind yegan gerk, doru olan odur mhbbt. Zahirn n qdr zrif v gzldirs, hqiqtd o qdr srt v amanszdr. Parlayan gndir, ulduzlarn yer zn n yaxndr. Zhr kimi ac, bal kimi irindir. Aclndan da, irinliyindn d qorxmaq lazmdr. Kordur mhbbt. Yanql "ah"lardan smaya yksln dumandr. El bu anda ATA otelindn gylr yksln ahlar, axan gz yalardr mhbbt. Mnasz mharibnin ayrd iki aiqin lntidir, syandr mhbbt. Btn manelrdn, oddan-kzdn kerk Mn sni sevirdim,

20

mn sni sevirm, mn sni sevcym dey biln aiqlrin dilindn szln nmdir mhbbt. Homoseksual mhbbt gldikd is, hl anqlo-amerikal yaz Kristofer ervud, seksual tmayln tmlind seksual hisslrin yox, romantik hisslrin yatdn demidi. gr bir insan hqiqtn d mavidirs, bir kiini drindn sevmy qadirdir. V bu sevgi, o kii il sevimkdn daha lvi v daha uca bir hissdir. tn illrin, aylarn, gnlrin stlrin hopdurduu irkabdan, mruz qaldqlar tbliatdan, bd nzrlrdn, ellrin qnandan qurtulmaq n paklanmalydlar. Sdf byazlnda vannann iind, ilq suyun altnda sarlmdlar bir-birlrin. Artuun kirpiklrind damclar titryirdi. Qara gzlrinin ofsunundan qopa bilmyn Zaur, mhkmc sxmd sevgilisini zn. Sanki bir daha ayrlmaqdan qorxurdu. Artu ona soyunmaqda kmk etdi. Zaurun kynyini xararaq yer atd, yilib dili il mmlrinin gillrin xfifdn toxundu. Elektrik dalalar Zaurun vcudunu gizilddirdi. Zalm ermni, Zaurun vcudunu sallaya-sallaya, asta-asta diz kb, tumann altnda yksln qalan pmy balad. Zaur da onun bandan tutub kmk edir, stimulladrrd. Qala partlamaa hazr idi. Zaur onu qollarndan tutaraq ayaa qaldrd, dodaqlarna yapd. Ermninin atletik vcudunda, damlalar yaqut kimi grnrd. Zaur onu suya da qsqanrd. Dodaqlarndan qoparaq, Artuun bdnin tirli du geli yayd. Bir ara qd gldi Artuun, cingiliti il gld. Birdn ciddildi. Boynunu bkb Zaura baxd. Bu gzlrd al mni tklifi oxunurdu. Sonra llri il a kafel syknib, illrdir Zaurun yuxularn bzyn, qlbini ulayan sehirli qapn aralad. Titry-titry daxil oldu bu qapdan Zaur. - Ahh. Bu ah nallr, indiy qdr hr ikisinin eitdiyi n gzl layla, n mhtm himn, iki sevgilinin qovumas rfin spontan bstlnmi simfoniya idi. Bu simfoniya indi ATA otelind sslnirdi. ... Mhrbalara brnrk, bir-birlrin sarlm vziyytd, p-p vanna otandan xan iki gnc, mumiyalara bnzyirdilr. Yataa uzanb nfslrini drdilr. Bir mddt susdular. Qfildn Artu glmy balad. vvl sakit glrd, sonra ildrm kimi axd. Zauru da glmk tutdu. Heyrtl: - N olub sn? sorudu. - Alma bilirsn n gldi? - N? - Fikirldim ki, Zaur mn salanda yqin Qaraban intiqamn alrm. Zaur glmyi ksdi. Diqqtl baxd sevgilisinin zn. Artuun iri gzlrind, uzun kirpiklrind, dolun dodaqlarnda onu narahat edn suala cavab axtarrd sanki. - Sn dorudan bel dnrsn? incikli idi. Artu bir daha gld, ban bulad. - sla! Sn n danrsan? Zarafat edirm. Azrbaycanda bel bir mahn vard, blk yadnda olar? Sevgilini snama, Snadnsa qnama. Dolanaram bana, Glin olsan anama. Uaq yalarnda Bakn trk edn bir ermninin bu bayatn indiy qdr yadda saxlamas, Zauru tsirlndirdi. Gzlri doldu. Fqt indi sentimentalln yeri deyildi. Shbti zarafata gtirmk n dedi: - Narahat olma Artu. Sn he vaxt mnim anama glin ola bilmycksn. mumiyytl analarmzn biz sardan bxti gtirmyib. Biz trfdn onlara glin qismt olmayacaq. He olmasa qardalarmz olsayd, analarmz nakam qoymazdlar. Bir az fikirlib lav eldi, - amma onu da bilmk olmaz. Blk qardalarmz olsayd, onlar da bizim kimi gtvern olardlar. Artu dirsyi st qalxaraq srt trzd etiraz etdi: - O szdn nifrt edirm! Azrbaycanl uaqlar mhlld hmi mn gtvrn deyib thqir edrdilr. Zaur gzlrini yumub bezgin da il: - Nifrt etsn d, etmsn d bizim admz gtverndir, - dedi. Bunu thqir kimi baa dm. Artu bu arqumentin qarsnda acizliyini etiraf edirmi kimi, ban Zaurun sinsin qoydu. Gbyinin trafnda bitn nadir, inc tklri sallamaa balad. - Yax, sn deyn olsun... Zaur gzlri yumulu, sa li il Artuun salarn sallayrd. - Zaur... - Bli zizim. - Qarabada olmusan?

21

- Olmuam. Yadnda deyil, 88-d uaya getmidim? Sinifd Smd Faiqovi mndn Qaraban bizim n hmiyytini soruanda da, uaya getmyim haqda ona danmdm. - Mn is birinci df il vvl getdim ora atamla. Stepanakertli dostu oluna toy edirdi. Stepanakertd iki gn qaldq, sonra uaya getdik. uada hl d mharibnin izlri var... Geclr adam vahim basr... Zaur. - Eidirm. - Sizin n bu hr oxmu zizdir? - lbtt... ua Azrbaycann mdniyyt beiyi saylr. Muam snti orada zirvy atb. Blbl, Cabbar Qaryad olu, Seyid uinski kimi dahilr; Qacarn ldrlmsi kimi faktlar da bunu tsdiq edir. gr ua hri ermnilrin olsayd, onlarn arasndan da he olmasa bir nfr muam oxuyan xard. Artu ban qaldrb, nazla Zaura etiraz etdi: - Bizim btn kilslrimizi alban kilssi adlandran, Ziya Bnyatov kimi konyuktura tarixilrindn frqin ndir? Snin szlrindn bel xr ki, az qalsn dnya yaranan gndn, indiki Azrbaycan razisind azrbaycanllar, daha dqiq desk trklr, tatarlar yaayb. Bu a yalandr. Azrbaycanllar avtaxton deyil ax! Siz azrbaycanl adn Stalin verib. Ona tkkr etmlisiniz. Zaur gl-gl onu boynundan tutub zn sar kdi: - sbilnd ox gzl olursan. Ermnisn ki, ermni. Dediyini deyirsn. Snin avtaxtonuna soxsunlar, dedi v mhkmc Artuun dodaqlarndan pd. - Azrbaycann byk dostu, mrhum Tur Xeyerdal demidi ki, Briyyt meymundan ml glib. Norvelilr is azrbaycanllardan. Sn is mn avtaxtonluqdan danrsan. Artu cld hrktl Zauru qucaqlad, z arxas st uzanaraq sevgilisini d dartb stn uzandrd. - sl ermni olsaydm, burda n itim azmd? Snin kimi bir dmnin qoynunda n gzirdim? El sn d sl azrbaycanl deyilsn. slind bayaq dz deyirdin... Bizim milltimiz yoxdur... Yox, shv deyirm. Bizim bir milltimiz var, o da gtverndir. *** Sbh gni otel otann pncrsin boylananda, iki gncin yorun, lpaq vcudu il qarlab utand. zilmi yataq rty trdn nmlnmidi. Shri sevmirdi Artu, nki laqeyd idi shr. Zaurun yanandan pd. Zaur uaq kimi kirpiklrini dyd. Sanki harada olduunu baa dmk istyirmi kimi, qrib nzrlrl Artuu szd. Alnn el irin, el glmli qrdrmd ki, Artuun iindn dnyann n msum krpsin bnzyn bu gzl varl bir daha pmk kedi. Yenidn ona sar yilrk, Zauru dodaqlarndan pd. Bu p onu zn gtirmy kifayt etdi. Artu is dayanmrd. Zaurun qulaq mmsini dildi, gzlrini, alnn, d gillrini pd, dilini boazna toxunduraraq, gbyin qdr srd. Zaur ynglc zaryb dizlrini qatlad. - Bu ndir?! Artuun gzlri, a rtyn stndki xrda qan damclarna satad. Zaur, onun zn itirdiyini grb ban bulad v soyuqdymsi olan adamlar kimi, ksiln ssi il: - Dnn gec ox artdn mni, - dedi. - Hl mrmd bel ar hiss etmmidim. Artu N danrsan?! deyrk onun bdnin yildi. Vcudunun hr qarn tez-tez pmy balad. pr, bir yandan da zr istyirdi: Bala zizim. Mni bala... ndi dnyada zndn daha zalm, daha gnahkar, daha insafsz adam yox idi. Gec Zaurun aralanm aftalsn grn kimi, zn saxlaya bilmyib alamd. Gz yalar dy hazr xncrinin ucuna damlamd. O da, gznn ya il islatd xncrini, Zaurun qnna salmd. ndi peman olmudu. N n vazelindn, kremdn istifad etmdim ax? Bu kobudluq ny lazm? Gz ya lvidir, qlbin irsidir, amma kremin yerini ver bilmz. Ver bilmz! Hayqrmaq, zn yolmaq istyirdi. lahi, btn mnliyimi hat edn bu sevgi haradan yaranb grsn!? Bu sonsuz-bucaqsz sevgi, nec sr mnim dar kainatmn rivlrin? Yen alamaa balad. Zaur onu sakitldirmirdi. Alayrsa, demli ehtiyac var, ona mane olmaq olmaz. Birc ban, boynunu sallayr, dinmirdi. Bilirdi ki, alamaq tk qadnlar yox, geylri d rahatladr. ... lk df, bu qadaan ii grnd ne yalar vard grsn?.. Bu gn uzaq kemi kimi grnr o illr. Halbuki stndn he iyirmi il d kemyib. Qzmar Bak gnlrinin birind, Artuun evind, valideynlri id olanda, iki uaq yasaq eqi dadmdlar. Aarlar da krp idi, qfllarnn dliklri d. Oyun oynadqlarna inanrdlar. Hr ey d el bu qeyri-nnvi oyunla balad. ki dmn xalqn iki balaca mnsubu, krp vcudlarn birldirib meydan oxumudular Glirm! deyn nifaqa, nifrt, dmniliy, mhariby... Dmn olmaq istmynlr, dmniliyin n olduunu bilmynlr d seim haqq verilmdi. Hkm ar oldu ayrlq! Halbuki bu nifaqa onlarn n dxli ola bilrdi? Torpaq iddialar, silahlar, axan qanlar ox uzaqd onlardan. ox uzaq.

22

RETROSPEKTV

23

N pri, n admi bu kl il mn grmdim, Cnnti-hurimisn, yoxsa ki, rizvan ermni? 1 Bak. Asiya hri olsa da, qlbini Avropaya am Azrbaycann paytaxt. Xzr dnizinin sahilind yerln qdim v gzl hr. Asiya il Avropann dyrlrini znd cmldirn insanlarn odlar yurdu. Baknn sehrli abhavas, birc df bu hri grnlrin xatirsind bdi yaayar. Bu torpaqda doulub byynlr is, bu hrsiz mumiyytl yaaya bilmzlr... Odur ki, milltindn asl olmayaraq, Bak hamnn rusun, ermninin, yhudinin, azrbaycanlnn, grcnn, Afrikadan gln znci tlblrin, lqrz btn milltlrin - hri idi. Hl srin vvlind, Bak z nefti il ayr-ayr milltlri zn clb etmi, dnya xritsind xsusi yeri olan hrdir. 1847-ci ild Baknn Bibiheybt sahsind ilk neft quyusunun qazlmasna mexaniki sulla tbbs gstrildiyini dnyada ox adam he bilmir. Mhz bundan sonra Bak neft snayesin xarici kapitaln axn baland. 1879-cu ild Bakda 9 qazma buruu vardsa, 1900-cu ild onlarn say 1710-a atd. Bak nefti dnya miqyasna xd. Neft snayesi il yana, Bakda baqa snaye sahlri d inkiafa balad; mexaniki zavodlar, emalatxanalar, ttn fabriklri, buxar mhrriklri il ilyn dyirmanlar yarand. Yeni banklar, ticart v snaye firmalar ald. Bakda hm irvanahlar saray kimi mhtm tarixi abidlr, ri hrd divarlar rq naxlar il bzdilmi evlr, tannm memarlarn qotika, barokko v rokoko slubunda yaratdqlar tikililr; hm flamand, hm d mavritaniya slublarnda ina ediln binalar var. Bak, ri hrin dar klri v eyvanlar il bir-birin dirnmi evlri, hminin geclr gmilrin v Dnizknar bulvarn iqlandrd Bak buxtasn amfiteatr kimi dairy alm geni prospektlrdn yaranan hrdir. Azrbaycanda Qrmz kitaba salnm mnvi bir kateqoriya var Bakllar! Bu gn onlarn bir oxu dnyann drd bir yanna splnslr d, bakl olaraq qalmaqda davam edirlr. Bakllar, rq v Qrb kimi iki nhng v bir-birindn tamamn frqli corafiyalarn qarmasndan yaranan unikal mdniyyt malik milltdir. Bli, yanl oxumadnz mhz milltdir! Htta bakllarn bel bir mahns da var: . Bakllarn dilindn dmyn bir baqa cml is: Bakl, el Afrikada da bakldr deyimidir. lqrz bakllq - milliyytindn, dinindn, sann, gzlrinin v drisinin rngindn, hminin hal-hazrk yaay yerindn asl olmayaraq, doma hrini rkdn sevn btn insanlarn birliyidir. Vaxt vard, bu hrin sakinlri qss-kdrsiz, n v mehriban yaayar, hr gn bayram etmk n min bir bhan uydurardlar. Bakllar milli mtbxlrini ox sevir, lzztli xmir xrklr, irniyyatlar hazrlayr, milli zarafatlar edir v qarq aillr qurardlar. Toylarda rabla dolu qdhlri qaldrarkn qrurla Yaasn Bak v bakllar!.. deyrdilr. Bu yaxnlarda Bakda rus dilind xan Exo qzetind, Cnubi Afrika Respublikasnda yaayan yhudi silli bir baklnn mktubu drc olunmudu. rk ars il yazrd: Afrikaya nec glib ddym soruanda, iyinlrimi kirm. gr z doma vtnind, Bakda yaamrsansa, harada yaayrsan yaa n frqi var?! slind Afrikada zm n rahat hyat qurmuam. Gzl ailm, uurlu biznesim, komfortlu mit raitim var. Ahl anda qmsiz yaamaq n insana daha n lazmdr? Di gl ki, tez-tez geclr yanama axan gz yann hrartindn oyanram: Bak gni, Bak dnizi n darxan tnha ryim alayr... Biz, bakllar burada tez-tez grrk. Evd arvadlarmzn stn mkirnd d, azrbaycan dilind: Ay arvad, az dan da! deyirik. Bakl milltinin salna iirik. Lakin, l yerindki kimi, qdhlrimizi toqqudurmuruq. nki bilirik... Bilirik ki, bakl millti bir daha yaranmayacaq. O, artq oxdan lb! Bu szlri, Bakdan kb gedn istniln irq mnsub sabiq bakldan eid bilrsiniz. Hqiqtn d bu adamlar, Bak nnlrinin qsqanc mhafizilri, unikal Bak folklorunun sadiq dayclardr... Bakllar, qonaqlarn hrd gzdirrkn onlara Amfibiya-adam v Brilyant l filmlrinin kildiyi yerlri fxrl gstrir, bu filmlrdn sitatlar gtirirlr. Bakya gln qonaqlar is z nvblrind bakllarn olduqca qonaqprvr v duz-rkli insanlar olduunu qeyd edirlr. Birc df bakllarn lin dsn, sni el yedirdib kkldcklr ki, doma anan da sni tanmayacaq bakdan qaydan qonaqlarn bu szlri z domalarna, dostlarna demsi adt haln alb. Hqiqtn bakl aily qonaq getmisinizs, bilin ki, burada yeycyiniz yemklrdn sonra bir ne gn ac qala bilrsiniz. Bakllarn unikallnn sirri saddir onlar dniz dalalarnn, neftin v tirli meyvlrin qoxusunu, hrin mftunedici rayihsini ciyrlrin krk boya-baa atrlar.

24

Baknn Nrgiz kafesi d ki, ayr shbtin mvzusudur. Burada Amfibiya-adam filmindn bir shn d kilmidi. 2 Jalz tipli dam olan bu kafe, hl 1961-ci ild naxl metal v aac konstruksiyalardan tikilmidi. Kafenin mrkzind mtbx, bufet v mtrilr n masalarn qoyulduu pavilyonlu kiik zal vard, solda is kokteyl, dondurma v mxtlif meyv irlrinin, qazl sularn satld aq pavilyon. Mhz bu pavilyonun mdiri ermni kiisi, vzolunmaz Raik day idi. hrin he bir restoran servis baxmndan Nrgizl mqayis oluna bilmzdi. stismara verildiyi gndn qsa zaman rzind Nrgiz kafesi bakllarn n sevimli mkanlarndan birin evrildi. Bu kafed yeyib-imklr shr qdr davam edrdi. Adtn shr qdr oturan mtrilr, artq ev getmk istyn ofisiantlar zlri yola salar, ciblrin d pul basardlar. Shr yaxn saatlarda xb getdiklrind is, masalar qarovulu Mia day ydrard. Nrgiz kafesind tez-tez davalar drd. Gnlrin bir gn axam kafed byk bir dava ba verdi. Qablar qrld, masalar ad. Dava elynlr uzaqdan yaxnlaan milislri grb, hrsi bir trf qadlar. Milislr gldi soru-sual balad, ahidlr dindirildi. O snada, Mia day bir knarda sakitc oturub siqaret kirdi. Naraz milislr, sbi halda onun stn ddlr: Ax siz niy xuliqanlar qapdan iri buraxrsnz? Mia day is onlar bir qdr szdkdn sonra, istehza il cavab verdi: Ara, burda qap var ki?! Bir bakl ermnin yazd aadak eir is, mlli-bal Bak himnin evrilib: , , - . , , . , . , ... , - . , , - . , , , , , ... ... Bli, Bak hr ks n srarngiz bir dnya, arzularn reallad, xyallarn gerkldiyi mqdds nvan olub. Gni Xzrdn doulan hrin mavi qoynundan xarlan "qara qzl" Bakdan Ceyhana, oradan da cahana nur sar. Bak tkc respublikann paytaxt kimi sevilmir. O, hm d rklrin, duyularn can atd ox ziz hrdir. nin qoulan nmlrd bu mhbbt ik kimi tirlnib, qu kimi qanadlanaraq dnyaya yaylb: Bak, ziz hr, mehriban diyar, Qoynunda boy atb oldum bxtiyar. Bu sadtin tsirindn qlblr hmi riqqt glib. lbtt, bakllarn taleyin yazlm bu hr onlara domadan-domadr. nki n tz arzular da, sevgili vladlar da, frhlndiklri toy-bsatlar da, zirvy ucalan yollar da hyatn z kimi Bak il baldr. Onun isti qoynundan prvazlanaraq yad mmlktlr dolab bakllar. -be gnn ayrlndan sonra onlar geriy gtirn tyyarnin tkrlri yer toxunan kimi, sevinclrindn n edcklrini bilmyiblr. Blk d buna gr mxtlif dillrd Baknn nin xeyli mahnlar yazlb, eirlr qoulub. ndi Bak tn srdki hrl mqayisd ox dyiib. Bu dyimnin d grnn, grnmyn zlri, yax v pis trflri var. tn srin sonlarnda hr z boyda tlatm dnizin evrildi. Xzrin gy sularnda qopan qasralar Baknn k v meydanlarnda ba vern frtnalarn yannda yalan oldu. 2

ndi bu kafenin yerind Fvvarlr Meydan salnb. Nrgiz kafesi is tarix qarb.

25

Mhz bu beynlmill hrin mrkzind yerln 2 sayl riyaziyyat tmayll rusdilli mktbin 9-cu B sinfind oxuyan iyirmi iki agirddn on skkizi azrbaycanl, biri ermni, ikisi rus, biri is yhudi idi. Azrbaycanllarn on ikisi olan, alts qz, digr xalqlara mnsub agirdlrin is hams olanlard. Tqvimlr 1989-cu ilin soyuq noyabr ayn gstrn gnn ikinci yarsnda, sinifd Azrbaycan dili drsi keirilirdi. O gndk ermnilrl baqa xalqlar arasnda frq qoyan olmamd. Lakin indi Smd Faiqovi zif ssiyl agirdlr Ermnistan-Azrbaycan mnaqisindn danr, divardan aslm SSR xritsind Ermnistan SSR-in razisini lindki taxtayla Dalq Qaraba Muxtar Vilayti torpaqlarna qdr genilndirir, daltsiz tlblrdn, beynlmimilliliyin, kommunizmin iflasa uramasndan, vtnin thlkd olmasndan danrd. agirdlr is, sakitc oturub onun dediklrin diqqtl qulaq asrdlar. - Dnnin dostlar, qardalar bu gn dmn evril bilr uaqlar. Ermnilr Stepanakert v Yerevanda qrib arlar sslndirir, Azrbaycan SSR-inin torpaqlarna iddia edirlr. Xrity fikir verin! Dalq Qaraban mumiyytl Ermnistan Respublikasna dxli varm? Yox! Bu torpaqlar Azrbaycannd! N olsun ki, Dalq Qarabada ermnilr d yaayr? ndi buna gr, grk bizim torpaqlar Ermnistana birldirilsin? ndi siz bir sualm var. gr bel bir ey ba vers, yni torpaqlarmz limizdn alsalar, sizin ermnilr mnasibtiniz nec olar uaqlar? Mllimin zndn raz halda glmsmsi, he kimin diqqtindn yaynmad. agirdlr, krklrin birdn-bir ar sual yknn qoyulmasndan aba qalmdlar. Bu suala cavab vermk o qdr d asan deyildi. Demk olar ki, btn sinif Artuun oturduu nc sradak partaya baxrd. Kimisi kinay il, kimisi d ona yaz glrk. Birc Zaur lini partann altndan uzadaraq, Artuun soyuq barmaqlarn ovucunun iin ald. Bu ona tslli vermk istyn dostun jesti idi. n arxa srada oturan Kamran lini qaldrb dedi: - Smd Faiqovi, Qaraba bizimdir. Onu ermnilr vermrik! Biz mumiyytl ermnilr kimi deyilik. Onlar he snnt d olmayblar. Sinifd brk qhqh qopdu. Qzlarn bzilri utanb qzardlar. Kamran iki il dalbadal yeddinci sinifd oxumu, Ermnilr Qarabaa iddia etmy balaynca, vtnprvrlik duyular coan azrbaycanl mllimlr v mdir trfindn layiq olmad halda doqquzuncu sinf keirilmidi. Qara iki bortlu kostyumun altndan a xall gy qalstuk taxm Azrbaycan dili mllimi Smd Faiqovi alnn qrdrb glmsnd: - Demli Kamran, sn Qaraba bizimdir deyirsn? Bir x qabaa. De grm fikrini saslandra bilrsnmi? slind dz deyirsn, Qaraba hqiqtn d bizimdir. Amma bunu biz yox, ermnilr baa dmlidir. Smd Faiqovi gzucu Artua nzr yetirdi. Artu yanaqlar prtm halda, ban aa salb oturmudu. Zaur onun barmaqlarn daha mhkm sxd, nifrtl boboaz Kamrana baxd. Kamrann az aq, aln qrm, baxlar is mnasz idi. Bir az da gcndikdn sonra bir nfs dedi: - Bizim Blblmz, Natvanmz, muammz, tarmz, kamanamz var. Bunlarn hams da Qarabadan xb. Ermnilrin amma he nyi yoxdu Qarabada. Onlar orada qonaqdrlar, qonaq kimi d yaamaldrlar. Yaamaq istmirlrs, hara rklri istyir rdd olub ged bilrlr. Smd Faiqoviin gzlri parldad. Aarm salarna tumar kib arxaya darayaraq fxrl dillndi: - Afrin sn Kamran! Bunlar haradan yrnmisn bel? - Evd atam danr. Artq bir ildir ki, ermnilrin hiylgrliyindn, idbarlndan danr biz. Atam Adamldr. Bunlar yax tanyr, - deyrk, Kamran Artuu gstrdi. Kamrann szlri Smd mllim daxil olmaqla, btn azrbaycanl tlblr lzzt eldiyi halda, Zaur lini qaldrb dedi: - Smd Faiqovi, mn Kamranla raz deyilm. - Zaur!? Sn raz deyilsn? Yax x qabaa grk Smd Faiqovi dodan qabaa uzadb, ryind Zaura, zaurkimi sintetik rusdillilr lntlr yadrd. Sonra skrb, qrurla dedi: - He olmasa sn z fikrini saslandra bilrsnmi? Kamrann szlrind sni raz salmayan ndir? - Bli, saslandra bilrm! Biz hammz qardaq. Ermni, rus, azrbaycanl n frqi var ax? Ermnistanda, Qarabada bir-iki sfehin etdiyi hrktlr gr buradak ermnilr, sinfimizin la tlblrindn biri olan Artu cavabdehlik damr ax! - Demli bel... Sn Qaraban n demk olduunu, Azrbaycanmz n n ifad etdiyini bilirsnmi? Misal n uada olmusanm? - Bli, olmuam! Ken yaz oradaydm. - Yax, el is orada zn sl Azrbaycan hrind hiss etmdinmi, Azrbaycan ruhunu duymadnm? - Mn Sovet vtndayam v bununla fxr edirm! Azrbaycan, ermni, rus, yhudi ruhuna inanmram. Mn Sovet ruhuna inanram. - Grnr sn kommunist ailndn frli trbiy almamsan. Buna xyant deyrlr. Otur yerin, Zaur!

26

Sinifdki azrbaycanl tlblrin oxunun Zaura ynlmi baxlarndan, haqqnda n dndklri blliydi. Smd Faiqovi sbilmdi. Mntzm olaraq Bozqurdlarn mxfi yncaqlarna gedib gln bu adam, Zaur kimi manqurtlar adam elmk n hl ox ilmli olduunu baa drd. Smd Faiqovi birdn sorudu: - Yax, bs sizlrdn Yerevana gedn olubmu? Zaurun haqqnda dand Sovet ruhunu orada duyan olubmu? N n yalnz biz, azrbaycanllar Sovet ruhunu damalyq, ermnilr is millti olmal, biz hqartl baxmaldrlar? N n bizim millti tkilatlarmz olmamal, ermnilrin is Danaklar olmald? Rus Vyaeslav Sapunov lini qaldrd v il vvl Ermnistanda olduunu bildirdi. Orada Sevan gl sahilindki istiraht mrkzlrindn birind yediyi donuz kababndan dand. Onun szlri azrbaycanl tlblri yaman qzblndirdi. Donuz adnn kilmsi, seyid nslindn olan Mirsaleh adl agirdin ryini bulandrd, htta Smd mllim onun tualet gedib qusmas n sinifdn xmasna icaz verdi. Bununla da ermni-azrbaycanl qardurmas sona yetdi, nki zng alnd. Smd mllim kks trd v tlsmdn sinfidn xd. Btn agirdlr d onun arxasnca sinfi trk etdilr. Bu byk tnffs idi. Byk tnffsd hr ks bir iin dalnca qard. Olanlarn bir qismi mktbin dalnda, mk drslrinin keirildiyi binann arxasnda siqaret kirdi. Bzi olanlar is qzlarn dalnca slnir, onlar yemkxanada kakaoya v kolbasa buterbroduna qonaq edir, la agirdlr qzlara hsr etdiklri eirlri oxuyurdular. Zaur is Artuu biologiya sinfin itlyrk, ardndan qapn cftldi. Zaur n dnyann n gzl insan, indi qzbindn, xcaltindn qpqrmz ksilmidi. Alamaa hazr idi, dodaqlar titryirdi. - Sn gcl olmalsan Artu, - Zaur dedi. Onlara fikir verm. Grrsn, hr ey dzlck, vvlkindn d yax olacaq. - Zaur mn tslli vermk lazm deyil. He n yax olmayacaq. Atam dnn traflca hr eyi baa sald biz. Ermnilr mlli bal hcuma keiblr. Qarabada, Ermnistanda artq qan axb. Buradaklardan hr eyi gizldirlr. Moskva btn hadislri rt-basdr elyir. Zaur mlub olduunu baa drd. Doru sz n demk olar? Gerkdn Ermnilrin balatd bu mnasz mnaqi, Zauru dnyann n gzl insanndan ayra, n gzl gzlrindn mhrum ed bilrdi. Artu artq gz yalarn saxlaya bilmdiyindn, hnkr-hnkr alamaa balad. Zaur yildi, Artuun duzlu yanaqlarndan, iri gzlrindn hsrtl pd. Qucaqladlar. Ehtirasla pmy baladlar. 3 - Ata Qarabada n olub? N n ermnilr biz dmn olublar? Adi Sovet mhndisi olan ata, olunun zn fqtl baxd. ay stkann masann stn qoydu, stulun arxasna yasland. - Ermnilr Qaraba Ermnistana birldirmk istyirlr. Deyirlr, bu torpaqlar bizimdir. slind Qaraba hm qdim Azrbaycan torpadr, hm d, ermnilrin bu hrkti beynlmilliliy ziddir. Bilirsn olum, mn yen d inanmram ki, btn ermnilr pisdir. yirmi illik dostum Aot, btn bu shbtlrin cfngiyat olduunu deyir. Zaur bu cavabdan qane olmad. - Mn yen d baa d bilmirm - n n Ermnilr Qaraba almaq istyir ax? Ata glmsnd. Tmkinl cavab verdi. - nki Qaraba gzl, brktli yerdir olum. - Bs ora birinci bizimkilrin olub, yoxsa ermnilrin? - Tkrar edirm - Qaraba tarixn bizim olub. Hl qdim zamanlarda, qdrtli cdadlarmz bir gn zlrin byk rf v traf dht gtirn ad vercklri bu diyara ilk df ayaq basdqlar zaman: Qara bax!... orada qar var! - dey qqrmlar. Dalara yaxnlab, balta dymmi melri grdkd is Qara ba! dey hayqrmlar. Dorudan da dalarn yamaclar qara bir baa oxayrd. El o zamandan bri bu diyara Qaraba deyilir. Olum, bil ki, o diyar ox qdim v hrtli bir diyardr. - Ata... Snin dostun Aot kimi, mnim d ermni dostum var. - Artuu deyirsn? Yax olandr. Dostluunuzda mhkm olun. Bel mnasz dava-dalalar siz mane olmamaldr. Zaur ban aa endirdi: - Ata... Ax mktbd ham onu thqir edir. Artu deyir ki, deysn Bakdan getmli olacaqlar. O gets... mn neylyrm? Ata olunun san sallad. vladnn kdiyi zab, onun ryin xncr kimi saplanrd.

27

- Olum, qulaq as mn. He kim he yer xb getmyck. Baa ddn? Artu Bakda doulub, o bu hr aiddir. Sn onunla shbt el, baa sal. De ki, he ndn narahat olmasn. Ona, ailsin he kim toxuna bilmz. Bizim millt qddar deyil, zalm deyil. Qarabadak ermnilrin mllrin gr, buradaklar msuliyyt damr... N is, ryini sxma. Dzlck. *** Artu is, artq he nyin dzlmycyindn son drc min idi. Valideynlri, qonuluqda yaayan xeyirxah, azrbaycanl aily qonaq getmidilr. Bu rusdilli, khn bakl ail, Artugilin taleyi n narahatlq keirirdi. Boris, Artuun atasna hrdn xb getmyi, mmkns uzaq bir mhlld bir mddt kirayd yaama tklif edirdilr. Amma Boris razlamrd. Vidadi ksi 136 nvannda yerln evlrinin hndvrind axama gzin namlum, qara geyimli adamlar, Borisi narahat ets d, qrarnda qti idi. - Mn z hrimdn xb gedn deyilm. Mn n Qaraba, n d Ermnistan lazm deyil. Mn bakl balasyam, Bakda doulmuam, Bakda da qalasyam - deyirdi. Evd tk qalan Artuun ryi, qfs qapadlm qu kimi rpnr, yeniyetm zn yer tapa bilmirdi. Gdkcsini ynin keirib, bayra xd. hrin klrin, binalara, insanlarn zn - btn bunlar sanki son df grrm kimi - acgzlkl baxrd. Azm gzmidi, velosipedl andrmd, top oynamd, qrmd bu klrd? ndi is bu hr n yad adam idi Artu. Bu zgliyi qanyla, canyla hiss edirdi. ri hr qdr piyada gldi. Zaurgil getmk, onu v ailsini narahat etmk istmirdi. Qdim hrin dolanbacl klri il addmlayb, Qubernator bana glib xd. Sevirdi bu ba. Burada nadir, grnlri qmli aaclarn altnda, da dnmi crlarda gzmkdn doymurdu. Sada uzanb gedn qdim qala divar boyunca on dqiqy yaxn gzidi. Yorulanda aaclarn arasnda dzlm skamyalardan birin oturdu. Palma aaclarnn arasndan batan gnin qrmzmtl alar szlrd. Gmbzli ayxanann qarsndak nhng hovuzlu fvvar ilmirdi. Analar il bada oynamaa gln krplr, hovuzun iin xrda dalar atr, zlri n sediklri hdfi vuranda, sevinrk l alrdlar. Solun gn, boz qala divarna iq sar, Artuun arxasndak aaclarn klglri getdikc uzanrd. Batan gnin parltsnda Zaurun simas durdu gzlrinin qabanda. Zaur... bu ad, onun n n gzl Azrbaycan addr. Dnyada n sevdiyi addr. Zaurun smr, xo siftindki uzun qara kirpiklri altnda, glr, qlcm saan ala gzlri var. Bel nli, hm d oxbilmi gzlr yalnz azrbaycanl olanlarda olur. Nazik, hilal qal Zaurun profili, qdim Yunan tanrlarnn profilini xatrladrd Artua. Ancaq onun kimi bir olan, srarngiz v anlalmaz antik Yunan mdniyytinin simvolu olan tanrlara bnzdil bilrdi. sn xzrinin aaclardan qopard yarpaqlar havada uuaraq, yerdki xzana qarrd. Artu sevgi il, drin bir ehtirasla tamaa edirdi bu mnzry. Gzlrini yumdu. Yuman kimi d, arxasnda n gl eitdi: - Sevgilisini gzlyn cngavr, deysn yuxuya gedib! Yerindn srad. Zaur dz arxasnda dayanmd. ynind lacivrd rngli seksual mktb formas vard. Boynundak qrmz pioner qalstuku, dodaqlarnn rngindydi. Bu dodaqlar pmk, dilmk, qanatmaq kedi iindn. Amma burada, insanlarn tnlk olduu bir parkda bunu ed bilmzdi. - Sn mni nec tapdn? - Gz, gz glib xdm bura. Zaur onun yanna oturaraq, lini Artuun iynin qoydu. Artuun nmli gzlrind ndi, hycan v bh oxunurdu. - Evd darxdm. Atamla xeyli shbt eldik. - N bard? - Qarabadan, ermnilrdn... Konkret olaraq sndn. - Mndn? - Bli, sndn. Atam snin haqqnda yax fikirddir. Deyir dostluumuzda mhkm olmalyq. He ny fikir vermmliyik. Zaur son cmlni gl-gl dedi. Artu da glmsnd. - N demsini gzlyirdin? Sevginizd mhkm olun demliydi? Zaur q edib gld. Artuun iynini imdikldi. - Axmaq-axmaq danma. trafna baxd. Eidn olar. Yazq kii, xbr tutsa ryi partlayar. Artu ban bulad: - Gec-tez onsuz da yrnmyck? Zaur lini Artuun iynindn krk, sbi halda:

28

- Sn dli olmusan? N yrnmsi?! - Sakit ol. Ehtimaldan danram. - He ehtimaldan da danma. Lazm deyil. - Amma onu da bil ki, insanlarn oxu mavilrin xobxtliyin paxllq edir v onlar bundan tr czalandrmaa can atr. Adi paxllqdan gedir shbt. N is... Atan daha n dedi? - Dedi hr ey yax olacaq. Bakdak ermnilr he bir yer xb getmycklr. Onlara he ks l vura bilmz. Onlar Azrbaycan vtndalardr. llrl duz-rk ksmiik. Artu Zauru ilk df grrm kimi, yaban gzlrl baxd ona. Ayaa qalxd. Ac-ac glmsyrk, ayaqqab uclar il yarpaqlar eldi. Zaurun qabanda var-gl ed-ed: - Sn dli olmusan Zaur? dedi. - Bunlar mn yox, atam deyir. Demk istyirsn atam dlidir? - Atana dli deyn yoxdur. Amma o mnim qdr, bizim qdr facinin n qdr yaxn olduunu bil bilmz. Ola bilsin onun ermnilrl hqiqtn problemi yoxdur. Amma bizim kmiz, - deyrk Artu lini parapet trf uzatd, - shr-axam qrib grnl adamlarla dolub-dar. Glirlr, gedirlr, bilmk olmur n axtarrlar, kimi soruurlar. Qara dri gdkclrd gzirlr. zlrindn nifrt, gzlrindn qzb yar. Anama sz atblar dnn, eidirsn? Anama! Zaur da ayaa qalxd. Onu qolundan tutub silkldi. - zn gl! N qqrrsan? ki- avara, tfeyli mhllnizd gziir dey, evinizi-eiyinizi atb qaacaqsnz? Bura snin hrindir. Sn bura aidsn. Baksz yaaya bilmzsn. Bu dnizin trini unuda bilmzsn. - Sn ox eyi bilmirsn hl. Kmizdki azrbaycanl uaqlar arxamca gtvern, qhb olu, ermni iti qqrrlar. Addmba thqir edirlr. Halbuki dnn qdr mniml dost idilr. Bir-birimizin velosipedlrini srrdk, futbol oynayrdq bir yerd. ixov imrliyin gedrdik, qarpz yeyrdik... - Amma snin grdklrin, Ermnistanda azrbaycanllarn bana gtiriln oyunlarn yannda he ndir! Artu sa aya qabaqda, sol aya arxada donub qald. Elektrik cryanna qaplm kimi, gzlrini iri ad. Az araland. nci kimi dilrinin arxasnda zrif, hray dili hrktsizdi. Nmli gzlrindn yalar sel kimi axmaa hazrd. Handan-hana zn glib, li il alnn tutdu. Zaur da n az onun qdr prt olmu, zn itirmidi. Halszca skamyaya axld. Ban aa endirib: - zr istyirm, - dedi. Artuun bouq ssi ox uzaqdan, quyunun dibindn duyuldu: - N n? - ... - Blk d sn haqlsan. - Artu mn... - Sus! kizllk elm. Sn bu cr dnrsn. Hmi bel dnmsn. Demli sinifd mdafim qalxanda, qeyri smimi idin! Bil-bil ki, sizinkilr Ermnistanda zlm edilir, sn aramzdak mnasibt gr, Smd Faiqovi baqa hava oxuyurdun. - Mn indi d szlrimin arxasndayam. Atam deyir ki... Artu onun szn ksdi: - Atann n dediyi mni maraqlandrmr. Snin z fikrin yoxdu? Sn zn grmrsn nlr ba verir? Stepanakertd, Adamda qan axb. Sn n danrsan! Zaur ayaa srad: - Bli axb. ndi n edk? Mn dediyimin stndym! Ermnistanda, Qarabada n olursa olsun, buradak Ermnilr he ks pislik etmyck. Bizim xalqmz buna qadir deyil! Sizin n gnahnz var ax!? - Sn bu qdr sadlvh idin? Sn bu qdr gzlri kor adamdn? N danrsan? N xalq? Ny qadir deyil? Artu ssini get-ged ucaldrd. skamya sada oturan qadnlar, l-qollarn l-l szln iki yeniyetmy trf boylandlar. Parkda oynayan uaqlardan birinin topu, gillnrk Zaurun dz ayana trf gldi. Topun dalnca qaan yupyumru, smr qz uann ynind aq yal rngd nazik palto, banda aappaq toxuma papaq vard. Papan qulaqcqlar glmli trzd saa-sola sallanr, ua yeni-yeni gzmyi yrnn dovan balasna oxadrd. Zaur glmsyrk yilib yerdn topu gtrd. Salla oturub, ona yaxnlaan qza nvazil: - Adn ndi quzum? - Glbahar. - Snin anan-atan han? - Baaax orda oturublar. Qz fvvarnin obiri tayndak skamyalardan birind oturan gnc valideynlrini gstrdi. - Al topunu, ox uzaqlara qama yax? Anann-atann yannda oyna.

29

Sonra z d bilmdn n n, qzn yanandan pd. Bayaqdan Zaurun qrib davranlarn maraqla izlyn Artu, qz topunu brk-brk qucaqlayb qaandan sonra sorudu: - N olub sn? Ata olmaq xyalna dmsn? - Bo-bo danma. Uaqlar sevirm. Lenin d uaqlar ox sevrdi. Artuu gic glmk tutdu. Qrq-qrq qaqqldad: - Lenin ndi? Lenin kimdi? z d o qalstuku hl n qdr boynunda gzdircksn? Sn evdn glmirsn? Niy xarb atmamsan onu? Ban xarab olub? Zaur incimi da il tzdn skamyaya oturdu. - Sn qalmayb. Xoum glir taxram. z d n dikilmisn bamn stnd? Ke otur da! Artu glmyin ara vermdn Zaurun yanna oturdu. linin onun dizi st qoydu. - Mndn incimisn? Buna haqqn yoxdu. Mn snin n qdr drin, all, ryi sevgi il dolu insan olduunu bilirm. Htta snin qdr xeyirxah, tmiz niyytli ola bilmdiyim gr, zmdn zhlm gedir. - Sn n danrsan? N sayqlayrsan? Mnim haram alldr, sevgi il doludur? Artu Zaura gz vurub hovuzun o tayna iar etdi: - El bilirsn o qz ua il niy bu qdr n dydyn anlamadm? Zauru maraq brd. - Niy? - Aramzdak shbt bymsin, bir-birimiz ar szlr demyk, xtrin dymyk dey, sn o qzn topunu qaytarma iini uzadb, uaa trbiy vermy, zn sl papaa kimi aparmaa baladn. Zaurun mnal baxlar aiqinin siftind gzidi. ndi hr ikisinin knlndn birc arzu keirdi vhi kimi pmk, sevimk, hzzin zirvsin atmaq. - ox qribdir Artu... - Ndir qrib olan? - ndi bizim dmn olmamz tlb olunur, el deyilmi? Artu iyinlrini kdi: - Yqin ki, eldir. - Onda bel xr ki, iki kiinin llrin silah alb bir-birilrini mharibd ldrmsi adi haldr. Lakin onlarn bir-birilrini sevmsi... anormal haldr. ... Flakt srtl yaxnlard.

*** 1989-cu ilin dekabr aynn ortalar idi. Sevgililrin Qubernator banda grmsinin stndn he bir ay kemmidi. Mktblrd drslrin qurtarmasna az qalrd. Cmi bir hft sonra agirdlr q ttilin xmalydlar. Mktbin divarlar da kdki ayazl hava tk soyuq, buzlu idi. Sinfin pncrlri l trfdn buzlu naxlarla bznmidi. Havas v nfsi buzlu olan hrin yegan bzyi idi pncr naxlar. slind bu gnlr rzind ox ey ba vermidi. Mktb yeni mdir tyin olunmu, Azrbaycan dili mllimi Smd Faiqovi 134 sayl mktb gndrilmidi. Ermnilr pki baxanlarn say is ninki azalm, htta ikiqat oxalmd. vvllr beynlmilliliyi, tolerantl il tannan mllimlr bel, indi ermnilr qar dzmsz olmudular. Ermnistandan v Qarabadan qovulan qaqn v mcburi kknlrin d say hrd gnbgn oxalrd. Bak qanl hadislr hamilydi. Sinifdki divar tqvimi 1989-cu il, dekabr aynn 25-i, bazar ertsi gnn gstrirdi. Artu tn hftnin son iki gnn drs glmmidi. Onu hr gn sxdran, gzmxdya salan Kamran v sinifdki digr vtnprvrlr qlblrini qeyd edirdilr. Son ana qdr mqavimt gstrn, drslrini buraxmaq istmyn Artu mlub olmu, onu mdafi etmy, hr gn thqir eitmy gc qalmayan Zaur da, arxasndan atlan atmacalara reaksiya vermz olmudu. Ailsi Artuun mktb getmmk bard qrarn dstklyirdi. Ninki mktb getmk, ona ky xmaq, Zaurla grmk d qadaan edilmidi. Ermnistanda evlri qsb olunan, yaxnlar diri-diri yandrlan, qtl yetiriln azrbaycanllar Bakya, Sumqayta axn etmidilr v intiqam ati il yanrdlar. Bak qanl hadislr hamilydi.

30

1990-c ilin 13 yanvar gn, Zaur ri hrdki evind, hr bir eydn xbrsiz, Edqar Berrouzun Boksu Billi srini oxuyur, ba qhrmann dyantin, zmin v csartin heyran qalrd. O dqiqlrd is, Artugilin Vidadi ksi 136 nvanndak evlrinin qaplar, zlrini Xalq Cbhsi adlandran qara dri gdkcli qzlar v olanlar trfindn sndrlrd. Nhayt qap alt vtnprvrin gcl tzyiqi qarsnda tab gtirmyrk, evin iin ad. Amma vtnprvrlr evd axtardqlarn tapa bilmdilr. Artu v valideynlri qonuluqdak kosmopolit, rusdilli azrbaycanllarn evind gizlnmidilr. Dri gdkcli vtnprvrlr evd ermni tapmaynca qab-qaa, pncrlri sndrmaa baladlar. 10 dqiq rzind haradan gldiklri mlum olmayan iyirmidn artq qadn v kii evin iin dolumudu v kimin lin n keirdis dayb aparrd televizor, soyuducu, video, paltaryuyan man, yoran-dk, mebel bir-bir z doma mnzillrini, gerk sahiblrini trk edib gedirdilr. Ev bir gz qrpmnda boald. Birc he ks lazm olmayan v ayaqlar altnda ziln yzlrc kitabdan baqa. Snq pncrlrdn iri dolan buzlu klk, crlan Dostoyevski, Qoqol, Mayn Rid, Cek London shiflrini qanadlarna alaraq onlar rqs dvt edirdi. Bom-bo, iri otaqda ahngl dvr vuran shiflrdn bzilri pncrlrdn ky uaraq divarlara, aaclara, llrind qnimt yalarla evlrin tlsnlrin xobxt v hycanl siftlrin yaprd. Artu v valideynlrinin gizlndiyi evin sahibi, lli yal Rstm kd dayanb siqaret kir, onlarla evin qapsndan qucaq dolusu qnimtl xan mharib qurbanlarna v mnaqi frstilrin rk ars il tamaa edirdi. Siqaretin ktyn yolun ortasna ataraq evin qaytd. Artuun anas Aralyus sssizc alayrd. Boris onu sakitldirmy alr: - Biz thlksiz yerdyik. Narahat olma. Hadislr yatsn, problemsiz xb gedcyik - deyirdi. - Mn bilirdim. Bilirdim ki, Sumqayt hadislri burada da tkrarlanacaq. lahi bu n msibtdir!.. Artu is olduqca soyuqqanl, rahat grnrd. Gzlrini qyaraq anasna, atasna baxr, Rstmin tslli szlrini eitmirdi. Birdn kiinin szn ksrk sorudu: - Evimizd n oldu? - Artu... sas odur ki... - Rstm mi, evimizd n oldu? - Hr eyi gtrb apardlar. Yqin ki, he n qalmad. Bunlar bir nfs dedi. Rstmin cavabn eidn Aralyus rb, daha brkdn alamaa balad. Boris arvadnn llrindn tutdu: - Sakit ol. Mal drdin dmsn? zmz ki, sa-salamatq. Pullar, qzllar gtrmk onsuzda. - Bs mnim markalarm? Ham zn Artua evirdi. Anas da gz yalarn linin trsi il silrk, heyrtl oluna baxd. Skkiz yandan filatelistliy balamd Artu. Zaurla onun n sevdiklri muliyyt idi marka ymaq. Bu, hobbidn ziyad, artq hyat trzin evrilmidi onlarda. Zaurun ona hdiyy etdiyi lliy yaxn marka yadna ddkc, olan daha da snxr, zn yer tapmrd. Rstmin hyat yolda Mehpar olann yanna oturaraq: - Snin hl oxlu markalarn olacaq Artu, - dedi. - Mn z markalarm lazmdr. Rstm olana yaxnlab lini onun iynin qoydu: - styirsn gedim baxm, inanmram onlar kims lazm olsun. Hara qoymudun markalar? Boris ayaa qalxd: - Rstm dli olmusan, ndi? Hara gedirsn? Onsuz da gzlri su imir sndn. Rstm ac-ac glrk Artuun ban sallad: - Bizim gnc filatelistimiz markalar lazmdr. Mn getsm he n olmaz. Blk d onlardan biri olduum, evdn ns aparmaq istdiyim n, mn hrmt edrlr. - Bel zarafat elm Rstm, - dedi Boris v oluna yaxnlad, - Sn d yaddan xart markalar. Camaat zibil salma. - Mn markalarm istyirm! Gzlri dolmudu, dolun dodaqlar titryirdi. Alamaa hazr idi. Olunun bu halna dz bilmyn Aralyus, rin yalvard: - Qurban olum sn, birthr tapaq onlar. Bilirsn markalar onun n n qdr zizdir. Rstm qrarl addmlarla qapya trf yeridi: - Bu saat glirm. Paltosunu geyin-geyin: - Artu, marka albomlarn evin harasndayd? Artu xcalt krk, zr istyirmi kimi: - Qonaq otandak kitab kafnn stnd. albomu st-st ymdm.

31

- la! ndi gtirrm, - sonra da otaa boylanb lav eldi, - Qadnlar da mtbx keib, yemk hazrlasalar pis olmaz. Bir ne dqiq vvl evlrini, hr eylrini itirn insanlara tslli vermy, sanki bir az sonra bayram sfrsi arxasnda toplanacaqlarm kimi, qadnlara yeyib-imkl bal optimist tlimatlar vermy alan bu geni qlbli insann atmosferi yumaltmaq chdlri, dorudan da tqdir layiq idi. Ky xb drindn nfs ald. Ciyrlrin dolan buzlu hava ban frlatd. Siqareti tcili atmalyam dnd v bir siqaret yandrd. Yolu keib sol ski il iyirmi metr addmlad, mrtbli evin hndr qaplar qarsnda dayand. ri qrarsz girdi. kinci mrtby qalxb aral qapdan evin iin boyland. ridn sslr glirdi. Siqaretini sndrd, qapn bir az da aralayb mnzil girdi. Dflrl olmudu bu evd. Dflrl Borisl konyak, rab iib shr qdr nrd oynamdlar. Arvadlar da dflrl onlara dnyann n lzztli yemklrini biirib, ermni, rus v azrbaycan dillrind mahnlar oxumudular. ndi bu buzlu ev ruhsuz v tnhayd. Qonaq otana yaxnladqca, qapnn arasndan szln i grd. Sslr daha aydn eidilirdi artq. Kii pncrnin knarnda dayanm, siqaret kirdi. Qadn is diz kb, parketin zrin splnmi kazkuuzu, kitablar elyirdi. Kii siqaretin kln yer rpa-rpa, tnblc dillndi: - Aaaz orda dokument n gzir? Aparblar yz faiz. - Ay Qrib, dokumentsiz nec olacaq? Kii cavab vermk n azn amd ki, Rstmi grd. - N lazmd qarda? He n qalmayb. Evi d biz tutmuuq. Rstm otaa kedi. Qadn ayaa qalxaraq stn rpd. Bir rin baxd, bir Rstm. Sonra siftini ciddildirdi, rinin sualn tkrarlad: - N lazmd ay qarda? - Mn? Eeee, kitablara baxmaa glmim. Kii q edib gld. Arvadna baxd. Bir yerd glmy baladlar. Glmkdn gzlri yaaran kii, Rstm yaxnlad. - Kitab neynyirsn? Camaat mebel aparr, televizor aparr. Ara klrd istmdiyin qdr ermni evi qalb. Rstm sift ifadsini dyidirmdn tkrar eldi: - Mn ancaq kitablarla maraqlanram. Arvad rin dnd: - Ay Qrib, aparsn da kitablar, nyimiz lazmdr? Lap yax. - Aaz mn n deyirm, aparsn da. zn tuta bilmyib yen gld. - Biz d... biz d bura glnd bu kaz-kuuzdan baqa he n qalmamd. Mnim oxdandan bxtim gtirmir. ki k o yanda Sisian qaqn drd otaql dolu ev girdi. Top vursan dalmaz. Biz is bombo ev qismt oldu, - siftini ciddildirib dedi, - Bo ev d qnimtdi. Orda-burda qalmaqdan ki, yaxd. Rstm otan hr trfin dalm yzlrl kitabn ortasna krk, onlarn arasnda marka albomlarn axtara-axtara sorudu: - Siz hardansnz ki? - Masisdn. Rstm ban qaldrb diqqtl kiinin zn baxd. - Ermnistandan? - Baqa harda Masis var? H, Ermnistandan. Rstm tzdn kitablar arasnda elnmy qoyuldu. - Bakda harda qalrdnz? - Krupskid bir ev tutmuduq. Sa olsun yiysi bir qpik pul almad mndn. uamla bu qn soyuunda qalacaqdm klrd. Arvad rinin szlrin lav eldi: - Ermni binamuslar, gr Bakda hans evlrd yaayblar. Oralar evimiz od vurdular, qardamn ailsini ldrdlr. Krp uana da yazqlar glmdi. Rstm albomlardan birini taparaq sevindi. Onu bir knara qoydu, axtarlarn davam etdirdi: - Bayaq eitdim ns dokument axtarrdnz. N dokumentidi o el? Kii tz siqaret yandrb, gzlrini qyd. - Yaman sual verirsn ha, mi olu. - stmirsn shbt elmyk. El bel sual verdim d. Blk bir kmyim toxunar siz.

32

- Mn dokument zad lazm deyil. Arvad deyir ki, madam bu ev krk, grk sndlri d limizd olsun. Sndi neynirm!? Ermni mni evimdn didrgin salb, uaqlarmn d qorxudan indiy qdr yata bilmirlr, xstlik tapblar. Masisd milltim divan tutub bu dyyuslar. Hl mn Sisiandan danmram. ndi mn, bu ermni kpk uaqlarnn evin sndl girmliym? Bu ev daha mnimdi! Qurtard getdi. Kimin gt atr, glib alsn limdn bu evi. Murdar kpk uaqlar, bunlarn Bakda yaad evlr bax! Kii otaa gz gzdirdi. Ban bulaya-bulaya lav eldi: - Mndn artqd ermnilr? ndi Baknn mrkzindki bu otaql mnzild mn yaayacaam. Ailm yaayacaq! Kii son cmlni el qtiyytl dedi ki, sanki yerd tozlu kitablar arasnda qurdalanan adam, onu bu evdn qovmaa glmidi. Rstm albomlardan birini d taparaq, birincisinin stn qoydu. Bu anda, qadn kitablarn stn basa-basa Rstm yaxnlad. - N axtarrsan ay qarda? - Dedim ax kitab. Qadn yilib albomlardan birini gtrd. Ab baxd. ri d ona yaxnlab iyninin stndn markalara gz atd. - Qarda bunun haras kitabd? Sn d az an duzu deyilsn ha! vlad olmayan Rstm, kks trrk yalandan dedi: - Olum marka yr. Grdm burda markalar var, fikirldim birinci onlar tapm. Arvad albomu balayb yerin qoydu. Kii siqareti snq pncrdn bayra vyldadb qtiyytl sorudu: - Kitablar da aparacaqsan? Rstm ban qaldrd. Gz-gz gldilr. - Narahat olma. Sabah man artdrb, hamsn apararam. Birc dn d qalmayacaq. - Ay sa ol. Allah kmyin olsun. Allah balalarn saxlasn. Canmz qurtar bu zir-zibildn. Onda biz silibsprmy obiri otaqlardan balayarq. Hl grk mebel tapaq. Mtbxdki snq-salxaq mebellrdn baqa, evd bir p d qoymayblar. Rstm pncrnin altndak kitab ynnn arasndan nc albomu da taparaq ayaa qalxd. Dizlrinin tozunu rpd. Albomlar qoltuunun altna vurub: - Xudahafiz - dedi. Sabah glib btn kitablar aparacaam. Onlar atb elmyin. Kii Rstmin lini sxb, sevinck: - Ay sn qurban olum, dedi. - Biz bilmirik mgr kitab ndir? Kitab atmaq olar? Prosto indi kitab oxumaq vaxt deyil. Ailmi, uaqlarm yerbyer elmliym. Gl apar onlar, sn allah. Rstm son df bo otaa gz atb, mnzili trk etdi. Ky xb yolu kedi. Evinin qapsn aanda, iinin frhl dolu olduunu hiss etdi. tin vzifnin hdsindn glmi adamn rahatl, arxaynl vard ryind. Artu onu grb, fing kimi ayaa srad. Qaa-qaa Rstm yaxnlad. lindn albomlar ald, bir-bir shiflrini yoxlad. Markalarn biri d itmmidi. Gnc filatelist minntdarlq dolu gzlrl baxd qonusuna. Qucaqlayb yanandan pd onu. Mehpar olana yaxnlab ban sallad. - Grdn Artu, markalarn da gldi. Sonra rin baxd: - N gec gldin ay Rstm. - Axtarb tapmaq xeyli vaxt ald. Kitablarn hams yerddi. Onlarn arasndan tapdm. Aralyus boqablar masann stn dzrd. Rstmin kitablarla bal dediklrin sakit reaksiya verdi: - Onsuz da onlarn acna, hamsn oxumuuq. Bundan sonra, istyirlr lap od vursunlar kitablara. Qadn bunlar deyib, z szlrin gld. Evdki hr ks ona qouldu. nanlmaz bir mnzr yaanrd evd. Bakn n qsa zamanda trk etmk bard dnn ermnilr v onlara evlrind snacaq vern kimin gr mrhmtli, kimin gr is xain azrbaycanllar rkdn glr, hrd ba vern alasmaz hadislrin acna nlnirdilr. Boris albomlarn zizlyn olunun qulana yilib sakitc sorudu: - Zaurla danmaq istyirsn? Zng vuraq ona? - stmirm. Hr halda lazm bilsydi, burada, yanmda olard. hrd nlrin ba verdiyini o bilmir mgr? Qadnlar yemklri, salatlar masann stn dzdkdn sonra, Mehpar l alaraq ev hlini yemy dvt etdi. - Hr ey hazrdr. Buyurun sfry. Khn yeni ilimiz mbark. ***

33

Zaurun valideynlri hrd ba vern qrnlardan xbrdar olsalar da, bunu oullarndan gizltdilr. ri hri qrib bir skut thdid edirdi. Gecnin drin qatnda, kitabn balayb otann in sndrn Zaur, arpaysna uzand. Buludlar arxasnda gah gizlnn, gah hrsini gstrn bdirlnmi aya tamaa eldi. Qardak binalarn arxasndan tpsi grsnn fsanvi Qz qalasnn siluetin baxd. Qalann arxasnda baxlar tamamn snk quruun rngli, anlalmaz Xzr dnizi uyuyurdu. Onun da arxasnda hmdlinin, Zn sayran iqlar Zaura gz vururdular. Bu mnzr dnyann n gzl mnzrsi idi onun n. Zaur bu dz dnizi, ri hrin yast damlarn, bu qdim hri ox sevirdi. Amma bu sevgi, bir ermniy aiq olmaa mane olmurdu ona. Artuu dnd. Ne vaxt idi ki sevimirdilr. Buna imkan tapmrdlar. li qeyri ixtiyari olaraq yorann altna srd. Srt dmiraacn sxd. Gzlrini yumaraq sevgilisinin qoxusunu hiss etmy, dodaqlarnn nmini, badam gzlrindn gillnn duzlu damlalarn tamn duymaa ald. Krp budandan fqran ir ovucuna, qarnna, gbyin dalb, yoran islatd. Ovucuyla irsini toplayan Zaur, lini arpaynn altna bir ne df srtd. ndi artq irin yuxuya ged bilrdi. Narahat Bak is, zn daha byk facilr hazrlayrd.

34

4 Sinfin yars, sasn qeyri azrbaycanllar drs glmmidi. agirdlrin, htta mllimlrin ksriyytinin znd qorxunun, ndinin klgsi vard. Artuun yeri bo qalmd. Bu parta arxasna onsuz oturmaa dz bilmyn Zaura dnya dar glir, sinif zindan grnrd. Dald xyallardan srtq-srtq gln Kamran ayrd onu. Boksu Billi qdr gcl olsayd Kamran zidirr, az-burnunu qanadard. Tssf ki, n boksuydu, n d Billi. Lap ona gc atsayd bel, Kamran vtnprvr idi, o is kosmopolit. He bhsiz haql da, haqsz da olsa qnaq obyektin z evrilckdi. - Dostun Artu, rdd olub getdi hrdn. Shr sbhdn, satqn qonular yola salblar onlar. Zaur bana qaynar su tklm dnd. Titryn ssi il dedi: - Yalan deyirsn! Yalan! - nanmrsan 9 A-dan Seymurdan soru. Artuun qonusu Seymur, Vidadi 142 nvannda yaayrd. - Shr drs glnd Seymuru grdm yolda. Dand mn hr eyi. Grrsn?! Sn demidim ermnidn dost olmaz? He sn zng d elmdi. Evlrind d indi qaqn ail yaayr. Sonra da Zaurun qulana yilrk lav eldi: - Axrnc ermni ln, ya da Bakdan vzqrb gedn qdr mbarizmiz davam edck. Gz-gz, di-di. Masisd, Sisianda ldrln, Qarabadan didrgin salnan azrbaycanllar yaddan xarma Zaur! - Bunun Artua n dxli var ax? sorudu nmli gzlri il. Alamaq istyirdi, amma Kamrana zifliyini gstrmk istmirdi. - N dxli var? Kamran iyinlrini kib qamtini dzltdi. Ermnilr Qarabada, Ermnistanda yax pis frqi qoymadan, btn azrbaycanllar qanna qltan edir. Biz n vaxta qdr dzcyik? Biz n vaxta qdr ermnilri yaxlara, pislr ayracaq? Bir az fikirlib dedi, - grrm ox myus olmusan Zaur... Sn pis olan deyilsn. Amma ermnidn adama dost olmaz. Bunu n qdr tez baa dsn, zn n o qdr yax olar. Zaur oturduu yerd da ksilmidi. Kamran eitmirdi artq. Bu hri hmilik trk edn sevgilisinin yanndayd dnclri. Byk tnffs qdr birthr sinifd oturdu. Mllimlrin dandqlarn duymur, gzlri he kimi grmrd. Zng alnan kimi antasn qaparaq, bayra cumdu. Bnyad Srdarov ksi il z aa, Baksovet metrosu trf tlsdi. hrlrind nlrin ba verdiyini anlamaqda tinlik kn Bak sakinlrinin bozarm siftlrin baxd yolboyu. Gz yalarn iin axda-axda, ri hrin qapsna atd. Ayaq saxlad. Ev getmk fikrindn danb Qubernator bana z tutdu. Parkdak lpaq aaclar yalqz grnrdlr. Aaclar qdr tnha piiklr parkda vecsiz gziir, yanlarndan srtl tb ken hr sakinlrinin, hara v n n tlsdiklrini baa dmrdlr. Birc iin lgc qdr iti kdr kn Zaur piiklr kimi he bir yer tlsmirdi. Yava-yava sahil, bulvara glib xd. Burada da tnhalq axtaran ln sevgililrdn savay he ksi grmdi. Soyuq skamyalardan birin oturaraq, fqd tinlikl seziln Nargin adasna baxd. Gz yalarnn boalmasna nec, n vaxt icaz verdiyini z d bilmdi. lq damlalar nsini qdqlamaa balayanda llri il gzlrini, yanaqlarn sildi. Artula birg aldqlar, amma kmy frst tapmadqlar Rodopi qutusunu antasndan xartd. Hycandan v soyuqdan titryn barmaqlar il qutunun azn aaraq bir siqaret gtrd, dodaqlar arasna qoydu, kibrit pn axb siqaretin ucuna yaxnladrd. lk qullab skrtd onu. Bir az fasil verdikdn sonra ikinci df duman iin kdi. Bu sfr ehtiyatl davrand. Siqareti kib bitirdikdn sonra, bu zhrimarn byklr trfindn n n rbt grdyn dnd. Cavab tapa bilmdi. O, sadc kdrli v sbi olanda siqaret kmyin insan ynglldirdiyini eitmidi. Atas kmirdi, amma gnd iki qutu kn misi siqaret kms sbdn l bilcyini tez-tez tkrarlayrd. Dorudan da azacq zn gldiyini hiss etdi. Hl hr eyin bitmdiyini, mharibnin bir gn mtlq qurtaracan, Artuun blk d yen Bakya qaydacan dnd. Niy olmasn ki? Bu dmnilik bdi ola bilmz ax. O qaytmasa, mn gedrm yanna. Byynd gedrm... Soyuun smklrin ildiyini, donduunu hiss etmy balayanda, ayaa qalxb evin yolunu tutdu. ... lbtt, gman etdiyi kimi olmad. N mnaqi bitmdi, n d Artu geri dnmdi. Lakin midl yaamalyd. Tk snacaq yeri idi mid. He kim ona tslli ver, drdin rik xa bilmzdi. Bu el bir mhbbt idi ki, onun haqqnda danmaq, onu kiminls blmk Zaurun bir xsiyyt, insan kimi bitmsin, tknib getmsin sbb ola bilrdi. Bu regionda, htta btn SSR-d onu anlayacaq adam istsydi bel, tapa bilmzdi. Ev glib, tmiz bir dftr rk szlrini yazd Zaur. Bu bir and, bir fryad idi. Yazd v illr boyu saxlad. Onun gndrmdiyi, sla gndrmycyi mktubdan stirlrdir bunlar:

35

...ryimdki sevgi alovu he vaxt snmyck. Ola bilsin n vaxtsa kz dnck, amma snmyck! Sni bir mr qdr sevcyim, bdi sevginl yaayacama, o gzlrini hr zaman gzlrimd canl tutacama, n yaxn dostun, n ziz sevgilin olacama, sla soyuqdan v yalnzlqdan mycyim, yannda olmadm v varlna ehtiyac duyduum hr anda, bir dli klk olub sni saracama, hyatm boyu hr sabah sn aiq olaraq oyanacama, lini asta-asta, qorxa-qorxa tutduum, dodaqlarn rkk-rkk pdym o ilk gnd vcudumu saran hycan daima yaayacama, btn dnizlrd sni grcyim, gy qurana yellnck qurub 7 rng snin rngini qardracama, hr stird sni yazacama, hr bir ann unudulmazlq zncirin bir yeni halqa lav edcyim, sni SN olduun n sevcyim sz verirm Artu! *** 1990-c ilin 20 Yanvar gecsi havadan qan qoxusu glirdi. Aaclarda tk bir yarpaq trpnmir, klrdki it v piiklr gz dymirdi. Htta ay da qrib, qrmzmtl alarlara boyanmd. Lenin v XI-ci Qzl Ordu meydanlar insan selin tslim olmudu. Saat 22.00 radlrind mikrorayonlardan hrin mrkzin gedn yollarda tonqallar qalanm, avtobus v trolleybuslar pki olaraq magistrallara dzlm, barrikadalar qurulmudu. Zaur mktbdn qaytdqdan sonra qapand otandan be saat xmam, yemk yemmidi. Anas, gll dsmaln ucuyla gzlrini silrk, rin: - Bu uan hal he xouma glmir. Neynyk ay Heybt? dedi. Heybt gzn ekrandan ayraraq, qnaq dolu gzlrl arvadna baxd. - Sn dedim narahat olma, hr ey dzlck. Dostundan ayrlb, bundan tbii n ola bilr? Adamn piiyi lnd, ne gn zn glmir. Bir d harda, n vaxt grck o gedni? Arvad alamsnb kdrli-kdrli kreslonun ucuna oturdu. - Bs bu ilrin axr nec olacaq ay Heybt? Respublikada nlrin ba verdiyini yrnmkdn tr xbrlr proqramn drd gzl gzlyn Heybt, nzrlrini bir daha televizordan srdrb, sbi ss tonuyla bir nfs dedi: - El bu axrdr da ay Qndab! Bundan sonra n vvl, n axr? Bayaq Srxanla dandm. Deyir, btn yollara barrikadalar qoyublar, ruslarn qaban ksckmilr. Ax bu axmaqlqdr! Adi manlarla tanklarn qarsn nec almaq olar? gr tanklar dorudan da hr girmk istslr, bu siprlri ikic saniyy zib ke bilrlr. - Uaq da rk yemir... ri onun szn ksdi: - Hl he kim acndan lmyib. Vaxt atanda z glib yeyck. - Xstlik tapa bilr ey! - Tapmaz, narahat olma... Almi qatdlar bir-birin oralar. Gl kimi yaayrdq. Bu boyda dvlti gr n gn qoydular. Qndab, rinin kim sydyn, kimi ittiham etdiyini dqiqldirmdn ayaa qalxb, mtbx kedi. Dolma qazann qazn stn qoydu, Zaurun otann qapsna yaxnlad. - Zaur, olum, ldn ki, acndan! Bsdir zn d girinc eldin, bizi d. Gl bir tik rk ye. Qap qfil ald. Yeniyetmnin z aappaq ksilmi, bnizind damc qan qalmamd. Qadn vladnn zifldiyini, saman pn dndyn yalnz indi frq etdi. llri il ban tutdu: - Ay bala, sn mni ldrmk istyirsn?! Olan birdn-bir anasna sarld, onu mhkmc qucaqlad, ban sinsin sxaraq: - Qorxuram, ox qorxuram, - dey fsldad. Ana zn itirdi. yilib olunun bandan pd. Son df lap krp olanda, kabus grb yuxudan srayanda anasna belc sarlmd. - Ndn qorxursan bala? Dan grm mn. - Bilmirm... Ham xb gedir... Gedirlr... Onlarn yerin baqalar glir. Qrib adamlar glir. He kimi tanmaq olmur. Hr ey ox dyiib ana. Olunun szlrini anlamrd Qndab. N demk istdiyini baa dmrd. ab qalmd. - Qurban olum, ryin salma. Dzlck... Zaur anasn buraxb geriy bir addm atd. Gzlri bombodu, ifadsizdi. - He n dzlmyck ana... He n... Fikr dald v gzlnilmdn, - Yax... rk hazrla yeyk, - dedi v qonaq otana kedi. Qndab sevindiyindn n edcyini bilmdi, qu kimi qanad ad. Mtbx qab soyuducudan gy-gyrtilri, qat xartd. rk dorad. Dolabdan 3 litrlik iylk kompotu balonunu xard. Heybt gzlrini ekrandan kmdn olundan sorudu.

36

- Mktbd n var, n yox? - He n. Sinfin yarsndan oxu drslr glmir ne gnd. Ata oluna baxd: - Niy? Zaur iyinlrini kdi: - Mn hardan bilim? Glmirlr d. Deyiln gr qrn olacaq... Axr-vvl rus hr glib hamn glllyck. Heybtin zndki ifaddn qorxduu, amma qorxusunu biruz vermmy ald aydn grnrd. Yen d dedi: - Bo-bo danrlar, sn d inanrsan. El ey olar?! Glslr d, uzaqba kdki adamlar evlrin qovacaqlar. Qndabn n ssi eidildi: - Heybt, sfr hazrd. Zaur, olum gr anan snin n n dadl dolma biirib. *** O dqiqlrd hrin mxtlif nqtlrind manlar tyr, ssgclndiricilrl camaat klr xmaa, meydanlara toplanm xalqa kmk etmy arrdlar. Bel manlardan biri ri hri ss kyl ayaa qaldranda, saatlar 22.30-u gstrirdi. Ay adamlar, xn, siz xmalsnz, meydana kmy getmlisiniz! Orda tanklar var, adamlar ldrrlr... Rus imperiyas azad Azrbaycan bomaq istyir, onlar biz azadlq vermk istmirlr!. Heybt pencyini iyinlrin ataraq, arvadnn deyinmyini, yalvarlarn qulaq ardna vurub ky xd. Kiik qala ksind onlarla kii v qadn dayanmd. Kiilr siqaret kir, alaq ssl z aralarnda n bards danr, qadnlar is bir llri sa byrlrind, obiri llri il azlarn tutub, balarn bulayrdlar. Vecsiz uaqlar valideynlrinin trafnda qaaraq, Azadlq, Azadlq qqrrdlar. Heybt qonusu Aakrim yaxnlab sorudu: - hrdn n xbr? - N xbr olacaq? Yb gedirik meydana. Glirsn gl. - Bunun n mnas var ax? - Qorxursan? - O n szd?! - El xr d! Btn xalq klr tklb, biz evd oturaq? Kiilikdndi? Tanklar glir. Qoy grsnlr ki, he ndn qorxmuruq. - Onlar n adamlar zib kemk tin deyil ki! - Buna csartlri atmaz. z bilmzlr, gll ata bilmzlr. Kim atacaqlar? z vtndalarna? Ermni qalaqala, bizi niy vurmaldlar? lk mrmi ssi ox uzaqlardan eidildi. Ss zif olsa da, Kiik qala ksind dayanan hr ks bir anda ban qaldrb gy zn baxd. - Deysn gecikdik, - dedi Aakrim, xrltl ssl. Heybt onu tinlikl eitdi. - Deysn... ... Sovet Ordusunun byk kontingentinin xsusi tyinatl blmlri v daxili qounlar artq Bak klrind qrna balamdlar. Salyan kazarmasndan bir gz qrpmnda, qeyri-adi srtl yollara tkln tanklar, yoldan ken manlar trtllar il zrk, meydanlara toplaanlar, trolleybus v avtobuslardak srniinlri qana boyayan atfanla baladlar. Bakya yeridilmi kontingent, bzi mlumatlara gr, dy taprn yerin yetirmk n mhkm psixoloji hazrlqdan kemi 60 min sgrdn ibart byk qoun idi. Saylar n qdr olursa olsun, hans millt mnsub olurlar olsunlar, Bak sakinlrinin saqqalllar dediyi sgrlr, hrin klrini insan qan il naxlayrdlar. Zlmt qaranlq klrd artq fnrlr d yanmrd. Bir anda yaylm ati il diksinn hali, evlrinin eyvanlarna doludular. Sovet hri Bak, Sovet ordusunun dy mrmilri il sarslrd. Bu alasmaz idi. Tanklar artq Bakxanov ksi il gedirdilr. Yollar cadar-cadar olmudu, glllr vylt il drd bir yana uurdu. Pncrlri iliklyn bu glllr evlrind oturan insanlarn xalqlar dostluuna olan inamlarn ldrd o gec (slind xalqlar dostluuna inam oxdan lmd). Tanklar ildrm srti il Bak yollarndan keib arxada ksilmi qollar, paralanm zalar, sahibsiz palto-papaqlar buraxb yollarna davam edirdilr. Kalanikovun arlq mrkzi dyin 5,45 apl glllrindn istifad olunaraq, trpnn hr ey v hr ks gll atlrd.

37

Tank gurultusundan, mrmilrin ssindn qulaqlar batrd. liyaln insanlara divan tutulur, tanklarn altna salnb xncm-xncm edilirdilr. Ba vern hadisnin miqyasn drk etmyn bir ox adam, tanklarn qarsnda yer oturur, uzanrdlar. Bununla onlar hrbi texnikann hrktinin dayandrlacan mid edirdilr. Texnika is ninki hrktini dayandrr, ksin daha da srtlnrk, onlar yerl bir edirdi. Mtbxd qazan asb ailsi n xrk biirn anan, krp uaqlar, ss-ky ky xan xst, ahl qocalar bel qanlarna qltan edir, qtl yetirirdilr. namlar, qidlr, midlr glllndi, dorand, qrld, paraland o gec... Orta mktb agirdlri, tlblr, fhllr, olan, qz, glin v cavanlar, yallar, azrbaycanllarla yana, ruslar, yhudilr d ldrldlr. Lenin meydan is hrbi texnika il mhasiry alnmd. Qrmz xttlrl, havada uan iql glllrl iqlanan gecnin qaranlnda dhtdn aln itirmi adamlar ora-bura vurnuxurdular. Gz qaralm lm man hri al qana bulamaa davam edirdi. Adamlar qar, arxalarnca glllr uurdu. Dvrlm alan atdn sa xmaq mcz idi. nsanlar kd, manlarnda, evlrind hlak olurdular. Facinin hr dqiqsind lnlrin siyahs durmadan artrd. XI-ci Qzl Ordu metrosunun yannda qurulan barrikadalarda, bir nfr benzinl dolu butulkan tanklara atmaq istynd, butulka dostuna tu gldi. alvar, aya yanmaa balad. Ardan nalsi r yksln kiinin arvad, onun qoltuunun altna girrk rini srtlmy balad. Metronun dz yannda, aaclarla hatlnmi xiyabana ata-atda, qadn amaxinka trfdn, Sumqayt yolu il bir ne tankn onlara yaxnladn grd. Yolu qaaraq kedi. Skinin stnd yaral uzanmd. Onlara sar atld. rini v iki yaraln yolun o biri trfin, tonqallarn yanna keirtdi. nc yaralnn yanna qaanda is, tank zaryan adamn stn xd. Qadn yaralya o qdr yaxnlamd ki, kiinin qan birbaa zn srad. Qadn dht iind geri qad, iki yaraln v rini Jiquliy oturtmaa kmk eldi. ri dana bilmirdi. Ancaq arvadnn qanl zn gzlri il iar ed bildi. - Mnim qanm deyil Xlil, narahat olma. Yaralnn qandr... Bir yandan is gnc aiqlr (blk d r-arvad) yolu keib, bemrtbli evlrin olduu mikrorayona girmk istyirdilr. Olan zn itirrk dayand. okdan quruyub qalmd. trafda ba vernlri al almrd, baa dmrd. Bnizi aarm, dili tutulmudu. Qz onu qolundan tutaraq silkldi: Qabaqdan tanklar glir, bu trf qaaq! Sonra gy baxd n ns. Gy z bayramlarda atlan salyuta oxar finglrl aydnlanmd. Bu sfr olan qz dartmaa balad. Ayaqlar szn qulaq asmr, qaa bilmirdi qz. Balarn v smtlrini itirmi adamlar bilmk olmurdu hara qardlar. Olan mhkmc onun lindn tutub, mikrorayona trf gtrld. Hndr topuqlar il ona atmaa alan qz, indi n ox yxlmaqdan qorxurdu. Yolu keib bir binann tinin atmdlar ki, olan qfildn qzn lini buraxd. N oldu, niy dayandq?. Dnb baxd arxaya. Olan vvlc bdrdi, byr st yxld. Qzn sinsindn fryad yksldi. iyinlrindn silklyn qza qrib, bo gzlrl baxrd. Olann yanna yxld, qucaqlad onu. Yxld v xilas oldu, nki o anda glllr vylt il bann stndn keirdilr. ard, ard, ard olan... Ss xmad ondan, cavab vermdi. Arlam bdnini hyt sar srklmy balad. ldyn inanmrd. Onu mnzillrin birin salb, yarasna baxarq. Tcili yardm ararq... dnrd. Hl d midli idi. O snada metroya sar qaan qrx yalarnda bir qadn, Avakyan ksind, Onkoloji xstxanann yannda tankn frlanmaa baladn, qarsna xan hr eyi v hr ksi zdiyini grb ayaq saxlad. Tank adamlarn topland tonqala trf hrkt edirdi. Qadnn beyni qzd. Hrktlrin nzarti itirrk yerdn iki da gtrb tanka atd. Hr halda tankdaklar qadnn lind partlayc madd olduunu dnb llni ona dndrdilr, projektoru da zn tutdular. O anda qadn el bil ayld, zn gldi. Qamaa balad. Arxasnca glllr uurdu. Bir avtobusun yannda zn yer atd. Avtobusun ilik-ilik olan lri qadnn bana tkld. El ordaca huunu itirdi. Velotrek doru tntiy-tntiy qaan yal kii is, arxasndan vyldayan glllrdn qorunmaqdan tr, skinin ortasnda aq qalan telefon lyukuna girmk istdi. Bir anda ny grs fikrini dyidirib, gc-bla il zn velotrekin hndr divarndak beton xntlara atdrb gizlndi. Ona doru qaan sgrlr yerd yatan yarallar glllyib ldrrdlr. sgrlrdn biri lyuka yaxnlad, iini gll il doldurdu. Gizlndiyi qaranlq kncdn bu shnni izlyn yal kii, lyuka gircyi tqdird aqibtinin nec olacan anlayb, iin-iin alad. Bu gz yalar hm sa qalmann sevinci, hm d grginliyin partlamas idi. Sol ovcu il azn tutub alayrd. sgr on metr araldan bir qaralt grd. Blk d zif hqrqlarn eitdi yal kiinin. Avtomat qaranla tulayb, btn dara boaltd. Yal kiinin csdi zqoylu, tapplt il asfalta srlndi. sgr grdy idn mmnun olub, csd trf tprd v fit ala-ala uzaqlad. Bu hadislrdn bir az vvl is, czi d olsa bir xbr eitmk arzusu il televizorlarnn qarsnda heykl evriln yz minlrl insan, bir anda ekrann qaralmas il oka ddlr. Radiolar da susdurulmudu. Azrbaycan televiziyas v radiosunun enerji blokunun partladld ertsi gn mlum olacaqd. ndi is he kimin, he ndn xbri yox idi.

38

O dqiqlrd, yarallar xstxanalara atdrmaa tlsn tcili yardm manlar da at tutulur, xstxanalarn iqlar sndrlrd. Hr saniy bir iq, hr dqiq bir insan mr snrd. *** 20 yanvar gnnn shrisi, klr xan bakllar dhtli mnzrnin ahidi oldular - qandan v hisdn qaralm klr, eybcr hala salnm csdlr, glllrl dlik-deik edilmi evlr, manlar... Adamlar z domalarn, yaxnlarn axtarrdlar. Xstxanalara, mscidlrdki lxanalara yeni-yeni meyitlr gtirilirdi. O gec ldrln 131 nfrin iyinlrd gedn tabutlar, ucsuz-bucaqsz insan dnizinin qaral-qrmzl lplrini andrrd. Cnazlrin Baknn n yksk nqtlrindn birind basdrlmasna qrar verilmidi. Sonradan hidlr xiyaban adlanacaq olan Dast parkda... O gn minlrl insan yandrlan partiya biletlrindn byk bir tonqal qaladlar. Kommunist Heybt d, Zaurla birlikd Lenin meydanna glrk, orada partiya biletini at atd. - Hr ey bitdi ata? - Hr ey bitdi olum. Zaur drin bir nfs ald. Blk d hr eyin bitmsi, onun n yeni balanclara yol aacaqd. Onu Artuuna qovuduracaqd. Hr ey is ninki bitmidi, htta yeni balayrd. ...Coub partbiletlrini yandranlarn oxu is, daha sonra reall drk edrk tzdn Partiya biletlri almaq n mvafiq idarlrin qaplarnda nvblr dayanrdlar.

39

YAI V RAB

40

Anca kim sy eyldim nazik cmaln grmy, Zrrc yumalmadn, ey knl zindan ermni. 1 imal klyi, ayaqqablarnn burunlarna baxaraq Rustaveli prospekti il ATA otelin trf addmlayan Artuun siftin iddtl rplrd. Hava qaralr, Tiflis alatorana hazrlard. Sinoptiklr leysan vd etmidilr. Artuun lindki sellofan kulyoklarda alt butulka Kazbeki pivsi, Lays ipslri, a tum v kilo portaal vard. O indi yaa dmdn, otel atman drdind idi. Smtini itirib-itirmdiyindn min olmaq istyirmi kimi, arada bir ban qaldrb irliy baxr, dmdz prospektd smti itirmyin mmknszlyn yadna saldqda is, dodaqalt glrd. Paltosunun yaxalarn qaldraraq, canndak tmni qovdu. zn lgclyn, gzlrini den klk ona uaqln, Bak illrini xatrladrd. Zaurun onu isti otel otanda gzldiyini dnb, addmlarn srtlndirdi. ki gndr bu hrd olmasndan, ailsindn uzaq qalmasndan zrr qdr narahat olmurdu. Birc df anasna zng vurmudu, o da Tiflis gldiyi ilk gn. Yni dnn shr. Adtn Ermnistandan ayr qalan ermnilr, qdim vtnlrinin nostalgiyasndan qzdrmaya dr, azarlayrlar. Artu is vtn hsrti kmirdi. mumiyytl, gr shbt vtndn gedirs o, vtninin Yerevan yox, Bak olduunu dnd. Bu fikir ona ox glmli grnd. lini cibin salb siqaret xartmaa nirdi. Yanndan klg kimi tb ken adamlarn, ox yaxnndan kediklri tqdird ayaqqablarnn uclarn grr, nvbti ayaqqablar grnn qdr, bu hrd tk-tnha olduu hissin qaplrd. Zaurla grdy gndn bri, Bak he xmrd alndan. Bu hr onu Zaurdan baqa n balayrd grsn? Bu sual ox narahat edirdi onu. Bulvara, Torqov ksin, Kirov parkna vurunluunu hr df etiraf ets d, Bak sevgisinin tmlind Zaura duyduu mhbbtin dayandn z d bilirdi. Uaqlnn n gzl gnlrinin kediyi Kirov park, mhur nhng heykli v sx aaclar il gznn qabanda dayand. Mhtm park, ermnilrin ucbatndan bu gn hidlrin mzarlna evrilib. Xcaltindn daha da d. Qaraba mnaqisi bu sevginin, mhbbtin lviliyin klg salmamalyd slind. Lakin tcavzkar millt mnsub olmaq, Artuu yen d utandrr, Zaurun qarsnda baaa edirdi. O illrd yeniyetm olan v mnaqiy aidiyytlri olmayan Zaurla Artu, qeyri ixtiyari bu mnaqinin qurbanna evrilmidilr. Odur ki, onlar itkinin, ayrln n olduunu, blk yal nsildn d yax bilirdilr. Onlarn mhbbti adi, heteroseksual sevgi olsayd drd yaryd. Bunu yen d kimlrs, birthr baa salmaq mmkn olar, iki aiqin qovumas reallaa bilrdi. Lakin onlarn sevgisi hm Ermnistan, hm d Azrbaycan cmiyytlrind rsvaylq saylrd. Bu cr seksual pozunluu bu cmiyytlrin he biri n baa dmy, n d ki, balamaa hazr deyildi. Olmayacaqd da! Htta Artu, Azrbaycann razi btvlyn tandn elan etsydi bel, Azrbaycan cmiyyti onlarn mhbbti il barmayacaqd. Artu bunlar anlayrd. Onlarn mhbbti xirtdy qdr siyasilmi bir mhbbt idi. Blk d yegan mane aradan qaldrlsa, yni Azrbaycann razi btvly tmin edils, ial altndak torpaqlar azad edils, qaqn v mcburi kknlr doma yurd-yuvalarna qaytsa, Azrbaycan mnnilri v xanndlri uada, Cdr Dznd konsertlr versydilr onlarn xobxtliyin yal iq yandrla bilrdi. Htta bu mnnilrin bzilri, Artula Zaur mavi toyu keircklri tqdird, bu toyda oxuyardlar da. Artu btn bunlara dnndn raz olsa da, manelri ortadan qaldrmaq onun lind olmadndan, arsizliyi il barmaa mcbur idi. Otel atdnda, ya iskinlmy balayrd. Otan qapsn ab, Zauru yatan grd. Yataq rty gbyindn bir qar aa srm, k fnrinin zif i qasndak xrda tklri gm rng boyamd. Artu paketlri masann stn qoyub ynini soyundu. Alt paltarda qalb tualet kedi. Aynada zn baxd. Uzun kirpiklrini barmaqlar il ovudurdu, salarna sal kdi, idi v l-zn yuyaraq otaa qaytd. Zaur hl d yatrd. yandrmadan kulyokdan bir portaal gtrd v kreslonun stndki pledi iyinlrin ataraq, portaal soya-soya pncry yaxnlad. Alnn soyuq y yaslad, gzlrini yumdu. Bir yandan da portaaln qabn soyurdu. Payzn bu son gnlrind, son imklr axb, son yamurlar yaanda, htta leysana evrilnd, gzmysn bu hrin klrind, qaplmayasan bu yamura, islanmayasan? Sanki payz ayrlmaq istmir bu dnyadan, yerl gyl dava elyir; insanlara, qarn intizarnda olanlara barmaq silklyir. Yox dnd Artu, tpdn drnaa qdr hr ksin knyaz, zadgan olduu bu qdim hrd, yamur zaman kd yox, el bax buradaca, sevgilinin yannda olmal, pncrdn ky tamaa etmlisn. Hyatmn n gzl anlarn yaayram ilahi! N olar Allahm, ayrma bizi! Leysan, blvlnmi qmbr dalarla dnmi knin r-pn, zir-zibilini qabana qataraq, yol knarlarnda, hr iki metrdn bir sliqyl dzlm kanalizasiya dliklrin axdrd. vvllr, Sovet dvrnd bu

41

kanalizasiya yarqlar on metrdn bir qoyulard. Amma qrbin vaz keilmz, sarslmaz prioritetlri olan demokratiya, liberalizm, plralizm, insan haqlar kimi dyrlri nc zn yeridn, sonra is xalqna alayan demokrat prezident Saakavili, rvt v korrupsiyaya son qoyduqdan, bu neqativ hallarn kkn qazdqdan sonra, kanalizasiya sistemini d tkmilldirmi, hrin infrastrukturunu brpa etmidi. Tiflis artq funtli ncis qoxusundan tmizlnmi, qarda Azrbaycan xalqnn paytaxt Bakdan frqli olaraq, abra hyaya minmidi. Grclrin ncisi d bir qayda olaraq, Kr ay vasitsil qarda Azrbaycan xalqna rman gndrilirdi. Canna mlli bal titrm dmd. Alnn yaslad dn ayraraq, yamurdan islanm qmbr dal yolda ATA Otelinin neon lampalarnn ksin tamaa etdi. Arada bir bu ksin stndn ken manlarn tkrlri altnda itn qrmz iq drhal manlarn kapotunda, sonra damnda, sonra is baqaj hisssind peyda olaraq, yenidn qmbr dalarn stn dr, z doma yerind brqrar olurdu. - Glmisn? Niy oyatmamsan mni? Artu iyinlrin atd pled daha sx brnrk, zn yataa evirdi. Qaranlqda grmdiyi, amma ssini duyduu sevgilisin: - Sevirm bu hri, - dedi. - Demzdim mn Yerevan xatrladr, sadc olaraq z koloriti var... Htta incimsn... Susdu. Canndan tmnin kediyini hiss etdi. Blk d oyanan sevgilisinin ssi isitmidi iini. Pledi yer ataraq, yataa doru gldi. Yar uzanm vziyytd oturan Zaur: - Niy incimliym ax? De glsin. Mn d portaal ver. Artu masadan bir portaal gtrd v yatan knarna oturdu. Trddd keirrk: - Bu hrin Bakdan da gzl olduunu dnrm, - dedi birnfs. Zaurun tccbl ona baxdn grn Artu, hycanlanaraq shvini dzltdi: - Amma Bak Yerevandan qat-qat gzldir. Bunu da bilirm. - zizim, Tiflisin Bakdan gzl olduunu mn d bilirm. n azndan bizi qovudurduu n, Bakdan da, Yerevandan da daha xeyirxahdr. Sn deysn mni pis tanyrsan. Mgr mn, Baknn tssbn kn adama oxayram? Hrnd ki, Yerevan grmmim, amma istyirsn onun da Bakdan gzl olduunu dey bilrm. Mniml hrlri yardrdna gr utanmrsan? Zaur son cmlni nazla deyrk, Artuu boynundan tutub zn sar kdi, dodaqlarndan pd. - Mn portaal ver dedi gzlrini szrk. Artu portaal dilimlrini Zaura uzadr, o da ehtirasla onlar dilrinin arasnda sxaraq tirli, sar damclar Artuun zn, sinsin, yataa sradrd. Ota portaal qoxusu sarmd. ki dqiq dodaqlarn bir-birindn ayrmadan, portaal dadnda pdlr. hvtlri artq dzlmz hdd atmd. Portaal dadnda sevidilr. Tzyiql fqran spermalar, portaal rngin boyand. Ar-ar nfs alaraq, arxalar st yataa srildilr. Portaal dadnda rkdn gldlr. - Deysn otann hr eydn xbri var. Artu diksindi: - Nec yni? Zaur lini tumbokaya uzadb bir siqaret gtrd. Yandrb drin bir qullab ald. - Konfrans boyu, yemk vaxt biz nec baxdn grmrsn? Gzlrindn bh, drin maraq oxunur. Mnc baa dr hr eyi. n azndan hiss edir. Artu drindn nfs ald: - Baa dmk hiss elmk, bilmk demk deyil... ryim az qala azma glmidi. Bel zarafatlar elm. H, yadmdan xmam. Artu ayaa qalxb kreslonun stn atd gdkcsinin cibindn ns gtrb arpayya qaytd. - Sn mobil telefonunu gtirmisn Tiflis? - Aha, antamdadr. - la! Mn d hr ikimiz sim-kart almam. Bu snindir dedi v paketin birini Zaura uzatd. - ox sa ol, amma buna n ehtiyac vard? Mn burada mobil telefon lazm deyil ax. - Nec yni lazm deyil? ota, sn, mn, baqa tan-bililr... Bir-birimizl tez-tez laq saxlamal oluruq. Orda xeyli balans var, tax telefonuna ilt d. Sndn n gedir? Zaur mzmmt dolu gzlrini Artuun siftindn ayrmadan qtiyytl sorudu: - Buna n qdr pul vermisn? - Axmaq-axmaq danma! Qpik-quru vermim. Yaxs budur, planlarmzdan danaq. Sabah konfransn son gndr. N fikirlirsn? Zaur siqaret tstsndn gzlrini qamadraraq, sim-kart paketini tumbokann stn qoydu:

42

- Mnim planm snsn. Bir ne gn Tiflisd qalmaa raz olsan, mn d qalaram. Sni Yerevanda gzlyn var? - Ailmdn baqa kim gzly bilr mni? Dzdr, ilrim ylb qalb, hl xeyli yaz yazmalyam. Amma ilr sndn vacib deyil. Zaur minntdarlqla baxd Artua. Gzlnilmdn sorudu: - He sevgilin olub indiy qdr? - Ermnistanda? - Bli. - lbtt olub. Amma onlara sevgi d demk olmaz. Mvqqti sevimlr... Bdnin tlbatn dmy hesablanm mnasibtlrim olub. Ermnistanda zmz partnyor tapmaq o qdr d asan msl deyil Zaur. ox patriarxal cmiyytimiz var. Sizin mslman lkniz, bu bard bizdn daha irliddir. - Bs sekssiz yaamaq tin deyil ki? - lbtt tindir... Bir yaxnnn olmamas ox tindir Zaur. Shbt cismani hzzdn d getmir. Adic shbt elmy, ryini amaa adam tapmrsan. Bu gn geriy dnb baxdm zaman, baa drm ki, slind btn dostlarm Bakda qalb. Yerevanda hl d zm frli-bal bir mhit yarada bilmmim. Niy bel oldu ax Zaur?! Bizim gnahmz nydi?.. N yax ki, sn gldin Zaur! Zauru qucaqlayaraq, ban sinsin qoydu. - Bakda yaanan o faci, ermni evlrin ediln basqnlar, talanan evimiz... Birc markalarm xilas ed bildim. - Dorudan? - Dz szmdr. Qonumuz Rstm day gedib gtirdi. Bs snin markalarn? - O gnk kimi, sa-salamatdrlar. zm onlarsz tsvvr ed bilmirm. Snin hdiyyn olan Olimpiada kolleksiyas is, birinci shifddir. - Snin d mn verdiyin markalar mnim n ox zizdir... El gn olmaz ki, yazq anam o gn yaananlar xatrlamasn, mharibni lntlmsin. Mns hr eyi balamaa, unutmaa hazram... Tki tn gnlrimi qaytaraydlar. Zaur Artuun ban sallayaraq qulana fsldad: - Bu bard danmayaq zizim... Gl bunlar yada salmayaq. Mharib bizdn uzaq olsun. Bizi zombildirmlrin icaz vermyk. Biz frqli olaq, baqa olaq... *** Toplantnn son gn hrartli mbahislrl yadda qald. Sevda v Dilar nvb il - vvl David Arutunyanla, sonra Stepanla, sonra da n ns Nino Dumbadze il mbahis etdilr. Luizann slhmraml tbbslri ntic vermdiyi kimi, Zaurun da sz dalana girinlri sakitldirmk chdlri uursuz alnd. Mbahis ednlri hr dqiq ba nizam-intizama dvt etmkdn yorulan Ernst, kreslosuna yaslanb su iirdi. Artudak mvqe dyiikliyi d qzlar qzblndirirdi. Ermninin birdn-bir dyimsini Zaurla olan xo mnasibti il laqlndirdiklrindn, dostlad adamn xtrin dymk istmyn Artuun z slhmraml mvqeyind qeyri-smimi olduunu, Ermni xisltinin d mhz bu olduunu dnrdlr. Odur ki, tez-tez ona sz atrdlar: lk gn he bel danmrdnz. N oldu siz?. Axrda, mbahisnin nzartdn xa bilcyini dnn Ernst, mdaxil etmy mcbur oldu: - Azrbaycanl xanmlara bir sualm var. Ham susub, zn Ernst trf evirdi. Qzlar daha byk maraqla baxrdlar ona. - Sualm beldir. Siz ermnilrl ilk df nsiyyt qurursunuz? Yni indiy qdr bir ermni grmdnz, shbt elmidiniz? Qzlar bir azdan v n ns stl yox cavab verdilr. - ox gzl. Daha dorusu, ox pis. Bs bu konfransda itirak etmk bard qrar nec verdiniz? Bu sualn cavabn Dilar verdi: - Sizin tklifiniz redaksiyalarmza atd. Ba redaktorlar da Tiflis bizi gndrdilr. Niy sorudunuz ki? - He, el bel... Yax, bs ermnilrl canl grmmisinizs, onda demli internet vasitsil bir laqniz olub, el deyilmi? Qzlar vvl bir-birlrin baxdlar, sonra grnr bu baxma nticsind ortaq bir qrara varb, yen bir azdan yox dedilr. Zalda oturanlarn oxunun heyrtdn azlar aq qalmd. Zaur ban llrinin arasna alm, gzalt, bloknotuna ns yazan Artua baxrd.

43

Bel bir cavaba grnr hazr olan Ernst, zn itirmdn nvbti sual verdi: - Bs niy yazmrsnz ermnilrl? nternet bir nsiyyt vasitsi kimi btn dnyada geni yaylb. nternet srhdlri yox edn bir altdir. Dilar sinsini qabaa verib, fxrl: - Ermnilrl yazmrq, nki kompterimiz virus d bilr - dedi. Hyatn hr bir zn grm bu alman, zaldaklardan frqli olaraq Dilarnin cavabna q edib glmdi. ksin, eynyinin stndn olduqca ciddi gzlrl baxd qzlara. sln Sudets blgsindn olan 65 yal Ernst, atasn kinci Dnya mharibsind itirmi, havalanan anas is, illr uzunu qadn z grmyn v vhiln Sovet sgrlrinin lin kemmkdn tr, zn aya atb intihar etmidi. nternatda trbiy alan Ernst mharibnin, z d briyyt tarixind n qddar mhariblrdn birinin bilavasit ahidi kimi, azrbaycanl qzlarn dmn bildiklri ermnilr bu acql mnasibtini, hardasa anlaya bilirdi. Amma bununla bel, virus mslsindn dht glmidi. - Yax, bu shbti bitirk, - dedi. Grcyimiz hl ox i, kecyimiz byk msaflr var. Tanr biz kmk olsun. ndi is gndlikdki sas msly kek. David Arutunyan regionda demokratiya v insan hquqlarndan danrd, amma xanmlar imkan vermdi. Buyurun, davam edin. David ban yrk Ernst tkkr etdi v szlrin balad: - Bayaq da qeyd etdiyim kimi, biz Qarabada demokratik cmiyyt qurmaqda Azrbaycan qabaqlamq, daha azad v ffaf sekilr keirdirik, bunu beynlxalq mahidilr d tsdiq edirlr. Ona gr d insan haqlarnn tapdaland, demokratiyann beikdc boulduu, korrupsiyann ayaq ab gzdiyi Azrbaycann trkib hisssin evrilmk bard danman z absurddur. Bu illr rzind ld olunan nailiyytlrin bir anda yox olub getmsin icaz ver bilmrik. Bizdn Azrbaycana balanmamz tlb olunur. Yetmi il kommunistlr bizi zorla bardrmaa aldlar, bizi bir yerd yaamaa mcbur etdilr. Axr n oldu? Xalq z qan yaddan itirmdi, ermniliyini unutmad. lbtt mn slhn trfdaryam, amma slh o demk deyil ki, Azrbaycann bizi zmsin, mhv etmsin gz yumaq. Bayaqdan soyuqqanlln qoruyan, mbahislr qoulmayan Zaur, dz bilmdi: - Siz hr frstd Qarabada drnaqaras dvlt qurduunuzu byan edirsiniz. O n dvltdir ki, onu indiy qdr he kim, htta Ermnistann z bel tanmayb? Bel bir qondarma dvlt, nec seki keir bilr ax? Hans beynlxalq mahidilrdn danrsnz? Siz Azrbaycann trkibind n yksk muxtariyyt statusu tklif olunur. Unutmayn ki, lazm glrs Azrbaycan ordusu ial altndak torpaqlarn azad etmy qadirdir. Azrbaycan xalq he vaxt z torpaqlarnn itkisi il barmayacaq. Bizim sbrimiz tknmz deyil! Qzlar gurultulu alqlarla, x zn d lzzt elyn Zaura dstklrini ifad etdilr. Artuu is glmk tutmudu. Zaurla gz-gz gldiklrind, brkdn glmmk n llri il azn tutdu. Luiza da bic-bic qmrd. *** Nhayt axam saat skkiz on dqiq qalm konfransa yekun vuruldu. Zaurun da daxil olduu 6 nmaynddn ibart komissiyann hazrlad protokol mtni, konfrans itiraklar arasnda ss vermy qoyuldu v tdbirin sonuna dvt olunan jurnalistlrin hzurunda yekdillikl qbul edilrk imzaland. mumi ifadlrin yer ald protokolda, sasn slhn qorunmasnn vacibliyi, mharibnin iqtisadi v sosial fsadlar, vtnda cmiyytinin qurulmasnda QHT-lrin hmiyyti v slh potensialndan axra qdr faydalanman zrurti qeyd olunurdu. Nmayndlr konkretlikdn uzaq, sz ynnda ibart protokolun qbul edilmsi snasnda ixtilafa dmdn, mtnin lehin ss verdilr v Ernst konfransn z iini tamamladn elan edrk hamn restoranda veriln furet dvt etdi. Furet Tiflisd faliyyt gstrn iyirmiy yaxn QHT-dn; Almanya, Fransa, ngiltr v AB sfirliklrindn d qonaqlar dvt edilmidi. Restoranda gah ermnilr, gah osetinlr, gah da azrbaycanllara diktofon uzadan on-on be jurnalist szn hqiqi mnasnda hr ksin cann boazn ymd. Sonda Ernst yksk ssl mtbuat hlindn qonaqlarn yaxasn buraxma v yemklrin arlndan snmaa meyl gstrn masalara diqqt ynltmyi xahi etdi. Ernstin xahiin rmn, Zaura yaxnlab msahib almaq istyn Qafqaz nfo agentliyinin jurnalisti, xrdamrda grc qz, gz-qan oynada-oynada ondan sorudu: - Konfransdan raz qaldnz? - Xeyli. Mhariblrdn bezn, siyastilrin mnft oyunlarnn qurbanna evriln xalqlarmz artq slh tlb edirlr. zlri, aillri, milltlri n slh istyirlr. Hesab edirm bel tdbirlr illr uzunu bir-birlrindn ayr qalan, z qonularna yadlaan xalqlar arasnda dialoqun qurulmasna, tolerantlq mdniyytinin yerlmsin

44

xidmt edir. Mnim n gn rzind ermnilrl shbtlmk, fikir mbadilsi aparmaq ox faydal oldu. Mn onlara bizim dyimz mvqeyimizi atdrdm Azrbaycann trkibind n geni muxtariyyt statusu. - Onlar buna nec reaksiya verdilr? - lbtt, mniml razlamalarn gzlmirdim. Amma hl ki, ermnilrin dnmy vaxt var. Mn bir daha tkrarladm ki, lazm glrs ordumuz... Qz onun szn ksdi: - Siz Ermnistanda olmusunuz? Zaur lind piv bokal il zalda tk bana gzin Artua gz atb dedi: - Xeyr olmamam. Amma olmaq istrdim. Bunun n he bir mane grmrm. Dvt alsam, mtlq gedrm. Qz diktofonunu sndrb Zaura tkkr eldikdn sonra, itahla gblk salat yeyn Alann yanna qad. Hr ks kiik qruplara blnrk shbtlir, glrd. Azrbaycanl qzlar is, deysn zlrin mnasib hmshbt tapa bilmdiklrindn darxrdlar. Luiza il danmaq istyrdilr, amma o da Qarabal dstnin yannda dayandna gr, ona yaxnlamrdlar. Zaurla shbt elmk d mmkn grnmrd. Hmiki kimi pncrnin qabanda dayanan Artula n haqdasa pldardlar. ki artq z tsirini gstrmy balamd. Sfirliklrin nmayndlri yksk ssl danr, arada bir q edib glrdlr. Abxaziyal qadnlar Fransa sfirliyinin mtbuat katibi, Miel adl kk qzla hrartli mbahisy girimidilr. rabn tsirindn bir az xumarlanan ota, Zaurla Artuun yanna glib sevinc dolu ssl dedi: - Gednlr gedir, qalanlar qalr. Sabah Tiflisd bayram var. mim olunun toyudur. Sizin ikinizi d orda grmk istyirm. Nhayt canm qurtarr bu avropallardan. Onsuz da bel yncaqlarla he bir problemin hllini tapmayacaq. Bo-bo ilrl muluq. n salamat z aramzda grb yeyib-imk, ylnmkdir. n smimi dialoq da el budur. Rsmi toplantlarda yol veriln mbahislr, rsmiyyt bizim mclislrd yer yoxdur. Grc mclislrind ancaq rabdan v poeziyadan danmaq olar. ota yarya qdr dolu olan rab qdhini yuxar qaldraraq brkdn gld. Zaurla Artu is susurdular. Ynglc tbssm elmkl kifaytlndilr. ota ona laqeyd gzlrl baxan gnclrin baxlarndan bir az narahat oldu. Qdhini pncrnin knarna qoydu, ikisinin d iyinlrin ynglc vurub: - Bir ermni il azrbaycanln bel mehriban grmk, mni ox sevindirir, - dedi. - Niy? Zaur sorudu. - Bilmirm... Hr halda mhariby nifrt etdiyim n... ota cmlsini yeni tamamlamd ki, Luiza Vanyan Ernst Kopfla birg onlara yaxnladlar. Ernst: - Dostlar, niy bel knara kilmisiniz? He yemk d yemirsiniz! Luiza saytnzdak bir mqalnizi verdi mn oxumaa Zaur. ox byndim. Ermnilrin bir srd iki df Bakn itirdiyini yazrsnz. ox maraql gldi mn. Zaur pivdn bir udum alb sorudu: - Siz bizim mnaqinin tarixin n qdr yaxndan bldsiniz? ota, Artu v Luiza ab qaldlar. Zaurdan bel kskin sual vermsini gzlmirdilr. Ernst is istifini pozmad, rahat cavab verdi: - Mn el glir, kifayt qdr bilirm. Amma bu mlumatlar sistemldirib, ermnilrin iki df Bakn itirmlrini ns he dnmmidim. Yazrsnz ki, ermnilr olmadan Bak qeyri tbii grnr. Onun kosmopolitliyin xll yetirilib. Kifayt qdr csur yaz idi. Zaur etiraz etdi: - Raz deyilm bununla. Mndn vvl bu spgid yazn mhur rejissor-ssenaristimiz Rstm brahimbyov yazmd. gr o mnim slfim olmasayd, tin ki, mn o yazn yazaydm. Bel xr ki, onun klgsin snmam. Ernst ampann yan il iirdi. Qdhini boaldb yanndak dairvi masann stn qoydu. - Hr n olursa olsun, yen d csur yaz idi. Slhmramllq resurslarndan csartl, minlikl istifad edirsiniz. Sizc gnlk toplantlarmzn siz bir faydas oldumu? Luiza siz n dnrsnz? Luiza, zn tkln sa tellrini sa li il qulaqlarnn arxasna yaraq glmsnd: - Xalq diplomatiyas nticy hesablanmayb. Xalq diplomatiyas bir prosesdir. Nticni dnsi olsaq, onda grk limizi qolumuzu yanmza salb oturaq. - Luiza il razyam, - dedi ota. - gn rzind Osetinlrl ox gzl dil tapdq. Demli istynd bu mmkn olur. Siyastin klgsindn xa bilsk, xalqlar arasnda he bir problem qalmaz. otann bayaqk szlri il, indi dediklri arasnda ziddiyyt vard. Zaurla Artu baxb glmsdilr.

45

Furet gec saat on bir kimi davam eldi. Hamdan vvl osetinlr xb getdilr. Sonra da Ermnistan nmayndlri il qaraballar. Azrbaycanl qzlar is Zauru gzlyirdilr. Zaurun onlara diqqt gstrmmsi, shbt elmmsi qzlar ox sbildirirdi. Sonda dz bilmyib ona yaxnladlar. lahi, grk bunlar tez-bazar r getsinlr. Bunlar hara, slhmramllq hara? Valideynlri bu aqrar tfkkrl balalarn grsn niy buraxblar Tiflis? Zaur dnd v ona trf gln Dilar il Sevdaya glmsdi. Qrupundan ayrlaraq, onlara trf addm atd. - Bu gnk xn layd. Sn sl el olusan, - dedi Dilar. Zaur utanaraq: - Tkkr edirm, - dedi v mvzunu dyimk n sorudu, - Darxmrsnz? Sevda bayaqdan bu sual gzlyirmi kimi: - lbtt darxrq. Ona gr d gedirik, - dedi. Sn hl qalrsan? - H, qalram... Dilar ba il Artuu iar etdi: - Onunla gedcksn? - Tutaq ki... Qzlar baxdlar. ki dmn arasndak qrib dostluun mnasn anlamayan rkk, klglrindn qorxan ev qzlar, lbtt mslnin n yerd olduunu he vaxt bil bilmzdilr. - Onda siz gedin. Sonra gec olar. styirsiniz trm sizi... Zaur qzlar daldqlar dnclrindn ayrb, realla qaytard. Sevda Dilarnin qoluna girib incik ssl, amma qtiyytl bildirdi: - Lazm deyil. ylnmy davam edin. Biz piyada gedrik. Zaur atmosferi bir az yumaltmaqdan tr, zorla da olsa glmsnb dedi: - Baxn haa, geclr Tiflis klrind avara-mavara ox olur. Bir sz atb elslr, azlarnn payn verin. Qorxmayn. Sevda Dilarnin qolundan dartaraq: - Sn narahat olma, - dedi. Onsuz da narahat olana oxamrsan. Bilmirm n tapmsan bu ermnid? Qzlar cld addmlarla bo zaln ortasndan keib qapya yaxnladlar v gzdn itdilr. Zaur qap qapanana qdr onlarn ardndan baxd. ryi sxld. Blk d onun kimi yaraql, all, savadl olan ld etmk, sevgisini qazanmaqdan tr z aralarnda yaran qzlara ans vermdiyin, ver bilmdiyin gr zn sulu sayrd? Ax bu mmkn deyil! Bu mnim imkanlarm daxilind deyil! Htta qadn sevmk iqtidarnda olsaydm bel, bu geri zkallara rbt bslysi deyildim ki... Arxaya dnd. Artu, ota, Luiza v Ernst l qollarn l-l mbahis edirdilr. Restoranda demk olar ki, onlardan baqa he kim qalmamd. Drdlyn shbtindn, Zaurun qulana fraqmentlrl rusca szlr atrd: slh, dondurulmu mnaqi, srhd, qaqn... Gzlrini qapad. Artq bu szlrdn, mvzulardan ryi bulanrd. Birc tlbat vard vhicsin sevimk, sevmk v sevilmk... Gzlrini adnda, Artuun qay il ona baxdn grd. Yanndaklar grmsinlr dey orun-orun baxrd ermni. Baxmaqdan da qorxuruq bir-birimiz... Zaur dnd. Bu n ora regiondur, n xlaqsz mentalitetdir! N vaxta qdr qorxu iind yaamalyq!? Bizim d sevmy, sevilmy haqqmz yoxdurmu? Zaur dsty yaxnlaaraq dedi: - Ham getdi. Blk biz d xb hrd gzik? Luizadan baqa, hr ks bu tklifl razlad. - Balayn dostlar, mn shr tezdn Yerevana hrkt etmliym. Artu sn qalrsan? Artu zil-zil, hvssizc cavab verdi: - H. Hl bir iki gn Tiflisd ilrim var. Onun bu sualdan nec sxld otann diqqtindn yaynmad. - Ky xaq, Luizan otel trk. Sonra zmz gzirik. ... Tiflisin smas milyonlarla ulduzla bznmidi. hr sx bir meni xatrladrd. Bu med hr bir aacn, dan, piik v itin z ad vard. Hr bir aac o birisinin ya misi, ya miolusu, ya dayolusu, ya xalas, ya da xalas qz idi. Zaur Tiflisdki k adlarnn, qdim palda vurulan balta ssi kimi adamn qulanda cingilddiyini dnd. Artuun qulana yilrk alna gln fikri onunla bld. Artu astaca gld v bir az kdr, bir az sevgi, bir az da hsrtl yourulmu baxlarn Zaurun profilind gzidirdi. Luizaya otel qdr yol yoldal etdikdn sonra, gec saat ikinin yarsna qdr Kr sahili boyunca slndilr. Yorun dmdlr, amma he ks evin, otelin qaytmaq, yatmaq istmirdi. Sabahk gn, btvlkl onlarn ixtiyarnda olduuna gr, tirtap dn qdr gzmk istyirdilr. ota gzlrini Krn irkli suyundan ayrmadan addmlayan Ernstdn sorudu:

46

- Sabaha planlarnz ndir cnab Kopf? Ernst diksinn kimi oldu. Onu dald xyallardan ayran otaya mlayim nzr yetirdi. - Sabah hesabat zrind ilmy balayacaq. Ndir ki? - mim olunun toyuna dvt etmk istrdim sizi. - Ah tkkr edirm, - Ernst ayaq saxlad. nann mnim n rf olard. Amma hqiqtn vaxtm yoxdur. Sizin toylarnza, mtbxiniz heyranam. Grk mni balayasnz. ota, dvti qbul edilmdiyin gr prt olmua oxamrd. Glmsyrk dedi: - Sizi baa drm. Amma inann mn gn, gec davam edck toya glmk istsniz, zng vurmanz kifaytdir. VIP qonaq sviyysind qarlanacaqsnz. Zaur Artuun qulana pldad: - Sabah biz d toya getmliyik. Yadndan xmayb ki? - Yox, xmayb. Amma dzn desm, ox da maranda deyilm. - El mn d... Getmy mcburuq sadc... Drdnn d ayaqlar artq szldamaya balayanda dalmaa qrar verdilr. ota yoldan ken bir taksini saxlatdrb, Ernst mracit etdi: - Buyurun, sizi eviniz aparm. - Zhmt olmasa. - O n szdr, buyurun. Bs siz uaqlar, minmirsiniz? Artu Zaurun cavabn gzlmdn, tlsik dedi: - Sa ol ota, biz piyada gedrik. Yolumuz ox uzun deyil. Hava da mlayimdir. - Onda sabaha qdr. ota onlarla qucaqlad v qabaq oturacaa yldi. ndi d nvb Ernstl vidalamaa glmidi. Ernst rus dilind sanki daha slis danaraq, ata qaykeliyi il bir-bir onlarn lini sxd. - Sizinl tan olmama ox ad oldum. Artu, Zaur midvaram bu bizim son grmz olmayacaq. Xahi edirm, lklriniz qaytdqdan sonra tdbir bard yazacanz materiallar mnim e-mail nvanma yollayasnz. Salamat qaln. - Salamat qaln cnab Kopf. - Yolunuz aq olsun cnab Kopf. Man gzdn itn kimi, Artu lini Zaurun iynin qoydu. Aram-aram, tlsmdn otelin yolunu tutdular. Uzun mddt susaraq getdilr. Dqiqlr dqiqlri vzlyirdi. kisinin d arasnda gnlrdir yaanan qrib hadislrin hrdy hndr, almaz bir divar sanki indi onlar susmaa, bu bard dnmy vadar edirdi. Bu gn birinci dfdir tk qalrdlar v he biri skutu pozmaa csart etmirdi. Arada bir yoldan tn manlar v yuxar mhlllrd hrn mrur grc itlri olmasayd, bu hrd tnha olduqlar hissin qaplacaqdlar. Otel ata-atda Artu marketin qabanda ayaq saxlayaraq, alaq ssl Zaurdan sorudu: - Ns almaq lazmdr? Pivdn, sudan? - Yox, mn lazm deyil, - dedi Zaur. Tez gedib yatmaq istyirm. t kimi yorulmuam. Amma zn ns almaq istyirsns, al. Artu lini yellyrk zn turutdu: - Dz deyirsn. Mn d almaym. Sonra shr qdr yata bilmirm. Otelin qapsndan iri girdiklrind, saat ikiy qalrd. nc mrtby qalxdlar v Zaur, iki qap sa trfd qalan Artua Gecn xeyr dedi. - Gecn xeyr... Artu qrarsz cavab verdi. - Deyirsn yataq? - H Artu, yatmaq istyirm. Halm yoxdur. Aralarnda iki gn dalbadal yaananlar thlil etmk n zamana ehtiyaclarnn olduunu Artu da bilirdi slind, amma duyularna, iddtli hvt v ehtirasna qalib gl bilmirdi. Bu gec ayr yatmaqlarnn daha mqbul olduunu anlasa da, z il bacarmrd. z xyallar il ba-baa qalacaqlar, yalqzln siri olacaqlar otaqlarna kedilr. Zaur qapn balayb soyundu. Tualet getdikdn sonra arpayya srildi v gzlrini tavana dikib, szldayan ayaqlarnn fryadn dinldi. Bir yandan dnclr, bir yandan da ayaqlarnn ars, zehnini mul edir, onu yatmaa qoymurdu. Telefonunun saatn shr 11.00-a qurdu. Bilirdi ki, on birdn o trf yatb qalsa, ba yaman aryacaq, btn gn sst db qalacaqd. Artuun da gzn yuxu girmirdi. Zaurla mnasibtlrini dnr, dndkc d havalanan kimi olurdu. Bu n qrib hadislrdir mn yaayram?! N dhtli ilr grrm?! Bu n sevdadr dmm?! lahi, sn zn mn kmk ol!.. Sn zn mn yol gstr. kisi d yuxuya gednd, dnyann btn saatlar ayrln, intizarn, facinin, msibtin yarsn gstrirdi.

47

2 Zaur telefonunu saat 11.00-a qursa da, Artuun hsrti saat 09.30-da oyatd onu. Du aldqdan v yarm saat otaqda vurnuxduqdan sonra, Artua zng vurmaa qrar verdi. nc siqnaldan sonra, Artuun n ssi duyuldu: - Alo. - Oyanmsan? - z d oxdan. Bilmirm niy, amma zm ox gmrah v yuxumu alm hiss edirm. Kefim d kkd. - Yax eldik ox imdik dnn gec. Yoxsa indi bamz qazan kimi olard. Artu gl-gl dedi: - Xeyri ndi? Bu gn ki, grc toyunda mlli bal vuracaq. - Vay bizim halmza... Zaur dedi v be saniy fikr gedib lav eldi, - Yemy getmyk? - Hara? - N bilim... styirsn Osetin restoranna gedk, gzl xaapurilr olur orda. - Tanyrsan oran? - Yz df olmuam. - Yax. On dqiq sonra x dhliz. *** Saat on bir qalm, onlar artq Meydandak Alan adl Osetin pivxanasnda oturmudular. Qrar ver bilmirdilr - shr yemyi yesinlr, yoxsa bir dflik nahar elsinlr. Ofisiant artq bir df onlara yaxnlasa da, mtrilrin qrarszln grb geri qaytmd. Sonda, ox gtr-qoydan sonra, byk osetin xaapurisi v osetin pivsi sifari verdilr. - Qrib yemk olacaq, dedi Artu qabana gln nhng ftir baxaraq. Zaur pivdn byk bir qurtum alb nfsini drdi v sorudu: - Niy? Xouna glmyn ns varsa... - Yox, yox. Hr ey ladr... Snin salna bokaln qaldrd. Hrnd ki, sn artq imy balamsan. He adam gzlmkl aran yoxdur. Zaur zn turutdu: - ox vacibdir toqqudurmaq? Zhlm gedir bu adtdn. Qafqazllar qdh toqqudurub gic-gic danmaa balayanda dzlmz olurlar. Bu onlarn n mnasz olduu anlardr. z d ki, grclr pivni toqqudurmurlar mn biln... Zaur deyin-deyin d olsa, gzlrinin ii gl-gl sevgilisin baxan Artula bokaln toqqudurub, masaya qoydu. Xaapurisindn bir tik qoparb, itahla eyndi. - Tklifim var yemyimizi yeyib, Tiflisd gzik. Hava da gzldir bu gn. Artu razlqla ban bulad. - Mtlq. Sninl konfrans zalndan v otel otandan baqa he yerd olmuruq. Hr birimiz n bu hr zizdir. V hr birimizin bu hrd sevdiyimiz mkanlar, bu hrl bal xatirlrimiz var. Onlar birlikd gzmk, grmk ox hycanl v unudulmaz olacaq. Bir mddt skunt iind xaapurilrini yedilr. Arada bir restorann seyrk mtrilrin, onlarn sifarilrini atdrmaq n ora-bura qaan zirng ofisiantlara baxrdlar. Zaur bir ara gzlrini qonu masada oturan gnc sevgililrdn ayrb Artua baxd. Artu baqla xaapurinin axrnc dilimini dorayrd. ryindn sevimk kedi, vhicsin sevimk istyirdi. aha qalxan qr atn sakitldirmk n baldrlarn sxd. Diqqtini baqa bir nqty cmlmk, hvt selinin qarsna sdd kmk, zehnini n ils mul etmk lazm idi. Birdn sorudu: - Artu, sn bir sualm var. Zaurun mracitind qrib bir rsmiyyt, quruluq sezn Artu tccblndi. Heyrtl sevgilisinin zn baxd. - lbtt. Buyur soru. - N n siz ermnilrd, paranoya drcsind mhvolma qorxusu var? Siz hqiqtn btn trafnzn dmn olduunu, sizi hr an zmk, yox etmk bard planlar qurduuna inanrsnz, yoxsa bu bizim iirtmlrimizdir? Artu glmsdi. tin ki, Zaurdan bel bir sual gzlyirdi, amma bir yandan da bu suala hazr adama oxayrd.

48

- slind szlrind hqiqt pay var. Siz azrbaycanllar hm mslmanlarn genimiqyasl ittifaqna, hm d trk birliyin arxalandnza gr, znz byk xalq hesab edirsiniz. Praktik olaraq bir etnos kimi sa qalacanza tam minsiniz v mhvolma ehtimalndan qtiyyn narahat olmursunuz. Pivdn bir udum alb, davam etdi: - Amma biz... Byk xristian birliyin daxil olsaq da, konfessional spesifikamza gr onlarn srasnda ayr bir yer tuturuq, zmz nadir etnos hesab edirik. Uzun mddt, sasn, qeyri-xristian mhitind v tarixi kolliziyalar raitind yaadmz n, bizd bel bir sabit fikir formalab ki, biz - dmn hatsind olan kiik etnosuq v bizi daim mhvolma thlksi gzlyir. Htta deyrdim ermni mentalitetind bu elementin olmas, Qaraba mnaqisinin yaranmasnda v xsusn indiki mrhly atmasnda mhm rol oynayb. Ona gr d, Azrbaycan trfinin Dalq Qaraba ermnilrinin thlksizliyin tminat vermsi, biz inandrc glmir. - Sn d? - Bli, mn d. Shbt ermni tssbkeliyindn getmir. Azrbaycanda sizin znzn hquqlarnz addm ba tapdalanr, ermnilrin hquqlarn nec tmin edcksiniz? - Eyni qanunsuzluqlar Ermnistana da aid deyilmi? - sl azrbaycanl kimi dandn. lbtt aiddir. Bunu inkar edn var? Amma biz hal-hazrda sizdn danrq Qaraba trkibind grmk istyn v Qaraba ermnilrini vtnda sayan Azrbaycandan. Onlara thlksizlik tminat vermk mmkn deyil. Blk lli, yz il sonra siz inanarlar. O da tin... ndi is mn sn bir sual verim. Zaur nlndi. - la! gnlk konfrans demli biz azlq elyib. Yoxsa bu mvzuya bir daha qaytmazdq. Soru grm n soruursan. - Mharib ehtimalna nec baxrsan? Amma xahi edirm klie cmllrl danma. Lazm glrs, ordumuz... kimi, gic-gic ritorikalara qarnm toxdur. - Bilirsnmi Artu, mharib son nticd slh ld etmk n aparlr, yaxud da bu zrurtl ona brat qazandrlr. Lakin bu slh nec olmaldr? Yqin daltli olmaldr ki, daltsizliy mruz qalmlarn, yaxud zn bel sananlarn myyn vaxtdan sonra yeni mharib trtmlrin sbb olmasn. Mharib, glcyin altna yeni minalar qoyursa, demli, biz msuliyyti glck nsillr trm oluruq. Mn bunu istmirm. Amma mharib ehtimalna da inanmram. - Niysini sorumaq olar? - Olar, amma sn yen d soruma. Mntiqli cavabm yoxdur. Daha dorusu hisslrim mntiqimi stlyir. - Bs haql kimdi, haqsz kimdi? Artu tlbkar gzlrl baxrd Zaura. Cavab vermliydi, smimi olmalyd, stereotiplrl danmamalyd. - nan ki, bilmirm Artu... lbtt, biz haqlyq demliym. Bunu demy borcluyam. Amma bu cavabmn da sni qane etmycyini bilirm. - Hardan bilirsn? Zaurun cavab gecikmdi: - Qane edcks, onda haql bizik deyirm. - Mnim d vziyytim sninkindn frqli deyil Zaur. - Bilirm zizim... Bilirm v snin vziyytini baa drm. ryini sxma. Artu razlq lamti olaraq ban aa sald, sonra da ofisiant ssldi: - Zhmt olmasa hesab gtirin. Zaur tccbl: - Gedirik? - sorudu. - Mgr sn demmidin Tiflisi gzk bu gn? Tez xaq ki, otann lnt glmi miolusunun toyuna qdr doyunca gz bilk. Zaur gzlrini yumub alnna bir apalaq vurdu: - Vay vay vay. Toy nec d yadmdan xmd... Grk he yadma salmayaydn. Ns iimd bir hiss var ki, bu toyun axr yax olmayacaq. *** Meydandan keib, khn hrin dar klrin trf getdilr. Sion kilssin atanda, Artu dayand. Kilsy girdilr. Kilsnin ii qaranlq v rtubtli idi. rid, zm tnyindn dzldilmi bir xa aslmd. Grcstana nur gtirn mqdds Nino, bu zm tnyini ilk df ziyart etdiyi qrbdn gtirmidi. Artu krsnn nn yaxnlad, ban qaldrd v yuxarda aslm mqdds himayinin rsmin baxd. Zaur da ban qaldrb ora baxd. Baxlar solun ikonada birldi.

49

Kils pncrlrindn iri szln iqda, Zaur Artuun yal gzlrini grd. - Gl buradan gedk, dedi. Artu itatkarcasna kilsdn xd. Dinmz-sylmz yeriyirdilr. Nhayt Zaur dillndi: - Allaha inanrsan Artu? - tin sualdr. Deysn inanmram. Amma kilsy gedirm... Rahatlq tapram orada. Hrdn d dua edirm. - Bs dua ednd, hans gnahlarnn balanmasn dilyirsn tanrdan? - Sni, Zaur. Onun ssi qmgin v yorun idi. - N n? maraqla sorudu Zaur. - nki sn mnim hyatmn n byk gnahsan... Bs sn? - Allaha inanram, yoxsa yox? - Aha. - Cnubi Qafqazn v onda mskunlaan xalqlarn mvcudluu, Allahn yoxluuna dlaltdir. Biz tbli olunan mrhmtli, qdrtli, hr eyi biln v hr eyi grn Allah, bel mnasz, rfsiz, binamus mxluqlar yarada bilmzdi. Mn d bundan bel ntic xardram ki, Allah yoxdur. gr varsa, onda el yaratdqlarna oxayr. Bel Allaha inanmaqdansa, inanmamaq yaxdr. Zaur dandqca, Artu ban bulaya-bulaya glrd. - Sndn d szlr xr haa! Kafelri aznacan doldurub qhv, rab in grclr n imyin vaxt yoxdur. Haradansa xor sslri glirdi. Lap aalarda is Kr ay kpkln-kpkln axrd. Artu ox uzaqlara baxrd. El bil ki, o, uzaqlarda z kemiini axtarr, xyaln Tiflisin srhdlrini ab Bakya syaht edirdi. - N dnrsn, sorudu Zaur. - Sni v btn olub kenlri. N demk istdiyini baa ds d, yen d sorudu: - Aramzda olub kenlr o qdr dhtlidir? Artu dayanb sz balad: - styirsn btn Qafqaz gz, insanlarla shbt el. Bu corafiyada bizim mnasibtlrimizi baa dck, dstklyck adam tapa bilrsnmi? Yox. Bu region tamam baqa bir dnyadr. Biz is zmz unudub, Avropallar kimi hrkt edirik. Bu n csartdir, baa d bilmirm. slind biz Qrb mnsubuq, burada olmamalyq. Zaur orun-orun evrsin gz gzdirib, ehtiyatla onun lini lin ald: - Artu, snin n n istyirsn, edrm. Avropaya da ged bilrik. Hara istsn, ora getmy hazram. - Eh, Zaur... Artu nmli, soyuq da divarn yannda ayaq saxlayb, lini daa yaslad. Gzlrini yumub, drindn nfs ald. El bil Krn yayd rtubtdn srxo olmudu. - Bilirsnmi sni n n sevirm, Zaur? - Bilmirm. Bunu bilmyim o qdr d vacib deyil. - Mn snin gzlrini, snin ssini, snin trini v snin yeriini sevirm. Daha bundan artq n ola bilr? Sevdiyim ancaq snsn. Mhbbt deyiln ey Azrbaycanda necdirs, el Ermnistanda da o crdr. - Grclrin byk airi Rustaveli min il bundan qabaq bizim durduumuz yerd kralia Tamaraya mhbbt erlri oxuyurdu. Bilirsnmi, onun erlri ran rbailrin n qdr bnzyir? Artu dnrk dedi: - Tbii, Rustaveli slind byk rq poeziyasnn, daha dqiq desk slub baxmndan ran poeziyasnn trkib hisssidir. Blk d el byk mhbbt airi Sayat Nova da bu yerd dayanmd... Amma grclrin mhbbtini eirlrind trnnm etdiyi n, ah onun ban vurdurtmudu. Btn bu shbtlr Artuun qann qaraltd. - Zaur, bs sn... Sn mni niy sevirsn? Artu sualn tamamlayar-tamamlamaz, el knin ortasnda alamaa balad. Yanaqlarndan szln iri ya damlalar onu balaca bir uaa dndrmidi. Zaur onu iyinlrindn tutub ynglc silkldi. - Artu mn snin ruhunu sevirm eidirsn, ruhunu! Sadc sni, sn olduun n sevirm. Bli, mn dliym. Biz ikimiz d dliyik. Amma bundan kim n var? Biz knin ortasnda dayanb, alaya biln, btn davtlri, mhariblri unudub sev biln ln aiqlrik. Artu iri, yal gzlrini hsrtl Zaurun zn dikib sorudu: - Ax mn, snin nifrt etdiyin Ermnistann kiicik bir parasyam v ora aidm. Zaur ab qalmd, onun szlrini baa dmrd: - Sn n danrsan? Sn mnim uaqlma aidsn, Bakya aidsn. Ermnistan sn yaddr. Bunu zn d bilirsn.

50

Shbtlrk dar kdn ken iki n grc qz, divar dibind plt il danan iki gnc olana tccbl baxb, yanlarndan tdlr. Artu gzlrinin yan silib, glmsdi v ban yana yib dedi: - Ka dediklrin tslli xtrin deyilmi gzl szlr yox, hqiqt olayd. - Mn sn quru tslli vermirm, hqiqti deyirm. Artu sa trfd, sarmaqlarla bzdilmi binann tinind oynayan uaqlara baxb hvssiz dillndi: - Yax, dediyin kimi olsun... - Gedk Artu... Burda dayanman mnas yoxdur. Mn artq yrm. Khn Tiflisin turistlrin bol olduu balaca meydanasnda, qara-mara bir krd qz fala baxrd. Onlar qzn yanndan srtl kedilr. ndi onlarn hyatda n az bilmk istdiklri ey z glcklri idi. uraltlar il glcklrinin qaranlq olduunu, sonda bir mid iartsnn grnmdiyini bilirdilr. On dqiqy yaxn klm ksmdn yollarna davam etdilr. Birdn Artu ayaq saxlayb, n ssl sorudu: - Mtatsmindaya, Mqdds Davud dana qalxaq? - N var ax orda? Yz df olmuam. - Sn n danrsan!? Yz birinci df d qalxa bilrsn. Oradan hr mhtm mnzr alr, zn gyn yeddinci qatnda hiss edirsn. Mgr bu azdr? Zaur n Davud dana qalxb-qalxmamaq prinsipial msl olmadna gr, ba il razlq verdi v onlar yan ky dnb funikulyora trf getdilr. Bir azdan sonra mindiklri kiik vaqon tlsmdn, ar-ar Davud dana qalxmaa balad. Vaqonda onlardan baqa xarici turistlr d vard. Onlarn gidi, salar hrkl cavan grc qz, dan tpsindki dillr zbri olmu mhur monastrn yaranma tarixsini danmaa balad: Uzun illr bundan nc bu dada mqdds Davud yaayrm. hrd is bir kral qz varm. O qz bir knyaz il eqbazlq edib, onunla gnah i tutur. Bir gn knyaz qzdan bezib onu atr. Qz is hamildir. Bu hadisdn xbr tutan kral ox qzblnir v qzn badan xaran adamn kimliyini xbr alr. Qz sevgilisinin adn demy qorxduu n, onun yerin mqdds Davudun adn kir. Qzblnn kral mr edir ki, Davudu onun sarayna gtirsinlr. Davudu saraya gtirndn sonra kral z qzn da oraya artdrr. Kraln qz atasnn hzurunda da dediklrini tkrar edir. Mqdds Davud is lindki sasn qzn qarnna toxundurur v birdn mcz ba verir. Qzn qarnndak uaq dil ab, sl gnahkarn adn kir. O zaman mqdds Davud llrini gy qaldraraq dua edir v qz vlad yerin da dour. ndi hmin dan dibindn mqdds Davud bulann suyu fqrr. Ua olmayan qadnlar is bu bulan suyunda imirlr ki, uaqlar olsun. Sevgililr monastrn trafn drd bir yandan hat edn divarn yannda dayanb, hr baxrdlar. Kr aynn sahili mavi dumana brnmd. Evlrin damlarndan grnn kilslrin gnbzlri tnha adalar xatrladrd. hrin rqind v qrbind tiflislilrin dincldiklri balar, parklar uzanrd. Uzaqlarda qapqara grnn Metex qalas ucalrd. - Eidirsn Zaur? Bizim kimi gnahkarlar yz il vvl yaxalasaydlar, Metex qalasna hbs edrdilr. - Mn indi d sninl birlikd ln qdr o qalada yaamaa hazram. -? - ox ciddiym. - Heyf sni burada p bilmirm. - Sn d sbirli olma yrn. 3 Axam saat 18-d, ota Dodiko adl iman qohumunun srdy Nissan Sunny markal avtomobild, ATA Otelinin qabanda Zaurla Artuu gzlyirdi. Cssli, pzvng Dodiko havann soyuq olmasna baxmayaraq bolluca trlyir, otaya giley elyirdi. - Harda qald bunlar? On be dqiqdi gzlyirik. Mclis balayr ax. - ndi glrlr d, doursan bym? Toya gedirlr ax, grk bznsinlr. Siqaretin filtrini eyny-eyny smrn Dodiko, gzlrini qyb: - Qz zaddlar bznirlr? sorudu. - El qz kimi eydilr. Dodiko gzlnilmyn cavabn tsirindn skrb, gzlrinin yan sildi. - Nec yni? Petuxdular? ota gld. - zn grb qrar verrsn. slind oxamrlar, amma qrib ns var aralarnda. bhlnirm. Dodikoya bic-bic baxb lav etdi:

51

- Ermni il azrbaycanln baqa n birldir bilr? Onlarn bu mehribanlna, smimiyytin baqa mna vermk olmur. He dqiq kemmi qapda grndlr. vvl Zaur xd. Ban qaldrb gy zn baxd, havann aq olduunu grb mmnunluqla glmsdi. Ardndan Artu xd ky. N bards astadan dana-dana, mana trf addmladlar. ota mandan db onlar qarlad. Qucaqlab pdlr. - Grc toyuna hazrsnz dostlar? Zaur grnib sinsin bir yumruq vurdu: - Ndir ki? Grc toyuna xsusi hazrlq tlb olunur? ota gl-gl arxa qapn ab dedi: - ndi gedrik grrsiniz. Grrm ox znzdn arxayn danrsnz. Grc toyu n ermni, n d azrbaycanl toylarna oxamr. Qapn baladqdan sonra ota qabaqdak yerini ald v man hrkt ken kimi, Artula Zaura qohumunu tqdim etdi. - Tan olun dostlar - qohumum Dodiko. z d ken il ail qurub. ox unikal adamdr otuz ya var, amma indiy qdr n Ermnistanda olub, n d Azrbaycanda. Amma Rusiyan demk olar ki, badan sona gzib, grb. Zaur: - ox ad oldum. Mnim d adm Zaurdur. Bakdanam, - dedi. - Mn d Artuam. Tan olmama ad oldum. Dodiko smrdy siqareti pncrdn bayra vyldadb dedi: - ota haqqnzda ox bhs edib mn. Hl siz Tiflis glmzdn vvl, Bakdan v Yerevandan dostlarnn glcyini deyirdi. - Sa olsun ota, grc qonaqprvrliyini nmayi etdirmk n hmi sbirsizlnir, - Zaur bunu deyib Artua baxd. Artu is manda gedn shbtlr laqeydc qulaq asa-asa, pncrdn bayra baxrd. Dodiko: - ota sizin maraql hekaynizi d danb mn. kiniz d slind Bakl imisiniz. Artu mharib balayanda Yerevana kb, sonra siz uzun illrdn sonra, gn vvl burada, Tiflisd grbsnz. Artu gzlrini pncrdn ayrb qabaqda oturan otann profilin baxd v tinlikl seziln istehza il lav eldi: - Tiflis ayrlanlar qovuduran, mnaqi xalqlar arasnda slh krplri salan bir hrdir. Tipik grc olan Dodiko, Artuun bu szlrindn qrrlnrk sevinck dedi: - Dz buyurursunuz. Mnaqiy qdr Azrbaycanda, ya da Ermnistanda qonu olan, dostluq edn azrbaycanllarla ermnilr burada, Tiflisd vaxtar grb, tn gnlri yad edirlr. - V bu mharibnin baiskar olan siyastilr lntlr edib, syrlr. Bu szlri Zaur dedi. Bu df istehzas aq-akar hiss olunurdu. Bayaqdan susan ota, dnb arxaya baxd. - Snin szlrindn bel xr ki, siyastilrin bizim mnaqilrd he bir rolu olmayb. Mn snin mvqeyini bilirm - btn msuliyyti xalqlarn zrin yklyirsn. Amma xalq z ndir, ya da kimdir ax? Qoyun srs deyilmi? Sry haran istiqamt gstrsn, itatkarlqla ora da z tutacaq. Ktl hr yerd ktldir zizim. Zaur mbahisnin yersiz olduunu dnrk susur, cavab vermirdi. Onsuzda hr ks z mvqeyind qalacaqd. Amma Artu shbt qatld. - Hr ikinizl d qismn razyam. Bu o demkdir ki, hr ikisind d gnah var ktld d, siyastilrd d. nsana ox ey demk, onu qzdrmaq olar. Sni z qardana, atana qar qzdrsalar, bunun bir xeyri olar? Mnc yox. nki sn qardan, atan hr ksdn daha yax tanyrsan. Amma siyastilr iki xalq bir-birlrinin stn el fsqrtdlar ki, indiy qdr biz alanan nifrtdn qurtula bilmirik. Doulan andan hr bir ermni trk dmn olmaldr. Hr bir azrbaycanl krpy d ermninin dmn olduu yrdilir. Biri deyir hl mn Bakn, Naxvan da almalyam, obiri is Sevan glnn, rvan xanlnn hsrtini kir. V bu msllrd xalq da, siyastilr d iyin-iyin hrkt edirlr, hmrylik nmayi etdirirlr. Dodiko: - ox gzl danrsan, - dedi. Mhariby qdr mnim d xeyli abxaz dostum vard. Qarda kimi yaayrdq. ndi is grmk n n yax halda grk srhdd gedim. Ona da ox vaxt icaz vermirlr. Orbeliani ksind, ota qohumunun szn ksib dedi: - Restorana atmq. Bura Tiflisin n sanball restoranlarndan biri saylr. Ad Tamadadr. Toy ox xudmani olacaq, cmi 60 adam dvt olunub. By istyib ki, hyatnn n unudulmaz anlarn n yaxn dostlar il qeyd etsin. Bu restorann la xsusiyytlrindn biri d odur ki, burada aann nec hazrlandn grmk, htta bu prosesd itirak etmk mmkndr. Milli mtbx d ki, sz ola bilmz! Dodiko, man iyirmiy yaxn avtomobilin park edildiyi meydanada saxlayb: - Grc toyuna xo glmisiniz - dedi. Getdik.

52

Drd d mandan db, yaraql restorann yamyal baasna ayaq basanda, restorandan grc zurnasnn ssi glirdi. - Kaxetiyallarn dy havas Mravalyaveri alrlar, dedi ota. By ox milli oland, adt-nnlrimiz baldr. Restorann qapsndan tzc ayaq basmdlar ki, xevsurlarn Lilo rqs havas alnmaa balad. Bir anda zlrini oynayanlarn arasnda grn Zaur v Artu ab qalmdlar. Srxo grclr onlarn trafnda ln rqslr edir, toz buludu qaldraraq atlanb-drdlr. Bir ara kims Zaurun ayan tapdalad, at kimi kinyn uzun, bmbyaz paltarl glin is, lindki rab qdhini Artuun gdkcsin boaltd v dili topuq vura-vura zr istyrk qab getdi. otan v yanndak qonaqlar grn srxo by Artula Zauru sinsin mhkmc sxb yanaqlarndan pd. - Xo glmisiniz qardalar! otann mn n byk hdiyysi sizlrsiniz bu gn! Sonra dnb rab in hndrboy, otuz be yalarnda mnniy qqraraq mahn sifari verdi: - Az i, kpk ua! Mqali Deliya! Ermnistanl v azrbaycanl qonaqlarmz n xsusi olaraq! Zaur sonra yrndi ki, Mqali Deliya veriya dann mahnsdr. Mahn balayan kimi, ham transa db, feyzyab oldu. Grclrin mvqqti sakitlmsini frst biln Artula Zaur, otann kmyi il zlrin masalarn birind yer tapb oturdular. Onlarn masa qonular olan gnc qzlar v olanlar, drhal qonaqlara rab szdlr, boqablarna iri t tiklri v xinkalilr doldurmaa baladlar. Qyqgzl, hndrboy bir olan n ns xsusi canfanlq gstrir, fasilsiz glr v yeri gldi glmdi, ns istyib-istmdiklrini onlardan soruurdu. Artu onun kimliyi il maraqlananda mlum oldu ki, qyqgz olan, byin Qazaxstanl dostudur, Moskvada tan olublar v bu tanln nticsind rikin obyekt ab ildirlr. - Adm Talqatdr. Karaqanda hrindnm. - ox mmnun oldum. Mn d Zaur. Bakdanam. - Mnim d adm Artudur. Yerevanlyam. ad oldum. - N gzl! Biz d Qazaxstanda el bilirik ermnilrl azrbaycanllar dmndir. Sn dem onlar kef elyir, can deyib, can eidirlr. Zaurun sifti yildi. Artu iki az skrb zorla glmsdi. Talqat z d srf etdiyi axmaq rhin gr peman olmudu. Mvzunu dyimk n dedi: - Bir hftdir Tiflisdym v deysn on be kilo kklmim. Zaur aznda xncrl rqs edn byi gstrib sorudu: - By deysn ox qonaqprvrdir? Talqat rab qdhini bana kib dedi: - Qonaqprvrlik d szdr!? Siz n danrsnz! lk dfdir Qafqazdayam v bura glndn sonra baa ddm ki, sn dem mn otuz ildir bo yer yaamam. Mn buradak mrdliyi, qeyrti, rf v lyaqti, sxavti he bir yerd grmmim. minm ki, Ermnistan v Azrbaycanda da vziyyt eynidir. Artu bir anla Zaura baxb tzdn zn Talqatn yumru siftin evirdi: - Eldir. Btn Qafqaz bel mrd, qonaqprvr v qeyrtlidir. Talqat hamya rab szb ayaa qalxd v qdhini qaldrd: - Onda ik mrd Qafqazn bdiliyin! Yaasn Qafqaz! Masadak hr ks sala qoulub ayaa qalxdna gr, Artula Zaur da mcbur olub durdular. Qdhlr toqqudu, Qafqazn abdiliyin iildi. ota yarm saat idi ki, gzdn itmidi v Zaurla Artu, szn sl mnasnda grc v qazax qonaqprvrliyinin sirin evrilmidilr. Alazan v Kaxetiya rablar bir-birini vzlyir, kabablar v motal pendirlri mdlr trlr, by v glinin grc qonaqprvrliyinin keiyini kn qohumlar, dostlar ermni, azrbaycanl v qazaxa xo gldin demk n yarrdlar. Ham bir-bir onlarn yanna yaxnlab tan olur, onlar da mcburiyyt qarsnda hr ksl qdh toqqudururdular. Birdn evik grclrdn biri, meydanann ortasna drk Davlur rqsini oynamaa balad. Zaurgilin masasnda oturan grclr, ham bir nfr kimi ayaa srayaraq meydanaya cumdular. Hardansa arxa trfdn peyda olan ota, lini sevgililrin iyinlrin qoyaraq onlar silkldi: - Rqs etmycksiniz? Zaur birc bu atmrd fikirlib, qtiyytl dedi: - Xeyr. Mn rqs etmyi bacarmram. Artu da etiraz etdi: - Sn n danrsan? Grclrin rqsin tamaa etmk, oynamaqdan daha yaxdr. ota myus olsa da, bunu biruz vermdi. - Talqat, sn d oynamaq istmirsn? - Yox qarda, ox sa ol. Onsuz da bacarmram. zm niy biabr elyim?

53

- Yax. znz bilrsiniz. Mn d gedim yz ildir grmdiyim qohumlarla vurum. Darxmazsnz? Artu drhal cavab verdi: - Yox, yox sn narahat olma. Darxan deyilik. Hr ey ladr. ota razlqla glmsdi v yenidn gzdn itdi. Zaur rab qdhini qaldrd: - Bizim salmza! Orta Asiya v Cnubi Qafqaz xalqlarnn dostluu rfin! Artu da qdhini gtrb Zaurunki il toqqudurdu: - Salmza! Talqat da qdhini qaldrd v minntl dedi: - Hrnd ki, Qazaxstan Orta Asiya saylmr v biz artq UEFA-da oynayrq, mn yen d deyiln sala qouluram. ... Dqiqlr dqiqlri, saatlar saatlar vzlyir, toy uzandqca uzanr, rab dolalar ard-arda boalr, balar xumarlanrd. Masada oturan grclrin dandqlar ltiflri glmli oldu olmad uuna-uuna dinlyn Zaur, Artu v Talqat, mlli bal srxo olmudular. Musiqinin ssi haradansa uzaqlardan glirdi. Himn bnzyn mahn alnmaa v srxo qonaqlar xorla ns oxumaa balayanda, Zaur yannda oturan rakli adl grcdn sorudu: - N oxuyurlar onlar? - Bu bizim qdim himnimizdir. Dur, ey kralia Tamara, Grcstan snin n alayr! adlanr. Zaur, raklinin cavabna maraqla qulaq asan Artua baxb gz vurdu v qulana yilib pldad: - Hr gn bir daha min oluram ki, btn qafqazllar badan xarabdr. - z d xstliymizin malicsi yoxdu. Faci d el bundad... Amma sn allah bunu Talqata dem. Gr bizim haqqmzda nec heyranlqla danr. Gec saat on ikini kemidi. Artu hallanmd, dodaqlar da allanmd. dikc sanki daha da gzllir, bahar ehi kimi gmrah olurdu. Gzlri glr, dodaqlar shbt etmkdn yorulmurdu. Zaur da onun yannda olmaqdan, trini duymaqdan, n ssini eitmkdn usanmrd. ox xobxt olduunu, amma xobxtliyinin bir ne gn sonra sona yetcyini dnd. Zaur, beynini bdbin dnclr ial ednd drhal Artua baxr v btn ndilri rahatlqla, kdri is sevincl vz olunurdu. *** Ertsi gn saat 13.20-d Artuun qaps dylnd, qazan kimi olmu ban iki lli tutub arpaysndan dd. Dama-dama yun kynyi v cins alvar ynind idi. Otel nec, n vaxt qaytdn, otana v yatana nec girdiyini xatrlamrd. Qapn ab otan grnd ban bulad. - Haradaydn sn? ota bu sual qarsnda ab: - ...El burda dedi. Gec oteld qalmam. - Nec yni, - Artu yuxulu gzlrini sa linin barmaqlar il ovub, diqqtl otann zn baxd. Ke iri, qapda niy dayanmsan? ota otaa girib kresloya srildi. - Deyirsn oteld geclmisn? - Aha. Zaurun otanda, divanda yatb qalmam. Artu diksinn kimi oldu. Gzucu otaya nzr yetirdi v pncry yaxnlab prdlri aralad. a xsis payz gni bayaqdan bu an gzlyirmi kimi, iri dolub Artuun gzlrini qamadrd. - Birinci snin otana gldik. Uca ssl ermni dilind ns oxuya-oxuya arpayya uzanb drhal yuxuya getdin. Sonra Zaurun nmrsin kedik... Tsvvr elyirsn, orda da axmaq kimi, hrmiz iki butulka piv idik. Yazq Zaur, mn sbut etmy alrd ki, snin oxuduun mahn, slind qdim Azrbaycan xalq mahns Sar glin imi. Sonra da qad unitazn qusub-batrd. Dediyin gr, hamamdan xanda mn artq yeddinci yuxuda idim. He n yadmda deyil. ota ban kreslonun arxasna yaslayb, gzlrini yumdu. - Bam hrlnir, inanrsan? O n gecydi el... - Toy ned qurtard? ota gzlrini tinlikl aralad: - yaxnlard deysn. Dqiq bilmirm. - Zaur indi neynyir? Yatb?

54

- Yox oyanb, - ota qfildn ayaa qalxd, mini-bardan portaal irsi gtrd v acgzlkl butulkan bana kdi. - imir. Darxdm, yanna gldim. Artu ban bulayaraq sakitc: - Dz elmisn..., bu qdr d yatmaq olmaz ax, dedi v tualet getdi. Ba quruun kimi arlamd. laya keyimidi, onlar el bil he hiss etmirdi. Gzgy baxarkn orada parlaqln itirmi gzlrl, rngi qam bir sift grd. ota butulka lind tzdn kresloya oturan kimi, telefonu ald. Cihaz ar-ar cibindn xardb displeyin baxd. Zng elyn Dodiko idi. Qohumunun vziyyti il maraqlanrd. - Salam. Neynirsn, hardasan? - Harda olacaam, oteld. Bs sn? - Evdn xrq. - Kiminl xrsan? Arvadnla? - Yox i, n arvad. Talqat gec bizd qalb, istyirm onu da bir az gzdirim. Sabah xr gedir Moskvaya. Glk dalnca? ota bdnini azca qabaa verib, tccbl sorudu: - Talqat kimdi? - Toydak Qazaxstanl qonaq. - H. Yadma dd. Yax gl, gedk nahar elyk. Paxmeldn lrm. - Bs mni demirsn - Dodiko zaryaraq dedi. N is, glirm. Yarm saat sonra, Dodikonun mannda Krn sol sahili boyunca tyrdlr. Gnlrdn nb olduuna gr, Tiflisin nmli klri bombo idi. Dodiko gzgdn arxada oturan qonaqlara baxb, trddd keirrk dedi: - Siz kkrdl hamamlarda olmusunuz? Dodikonun bel bir sual vercyini gzlmyn otann, tccbdn gzlri brldi. - Hamam? Dodiko nlndi: - N n olmasn? Bir daha gzgdn arxaya baxd, - Kkrdl hamamlarda olmusunuz? Artula Zaur baxdlar, ikisinin d gzlrindn kkrdl hamam tcrblrinin olmad oxunurdu. Talqat is mumiyytl bu hamamlar bard he n eitmdiyi n, dedi: - Yox, ninki olmamam, he bu bard eitmmim d. Amma getmk istyrdim. Bamn iind el bil frtna sir. Smklrim d aryr. - El mn d o gndym, - Artu li il nsini saa v sola sxaraq boynunu aqqldatd. - Hqiqtn Kaxetiya rab mayeli at imi. ota drin bir ah kdi: - Mn raz... Bs mndn baqa he kimin acl yoxdu? Hamama ac qarnna gedcyik? Dodiko tklifinin qbul edildiyini grb sevindi. Mann saa burub, kkrdl hamamlara istiqamt gtrd. - Narahat olma ota. Hamamda lqaf elyrsn. 18-ci srin yadigar olan hamamn giri salonunda, onlar n dorudan da gzl sfr ald. Ham quraa qdr soyunmu, gbkdn aa fitlr brnmd. Zaurla Artu hl suya girmmi, zlrini buxara vermmi btn yorunluqlarnn, zifliklrinin yava-yava keib getdiyini hiss edir v Dodikoya tkkr etmkdn yorulmurdular. - Grrsn d! - dey ota sz balad, amma szn bitirmdi. nki bu birc grrsn d sz, hr eyi ifad edirdi. lklrinin kkrdl hamamlarndan duyulan qrur, grc qonaqprvrliyindn ziyan grm qonaqlara qay v msuliyyt hissi, bu klm il ifad olunurdu. Ziyaft sfrsin on be dqiq sonra adam da qouldu. Biri otann, ikisi d Dodikonun tanlar idi. Bu lpaq grclr, rab lrini llrind silah kimi onlara tulayb, sfrlrin glmidilr. Bu artq hamam yox, daha ox klub, qhvxana v yaxud da lpaq, glmli adamlarn, qaysz, glr gzlri olan insanlarn ynca idi. Ham tan olandan sonra, Dodiko snyrk dedi: - Dorudan da bizim lkmiz qeyri-adi, gzl bir lkdir. Tiflis v onun kkrdl hamamlar, Kaxetiya rablar! Hl hrin ortasndan rlt il axan Kr baxn. Grc olmaq hqiqtn d xarqulad bir eydir. Rusiya bizi blokadaya almaq, bizi sndrmaq istyir. Amma buna baxmayaraq yen d aylarmz rlt il axr, balarmz iklnir, xalqmz da alb-oynayr. Yemk-imk fsli bitnd, ham hamamn iri salonuna kedi. Salon ox byk v isti idi. Da dmlrinin zrind lpaq adamlar uzanmdlar. Dmdki kvadrat biimli byk dliklr, buxarlanan isti kkrdl sularla dolu idi. Talqat hamdan artq sevinir, uaq kimi zn sulara atr, qyq gzlri iq sard. - Bu n la yerdir bel! Mn gn-gndn bu gzl lky daha ox vuruluram! ota qonaqlarn heyranln grb, kkrdl hamamlarn tarixini dand:

55

- ox qdim zamanlarda bir kral ova xmd. O, ov quunu bir me xoruzunun stn dr. Kral ov quunun ovu il birlikd geri dnmsini xeyli gzlyir. Lakin n ov quu, n d me xoruzu geri qaydr. Nhayt, kral balayr onlar axtarmaa. Axtara-axtara glib xr balaca bir meliy. Bu melikd kkrdl su axrd. Kral ov quunun da, me xoruzunun da kkrdl ayda boulub ldyn grr. Kral kkrdl sular grdkdn sonra el hmin yerin yannda Tiflis hrinin tml dan qoyur. ndi, me xoruzu hamam buradadr. O balaca melik d hrin Meydan mhllsind yerlirmi. Gmbzli binann ii kkrd buxar il dolmu, isti hamam kkrd iyi brmd. El bil lax yumurtann iyi glirdi. Hamnn bdni trdn parldayrd. Artu lini kksn srtrk ovudurdu, kkrd bdnin yeritdi. - Bsdirin, xn oradan. Talqat gedib masaj olunmaa. Siz d kein ikinci salona. otann ssi onlar xyaldan ayltd. Artu v Zaur yava-yava kkrdl sudan xdlar, yandak otaa keib taqtsiz halda da dmnin stn srildilr. Artq be dqiqdir burada uzanm Talqat, zn yekpr bir grcy masaj eltdirirdi. Artu zaryaraq ondan sorudu: - Necsn? Phlivan grcnn nhng yumruqlar altnda ziln Talqat, ar-ar nfs alaraq: - Nec olacam..., - dedi. El bil Teymurlngin ordusu keib stmdn. - El mn d o gndym - deyn Zaur, taqtsiz halda isti mrmr dmnin stn srildi. Onlarn shbtini eidn Dodiko, var gcyl qqrd: - Mekisse, Sandro! ri iki pzvng daxil oldu. Dodikonun ard Mekisse v Sandro, sn dem kisi v masajlar imi. Onlar evik hrktlrl Artula Zauru z st uzandrb, krklrin sradlar. Yumaq xal stnd rqs edn rqqaslar kimi krklrini mhartl tapdaladlar. Sonra da bellrindn db, barmaqlarn biz kimi tlrin batrdlar. Qollarn, ayaqlarn el bururdular ki, smklrinin xrlts eidilirdi. Yanlarnda oturan ota, utanmaz-utanmaz onlara mslhtlr d verirdi. - Mekisse, bir d onun kryin atl. H, bax bel yaxdr. Sandro sn d onun qulunclarn mlli bal ovxala. Masaj qurtarandan sonra d tinlikl ayaa qalxdlar. Masajlarn myi hdr getmmidi. Hiss edirdilr ki, bdnlrinin btn zllrin gc qaydr. Yandak otaa keib hovuzun soyuq kkrdl suyuna girdilr. Birdnbir soyuq suyun iin girdiklri n, bir an nfslri tutulsa da, bir azdan sonra zllrinin yumalmaa baladn hiss etdilr. ota il Dodiko da onlarla birg suyun iind ellnir, bir yandan da bir-birlrin gz vura-vura glrdlr. Bei d fity brnb byk salona qaydanda, onlar n yenidn sfr almd. Talqat ciddi trzd yaman acmam deyib barda qurdu v oturdu. slind ham acm v susamd. Orqanizmlri, dnn gec ba vernlri unudub yen rab qbul etmy hazr vziyyt glmidi. Siyastdn, mnaqilrdn, Qafqazn problemlrindn, Orta Asiya llrindn dana-dana, ahidi olduqlar maraql, mzli hvalatlar yada sala-sala glr, kdrlnir v midlnirdilr. Gec saat on olmudu, amma onlara el glirdi ki, bir saat vvl gliblr hamama v istirahtlri hl xeyli qabaqdadr. Onlardan baqa hamamda he bir mtri qalmamd artq. Btn iilr d xb getmidilr. Birc Vame adl qarovulu qalmd, o da otadan bxi alb, qapn baladqdan sonra, hamamn yanndak balaca komasnda yatmaa kilmidi. Yatmazdan da vvl xahi etmidi ki, gednd onu sslsinlr, qapn asn. Onlarn is onsuzda tez xb getmk fikirlri yox idi. Fitlrini d yinlrindn xarb, anadanglm lt oturmudular alaq masann trafnda. rab lri boaldqca boalr, balar dnnki gecdn betr xumarlanrd. ndi onlar, bir-birlrin baqa gzlrl baxrdlar. Bu baxlarda bir aray, gzlnti, sual, trddd v htta... ehtiras vard. Sanki hr biri, bu gn qdr yaamadqlar duyular, keirmdiklri hisslr burulannda apalayr v o qorxunc qlcm, hqiqt ann gzlyirdilr. Hqiqt an gecikmdi... *** Mavi sma v mavi dniz qdr inthasz, sonsuz, lvi bir mhbbt mrasiminin, sevgi bayramnn bu gec, burada, Tiflisd yaanmas v Orta Asiya adlanan corafi mkan Qafqazla qovudurmas tsadfi deyildi. Bu gec btn srhdlr silinmli idi v silinirdi d. Btn dmniliklr, davtlr, mnaqilr buxarlanb lacivrd asimana ykslirdi. rti dmnlrin birln vcudlar mhariblr, razi iddialarna meydan oxuyurdu. Silah yerin onlar daha insani, ncib v mqdds altlr - bir-birlrinin slh aarlarn alrdlar llrin. Bu slh aarlar azlar, arxalar il yana onlarn knllrin, qlblrin d yol taprd. rklrdn kini, nifrti, qan, qorxunu, gz yan bu aarlar vurub xarrd.

56

Birln dodaqlar, birln vcudlar, birln aarlar v qfllar. Sel kimi axrd sevda, vulkan kimi partlayrd. Hamamn gnbzind dolard ks-sda. Divarlara ilnib stlrin qaydrd hzz nallri. Bdnlrd muncuqlanan tr damlalar hamamn yox, qlblrin hrartindn idi. Doxsan drc yilnd bdnlr, btn gzlliyi, cazibdarl il alrd lallr. Lallrin zrin qonurdu sevgiy susam iman arlar. Dhtli idimi bu mnzr? sla! Onlar Cnubi Qafqazda illrdn bri yaanan dhtlr meydan oxuyurdular slind. Qrbd 69 adlanan, lakin Azrbaycanda iki butann vhdti-vcudundan yaranan poza onlara nec d yarard! Amurun gylrdn alaya-alaya tamaa etdiyi bu lnlar bir-birlrini dyi-dyi, mxtlif pozalara ke-ke, hara mmkns, nec mmkns gir-gir, dala-dala meydan oxuyurdular. Siyast meydan oxunurdu, qdimli-yenili tarix meydan oxunurdu. Trk, grc, ermni, htta qazax anuslarnn sl mhbbt v dostluq snana kildiyi; turmz spermalarn siftlr, gzlr, dodaqlara fqrd bu mbark gecd adtlr, xncrlr, xmslara, qeyrtlr, namuslara, milli-mnvi dyrlr, yurtalara, abirklr, asaqqallara, qartallara, khln atlara, nekromdniyyt, makroambisiyalara, mikroiqtisadi gstricilr, milyon tonlarla borularla axan neft, qaza, aqlarn lindn dmyn saza, dombraya, kamanaya, tara, balabana, xaapuriy, dolmaya, qdim knyazlara, xor musiqisin, ilk xristian lksin, soyqrmlara, ktlvi mzarlqlara, andraniklr, Xzrin statusuna, kilslr, mscidlr, ilr, snnilr, btn batil mzhblr, nnvi triqtlr, butaya, paxlavaya, krburaya, raba, muama, konyaka, rbt, kababa, mummilli srvtlr, heykllr, srhdlr, otayl-bu tayl hsrtlr, Araza, Kr, Gyy-Sevana, qurumu Aral gln, mir Teymura, Trkstan llrin, Trkmnbaya, Nazarbayev, Hac hmd Ysviy, rvana, Tbriz meydan oxunurdu bu gec. Gec qaranlq gecydi. Gur iq is gzlrdydi. Hr birinin boazndan qopan zarltlar, briyyt tarixind bstlnn n gzl musiqi sri, Cnubi Qafqaz v Orta Asiya xalqlarna, mumiyytl dnyaya tklif olunan humanizm v pasifizm oratoriyas idi. 4 - Hara gedk, Zaur? - Hara deyirsn gedk. Frqi yoxdur mnim n. Hava kifayt qdr soyuq idi. Sevgililr nahar etdiklri Alan restoranndan xb meydann ortasnda dayanmdlar. Saa-sola baxr, hara istiqamt gtrcklrin qrar ver bilmirdilr. - Onda Qriboyedovun mzarna gedk. Zaur qalarn atb, kurtkasnn yaxasn boazna qdr dymldi. - N var onun mzarnda? - He n... O boyda dahinin mzarn grmk istmzdin? Onsuzda iki addmlqdadr, funikulyor trfd. Gedk. Saa dnb, monastr divarnn yanndan ken kimi, baxmszlq ucbatndan khnlib pis vziyyt dm mzar dana yaxnladlar. Onun zrind, Qriboyedovun arvad Ninann Snin aln v mllrin Rus xalq n unudulmazdr, amma n n Ninann mhbbti snin mrndn uzun oldu? szlri hkk edilmidi. Artu yilib yerdn bir nql gtrd. O, nql qbir dana vurub lini kdi. nql yer dd v ayaqlarnn altna yuvarland. Artu drindn ah kdi. - Bu, Tiflisin khn xrafatlarndandr. gr kims nql nm mzar dana vurursa v nql bir anla daa yapb qalrsa, demli hmin adam o il evlnck. Amma mnd alnmad... Artu myus grnrd. Zaur onun prt olmu siftin baxb gld: - Grrsn d, biz he vaxt evln bilmycyik. Artu yen d bilmk olmaz deyib susdu. Tlsmdn, fikirli-fikirli funikulyora trf getdilr. - Dnn hamamda olanlar bard n dey bilrsn? O qazax kimiydi el, hardan glmidi, n istyirdi? Artu lini Zaurun iynin qoyaraq sorudu. Zaur dodaqlarn bzd, ban qaldrb Mtasmind dana baxaraq dedi: - Bu haqda he fikirlmk d istmirm. Hl zm glmli, ba vernlri analiz etmliym. Artu lini onun iynindn kib cibin sald. Bir siqaret xarb yandrd. Soyuq havada azndan v burnundan buraxd duman, daha qat grnrd. - Sn haqlydn Zaur... - N bard? - otann hr eyi bildiyini deynd haqlydn...

57

- O ninki hr eyi bilirdi, htta z d istyirdi. - Zaur zn saxlaya bilmyib glmy balad. Dodikonun, Talqatn utancaq, qrarsz hrktlrin fikir verdin dnn? Artu gln gzlrini khn Tiflisin solun divarlarnda gzidirib dedi: - Grnr hyatlarnda birinci, ya da uzaqba ikinci df idi ki, kiilrl seviirdilr. Snc ota peyda olar bu gn? Zaur he fikirlmdn cavab verdi: - Xeyr! Bu mmkn deyil. Onun da bir ne gn zn glmy, gtr-qoy elmy vaxta ehtiyac var. O ninki biziml, he Dodiko il d uzun mddt grmz yqin. Artu siqaretini yer atb, ayaqqabsnn ucu il zdi. - z bilr. Burada xcalt kilsi n var ax? - Eldir... Xsusn d bel ustalqla seviirsns yr. kisi d rkdn gl-gl, funikulyorun qapsna yaxnladlar v xudmani vaqona minrk onun hrkt kemsini gzldilr. - Mnaqi gec-tez bitck. Sonra neylcyik? dey Zaur sorudu. Pncrdn bayra baxan Artu, bu gzlnilmz sual qarsnda kdrlnib dillndi: - Deyirsn n vaxtsa qurtaracaq? - bdi ola bilmz ax. bdi he n yoxdur. - Bzn mn el glir ki, var - bdi bir Allahdr, bir d bizim mnaqimiz. - Sfeh-sfeh danma. vvla Allah yoxdur, ikincisi d ki, tarixd daha amansz mnaqilr olub v hams da slhl bitib. Zaur kks trb lav eldi: - Amma bizim bu slh grmycyimizi ehtimal edirsns, onda demy szm yoxdur. Vaqon hrkt edib, aram-aram daa drmanmaa balad. Artu lini Zaurun lin qoydu v dedi: - Biz n ns bu msly tez-tez qaydrq. - Hans msly? - Slh ehtimalna, mharibnin n zaman bitcyin... Bizim xalqlar istyirlrs bu mnasz mnaqini qiyamt qdr davam etdir bilrlr, lakin bunun biz he bir dxili olmamaldr. Nec ki, yoxdur... - Haqlsan Artu. Amma mn bizim mnasibtlrin mstvisindn yanamram bu mnaqiy. Artu drhal onun szn ksdi. - Nahaq yer! Mhz el bizim mnasibtlrimizin mstvisindn yanamalsan. Bizi baqa he ks v he n maraqlandrmamaldr. Qoy lap hams qrlsn, gbrib getsinlr. Zaur susdu, cavab vermdi. Doru sz qarsnda n demk olard ax? Hqiqtn d mharibni, Qaraba teztez yada salmaq, mnaqini v onun qurbanlarn xatrlamaq yersiz idi. Btn bunlar, iki gncin saf mhbbtin klg, aralarna msaf salr v qlblrini incidirdi. Tzdn pncrdn baxan Artuun dizin qoydu lini. Cins alvarnn altndan, ayann hrartini hiss etdi. Vaqon yuxar qalxarkn, ban onun iynin qoyub Tiflis mnzrsini seyr etmk istyirdi. Vaqonda -be yad adam olmasayd, blk d prdi onu yanql-yanql. - Bilirsnmi Artu, illr vvl ayrldmzda snin mni xatrlayacan he gzlmirdim, inanmrdm buna. llr boyu bizim msum, krp mhbbtimizin tmizliyini v safln yaatdm qlbimin n tnha, mhrm yerind. kimiz d gnc idik, coqunluumuzun ilk shifsind, qanmzn qaynad bir anda grdk bir-birimizi, sevdik. Geclr boyu yuxusuz qaldm sni dnmkdn, n gzl hycanlar, n gzl baxlar snd yaadm. Bizi mharib ayrd, bunu ikimiz d bilirik. Bir daha ayrlmaqdan, sni itirmkdn qorxuram. Blk d ona gr tez-tez yada salram Qaraba mnaqisini. Artu gzlrini pncrdn ayrmadan dedi: - Mn fikrimd qalmaqda davam edirm. O illrd uaq idik, iradsiz idik, aramzdak msaflr mlub olmaa mcbur idik. ndi is vziyyt dyiib. Eqimiz he ks mane ola bilmz artq. Zaman dayandrb hyatmz istdiyimiz kimi yaayacaq. N yan baxan gzlr, n biz dmn nadanlara aldanmadan, uymadan z atimizd qovurularaq, sevgimizin srhdlrini daha da genilndirrk yaayacaq. Mn hqiqi sevgini snd daddm, bundan sonra he ayrlaramm sndn? Son cmlni Zaurun dz gzlrinin iin baxaraq demidi. Zaur glmsnb: - Mharib sona yetndn sonra Bakn doyunca gzcyik sninl dedi. Dostlarmza qonaq gedcyik, htta Qarabaa birlikd syaht edib, Cdr Dznd kabab kcyik. Glck bizimdir Artu, mn buna inanram... Amma... sona yetms mharib v xalqlarmz snin dediyin kimi, bdi dmnilik yolunu seslr, sninl bu regiondan xb gedrik. Buna ki, imkanmz atar? - Msln hara?

58

- Paris, Berlin, haraya istsn, oraya da gedrik. stsn Tiflisd d yaaya bilrik, amma bu perspektiv mni ns amr. Vaqon dan tpsin atmd. Db bir az gzidilr, Tiflis qu baxndan tamaa etdilr, soyuq rzgar doya-doya ciyrlrin kdilr. Yarm saat sonra aa ddklrind, ota Rustaveli prospektin piyada getmy qrar verdilr. Prospekti badan-sona gzdilr. Yorulanda v acanda, bir restoranda gblkli pizza yeyib, Azadlq meydanna qaytdlar. - Otel gedk? Zaur sorudu. - Snc ota zng vura bilr bu gn? - Bayaq da dedim ki, inanmram Zaur dedi. Zng els d grrik. Burda n var ki? N deyirsn, otel gedk? - Yax, gedk. Hava da pislck deysn dedi Artu, gy baxaraq. Oteld z mrtblrin qalxb Artuun nmrsin girdilr. Gdkclrini xarb divana srildilr. Artuun ayaqlar szldad n siftini turutmudu. znd bu ifad olanda, krp ay balasna oxayrd. Zaur ona corablarn xartmaqda kmk etdi, dabanlarn dizlri st qoyub ovxalad. Arada ayaqlarnn altn da qdqlayr, bu zaman is Artuun n gl otaa yaylrd. Masaj bitirdikdn sonra, Zaur onun zn llrinin arasna ald. pd dodaqlarndan. Yanaqlar yumaq v ilq idi. Bir-birlrinin gzlrinin iin baxa-baxa prdlr. Zaurun sifti artq nazilmi v ciddilmidi. yinlrini soyundular. Prdlrin kildiyi otaqda ikisinin d bdni sarmtl qiq da kimi parldayrd. Bir-birlrinin rk dyntlrini eidir, htta damarlarndan axan qann rltsn duyurdular. Masmavi sularda oynaan iki delfin kimiydilr onlar. Artudan me, qhv, ttn v tr qoxusu glirdi. Bu tr qoxusu qtiyyn narahat etmirdi Zauru nki bu zaman, onunla sevimk daha maraql, daha kskin, daha ekstremal olurdu. Gzlnildiyi kimi, hava ksknldi qfildn. Buludlar Tiflisin stn ald zaman, otel ota bir az da qaranla qrq oldu. Onsuz da ia ehtiyaclar yox idi onlarn. Bu alaqaranlq otel otanda, birln bdnlri kifayt qdr iq sard. Nhayt pmkdn yorun dn gnclrin, vcudlar birldi. llr, ayaqlar birldi. Ulduzlar birldi. Frtnalar qopdu, raketlr havaland, fontanlar vurdu, finglr atld ATA otelinin 306 nmrli otanda. Yer, gy lrzy gldi, klr, yollar sulara tslim oldu. Sellr Kr qarb, qoca ay codurdu. Qdim Tiflis hnkr-hnkr alayrd.

59

ZDVAC V AYRILIQ

60

rtgil ol ay zn kim, emi-namhrm grr, Yoxsa ki, dindn dnr ox-ox mslman ermni. 1 Grsn mnim qhrmanlarm, Platonun homoseksual mhbbti heteroseksual sevgidn stn tutduunu bilirdilrmi? Hr halda, onlarn seksual tmaylnn bel bir dahi trfindn dstklnmsi, qhrmanlarma kiik d olsa bir tslli olard. Platon hqiqtn d homoseksual sevgini mumi eyniliy, ilkinliy qayda chd kimi yozur, buna btn smimiyytl inanrd. Platonun fikrinc, qadna sevgi ehtiras, kiiy qar duyulan homoseksual hisslr is ilahiy can atma idi. Yni o, inanrd ki, homoseksual mhbbt mnvidir, lvidir. lbtt, mbahis etmk olar, amma bunlar briyyt tarixind tfkkrn ulu babalarndan saylan Platonun fikirlridir - mnim yox! Homoseksuallarn arqumentlri Platonla da mhdudlamr. Msln, Sokrat kimi bir nhngin d gey olmas v qdim Yunanstanda bu laqlr normal yanalmas, mavilri xeyli ruhlandrr. Dorudan da Yunan mdniyytind homoseksual meyllr n kifayt qdr sbb var idi. O dvrd, qadnlar tabe olan, alaq mxluqlar saylrd. Demokratiyaya rmn cmiyytd cinsi v sinfi ayrsekilik hkm srrd. mk faliyyti il mul olmaq, qadnlara v kllr xas, alaq bir i hesab olunurdu. Odur ki, bu cr ictimai hyat trzinin, homoseksualizmin geni vst almasna, iklnmsin yol amas labd idi. Dorusu, hekaytimin bu mqamnda lirik v flsfi rictlr varmaq, oxucunun zehnini subyektiv mlahizlriml yormaq istmzdim. Bilirm, hamnz Tiflisd, otel otanda yarmq qalan eq macrasnn davam maraqlandrr. Lakin ziz oxucu bir az hvslli olub mn icaz vers, qhrmanlarmn psixoloji portretlrini czmaa iddial olmasam bel, he olmasa buna chd etmk istrdim. nki, aparacamz istniln thlil v edcyimiz beyin gimnastikalar hrlnib-frlanb urumuzun yaratd qeyri-dqiq obrazlarda iliib qalacaq v xyalmzda onlarn gerklikdn uzaq psixoloji portretlri yaranacaq. Artq kitabn txminn d birini oxuyan Sizlr, yqin ki, nc lklr n yasaq olan bu mvzunu ilmyimin sbblrini d bilmk istyirsiniz? Bundan minm. Sanki n n? sualn eidn kimi oluram. Tkc onu dey bilrm ki, insani mnasibtlr, xsusn d bu qdr ekstremal olarsa, praktiki yaradcln n maraql obyektin evrilir v bu mnasibtlr mnim kimi marginaln diqqtindn knarda qala bilmz. Bilmirm, on minlrl insann qurban getdiyi amansz mhariby rmn, iki dmn xalqa mnsub qhrmanlarm bu yasaq sevgiy svq edn, bir-birlrinin qoynuna atan sbblr hanslardr? Mnim bu qorxunc sevdann sbblr silsilsindn xbrim yoxdur, ola da bilmz. Mn sadc olaraq ehtimallar zrind ba sndra, onlar anlamaa v blk d izninizl - bu iki gnci balamaa ala bilrm. Artu v Zaur kimi insanlar bard istniln azdan, istniln avaz xa bilr. Hr ksin onlar haqda demy sz, vermy hkm v asmaa dar aac var. Onlar hans rtlr v raitin dourduu is - he ksi maraqlandrmr. Hrdn mn el glir ki, mnim mumi ktldn frqlnn, mental mngnlr arasnda sxb qalm qhrmanlarm heteroseksual sevgini zlri n hissi gnah sayb, ondan qarlar. El baa dlmsin ki, mnim qhrmanlarm Qafqaz mentallnn zorak absolyut xarakteri mavi sevdaya meylli qlb. nki onlar hr eyin v hr ksin, btn dyrlrin v cmiyytlrinin narrativlrinin fvqnd dayanrlar. Onlarn mnsub olduu corafiya, region homoseksuall rsmn tanmayb v hl uzun illr tanmayacaq. Fqt qoca Qafqaz onlar tansa da, tanmasa da; qbul ets d, etms d, homoseksuallarn hr dvrd v hr cmiyytd mvcud olmas v bundan sonra da olaca danlmaz hqiqtdir. Zaur v Artu kimi insanlar hm Ermnistan, hm d Azrbaycanda minlrldir v ksriyyti gizlnrk, cinsi orientasiyalarn gizldrk yaamaa mcburdurlar. Bu gnclrd homoseksual tmayllr hl uaq yalarndan tzahr edib. El bir ya dvrnd ki, buna banal sevgi demk mmkn deyil. n yax halda onlarn mnasibtlrini instinktiv vurulma adlandrmaq olar. Hm d mn minm ki, n Zaur, n d Artu lpaq abstraksiya olaraq taktik idealn, aktiv unifikator rolunu oynadn; buna gr d unifikasiya ediln zorakln v unifikasiya olunan aslln cmiyyt, o cmldn d erosa amil edildiyini bilmirdilr. Yni onlarn he biri, hyatlarnn n qorxunc seimi(?) olan homoseksualln sosio-flsfi saslar bard mlumatl deyildilr. Onlar z cismani v mental trflrini zbz qoymu, bu chtlr arasnda qardurma yaratm v nticd homoseksualla srklnmidilr. slind bizim rq nnmizd seksualln n drcd byk gnah olduu, ilk masturbasiya tcrbsind z xr. Uaq zn ilk df akar etdiyi, z linin yardm il cinsi hzz atd zaman, valideynlrinin mzmmti il zlir. nanram ki, istniln homoseksualn qlbinin drinliklrin en bilsk, onun uaqlq illrindki masturbasiya tcrbsin gr ox xcalt kdiyini, anasna qar gizli, latent bir nifrtin fidan kimi ryind boy atdn grrik. Hmn o ana ki, ilk masturbasiyalarnda onun n fantaziya obyekti olub...

61

Uaq seksuallnn byklrin seksuallndan frqi, uan zn tsdiqetm, tamamlama chdlri il sciyylnir. Buna onanizm formasnda tzahr edn zn heyranlq, zn aiqlik d demk olar. llrin cinsi orqanla tmas nticsind dair qapanr v mlum olur ki, homoseksualn sevgi obyekti, onun thtluruna mhkmc yerlmi z obrazdr. Tsadfi deyil ki, gey ctlklrin bir-birlrin oxadna tez-tez ahid oluruq. Uaq yalarnda homoseksual tmayllr gstrn olanlarn, lt vziyytd byk aynann qarsna keib, aynadak kslrini pmlri d adi haldr. Htta yal bir kii il gnc olann seksual laqsind, yal kii cavan olanda z bitmz-tknmz gncliyini, enerjisini grr. Mhz bu kontekstd, homoseksualln masturbasiya akt il byk oxarlq tkil etmsi z xr. Yni zn vurunluq anlamnda, hr bir homoseksual baqasnda zn grmkd, zn sevmkddir slind. Analarn uaq mizdirn zaman, bundan seksual hzz duyduqlar fakt da tsdiqlnib. Burada ayb he n olmad kimi, hzz alman da uaa he bir ziyan yoxdur. Lakin analar seksual hzz atmaq n, bzn uaqlarndan seksual obyekt kimi istifad d edirlr. Leonardo da Vininin kiisiz qalan anas da yqin ki, krp Leonardonun mm refleksindn orqazma atrd. srlrdir insanlar, sntsevrlri heyran qoyan Mona Lizann inc tbssmnn arxa plannda, ola bilsin mhz bu hzz, seksual zvq dayanr. Gnahn v hzzin tbssmdr Mona Lizann dodaqlarnda donub qalan ifad. Ola bilrmi ki, Leonardo anasnn qucanda d mrkn, bu ifadni yadda saxlayb v illr sonra Mona Lizan, yni domaca anasn tsvir edib? N bilmk olar ax? gr bu ehtimalda hqiqt pay varsa, onda Leonardonun bir qadnla yatmas, onun almind insest, yni z anas il cinsi laqy girmsin brabr idi v mhz buna gr d, onun homoseksual olmaqdan savay lac qalmrd. Uaqlq illrind oynad rolu, o indi yetkin anda, z anaya evrilrk, yni penisini bir baqa kiinin azna drtrk orqazma atrd. Leonardo ana olurdu, qarsnda diz kb onun altini soran kii is vlad! Etiraf edk ki, Freud bizi zmzl z-z qoyduuna, hqiqti btn lpaql il zmz rpdna gr ondan nifrt edirik. Freuda qdr biz yuxularmzn naqisliklrimizi z xaran bir fenomen olduunu bilmirdik, bu bard dnmrdk. Sn dem, seksual doyumsuzluq keirn kiilr, son ar olaraq yuxularnda z penislrini azlarna alrlarm. Bu onlarn uraltlarndan szlb, ryalarnda onlar tqib edn arzulardr. Kiinin z penisini azna almas zn tamamlamas, zn tsdiq v tmin etm vasitsidir. z zn seksual doyuma, hzz atdrma, qadna ehtiyac duymadan boalma chdlri, qadnlara uralt qorxu duyan nevrotik kiilr xasdr. Bs anal dliyin fiksasiyas il bal reflekslr hans raitd yaranr grsn? Ana z vladna imal ednd uaqla simvolik cinsi laqy girmi olmurmu? lbtt, anann niyyti tmiz, imal is uan shhti n zruri ola bilr. Lakin bu prosedurann seksual rmziliyi qalmaqda davam edir. Qaydalara riayt olunaraq qoyulan imal hl he ks ziyan gtirmyib. Amma hr df uaq bayra getmkd tinlik knd, ona imal qoyulsa, bu mtlq olaraq fsadlara yol aacaq. Uaqlarnn zrind hakimiyytlrini hiss edn analar, z qadn hycanlarn bu prosedura vasitsil uaq zrind sublimasiya edirlr. Onlar uan anal dliyin imalnin ucunu soxmaqla, daxiln, gizlinc zlrini seksual baxmdan tmin edirlr. ox vaxt anann z olu il insestual mhbbti, qadnn z ri il yetrsiz seksual hyat zminind meydana glir. Bel vziyytd, emosional pozunluqlar keirn ana, z seksual hisslrini olunun zrin krr. Bu qsdn edilms d, fakt faktlnda qalr. Olan vaxtnn byk hisssini anas il keirir, onun hisslrin, mitin ortaq olur, aralarnda fiziki yaxnlq ba verir. Btn bunlar olan uan bir mnada ram edir. Ana dnr ki, olu onun arzu v istklrini yerin yetirmy mcbur olan varlqdr. Ana istyir ki, olu byk, ox byk adam olsun. Yni anasnn saysind zirvlri fth etsin. Bu midlr, gzlntilr, ifrat yaxnlq v sevgi olu anann anasna evirir. Bel olan halda olan ua anaya balandqca, atasnn yerin keir. ox vaxt ana z olunu yatana dvt edir, onunla yatr. Nticd olan bacara bilmdiyi seksual thrikl z-z qalr. O n anasndan imtina, n d z seksual reflekslrini tmin ed bilmir. Artq onun z vcudunu qtl yetirmkdn, fiziolojisin syan etmkdn v vhi hisslrini basdrmaqdan baqa lac qalmr. Bu tip aillrd, adtn ata da anann z qdr nevrotikdir. ox vaxt qadnn hrktlrin syan edn atann reaksiyas, oluna nifrt evrilir. Ata, z mvqeyini sarstdn dndy oluna z rqibi kimi baxmaa balayr. Olan ua is a-ba qalr. Bu dmniliyi yox etmyin yollarn axtarr, amma tapa bilmir. Atasndan tez-tez mama ua thqirini eidir. Lakin qrib d olsa, bu szlrd ox vaxt hqiqt pay olur, nki ana olunu qz xasiyytli bydr, atasndan uzaqladrr. gr bel bir aild ata despot, yya v zalm olarsa, onda vziyyt daha da arlar ana, olunun yegan dayaq nqtsin evrilir.

***

62

Di gl ki, n Artuun, n d ki, Zaurun hyatlarnda yuxarda sadalanan he bir psixoloji travmaya, insest, ar ken uaqla v s. kimi neqativ hallara tsadf olunmur. Hminin, yeniyetmlik alarnda mnim qhrmanlarma sataan olmam, he kim onlar zorlamaa chd gstrmmidi. Htta, ilk df pornoqrafik film onlar homoseksual cinsi laq tcrblrindn bir il sonra, daha dqiq desk, 14 yalarnda baxmdlar. Hr ikisinin d valideynlri, homoseksuallarn aillrin amil ediln stereotip normalardan uzaq, mdni v ziyal adamlar idi. Odur ki, bu aillrd zoraklqdan, pis trbiydn shbt bel ged bilmzdi. Dqiq dey bilrik ki, Artula Zaurun uaql btn normal hmcinslrinin uaql kimi keirdi. la olmasalar da, ox vaxt yax, bzn d kafi qiymtlr alrdlar. z hobbilri vard - kitab oxuma sevirdilr, tez-tez kinoya, teatra gedirdilr... Btn bunlarn fonunda, Artuun v Zaurun homoseksualizm meyl salmalar olduqca qrib grnr. Ax onlarn hyatlarnda n ba verdi ki, krp bdnlri birdn-bir ar bir seim qarsnda qald? Onlarn da hyatlar milyonlarla yadlarnn, hmcinslrinin hyat kimi qaysz, ziyytsiz, oriyentasiyalar is nnvi ola bilmzdimi? Btv bir cmiyytin dyrlrin, normalarna syan etmk, sonu grnmyn bir mbarizy girimk, bu mbarizd qan itirmk, onuraya qdr ilyn sanclara tab gtirmk, hzzdn v ardan gz ya axtmaq onlarn aln yazs olmalydm? Blk d... 2 Filatelizmd ilk addmlarn atan Artuun qflnn biri daima aq qhv rngi antasndan, iin hvsl markalarn doldurduu qrmz albomunun ucu grnr. Tbssm he dmr zndn. Keib yerind oturur, Zaurun lini sxr. Lap yek kiilr kimi grrlr. antasndan qrmz albomu xarb ar, sondak shiflrdn birini Zaura gstrir: - Atam dnn manat verdi, heyvan kolleksiyas aldm. Zaur markalardak yrtc heyvan tsvirlrin maraqla baxr. - Tbrik edirm. ladr. Tnffsd, dhlizin sonunda toplaan uaqlarla marka oyunu balayr. Mdir grs, markalarn hamsn alacaq llrindn, sonra da qaytarmayacaq. Ehtiyatl olmaldrlar. Artu ovucunun ii il markalara apalaq vuraraq, hamsn z st evirib qalib glir. Udduu markalar vvl cibin doldurur, sonra da sinf qaydb sliq il albomuna yr. Zaurun baxdn grb bir topa markann arasndan be dnsini seir v dostuna uzadr. - Bu da snin payn. Zaur bu jest qarsnda srsmlyir. - Ax onlar sn uddun! Niy mn verirsn? - Onsuzda mn hamdan yax oynayram. Yen udaram... Zaur ox sa ol deyib markalar gtrr v riyaziyyat drsliyini aralayaraq, onlar kitabn arasna qoyur. ...- Zaur, eidirsn! Yen n fikr getmisn?.. Riyaziyyat mlliminin gur ssi Zauru realla, boz divarlar midsizlik, myusluq saan sinf qaytard: - H... Bli... - Deyirm n olub yen? N dalmsan xyallara pncry baxa-baxa? De, biz d bilk. - Yox, el bel... Yaa baxrdm. Sinifdkilr glrlr. Qzlar xsusi canfanlq gstrir. Yalan deyirdi Zaur. Gzlri pncry pki rplan damclara baxsa da, xyaln Artuunun yannda idi. 1990-c ilin Dekabr ay yamurlu keirdi. ndi ay baa atmaq zrdir v yalar iddtlnib. Artula son df bu parta arxasnda oturanda, 9B sinfinin agirdiydilr. Ayrln stndn bir il yaxn vaxt tr. Bir-iki hft sonra tarixin zibilliyin atlacaq olan, sanki xcaltindn bir gz qrpmnda qeyb olmaa hazrlaan 90-c il, n qanl-qadal, zabl il kimi hkk olunacaq xalqn yaddana. ndi sinif hmn sinif olsa da, Zaurun partasnda bir nfrin yeri bo qalb... Artq dhlizd marka oynayanlara da rast glmk olmur - bu hobbiy maraq itib. Artu agirdlrin sevimli muliyytini d aparb z il. Bakya ya yar. Ya slind onun trdddl erlr yazd dftrin yar. Baknn kl-ktr klrind, glmlrin stndn atlayaraq qaan xatirlrin yar. Drs sonras Bnyat Srdarov ksi il zaa tlsn onuncu sinif agirdlrinin qrib, anlalmaz hycanna yar ya. Gzlri dolur. Artu, Artu, Artu... Bu ad oxdan qmli musiqiy evrilib onun dilind. O indiy qdr ona gndr bilmycyi, Artuun da he vaxt alb oxuya bilmycyi iyirmiy qdr mktub yazb. Zaur onu hmilik itirdiyini baa dr. Mharib hr gn yzlrl can alrsa, hrd birc dn d ermni qalmaybsa, Er-

63

mnistanda birc nfr azrbaycanl yaamrsa, dolma mbahis predmetin evrilibs - demli hr ey bitib. Geriy yol yoxdur. Yeni il nliklrinin dyimz bir rmzi var, daha dorusu qoxusu - mandarin tri. Artq vvlki illrdki tk hopmur mktbin divarlarna bu tir. Qulliver konfetlrinin kazlar il d zibillnmir dhlizlr. Xadim Firuz xala da azarlamr uluqluq edn, mktbd toz buludu qaldran uaqlar. tn illrl mqayisd, indi daha da qocalm grnn axta babann doruu olmadn artq btn aa siniflr bilir. lk df pmy chd ednlrin, qzlarn uzun hrklrini dartanlarn, trbiysiz szlrl onlar utandranlarn da say azalb. talt kb mktb, hr, btn lky. Qtlq siqaret, rk v kolbasa drdi, insanlara glmyi, sevinmyi unutdurub. Halbuki, cmi bir il vvl, Zaurun yannda oturan dnyann n ziz adam, qlminin ucunu gmirrk msl zrind ba sndrrd. Zaur nfsini tutub gzucu ona baxr, gz-gz gldiklrind is, glb tzdn balarn kitablarn zrin yirdilr. Bir il idi ki, rklrini amdlar bir-birlrin, amma buna baxmayaraq daxillrindki hycan yox ed, bir-birlrinin jest v hrktlrin, zlrin, qa-gzlrin sakit, hycansz baxa bilmirdilr. Tnffsd bir-birlrin yaxnlamaa qorxurlar el bil elektrik cryan vurub kl edck krp qlblrini. O qdr iql, nurlu idi ki, simalar el bil evrlrind minlrl ulduz ildayrd. Gnlr abald gz bbklrind batr, yaz yall onlarn gy qura lvanln qsqanrd. lahi, etiraf edn, bir-birlrin alana qdr hans zab-ziyytlri kmi, ne geclr yuxusuz qalmdlar!.. *** dman drsi. Soyunma otanda tk qalan Artu, Zaurun kynyini gtrb siftin yaxnladrd. Tr v ucuz odekolonun qarmndan yaranan doma qoxunu ciyrlrin doldurub unutdu zn. Bu onun, vhi Zaurunun tridir. Qhr boazn txad, krp Ararat qalxd. Dz bilmirdi daha. Tualet qad, Zauru mxtlif forma v pozalarda tsvvr edrk boald. Zaur, Zaur... Sni son tikn qdr zm aid etmk, imk, yemk istyirm. Mnim ol, yalnz mnim... Kanniballard Artu, aln itirirdi. Hiperseksuallq atmosferin brnm idman zalna qaydanda, olanlarn qzlar bard shbtlrin qouldu riyakarcasna. Uydurma hvalatlar, yalan seks qhrmanlqlar, anal v oral tamnda nallar. stisnasz btn olanlarn sn dem seks tcrbsi var imi bu mktbd. dman mllimi Valeri Mixailovi Yenin uaqlarn stn mkirir: - Bsdirin axmaq-axmaq dandnz! Kanata drmarq, hayd! Hayd! Guya onun n olduqca maraql shbti bldyn gr, Zaur astadan syr mllimi, st dilrinin arasndan tzyiql tprr v kanata trf qab, youn ip krkin-krkin tavana qdr drmar. Artuun nfsi tutulur yen. Zaurun hr bir hrkti, sy symyi, dilrinin arasndan tprmyi, hal-hazrda balaca, yumru gtn qabardaraq kanata drmamas ehtizaza gtirir onu, ryindn yanql bir ah qopur. Soyunma otanda olanlar paltarlarn dyin zaman, Zaur birdn-bir arxaya dnb Artula gz-gz glir. Gbyin qdr szlr baxlar, sonra daha da aaya enir. A tumann altnda yksln tpciyin ucunda nqt boyda islaqlq var. dikdn sonra n qdr silklsn d, bir damc sidik mtlq qalr ucunda. Artu Zaurun hara baxdn frq edib hycanlanr. Yoxsa?.. mid i dolur iin, sevincindn lna dnr. O qdr xobxtdir ki, altinin yksldiyini, maqmann hrkt kediyini hiss elmir. Birdn zn glib, tez zn divara evirib, alvarn geyinir. Ehtiras qlcmlar gizilddir bdnini, gzgdn arxada ba vernlr baxr. Budur, hl gzlrini ayrmayb ondan Zaur. Msum baxlarnda, qrib bir maraq oxunur. Soyunma otanda iyirmiy yaxn agird olsa da, he biri hiss elmir onlarn arasnda ken sssiz dialoqu, gzlrl qurulan rabitni, qlblrinin pltsn. Bir-birlrin aid olduqlarn ikisi d o gn anlamdlar. *** Etiraf gn gecikmdi. Bir hft sonra aldlar bir-birlrin. Mktbin hytind, mk drslrinin keirildiyi bir mrtbli tikilinin divarna syknmidi Zaur, ban aa salmd, baxa bilmirdi Artuun gzlrin. Ondan eitdiyi szlr ryinc olsa da, csart etmirdi azn amaa. Artu is hey danr, danr baxlar is Zaurun siftind gziir, ondan bir reaksiya gzlyir, donmu znd cavab axtarrd. Sni sevirm bu sehrli szlr d Artuun dilindn szlndn sonra, Zaurun hrsi tbssml bzndi, yananda qmzlr oyand. Ban qaldrb hl d hycandan danmasna ara vermyn Artua baxd. Artq onun mnasz, rabitsiz szlrin qulaq asmrd, sadc tamaa edirdi ilk sevgilisin, ilk gz arsna. Nhayt susdu Artu. Yanaqlar allanmd axtadan, dodaqlar titryirdi. Cavab gzlyirdi, Zaur is susmaa, onun gzlrinin iin baxmaa davam edirdi. Zaura bir sill vurmaq, onu zn gtirmk, dandrmaq kedi fikrindn.

64

Niy susursan ax? dnd zabla. Dan qurban olum, bir sz de! Cavab bllur gldana vurulan rtma tk, cingiltili v tr-tmiz idi: - Mn d sni... ki gn sonra Artugilin evind, bir-birlrini daha da yaxndan tandlar, msum sevgilrini vcudlarnn dili il daha da mhkmlndirdilr. Buzovnadak Ekran is, ikisinin birg getdiyi ilk v son pioner drgsi olmudu. ri dozan qurdlarnn torpaq stnd saa-sola qad, ilq axam qoxusunun burunlar qdqlad bu yay gecsi, dniz inc bir xtl ksiirdi torpaqla. Yanan tonqaln trafna ym uaqlar bir yandan qulaqlarnn dibind vzldayan mmalar qovur, bir yandan da byk qrupdan olan Oleqin gitarda ifa etdiyi Vzveytes kostrami siniye noi, m pioner deti raboix adl populyar pioner mahnsn xorla oxuyurdular. Fhllrin vladlarna hsr olunmu, imperiyann z boyda nhng bu mahn btn Aberonu bana gtrmd. Artula Zaur n is bu mahn da eqdn bhs edir, onlar sevimy sslyirdi. Aberon axam eq doluydu. Mhbbtlri gn-gndn byyn, ik aan olanlarn tez-tez tnhala kilmlrini trafdaklar grmr, grslr d baa dmrdlr. Sahill qsb yolu arasnda ucalan alaq qayalqlarn arxasnda, xudmani bir yer tapmdlar. ox yaxn msafdn eidiln mahn sdalar, iki yeniyetmnin ehtiras nallrini bour, onlarn daha rahat sevimsin rait yaradrd. Nallar almin ulduzlu gec krd. *** Sinifd btn gn bax belc, xyallar iind, pncry iddtl vuran yaa bo gzlrl baxmaqla kedi. Ev qaydanda da he kiml danmad, yemdi, imdi v bu halna oxdan vrdi etmi valideynlrinin kdrli baxlarnn mayiti altnda otana keib qapsn cftldi. yandrmadan arpayya atd zn. El bil yaan yan iddtindn tdricn anan, yava-yava riyn Qz Qalasna baxa-baxa alad. Artuun da Yerevanda gzn yuxu getmirdi. Ailsi il mvqqti mskunladqlar Manqayrma Zavodunun yataqxanasndak bir gz otaqda, hqrqlar eidilmsin dey, azn ovucuyla sxmd. Alndan xmrd ziz insan. Sevimlrini, baxlarn, gln, llrinin istisini unuda bilmirdi. Qars alnmayan alov kimi byyrd gn-gndn kdri. Zaura he olmasa quruca lvida dey bilmdiyi n zn balaya bilmirdi. Son df onunla telefonla danmamana, ssini eitmmyin peman olmudu. Halbuki atas tklif elmidi ona Zaura zng vurma. ndi anlayrd ki, qrurun yeri yox imi mhbbtd. Eqimizi qlbim basdrdm bilmlisn Zaur. mrm boyu daima sni xyal edib, daima sni dncym. Ssini eitmdiyim, zn grmdiyim hr gn chnnm zab olacaq mn. Para-para, viran olmu, dalm bir qlbim var indi. O xarabalqlar iind d, sndn baqa he bir ey v he kim yer yoxdur... 3 ...Uzun, ox uzun bir qatar. Pncrdn gc bla il seziln iqlar, evlr, komalar. Tamburun divarlarnda sidik izlri var. SV adlanan iki nfrlik kuped qabaq-qnr ylib otann hdiyy etdiyi axr in Artula Zaur, qaranl yararaq tyn qatarn taqqltsna qulaq asr, hrdn qsa dialoqlarla skutu pozurdular. Yolda, xsusn d qatarda ediln shbtlr daha mhrm olur. Sbbi d yqin ki, insanlarn yol gedrkn zamandan knarda olmalar, nisbilik nzriyysinin ayr bir substansiyasna kemlridir. A nqtsindn B nqtsin hrkt edn subyektin, yol boyu n il mul olmas riyaziyyat kitablarnda yazlmr. Demli bunun he bir hmiyyti yoxdur. Elc d Tiflisdn Potiy hrkt edn sevgililr n hara getmyin bir o qdr d hmiyyti yox idi. Tki bir-birlrinin yannda olsunlar, bu brabrlik anlarn maksimuma atdrsnlar. Onlar syaht etmyi ox sevirlr. Bu hvs tnha qalmaq, rahat sevi bilmk ehtiyacndan ziyad, itirilmi vaxt axtarb tapmaq, zlrindn qamaq arzusundan irli glir. - Artu sndn bir sz soruum. oxdandr bu sual vermk istyirm, amma n ns hmi yadmdan xr. Artu rab bana kib boaltd. Qalarnn altndan Zaura baxb: - Grsn ndir sni bu qdr maraqlandran? sorudu. - Ermnistan... Artu qalarn qaldrb nrldad: - Sni baa drm... - Mrtdamaq lazm deyil. Daha dorusu, Ermnistanda homoseksuallara mnasibt. - Onlara mnasibtin pis olduunu ax sn yax bilirsn? Artu tccbn gizld bilmdi.

65

- Haqlsan, bilirm. Amma bu pis mnasibt zn nec, hans formalarda biruz verir? Zaur hr ikisin d rab szdkdn sonra, z plastik stkann gtrb arpaynn ba trfin syktdiyi yasta yasland. rab ikisini d mllic tutmudu, keflri almd. - Hans formada?.. N dey bilrm ax?.. Bunun mxtlif tzahrlri var. - Msln sizin mzffr ordunuzda geylr var? dedi Zaur istehza il. Onun ssindki sarkazm duyan Artu glmsdi. - Bizim ordumuzla iin olmasn. Hr halda o boyda torpa ial edib. Zaur gzlrini yumub rabn tamn daha yax duymaq n azn marldatd. - Sizin ordunuz yox, Rusiyann ordusu ial edib. Amma yen d ial fakt il razladn n sa ol. Artu qfildn ayaa srayb, Zaurun yanna oturdu. Zaur diksinib gzlrini ad. - N oldu? Artu lini, Zaurun cins alvarnn altndan qabaran tpciyinin stn qoyub, xfifdn ovmaa balad. - Sn dzln deyilsn. Hr bir azrbaycanl kimi, Ermnistann sizi mlub etmsi fakt sni d cinlndirir. arni, qlbni Rusiyann ayana yazmaqda taprsan dedi v yilib Zauru dodaqlarndan pd. Zaur rabn masann stn qoydu, Artuu boynundan tutub zn sar dartd. - El sn d dzln deyilsn, danak kpk olu. - Sy sym, barbar trk... Ahh... - Mmmm... sndrk? - Dayan... dayan... Hl tezdir. Artu sevgilisinin dodaqlarndan qopub masann stndn rabn gtrd v z yerin qaytd alt saatlq yol gedirik, sns dz bilmirsn. Potid rahat yatamz qoyub, bu darsqal kuped niy seviirik? Zaur rabn gtrb bir nfs idi v xumar gzlrini szb Artua baxd. - ota axr ki, peyda oldu... - H. Xahiimizi d yer salmad. He gzlmzdim ondan... - El mn d. Artu yerini rahlayb sorudu: - Snc hamamda ba vernlrdn hl d xcalt kir? Fikir verdins, vazalda ban aa salmd. Onun komplekslrini baa d bilmirm. - Xcalt kirs, demli axmaqdr. Grc knyazl damar tutub yqin. z d shbti frlatma. Bayaq sndn n sorudum? - N? - Ermnistan ordusunda mavilrin vziyytini. Yadndan xb? Artu gzlrini qyb pncry baxd. Bir az fikirlib dedi: - Bu bard ox ey danmaq olar. Msln, balayaq el ardan. ar tibbi yoxlan zaman boynuna alsa ki, mn homoseksualam, hkimlr bunu drhal komissiya sdrin v hrbi komissara atdracaqlar. Ondan sonras da ki... Allah gstrmsin. - N olur ondan sonra? - Olan hrbi komissarln btn otaqlarnda gzdirib hamya gstrirlr. arlarn qarsnda rsvay edirlr, thqir edirlr. Axrda da homoseksualizm diaqnozu qoyub ruhi xstxanaya gndrirlr. Hrbi komissar da valideynlrin, i yerin ya da oxuduu universitet xbr trr. Zaur gzlrini brldib Artua qulaq asrd. Eitdiklrin inana bilmirdi. Dht qaplmd. - Sn n danrsan? Ax bu insana qar n byk thqirdir! - lbtt thqirdir. Bs mn n deyirm? Mnim gey tanlarm vard - Mamikon Ovsepyan v Misak Kryan. Sn dandqlarm onlarn da bana glib. Hrbi komissar Misakn oxuduu universitet car kdi ki, bu tlb mavidir. Komissarln hkimlri is, ona homoseksual diaqnozu qoyub xstxanaya gndrdilr. Orada da thlilsiz, mayinsiz bu diaqnozu tsdiq edib, onu stasionar yox, ambulator malicy aldlar. Xstxanada iin yazdlar ki, bu adamn cinsi perverziyas var. Axrda da hrbi biletin lazmi qrafan lav eldikdn sonra, sgrlikdn azad etdilr. ndiy qdr psixi dispanserd qeydiyyatdadr. Zaur alnn ovudura-ovudura dedi: - Ax bu mmkn deyil! 1991-ci ild Dnya shiyy tkilat birmnal olaraq homoseksuall beynlxalq xstliklr klasifikasiyasndan xarb. Bu tkilatn zv olan Ermnistann bundan xbri yoxdur? - Blk d var, amma ermni shiyysi dnya shiyysindn xeyli frqlnir. - Bs xstxanada ona neynirlr? Homoseksuallqdan malic olunur? Verdiyi sualdan Zaurun zn glmk tutdu. Artu is siftindki ciddi ifadni qorumaa davam edrk dedi:

66

- N malic? Hkimlr bel arlar bard mdafi nazirliyindn ifahi mr alblar n istyirsiniz elyin amma geylri orduya buraxmayn. Hqiqtn d ordu sralarna dn homoseksual, z komandiri n ba arsdr. Onu vurub ldrslr, kim cavabdeh olacaq? - Bs orientasiyan gizltsn? - Tutaq ki, gizld bildin. Bs mlkid bunu bilnlr varsa? - Onda n olur? - Nec yni n olur? Bayrdan hrbi hissy xbr atdrrlar - bax bu olur! Ondan sonra da thqirlr, alaltmalar balayr. Onu vhicsin dyrlr, sgrlr onunla bir yemkxanada yemk yemkdn imtina edir. Bir df sgrlr syan qaldrmdlar ki, hissd bir nfr mavi var, grk yemkxanadak btn qab-qaaq dyidirilsin. Yaxs budur zn etiraf edsn. Onda blk dymzlr, amma yen d thqir edcklr. Yemkxanaya qoymurlar, naryada hmi onu gndrirlr. Qab yumaqdan baqa, btn qara ilr ona verilir. Artuu dhtl dinlyn Zaur sorudu: - Bs Qarabada vziyyt necdir? - Qarabada da hmn eydir. Htta orada vziyyt daha ardr. Mavi sgrlri traf kndlrdki evlr gndrirlr. Onlar tez-tez dyr, thqir edirlr. Dylndn sonra, sanasta getmlrin d icaz verilmir. - Niy? - Btn hrbi hisslrd yazlmam qanun var - geyl bir palatada qalmaq olmaz! Zaur boalm stkanlara rab szd. Eitdiklrindn oka dmd. Onun rab szmyini diqqtl izlyn Artu: - Blk bldiy deyk ay gtirsin? sorudu. Zaur ban qaldrb mat-mat Artuun zn yoxlad: - Dli olmusan? ay ndir? Artu gld v dirsklrini masaya qoyaraq, nsini yumruqlar il tutdu. - Amma hr ey dandm qdr d pis deyil. Hrbi mktblrin birind, avtoritetlr bir nfr homoseksual kursantn qarsna iki rt qoymudular - ya mktbdn xb getmli, ya da ki, pul vermli idi. Kursant min dollar verib, z mktbd avtoritet evrildi. Artu son cmlsini yenic tamamlamd ki, Zaur qhqh pristupuna tutuldu. Kanistri gc bla il masann altna qoyub arpayya uzand. skr-skr glr, gzlrindn ya axrd. Zaurun bu haln grn Artu da vvl ksik-ksik gld, sonra z d q eldi. - Sn... sn n... danrsan? Dorudan... avtoritet oldu? Zaur sual gc bla il verib, daha da brkdn glmy balad. - nanmrsan!? Ny istsn and irm! Balad hrbi mktbd meydan sulamaa. Bir gn ayld ki, z homoseksuallar ifa edib dymkl muldur. Zaurun sifti qpqrmz ksilmidi. Bir ovucu il dizin vurur, obiri ovucu il d skryinin qarsn almaa alrd. Qap dyld. Artu ayaa qalxd v sndlyrk qapya yaxnlab kilidi ad. llrini belind birldirmi yal bldi mzmmtli baxlarn gah Artuun, gah da arpayda uunan Zaurun siftlrind gzidirib dedi: - Sizin ssinizi mn z kupemd eidirm. Tsvvr edin srniinlr nlr kir. Saatdan xbriniz var? Artu ban bulayb qolundak saata baxd. Bir be dqiq qalrd. Zaur birthr zn glib, sakitldi. Durub yerind oturdu. - Day qurban olum bala bizi. Btn gnah grc rabndadr. Bldi glmsnb masann altndak yarmq kanistr baxd. - Baa drm, grc rab dnyann n gzl ikisidir. Amma onu da imyin yeri v thri var. Zaur lini sinsi st qoyub dedi: - Sz veririk day, zmz yax aparacaq. Amma mnim siz bir sualm var. - Buyur olum. - Tiflisd Corc Bu ksi var. - Var olum, dz deyirsn. - 2008-ci ild, Amerikada nvbti prezident sekilrind Bu artq seil bilmyck, nki iki df prezident olub. Bs baqas prezident seilnd, o knin taleyi n olacaq? Ad yen d Corc Bu qalacaq, yoxsa o ky AB-n tz prezidentinin ad verilck? Yal bldi nifrtl bir Zaura baxd, bir Artua. Azndan sd iyi gln iki uan onu dolamas, qoca kiini yamanca qzblndirmidi. - Xahi edirm bir az sakit olun dedi v qapn rparaq getdi. - Sn n yaman eysn Zaur. ndi o qoca, mrur grc shr qdr yata bilmyck Artu dedi v yerin oturub ayaqlarn qabaa uzatd. Bam frlanr. Sn necsn bs?

67

Zaur boynunu xrldadaraq bir siqaret yandrd. Artu ban bulaya-bulaya: - Giclm! styirsn yen sz eidk? - Pox yeyr sz deyr. Mn alt saatlq yoldan tr SV biletini ona gr almam ki, siqareti tamburda kim? Mn burada kmk istyirm. Sonra qapn aralayaram, narahat olma. Sndn bir sz d soruum. Ermnistanda homoseksualla gr madd var? - Niy yoxdu? Ermnistann cinayt mcllsinin 116-c maddsi bs ndir. Dzd, maddnin z var amma he kimi hbs etmirlr, nec d olmasa Avropa urasnn zvyk. i, bu madd oldu olmad, geylr mnasibt bizd dyimyck. Blk iki- nsil sonra. Zaur siqaretin kln yer rpb, sorudu: - Yandrrsan yandr. Sidik iyi vern tamburda kmycksn ki! Artu ban bulayaraq razlad: - Yax, sn deyn olsun. Qaz kamerasna dnck indi bura. siqaretini yandrb sorudu, - Bs Azrbaycanda necdir vziyyt? - Bizd d 113-c madd var. Bu maddy gr il hbs czas almaq olar. Amma grk kiinin cinsi altini bir baqa kiinin anal dliyin soxan yerd tutsunlar. Bu is asan msl deyil. Dzdr, adam ekspertizaya gndr bilrlr, ya da el bdc zorla boynuna qoya bilrlr. Azrbaycanda polis dn insan, Osventsimd yhudilri diri-diri yandrdn da etiraf ed bilr. Hr eyi pul hll elyir mavi olma, n olursan ol - pulunu ver x get. Artu ac-ac glmsyib dedi: - N qdr d oxarq sizinl... - Amma axr vaxtlar Azrbaycanda geylr ox savadlanblar. ILGA 3, BMT, UNESCO, Avropa uras kimi nfuzlu tkilatlara mracitlr yazrlar, ikaytlr nvanlayrlar. ILGA Avropa urasna tzyiqlrini artrr ki, bu qurum Azrbaycanda homoseksuallarn hquqlarn tmin etmk iind aktiv olsun. Artu yar istehzal, yar ciddi sorudu: - Bir kmyi olur bunun? - Yox i, n kmk... Amma Ermnistana baxanda, bizd vziyyt xeyli yaxd. He olmasa orduda ziyyt vermirlr. Artu drin qullab alb, ban bulad v tstn siftindn qovaraq dedi: - N is... Baqalarnn problemlrindn ox dandq deysn. He bilmirik bizim axrmz n olacaq, camaatn drdini kirik. Zaur dz deyirsn deyib, siqaretini arpaynn altna, dmir basaraq sndrd v masann stn qoydu: - Tualet gednd ataram. - Sn dorudan da barbarsan pinti, kri trk. - Kri olsam da, qatar sevirm. - Bs gmini? - mrmd bir df gmiy minmim, Trkmnistana gednd. Uaq idim, indi yadmdan xb. Birc o yadmdadr ki, anam yol boyu qusurdu. Artu da siqaretin ktyn ayaqqabsnn altnda zrk sndrd v masann stn, Zaurun ktynn yanna qoydu. - Mn is balaca olanda byk bir ar dzldib, uzaq lklr umaq istyirdim. Jl Vernin, Dmann romanlarn oxuyub, zm qorxunc macralarn episentrin dm cngavr kimi tsvvr edirdim. - Artu! - Ndir? - Mn sni sevirm. - ... - Mn sni dnyada hr eydn v hr ksdn ox sevirm. Qalxb Artuun yanna oturdu v yanan sallad. Sonra qucaqlayb pd onu, aralanan dodaqlarndan dilini azna sald. lq, rab qoxuyan aznn hrarti onu mst etdi. Artuu uzandrd v kynyinin dymlrini aaraq hamar, tirli bdnini, kiik dym boyda mm gillrini pd. Sonra onu el brk sxd ki, Artu ardan zard. Artu.... Bu adn sanki sehrli qdrti vard. Bu adn sehri il real olan hr ey qeyb oldu bir anda. Bu reallqdan yalnz iki yaarm iri ermni gzlri v hr eyi qorxunu, lzzti, ehtiras v xobxtliyi ks etdirn iniltilr qalmd. Hr ikisinin qvraq bdn hrktlri, yaa susam torpan imdad arlarn xatrladrd.

Beynlxalq Gey v Lesbiyanlar Assosiasiyas.

68

*** Vadid, qzl rng boyanm aaclarn hatsind yerln evin da eyvanndan qrib bir mnzr alr: xfif klyin dycldiyi sldrm qayalar v qayalarn zrind prvaz edn qartal. Qanadlarn btv am bu qartal, el bil dadan dzlmidi. Qayalar is sanki kl-ktr dalarn qaba halda bir-birinin stn ylmasndan ml glmidi. Drd bucaq klind olan evlr uurumun dz dibindn rlt il axan aya baxrd. Bura Grcstann n dilbr gulrindn, liman hrlrindn biri olan Potinin da kndidir. Artula Zaurun qaldqlar evin ii alaqaranlqdr, yer kilimlr dnib v mtkklr dzlb. Onlar rahat mtkklrin zrind uzanb uzaqlara, iki qayann arasndan grnn uca daa baxrdlar. Zaur otann onlara hdiyy etdiyi ndn iki qullab alb, tstn ciyrlrin kdi v siqareti Artua trd. kisinin d gicgah buz kimi soyumudu, rklri tez-tez dynr, sinlrind srinlik hiss edirdilr. Zif klk d nnin qoxusunu trafa yayrd. ki yz metr irlid, knd yolu il siftlrindn grginlik v yorunluq yaan qadnlar v uaqlar keirdilr. llrind torbalar v sbtlr var idi. Onlar ox qiymtli yklrini bir xzin sand kimi llrind brk-brk tutub dayrdlar. Zaur burnunu qayb: - Maraqldr, grsn hardan glirlr? sorudu. Artu kndlilr baxb xyala dald v birdn ban tez-tez bulayb dedi: - Bilirm. Onlar mhariby gedir. - Blk qaydrlar? - N dxli var? Mn gedirlr deyirm, sn is qaydrlar deyirsn. Demli snin mqsdin mniml mbahis etmkdir. Mniml mbahis etmk n sediyin vaxt v yer ox mnaszdr. mumiyytl niy mbahis etmlisn ax? Zaur dyn hiss edib dyal xfifc dizlrin doru kdi. Bir mddt sssiz v xobxt halda uzanb kndlilr baxd. Skutu pozan Artu oldu: - Biz bura niy gldik Zaur? - Sn ox danrsan, amma yen d sualna cavab vercym. Mnim mqsdim sninl mbahis etmk deyil, bura da ona gr glmmiik. Sn bura niy glmiik sualn vernd, mqsdin mn sz atmaq, mni sancmaq idi. Guya mn sni bura gtirmim ki, sninl mbahis edim. Halbuki mnim mqsdim bu deyil. Sninl mbahis etmk istsydim Tiflisd edrdim, daha Potiy niy glirdik? Biz bura bax belc uzanb, kndlilr baxmaa glmiik. Artu yerdki kulyokdan bir banan gtrb soydu v itahla eynmy balad. Zaur danr, dandqca da ss tonu aa drd. Artu banan yeyib qurtaranda, onun ssi artq eidilmirdi. Zaurun iri alm gzlrind boluq vard v bu gzlr uzaqlara, ox uzaqlara dikilmidi. Artu banan qabn pncrdn hyt vzldatd v ikincisini soydu. - Zaur hesab edirm ki, sn banan yesn uzaqda grmk istdiyin hr ndirs, daha yax grrsn. Banan insann grm qabiliyytini qvvtlndirir. Ona gr btn peymbrlr banan yeyrdilr. Zaur gyd szn v heykl kimi donub qalan qartal gzlri il gstrib dz, monoton ssi il sorudu: - Qartallar da banan yeyir? - Qartaln ii gc yoxdur banan yesin? - Bs onda n n onlar da ox yax grrlr? Uzaqdan nqt boyda sian grb stn yrlar. Artu banan Zaurun yaraq azna uzatd. Zaur meyvdn bir dilm alb ar-ar eyndi. Bir yandan da mlahizlrin davam edirdi: - Sn mnim sualma cavab vermdin, amma mnim yadmdadr ki, mn sn bir sual verdim. Qartallar banan yediklri n, bel yax grrlr uza? Artu da qartala baxb dedi: - Ola bilsin ki, yeyirlr. Afrikadak qartallar yz faiz yeyir. - Niy? - Afrikada banandan baqa he n yoxdur ax. Zaur vhi kimi glmy balad. Az alm, nsi grilmi, rngi is qzarmd. Bir yandan da sa li il sinsini ovudururdu. Knardan baxan onun ok keirdiyini, ya da iflic olduunu dn bilrdi. Txminn yarm dqiqy yaxn bir mddt bu vziyytdc donub qald. Handan-hana zn glib qrq-qrq xa-xa-xalarla gld. Sonra qfildn susub dedi: - Ermnilr d banan yeyir. Artu etiraz etmdi:

69

- Bli, yeyirlr. - Ona gr d qartal kimi uzaqgrndilr. Bu mlahiz Artuun xouna gldi: - Ermnilr qartal dediyin n ox sa ol zizim. - Xeyr, qartal zad demirm ermnilr. Uzaqgrn deyirm. Sizin xalq uzaqgrn deyilmi? - Bli, uzaqgrndir. Hardan bildin? Zaur bir daha rkdn glb dedi: - Ermnilr o qdr uzaqgrn xalqdr ki, Bakdan da oldular, Qaraba da adam kimi zlrininki ed bilmdilr. N n bel oldu? Acgzlkdn. Qaraba shbti olmasayd, indi Baknn n gzl yerlrind yaayr, neft biznesini idar edirdilr. Artu laqeyd ifad il banandan bir dilk d alb dedi: - Mn n var, kim n itirib? Mn neft lazm deyil. Mn Bak da lazm deyil. Mn Yerevan da lazm deyil. Bu gyd szn qartal da lazm deyil. Zaur qalxb oturdu v qollarn aaraq onlar sdir-sdir qqrd: - Bs sn n lazmd? Artu da oturdu v yarmq banan silkly-silkly ucadan dedi: - Sn! Mn sn lazmsan! - Mn cansz ya zadam sn lazm olum? Mn sorumadm ki, sn kim lazmdr? Mn sorudum sn n lazmdr! Mgr mn n sualnn cavab ola bilrm? Sn demk istyirsn ki, mn insan deyilm!? Artu cavab vermk yerin, Zaurun isti nfsini duyacaq qdr ona yaxnlad, parlayan gzlrinin iin baxd. Sonra onu qucaqlad v Artua el gldi ki, onu mrnd ilk df idi ki, barna basrd. Zaurun zlli bdni, yumaq v tirli drisi var idi, dodaqlar arasndan grnn dilri is a mirvari dnlri kimi parlayrd. Zaur teztez gzlrini qrpd. Onun uzun v zrif kirpiklri Artuun yanama dyirdi, aqressiyas bir anda yox olmu v gzlrind nvazi dolu bir bax yaranmd. nsini ovucunun iin alb ban qaldrd. Yumaq siftin, nmli susam dodaqlarna v yar bal kirpiklrinin ardndak xlyal gzlrin baxd. - Sn olmasaydn Zaur, grsn yaaman bir mnas qalardm? *** Artu tavadan qayana gtrb boqablara qoya-qoya: - Shr SMS yazb ki, gn ortadan sonra ordayam, dedi v qfdann altn sndrb mtbxin qapsna yaxnlad, - Eidirsn? Yer splnmi mtkklri sliq il divarlara sykyn Zaur, arxaya baxmadan sorudu: - Manla glirlr? - lbtt, o boyda adam avtobusda gtirsi deyil ha. Zaur llrini yana aralayb dedi: - Glirlr xo glirlr. - Bsdir yastqlarla oynadn, gl mn kmk el. Zaur axrnc mtkkni d yerin qoyduqdan v srm xaln dzltdikdn sonra mtbx kedi. ota SMS-i shr saat skkiz ilmi yazm v txminn saat bird Potid olacaqlarn xbr vermidi. Hr ey qabaqcadan, hl Potiy yola dmzdn vvl Tiflisd danlm v razladrlmd. ota, ondan kmk istyn gnclrin ln plann eidnd bir az asa da, zn o dqiq l alm v kmk etmy sz vermidi. Tiflis vazalndak kafed ota, zn gnclr tutaraq str heteroseksual, istrs d homoseksual mhbbt - hyata qar ilniln n gzl, n irin gnahdr demidi. Mndn bu gnaha rik olmam istyirsiniz. Siz yox dey bilmrm. Hqiqtn d bu gnahla barman, onu mnimsmyin - ondan qorxmaqdan, qamaqdan qat-qat rfli olduunu baa drm. Bu gnahn stn hcumla getmk, onu mlub etmk v saf sevgini bdildirmk lazmdr. Mhbbti inkar hr eydn nc zn qar haqszlq, hrmtsizlik v xyantdir. Bu gn ota, szn tutaraq, Grcstann birinci ledisi Sandra Rulovsun yaxn v etibarl adam, bir nv mnvi atas hollandal kei Klaas Xendrikse il birlikd Potiy glirdi. Glirdi ki, illr uzunu ac kn, ayrln dzlmz sancsn qlblrind duyan v mhariby rmn grmk midini bir an olsun itirmyn, ruhdan dmyn v slind evli olub olmamaa bir o qdr d hmiyyt vermyn, lakin bunu etmk mmkndrs, frsti ldn buraxmaq istmyn Artula Zaurun xahiini yerin yetirsin. Latent homoseksuallarn mskni olan Cnubi Qafqazda bu nikah, ilk gey nikah olacaqd. Bu nikah gnclr hava, su kimi lazm idi. Bunu Tiflisd grdkdn gn sonra baa dmdlr. Bu alasmaz addm atmaqla, blk d onlar nikahlarnn qyld gn, 18 Noyabr ninki Cnubi Qafqazda, htta btn dnyada

70

homoseksuallarn lamtdar tarixin, geylrin Valentin bayramna, daha dorusu Klaas Xendrikse gnn evirirdilr. Artu tndir ryini qayanaa batraraq sorudu: - Azrbaycanda he evlnmy chd ednlr olub? Zaur ayndak kri qardra-qardra: - Mn biln ancaq bir dn ctlk olub dedi. Verdiyi suala slind msbt cavab gzlmyn Artu, gzlrini maraqla brldib sorudu: - N danrsan? Tanyrdn onlar? - Yox i, mn onlar hardan tanya bilrm? kisi d neft sektorunda, BP-d ilyirlr. Mtbuat onlar bard xeyli yazd. Adlar Eldar v Mansurdur. Artq ne ildir evli ctlk kimi, bir evd yaayrlar. Evlnmk mraciti il khn Oktyabr, indiki Yasamal rayonunun VVAQ-na mracit etmidilr. - VVAQ onlara n cavab verdi? - lbtt rdd cavab. ndi d Azrbaycandak btn mhkm instansiyalarndan keib, sonda Avropa mhkmsin z tutmaq istyirlr. - ox maraqldr... - Artu pncrdn kknar budann stnd oynayan srlr baxb, gzlri yol kk: - Bunun bir xeyri olacaq grsn? sorudu. - Avropa mhkmsi blk d onlarn lehin qrar verdi. Bu vaxta qdr Avropa mhkmsi bel bir i baxmayb v baxaca tqdird mnim fikirldiyim ola bilr. Bel olan halda da Azrbaycan bu qrarla hesablamaa mcbur olacaq. Artu kks trd: - Grrsn? Yen d Azrbaycan! Ermnistanda homoseksual evlilik shbtini dil gtirsn, o dqiq sni tpikly-tpikly gbrdrlr. Lnt glmi lk! z d adn xristian qoyub! Zaur gld: - Yax, sbilm. Qafqaz el Qafqazdr n xristian, n mslman? Bu qrlm xalqlarn he biri adam deyil, olmayacaq da. 4 Man idar edn Dodiko, sevgililrin qald knd evini asanlqla tapd. Saat ikinin yars olard. Zaurla Artu hytd gziir, siqaret kirdilr. - Dodiko da glib dedi Zaur Artua gz vuraraq. Ky xb man qarladlar. Zaur arxa qapn aaraq, Klaasla bal beynind yaratd obrazn ksin saqqalsz, 40-45 yalarnda, bir az iman keiin mandan dmsin kmk eldi. Keiin salarnn yars tklm, geni aln bir az da bymd. - Mhtrm Kei xo glmisiniz. Artu kdiyi siqareti yer atb tapdalad v sra il ota v Dodikonu qucaqlad. Kei Klaas il d grd. - Evi tapmaq tin olmad ki? Zaur otadan sorudu. - Tez-tez bu kndd dincln adam n, tin n ola bilr? ota v Dodiko Zaurla da qucaqlab grdlr. Artu qabaa kerk hyt girdi v li il qonaqlar ev dvt etdi: - Buyurun, buyurun. Bei d ev girib gdkclrini v ayaqqablarn xartdlar. Qonaqlar kreslo v divann olmad otaqda dmd, mtkklr stnd oturdular. ndiy qdr azn amayan, yalnz glmsmkl kifaytlnn kei Klaas, li il xalan sallad, mmnunluqla ban bulad. Grnr xalan bynmidi. Artu drhal mtbx gedib aydann altn yandrd, fincanlar dolabdan xardb nlbkilr dzd v hycanla yannda vurnuxan Zaurun zn baxmadan dedi: - Ndi? Yer tapa bilmirsn zn? - Mn hr gn evlnmirm Artu. z d kii il. Ona gr d hycanl olmamda qrib he n yoxdu. Kei otaqdak xalann keyfiyytindn raz qald. Artu Zaurun son cmlsini qulaq ardna vuraraq sorudu: - Qonaqlar n icklr ay, qhv? Blk yrnsn? - Ehtiyac yoxdur, lbtt qhv icklr. Trk qhvsi. Artu dodaq ucu glmsnb Zaura gz vurdu: - Trk yox, ermni qhvsi. Qdim ermni qhvsi.

71

- Yax, yax. Qdim ermni qhvsi olsun. Di tez ol deyib, otaa qaytd. Kei Klaas indi d divarlardan aslm knd mnzrlrin maraqla baxr, otan tavanndan tutmu dmdki dkclr qdr, hr ey gz gzdirirdi. Zaur otann yanna yaxnlab astaca dedi: - N yax Dodiko da glib. ota sxla-sxla glmsdi: - ki nfr ahid olmaldr ax. Zaur li il alnna ynglc bir apalaq vurdu: - Dorudan ha! Mn bunu he fikirlmmidim. Dodiko gln gzlri il gah Zaura, gah otaya baxb: - Sn yaddan xarsan da, bizim yadmzdadr. Kei Klaas da ahidlrsiz nikahn mmkn olmayacan demidi. Klaas Xendrikse shbtin onun haqda getdiyi anlayb gnclr baxd. Parldayan gzlrind sual oxunurdu. ota ingilis dilind ona dedi: - Zaura, ahidlik mslsinin n qdr vacib olduunu deyirdim. Kei tez-tez ban bulayb dedi: - Bli, olduqca vacibdir. ahidlr olmadan Tanrnn drgahnda nikah qbul olunmaz. Hm d ki, evlnnlrdn biri mslmandr. slamda is iki ahid frzdir. Zaur keiin onlar doladn fikirlib, bh il gzlrin baxd, zarafat edib-etmdiyini anlamaa ald. Amma keiin gzlri ona he n demdi. O sadc sorudu: - Bu evd kiraydsiz? - Bli mhtrm kei. Kei dqiqldirdi: - Ney gtrmsnz? Zaur otaya v Dodikoya qsa nzr saldqdan sonra, bir az da sxla-sxla dedi: - Gn lli lariy. Kei dodaqlarn bzb ban yelldi: - la. ox gzl. Artu lind mcmi il otaa girib, qhvlri qonaqlarn qabana dzmy balayanda, Zaur sevgilisin kmk elmy balad. Hamya qhvlri atandan sonra, Artu mtbx qaytmaq istyirdi ki, kei Klaas onu bilyindn tutdu: - Otur olum. Sn d otur deyrk, Klaas Zaura mracit etdi. kisi d oturub gzlrini keiin saqqalsz, aappaq v nurlu siftin zilldilr. - nsan sadti baqa yerd yox, sevdiyi insanda axtarmaldr. Bu n ali hqiqtdir. Evlnmy qrar verdiyinizi dostum otadan eitdim. Dorusu bu mn ox qrib gldi ermni il azrbaycanl homoseksuallarn evln bilcyi ehtimal bard he vaxt dnmmim. Amma madam ki, bel bir qrar vermisiniz, sizi yalnz tbrik ed bilrm. Qhvsindn bir udum iib davam eldi: - Bu gn qdr iyirmiy yaxn homoseksual nikah, sayn-hesabn unutduum qdr d natural nikah qymam. Etiraf edim ki, ilk dfdir zm bu qdr rahat, srbst v azad hiss edirm. Sizin nikahnz mnim kei hyatmda n lamtdar hadisy, n mbark izdivaca evrilck. Sizi bir daha tbrik edir, uzun mr, can sal arzulayram. Lakin nikah qylmadan vvl, siz evlilikl bal bzi mslhtlrim d olacaq oullarm. Kei yerini rahlayb, qhvsindn bir iim d ald v dz, monoton ssi il danmaa balad: - Kiik v ya byk qsurlarnza gr bir-birinizi tnqid etmyin. Shvsiz insan olmaz, balama bacarn. Mbahis edrkn kemid ba vernlri bytmyin, ikinizi d narahat edn Qaraba mnaqisindn danmayn. Bir-birinizin yol verdiyi xrda-para qsurlara gz yumun. Unutmayn ki, evliliyinizi sevgi v yoldalq zrind qurduqda bdi sadt nail ola bilrsiniz. He bir anlalmazln uzunmddtli olmasna yol vermyin. Qsa bir vaxtda mslni yaxlqla bitirin. dealist olmayn. Gzt getmy aln v qar trfdn mcz gzlmyin. Hr vasit il bir-biriniz sevginizi ifad edin. tinliklr tslim olmayn. Hyata midl baxn. znz hmi glsn. znz n arzuladqlarnz hyat yoldanz n d istyin. znz dndynz qdr onu da dnn. Kemid yaadnz problemlri v ya glckdki qaylarnz bu gn damayn. Nikahn mqdds bir ittifaq v Tanrya verilmi sz olduunu hr iki trf bilmlidir. Buna gr d atacanz addm sizi myus etmmlidir. Yz lb, bir biin. Yaxn qohumlarnzn, qonularnzn, dostlarnzn v xalqlarnzn evliliyiniz mdaxil etmsin imkan vermyin. z problemlrinizi mmkn qdr znz hll etmy aln. Hyat yoldanzda grdynz qsurlar dzltmy tlsmyin. Bzi qsurlarn dzlmsi n zamana ehtiyac var. Kiik qsurlar bytmyin. Ail hyatnn tinliklrini v msuliyytini drk etmli v

72

znz inanaraq bu hdliyi z zriniz gtrmlisiniz. Anlalmazlqlardan v mbahislrdn mmkn qdr uzaq olun. Zaurla Artu baxb glmsdilr. Bu gn kimi onlar, keiin mslhtlrin artqlamas il ml etmidilr. Amma yen d bu nsihtlri eitmk, dzgn yolda olduqlarna dair onlarda minlik yaradrd. Artu keiin mlayim siftin ehtiramla baxaraq dedi: - Mhtrm kei, bizim eqimiz yasaq eqdir. Cmiyytlrimiz dmn, xalqlarmz qanl-baqldr. Bizdn biri qz da olsa idi, izdivacmza izn verilmzdi. Demk istdiyim odur ki, homoseksual olmamz he nyi dyidirmir, htta vziyyti daha da tinldirir. Biz blk d mr boyu bu nikah gizltmy mcbur olacaq. Ona gr d... Sizdn bir ey sorumaq istyirm. - Buyur soru olum. stdiyin sual ver bilrsn. Artu Zaura baxd. Gzlrind trddd oxunurdu. Sanki sevgilisindn mdd umurmu kimi, boynunu bkd. Zaur onun tinlik kdiyini anlayb, sual z verdi: - Mhtrm kei, bizi bir sual maraqlandrr. Bizim nikahmz gizli kild qylan ilk homoseksual nikahdr ya yox? Kei vvlc fikr getdi. nsini xeyli ovduqdan sonra, birdn-bir hanssa qrara glibmi kimi ikisin d qtiyytl baxd v dedi: - Bli. n azndan mnim tcrbmd olmayb, baqalarndan da eitmmim. Avropada bel bir problem yoxdur, ona gr d geylr evlnnd bunu he kimdn gizltmy ehtiyac duymurlar. Mn ilk dfdir ki, gizli qaydada homoseksual nikah qyram. Sanki cinayt mli trdirm. Halbuki sizin d, mnim d grdymz i, n mqdds mldir. ota keiin dediklrini Dodikoya trcm edir, Dodiko is ban yelly-yelly otaya qulaq asr, arada-bir tbssm v fqtl Zaurla Artua baxrd. Zaurla Artu da bu cavabdan sevinck olmudular. Zaur zn saxlaya bilmyib, keiin szn ksdi v bir nfs dedi: - Onda demk olarm ki, bizim nikahmzn qyld gn bir nv geylrin Valentin gnn evril bilr? Kei vvlc ad. Zaurdan bel bir sual gzlmdiyi n, bilmdi n cavab versin. lini sinsin gtrrk yaxasndan xa xartd, sallamaa balad. Bir yandan da el hey dnrd. Bir dqiqy yaxn otaqda sssizlik oldu. He ks yaranm skutu pozmaa csart etmirdi. Nhayt Klaas nsini yuxar qaldraraq miz oxuyurmu kimi, danmaa balad. - Siz Valentin gnn yada saldnz... slind mqayis aparsaq shv etmi olmarq. Bildiyiniz kimi, heteroseksual sevgililr n sevgililr gnnn balanc tarixi, qdim Roma imperatorluuna qdr uzanr. Qdim Romada 14 fevral gn btn Roma xalq n nmli bir gn idi. nki bu gnd Roma tanrlarnn kralias olan Junoya duyulan hrmtdn dolay ttil olard. Juno hm d Roma xalq trfindn qadnlq v evlilik tanrs olaraq da bilinirdi. 15 mart tarixind is Luperkalia bayram balayrd. Bu bayram, xalqn gnclri n ox hmiyytli idi. Gnc olann hans qza qismt olaca Luperkalia bayramnda blli olurdu. Romal gnc qzlar adlarn kiik bir kaza yazb bir qabn irisin atrdlar. Olanlar is oradan adlardan birini gtrrdilr. Bellikl d bu bayram, ad kazda yazlan qzla birg keirrdilr. Birln gnclrdn oxu, bayramdan sonra ail qurardlar. Roma imperatoru 2-ci Kladius zalm bir hkmdar idi. Ordusunda savaacaq sgr tapmaq onun n n byk problem evrilmidi. mperatora gr, buna sbb romal kiilrin sevdiklrini v aillrini trk etmk istmmlri idi. Buna gr d, o, Romadak btn evliliklri qadaan etdi. Valentin d o zaman Romada yaayan bir rahib idi. z kimi bir rahib olan Marius il birlikd, imperatorun qadaasna baxmayaraq, gnclri evlndirmy gizlic davam edirdilr. Bir mddt sonra imperatora bu xbr glib atr. Gnclri evlndirdiyin gr Valentin hbs edilir v sonra ldrlr. Miladdan sonra 269-cu il 14 fevralnda Valentinin dfni olur. Bu gn, 18 noyabr da sizin gizli kild nikahnzn qyld gndr. Onda bel xr ki... - Keii glmk tutdu. Otaqdaklar da glmy baladlar. Birdn Klaasn sifti ciddildi, drindn nfs ald v dedi Onda bel xr ki, 18 noyabr dnya geylri arasnda mqdds Klaas gn kimi qeyd olunmaldr? Ax bunun n mni grk edam etsinlr. Siz bunumu demk istyirsiniz? Otaqdaklar rkdn glmy baladlar. Klaas da onlara qoulub qaqqlt il glrd. Artu llrini aralayb sorudu: - Bs siz bel bir gnn tsis edilmsini mmkn hesab edirsinizmi? Klaas zn ola da bilr mnasna gln bir ifad qatd v boynunu saa ydi. Gah Artua, gah Zaura baxaraq dedi: - Amma buna biz yox, tarix v insanlar qrar verck. ndi is vaxt itirmdn, nikahmza balayaq. Ham vvl bir-birin baxd. ota keiin dediyini Dodikoya trcm etdi. Artu is minlikl dedi:

73

- Biz hazrq mhtrm kei. Balaya bilrsiniz. Artu, Zaur, ota v Dodiko ayaa qalxdlar. Zaur lini kei uzadaraq, onun da durmasna kmk eldi. Kei yaxasndan aslm xa df pb gzlrinin stn qoydu, cibindn xartd incili aaraq, ucadan bir ne ay oxudu v yana dayanm Zaurla Artuun qarsna kerk vvlc Artudan sorudu. - Adnz ndir? - Artu Saroyan. - Dininiz? - Etnik mnada Qriqoryanam. Amma zm dindar hesab elmirm. - Baa drm, siz monofizitsiniz. Allah siz hidayt versin, haqqn yoluna ksin. Siz bu cnabla evlnmk istdiyinizdn minsiniz? - Bli, son drc minm. Kei zn Zaura tutdu: - Bs sizin adnz ndir? - Zaur Clilov. - Dininiz? - Etnik mnada mslmanam. Amma zm ateist hesab edirm. - Allah sizi doru yola istiqamtlndirib, qlbiniz iman sasn. Haqqn yoluna glmy tlsin. Artu Saroyanla evlnmk istdiyinizdn minsiniz? - Bli. - ahidlrin hzurunda hr ikiniz sualm var - ar gnd, xobxt gnd, xstlikd v salamlqda, ln qdr bir-biriniz dayaq olmaa, bir-birinizi sevmy sz verirsinizmi? Zaurla Artu bir azdan Bli dedilr. - Onda sizi... sizi evli elan edirm. Bir-birinizi p bilrsiniz. Ctlk bir anla trddd ets d, Artu tez zn toplad, ban qaldrb qtiyytl Zaurun dodaqlarna yapd. *** Nikah mrasimindn sonra, kei Klaas daha yarm saat oturdu, gnclrl ordan-burdan shbt eldi. Nvbti qhvlr d iilndn sonra, Klaas tcili olaraq Tiflis qaytmal olduunu, sabah birinci ledi Sandra Rulovsla birlikd Barjomid yeni tikilmi uaq evinin alnda itirak edcyini bildirrk zr istdi v ayaa qalxd. - Bu gn Sandra xanmla sabahk tdbir bard sonuncu iclas keirmliyik. Proqrama axrnc trixlri lav etmk lazmdr. Zaur zn saxlaya bilmyib sorudu: - Borjomid alan uaq evi, dini tmayll olacaq? Klaas istehza il glmsnb dedi: - Tutaq ki, dini olacaq. Dinimizin uaqlara tbli edilmsind pis n var ki? Zaur verdiyi suala peman olaraq dodaqlarn bzb, zn yazq ifad verdi: - lbtt pis he n yoxdur. ota li il keii qapya dvt edrk buyurun dedi v qnaq dolu gzlrl Zauru szb ban bulad. Ham hyt xandan sonra, ota qabaqda gedn keiin yanndan ayrlaraq Zaura yaxnlad. - Mobil telefonunu sndrmsn? - Sndrmm, ndir ki? - Akif Ta zng vurmudu mn. Sni soruurdu. Nigaran qalb. Sn ona Potid olduunu demisn? Zaur otann dediklrin laqeydc qulaq asrd. - Xeyr. - Nahaq yer. Mn d dedim ki, harada olduunu bilmirm. Dnndn telefonun cavab vermir, ola bilsin baqa hr gedib. Odur ki, onunla znglsn yalanmn st almasn. - Narahat olma. Dodiko arxa qapn ab keii gzlyirdi. Klaas Artu v Zaurla bir-bir grd, onlarla qucaqlad. - Tanrnn izni il bir daha grmyi mid edirm vladlarm. Mn siz sadt dolu hyat, xalqlarnza is slh hazrlayram. Sizin kimi slh gyrinlrin malik Azrbaycan v Ermnistan, bir dflik mharibdn, dmnilikdn l kmli v qarda kimi yaamaa balamaldrlar. Sa olun! - Yolunuz aq olsun mhtrm kei dedi Artu v Klaasn lini sxd. Zaur da lini ona uzadaraq: - Sizinl tan olmama ox adam. Hr ey n tkkr edirm.

74

Zaurla Artu grclrl d grndn sonra, mann qaplar baland v Nissan Sunny yerindn srtl gtrlrk, Tiflisin yolunu tutdu. - Bu i d belc bitdi dedi Artu, kdrli gzlrl mann ardndan baxaraq. Hyat yoldann myus siftin profildn baxan Zauru glmk tutdu: - He n bitmyib. Hr ey el yenic balayr. Biz artq evli ctlyk. Artu gzn yoldan ayrb Zauru birinci dfdir grrm kimi, qrib-qrib ona baxd. - Dz deyirsn. Amma birc onu bilmirik ki, r kimdir, arvad kim? - Bu kateqoriyalar biz aid deyil Artu, odur ki, beynini bu cr lazmsz fikirlrl yorma. Kek iri deyrk, Artuun qolundan tutdu. my baladm. *** - Artu, yadna dr mktbin hytindki idman meydanas? Ndn nc qullab alan Artu, meyxo gzlrini knd evlrinin damlarndan ayrmadan mrldand: - H. Ndi ki? Zaur nni onun lindn alaraq, tstn yan il ciyrlrin smrd v ynglc skrb gzlrini yumdu: - n tini dolanbac yarmevrli nrdivan idi. Onun pilllrindn yaparaq, asl vziyytd vvlindn sonuna qdr irlilmkd hr zaman tinlik krdim. Bzn gcm atmayanda sn qollarmdan, ayaqlarmdan yapb, tkan verrk qar trf dartardn mni, sona ata bilim dey. Mnim is bilklrimd gcm tknrdi, llrim boalard. Bir df crt edib yaryadk, myyn hndrly qdr qalxa bilmidim. Amma aa baxdqda yumaq torpaq olduu halda bel yxlacamdan qorxaraq daha davam etmdim v sn mni pilllrdn aa endirdin. Artu nmli gzlri il Zaura tri nzr salb, tzdn knd evlrinin damlarna baxaraq sorudu: - ndi niy bunlar xatrlayrsan ax? Mn zab vermk n? - Sn niy zab vermliym ax! Ona gr yada saldm ki, hmn nrdivanlar dyimyib, daha tinlri il vz olunub. Dolanbac, labirintli hyat nrdivanlar il... Bu nrdivanlar, idman nrdivanlarndan frqlidir. Amma yen d pilllrdn yaparkn bilklrim ardr, yen gcm tknir. Yen tin olur, yuxardan aa baxmaa ehtiyat edirm. nki, artq hmn aan yumaq torpaq deyil, uurum v qara drinlik vz edir. tin v ar olsa da pilllri irlilmy davam etmli oluram, ks halda qaranlq uuruma yuvarlanmaq var. Hrdn yorularkn buraxmaq istyirm pilllri, deyirm - daha bsdir. Olmur ndns... Bu labirintin sonu bilinmir Artu... Sonu bilinmir... Artu sbi halda ndn son qullab gtrb klqabnda sndrd: - Sn yen baladn? Yen qorxu, glckdn narahatlq, bir-birimizi itirmk thlksi... Hr ey bizim limizd deyilmi? Sn ndn qorxursan? - Shrlr sn mn sabahn xeyir deyirsn, axamsa gecn xeyr qalsn. Bu iki cml arasnda is o qdr danrq ki... Niy doymuruq bir-birimizdn? stmirm btn bunlar bir gn qurtarsn. Mn bundan qorxuram. - Qorxmaq lazm deyil Zaur. tn illrin yadigar kimi zab-ziyytl, kdrl dolu ziz, dyrli xatirlrimiz var. Onlara nzr yetirdikc dnrm, n yax ki, vaxtnda bunlar yaamq. Acn dadmasan irinin qiymtini bil bilmzsn. Bu beldir. Ayrlqdan qorxmaq lazm deyil. Sevginin ucuzlamamas, dadnn damaqda qalmas namin bzn ayrlqlar olmaldr. Gzlri dolan Zaur Artuun heykltran lindn xm kimi mhtm profilin baxb, ssi titryrk sorudu: - Sn zn dediklrin inanrsan? - nanram Zaur. Sn d bilirsn ki, bundan sonrak ayrlmz ox qsa olacaq. Biz artq bir-birimizi tapmq. Biz artq bir ailyik htta. Sn Bakda, mn Yerevanda ilrimizi yoluna qoyandan sonra, haradasa nc bir lkd yaaya bilrik. Lap el burada, Grcstanda. *** Kdrli v nli, sevimlrl, gz yalar v gllrl dolu gn daha gerid qalmd. Hyat gzl idi v gnclrd yaamaq hvsi yaranmd. Kndin klrindn kend, bazar-dkana gednd insanlara baxb glmsyirdilr. nsanlar da onlara baxb tbssml cavab verirdilr. Ham xobxt grnrd. Zaur da, Artu da zlrini misilsiz drcd yax hiss edirdilr. Htta btn mrlrini burada, bu dilbr gud keirmy raz idilr. Zaur telefonunu amd v Bakdan arabir Akif Ta zng vururdu. - Hl glmirsn?

75

- Yox, burda ox rahatam. Bzi ilrim d var. - Ax snin Potid n iin ola bilr? Yoxsa kims aiq olmusan ay xatakar? - El d demk olar. - Vay vay vay. Bel de, biz d bilk d. Grc qzd? Zaur ermni xalq mahnsn zmzm ed-ed mtbxd qurdalanan Artua tri nzr salb glmsnd. - Xeyr, grc qz deyil. - Bs kimdi? - Akif, bunlar Bakda dansaq olar? - Yax, yax. N vaxt glirsn? Hr ey bir yana, amma ilrimiz tklb qalb ax. Norve sfirliyindn zng vurmudular, layihmizi qbul edirlr. Zaur ayaa qalxb otaqda var-gl etmy balad: - Bax bu ox la xbrdi. Yqin ki, gn sonra Bakda olaram dedi v bir daha dnb mtbx baxd. Artu kafa syknib siqaret kir, ifadsiz siftl Zaura qulaq asrd. Zaur gzn ondan ayrmadan, bir d tkrarlad bli, gn sonra Bakdayam. Telefonu sndrb pncr knarna qoydu, kd oynayan uaqlara baxd v kks trb zn tzdn Artua evirdi. - Demli gn sonra Bakdasan? Zaur alnn ova-ova: - Azrbaycan dilini tsvvr etdiyimdn d yax bilirsnmi dedi. - Shbti dyidirm. Dorudan gedirsn? - Bir gn onsuz da ikimiz d getmliyik, ya yox? Sn zn demmidin, qsa ayrlq olacaq? Bunu gecikdirmyin n mnas var? Bakda ilrim yarmq qalb. ndic Akif dedi ki, Norve sfirliyindn bir layihmiz keib. Onunla mul olmalyam. Sn d get evin-eiyin, ilrini gr. N zaman istsk gr bilcyik onsuz da. Artu ban bulaya-bulaya otaa kedi. - slind dz deyirsn. Bilmirm snin szlrin mni niy bu qdr zmdn xard. Adic elektron potumu bir hftdi yoxlamram. Yz dn mktub glib yqin. Bu kndd adam n qdr qala bilr? Zaur ona doru iki addm atb yanaqlarn sallad. - Nmiz d qurtarb. - Bli, nmiz d qurtarb. Grk otadan istyydik. Zaur lini Artuun yanandan kib mtbx girdi v qdhlr rab sz-sz dedi: - otann biz borcu zad var? Bir df iki qutu aldq bsdir d. z d ne gndr vhi kimi kirik. Sabah gnorta Tiflis yola drk. Etirazn yoxdu? - Yox... Bu ayrlq gecsini unudulumaz etmy sz verirsns, etiraz etmirm. lind qdhlrl otaa qaydan Zaur: - Bizim hans sevimmiz unudulmaz olmayb ki, bu da unudulmaz olmasn dedi v qdhi Artua uzatd k iki badan xarab avantristin salna! *** Tiflis he bu qdr boz olmamd. rtma vursan partlayb yer zn suya qrq etmy hazr qapqara buludlar hr hcum kmk n fqd hazr vziyytd gzlyirdilr. Klk xfif ss d, hava buzlu olduundan adamn nfsi ksilirdi. Q artq zn mlli-bal hiss etdirirdi. Dklk kimi xmasayd, Zaur tbitin bel onlarn ayrlna hznlndiyini deyrdi. Alna gln fikr gr z-zn gld. Artu onun srn dodaqlarn grb sorudu: - N oldu, n glrsn? - ndi biz sninl sevgili kimi yox, evli insanlar kimi ayrlrq. Mn Tiflisd hyat yoldam qoyub gedirm. - Biz nec evliyik ki, barmaqlarmzda zklr yoxdu? Zaur onun ciddi olub-olmadn anlamaqdan tr diqqtl zn baxd. Artuun da glmsdiyini grb, z d gld. - Bu dnyada evli olduumuzu bizdn baqa nfr bilir. - ota il Dodikoya gvnirsn? Zaur iyinlrini kdi: - Hr halda zlri d kii cinsin qar laqeyd deyillr. Bel olan halda, bizi ifa etmlri n qdr mntiqlidir? Onlar Alan Osetin restorannda oturmudular. Zaurun qatar 20.35-d Bakya hrkt etmli idi. Artu is ertsi gn shr tezdn Yerevana rahat, konfortlu avtobusla getmy qrar vermidi. Yni bir gec Tiflisd tk qalacaqd.

76

- otaya zng vurmamaqla dz hrkt etdiyini dnrsn? Artu Zaurun boqabna xaapuri tiksini qoyaqoya sorudu. Zaur li il ona ngl olmaa ald. - ox qoyma, o qdr d ac deyilm. Xeyr, dzgn elmirm. Amma onu indi, bu saat grmk istmzdim. Sndn baqa he kimi grmk, danmaq istmirm. - Sni baa drm... - Mn qatara minndn sonra zng vurub mnim admdan zrxahlq edrsn. stsniz bu gn gr d bilrsiniz. Zaur bunu deyib yoxlayc nzrlrl Artua baxd. - Ndi, olmaya mni snayrsan? Onunla grmk istyib-istmdiyimi mndn aq sorua bilrdin. - Sni qsqandm dnrsn? - Dnmrm, bundan minm. Artu gld v Zaura azn amaa frst vermdn lav eldi: - Amma mni qsqanman xouma glir. Xeyr, arxayn ola bilrsn o grcyl yatmaq fikrim yoxdu. mumiyytl sndn baqasna aid olmayacaam. He vaxt. Zaur xaapuridn balaca bir tik ksib eynmy balad. - Bundan bhm yoxdu Artu. - N is... Deysn biz adam kimi ayrlma da bacarmrq. Qatarn bir saat sonra yola dr. Ned qalxaq? - Yarm saat da oturaq, xahi edirm. - Oturaq deyirsn oturaq da. Mn sn gr narahatam. Zaur drindn kks trb siqaret yandrd. sbi v grgin grnrd. trafna bir ne df gz gzdirdi, el bil kimis axtarrd. - N olub sn? Artu sorudu v bir az qabaa yildi. - Qatarn hrkt vaxt yaxnladqca, baa drm ki, adam kimi vidalama da bacarmram. Duyularmn qarsna ke bilmirm. Xudahafiz demk, ox ar glir mn... Sndn bir xahiim olacaq Artu. - Eidirm sni. - Mniml vazala glm. - ... - Mni baa dmlisn Artu. Qatarn dalnca l yellyn aiq obrazlarndan zhlm gedir. Gl sninl burada, restoranda ayrlaq... Artu tinlikl d olsa: - Sni baa drm dedi. Nec istyirsn el olsun.

77

SOMNAMBULA

78

sayi-Mrym hqin he qrarm qalmad, Didmi giryan edrsn, barm qan ermni. 1 Kuped Zaurdan baqa Bakya iki qadn v bir ixtiyar kii d gedirdi. d azrbaycanl idi. Saat on ikiy qalsa da, he kim yatmaq bard fikirlmirdi. kinci mrtbdki yerind uzanan Zaur Tiflisd yarmq qoyduu Platonovun Can romann qald yerdn oxumaa balam, aada gedn shbtlr, anta v kulyoklardan xarlaraq masaya dzln toyuq qzartmasna, pomidorlara, turulara v Koka-Kolaya fikir vermirdi. Ona iki df nu elmk tklif olunsa da, Zaur nzaktl srniinlrin dvtini geri evirmidi. Kk, youn barmaqlarnda zklr ildayan qadn Zauru dil tuta bilmdiyini grb, yannda oturan obiri arvada gz vurdu. Lakin bu qadn da Zaurdan msbt cavab almaynca, shbt yal kii qard. - Olum, birincisi uzanan yerd kitab oxumazlar, gzlrin xarab olar. kincisi d ki, shr qdr yol gedcyik, lrsn ax acndan! - ox sa olun day, ac deyilm, qatara minmmidn vvl doyunca yemim. Kk qadn gurultulu ssl Zaura mr eldi: - Ay bala d grm aa, bsdi naz eldin! Burda lli adamlq yemk var. Zaur bu df daha srt trzd: - stmirm. Vallah-billah istmirm dedi. - Acan kimi db btn yemklrinizi yeycm, sz verirm. Qadn myus halda iyinlrini kdi: - zn bilrsn olum. Mndn tklif elmkdi. Kii toyuq budundan byk bir tikni itahla qopardb, dili pltk vura-vura dedi: - ndiki cavanlar bizim vaxtmzdak cavanlara oxamr. ndikilr qatarda kitab oxuyurlar. Biz kitab oxuman da, yemyin d yerini bilirdik. Kitab evd, kitabxanada oxunar, daha qatarda yox ki! Kk qadnn yannda oturan lli yalarnda, smr qadnn ynind in istehsal ucuz, zvqsz, tnd yal rngd kofta yubka vard. Yal qadn kiiy etiraz etdi: - i kitab oxuman da yeri olar? Ka el btn cavanlar kitab oxuyaydlar. Msln, el mnim olum. Boyunu yer soxum onun, nec ki, o mnim boyumu yer soxdu. Pomidorun yarsn eynmdn mdsin trn kk qadn, olundan gileylnn anan trs-trs szb sorudu: - El niy deyirsn ay bac? Bac drin bir ah kdi: - Soruma bac, drdim bykd. Drdi byk olan qadn, ban aa salb arpaynn dermantin rtsn sallamaa qoyuldu. Kii sorudu: - Blk tan olaq? Yol gediriks, bir-birimizin adn bilmliyik ya yox? Mnim adm Tofiqdir. Kk qadn da zn tqdim eldi: - Rviyy. smr arvad axr ki, gzlrini v lini dermantin zl arpaydan ayrb bir Rviyyy, bir Tofiq baxd: - Adm Ceyrand. - Bs snin adn ndir olum kii ban qabaa verrk yuxar boyland, Zauru grmy ald. Lakin grdy Zaurun dirsyi olmudu. Ndi yatmsan bala? - Adm Zaurdu. - Lap yax Zaur Tofiq dedi v yenidn divara yasland. la aam var, bilmirm indi neynyim. Xanmlar yqin ki, in deyil. Zaur by is kitab oxumaqla muldu. Ceyran, Tofiqin sual dolu baxlarnn z zrind dayand grb, tez-tez ban bulad: - Yox qarda, in deyilm. Mnlik deyil. Rviyy is gzlrini szrk, cavab il kiini mat qoydu: - irm o yana da keirm. Hl zm kimi in grmmim n kii, n d qadn! On dqiqdir bir shifni bitir bilmyn Zaur, aada gedn mnasz shbtlrin onun diqqtini dadacan, oxuya bilmycyini anlayb vrqin ucunu qatlad v kitab balayb aa dd. Tofiq gnc olann yuxardan sallanan ayaqlarn grnd hsn! dey qqrd. Zaur db onun yannda oturdu: - Mn ancaq i bilrm. Yemk yemycym, nki toxam. - Zaur, mndn incimdin sn allah? - Yox, niy incimliym ax?

79

- nandrm sni, adama el kef qalacaq, kitab yox. Baxmayaraq ki, Ceyran xanm mniml raz deyil. Tofiq plastik stkana aa, stkana da kola szb z aasn qaldrd: - k tanlmzn rfin. Yolu yolda grk! Rviyy bir nfs aan iib dodaqlarn geni aralad v fuu elyib toyuun qanadn gmirmy qoyuldu. Tofiq aann stndn Kola iib boazn tmizldi v szgn baxlarn Ceyrana dikib sorudu: - Ceyran bac deysn olundan yanqlsan. ndiki cavanlar beldi d... Grk fikir vermysn. Ceyrann drdi ald: - Nec fikir vermyim ay qarda, deyirm soxdu mnim boyumu yer, biabr eldi mni. Sn is deyirsn fikir vermyim. Rviyy pki ona baxd: - N olub ey oluna? Neynyib sn ay bac? Ceyran kks trd, ban bulad: - Vallah bilmirm nec deyim... El biabrlq trdib ki, lap mat qalmam. Utanram vallah demy. Tofiq nvbti aalar sz-sz sorudu: - Boraldansnz? - Bli, Bolnisidnm. Tofiq nvbti df plastik stkann qaldrb dedi: - k ulu trk yurdunun, Boral mahalnn salna! Var olasan Ceyran bac! Rviyy d sala qoularaq aan bana kdi. Zaur da ikini iki qurtuma boaldb divara yaslanaraq Ceyrann zn km kdrin arxasnda gizlnn sbblr bard hekayti dinlmy hazrlad. - H bac bala Tofiq dedi. Shbt bu zhrimarsz getmir. Dan grm neylyib ax snin bu olun? Ne ya var onun? Ceyran dsmaln xarb gzlrinin ucunu sildi: - 15 ya var kpk uann, onu grm 16 yana sa xmasn. Srxo olmaa balayan Rviyy Ceyrann iynin yumruqla ynglc vurdu: - Aaz kiri, qarma! Ceyran ah, ah drdim bykdr deyib, gzlrini bir d dsmalla sildi. - Bizim kd olanlar yb dava-dava, futbol oynayrlar tez-tez. Mnim sa olmam olum da bizim knin dstsin balq elyirdi. ayn shbtidi, n banz ardm. Dava-dava oynayanda, qonu mhlnin olanlar il sz qoyublar ki... Vallah xcaltimdn yer aralansa, yer girrm. Maraqla qadn dinlyn Tofiq snin xcalt hissin tprm demk ists d, zn saxlayb dilrinin arasndan: - Ay bac, zmzk burada - dedi. - Yol yolda hm d sirda demkdir, dan grm. Tay niy uzadrsan. Ceyran razlq lamti olaraq ban yellyib h, h qarda dz deyirsn dedi v hekaytinin davamn gtirdi: - Sz qoyublar ki, uduzan dstnin atamann udan dstnin ataman... o msl elyck. Rviyy gzlrini brldib dqiqldirdi: - O msl ndir aaz? Ceyran hvslsini itirmy balayrd. Rviyyy yalvarc tonla dedi: - Baa d d ay qz, o msl... Nec deyim ey... daldan... Tofiq nr nr nr elyrk aalar szd. Rviyy is llrini bir-birin rparaq tmizldi, bir yandan da bir litrlik Fanta butulkasndan aa szn Tofiq baxb, gz-qan oynada-oynada: - Gr ey! Biabrla bax ey! ndiki uaqlar ndir aaz! Vuuuy. Ceyran Rviyynin dediklrini ba il tsdiq etdi: - Dz deyirsn bac, ua dnyaya gtir, onunla bir evin iind yaa, boya-baa atdr, o da getsin bel bir i tutsun! He adam da z vladndan gzlyr bel pozunluu? Mn orta mktbd riyaziyyat mllimsiym. Olum birinci sinifdn gzmn qabanda drs oxuyub, trbiy alb. ndi rsvay olmuam btn rayona, mktb d ged bilmirm. Tofiq, Rviyy v Zaur aalarn iib stkanlar masann stn qoydular. - Dan bac, dan ryini boalt dedi Tofiq, Koladan qurtumlayaraq. - Dan deynd ki, n danm ey? Mnim yetimmin dstsi oyunda qalib gldi, rqib dstnin atamann gtrb apardlar faliyyt gstrmyn khn bir fermaya. Orda mnimki, 14 yal ua arxadan zorlayb. Geddn qan alb, evd d gizld bilmyib, aparblar xstxanaya. Axam evd oturmudum, bir d grdm polislr qapn sndrr. Ua gtrb qandalladlar, apardlar blmy. Bax bel... Ceyrann gzlrindn yalar boald. Zaur rk ars il qadna baxr, iki li il tutduu kola stkann ovuclarnn iind o yan-bu yana bururdu.

80

- Mhkm oldu, 6 il i verdilr, uaq koloniyasna saldlar. Mn d gedirm Bakdak qohumlarmn yanna. zm var rayonda bayra xmaa? Ara sakitln qdr grk Bakda qalm. dn d istefa rizmi yazmam. Rviyy trs-trs Ceyrana baxb sorudu: - Bs rin yoxdu snin? - Yoxdu bac, yoxdu. Skkiz il vvl traktor srnd, birdn traktor yanmaa balad, iind kl olub ld. Sa olsayd blk d bunlar bamza glmzdi. Ged trbiy zad grrdi. Rviyy ban arxaya kib nr eldi: - Allah rin rhmt elsin amma el ey yoxdur. Uan grk qannda, mayasnda olsun. Demli snin olunun qannda oralq var imi. Xtrin dymsin. Ceyran yalvara-yalvara: - Sn d mnim yarama duz basma ay bac, mnim gnahm ndir ax? Rviyy mlli bal dm olmudu - yanaqlar prtm, dodaqlar nmlnmi, gzlri qzarmd. - Aaz nec yni mnim gnahm ndir? Tifilin yiy dura bilmirsn, tay niy doursan aaz? Camaatn olan uan niy bdbxt elyirsiniz? Tofiq mdaxil edrk, far qadna tzyiq gstrn Rviyyni susdurmaq ists d, Rviyy qzl bilrzikli youn bilyini qabaa verib ona snin iin yoxdu mnasnda iar eldi. Ceyran alaya-alaya: - Mn n ed bilrdim ax ay bac!? Olan oldu da. Mn hardan bilydim ki, mnim olum bel i tutacaq? Tofiq alayan qadnn stkanna kola szb ona uzatd: - bac, i. Rviyyy fikir verm - sonra da Rviyyy zn evirib onu danlad: - Niy bel deyirsn ay bac? Adamn Allah olar. Anann gnah ndir? Rviyy partlad: - Nec yni gnah ndir? Nec yni ndir? Olan bydrsn yiy durmalsan! On be yana atb, qzb da! kz boyda adamdr, eyi durub dmy axtarr. Ceyran aqn halda imdad dilyn nzrlrl kupedkilr bir-bir baxb gzlrini Rviyynin yumru, makiyajl siftind saxlad: - gr qzbsa, mn neyny bilrm ax? Rviyy toyuun dn duzlaya-duzlaya rixndl dedi: - Neyny bilrdin? Msln zn dombalaydn, sni qayrb rahattaayd. Daha camaatn uan bdbxt elmk ny lazmd? Zaur diksinib kolan dizin datd. Tofiq li il azn tutub gzlrini dhtl brltdi. Ceyran is iki li il siftin ill vurub, zn crmaqlaya-crmaqlaya ulamaa balad: - Boooy, booooy! Aaz sn n danrsan aaaz! Bu n szd maa deyirsn kiilrin yannda? Rviyy gzlrini szb duzlad toyuq dn azna atd, eyny-eyny: - Kii ndi aaz! Kii qald 41-45-d. Onun kii v kiilikl bal dediklri Zaurun vecin olmasa da, Tofiq bu sz mhkmc toxundu: - Rviyy bac yax balamdq, amma burada qatqladn. Snin rastna kii xmaybsa, o snin problemindir, bizim yox. Qarnda iki nfr kii xeyla oturub, snin dandn sz bax! Tutub sikrm sni, grrsn kii nec olur! Rviyy dm olsa da, hddini adn baa db shvini dzltdi: - Mni grk balayasnz. zm saxlaya bilmdim. Hans zmand yaadmz grnd, havalanram. - Sni d baa drm bac dedi Tofiq, mzldayaraq alayan Ceyrana gzucu baxa-baxa. Bir sznl razyam ki, zman yaman pisdir. Bizim vaxtmzda olana zada tamah salmaq n idi ax? Bu zhrimar ba alb gedir indi. Hr yan petux-metuxdu. Bizim vaxtmzda saf mhbbt, nec deyrlr romantika var idi. Msln mnim indi 65 yam olsa da, ilk mhbbtimi bu gn qdr xatrlayram. Tofiq stkanlara nvbti aan sz-sz glmsdi. - k bunu ilk mhbbtimizin salna. Rviyy aan bir nfs irk, zn turutdu v kolan bana kdi. Zaur is balaca bir qurtum almaqla kifaytlndi. Artq keflnmi, ba dumanlanmd. - H. lk mhbbt alay eydir bac dedi Tofiq duzlu xiyar iylyrk. ndiy qdr bu mahn dilimin zbridir: Mn onu sevmim bir ilk baharda, O mni trk etdi boranda qarda. Hr yara saalr unudulanda, Saalmaz yaras ilk mhbbtin.

81

1958-ci ilin sentyabr aynda Bak Ticart-Kulinar agirdliyi Mktbi-nd birinci kursa gedrkn, qrupdak qzlar arasnda gzlrim uzun sal Almaz adl bir qza satad. lk baxdan ona qar mhbbtimin yarandn hiss etdim. Onun uzun hrklrin baxanda is ona qar olan mhbbtimin daha da artdn baa drdm. Ceyran gzlrini silib sakitlmidi. Diqqtl kiiy qulaq asrd. Rviyy is toyuun smyn smrrd. O, hpp ssi xararaq iliyi sovurub qurtarandan sonra, barmaqlarn yalad. - Drslr zaman onunla bir skamyada oturmaa v istehsalat tcrbsin bir briqadada getmy can atrdm. Biz bir hft birinci, digr hft is ikinci nvb istehsalat tcrbsi kediyimizdn, bzn ev qaydarkn onu ev yola salrdm. Ailsi Qubada yaadndan, Almaz Lermontov ksindki bir mrtbli evlrd, qohumugild qalrd. Sonralar, hmin evlr sklrk yerind indiki Nazirlr Kabinetinin binas nndki lalli ba salnd. Onu evlrin yola salanda o, ox narahat olurdu. Qorxurdu ki, qohumlar grsn. Bir mddt sonra hiss etdim ki, ona ryimi amasam ilk mhbbtin alovu mni yandrb yaxacaq. Bellikl, mn ona tlb yemkxanasnda irniyyatla ay irkn z ryimi adm v onu dlicsin sevdiyimi bildirdim. Qzn susduunu grb, ryimd bir arxaynlq hiss etdim v onun susmasn razlq lamti kimi qbul etdim. Birinci kursun yanvar aynda biz fnndn imtahan vermli idik. Mn, iki imtahandan la qiymt almdm. nc imtahan is Sanitariya v gigiyena fnnindn idi. Biz ikimiz d bilet kib oturmuduq. Almaz biletin suallarn yax bilmdiyindn mndn kmk etmyimi xahi etdi. Mn, mllimin bir ne df mn xbrdarlq etmsin baxmayaraq ona kmk edirdim. Nticd mllim mni vaxtndan vvl soruya dvt etdi. Btn suallara v eyni zamanda lav suallara cavab vermyim baxmayaraq, imtahanda zm yax aparmadm n mllim mn yax qiymti yazd. Mn lalqdan ddm v bu mnim ilk mhbbtimin ilk qurban oldu. Lakin, sn dem mhbbtimin daa dymsin ox az qalbm. Bel ki, ikinci semestrd drs glrkn mn, Almaz bir daha grmdim. Onu axtardm. V qrupumuzda oxuyan yaxn rfiqlrindn biri, Almaz bibisi oluna nianlayblar, bu yaxnlarda toyu olacaq. Onun oxumana nianls icaz vermir dedi. Mn ox myus oldum, onu unutmaa aldm. Lakin ilk mhbbtimi unuda bilmdim. Bu gn kimi onun uzun hrklri hl d yadmdadr... Tofiq hekaytini bitirib gzlrinin yan linin trsi il sildi, bir qurtum kola idi. Zaur acyaraq kiiy baxrd. Rviyy d yanandan szln gillri yal llri il zn yaxd v sorudu: - Bs sonra n oldu ay Tofiq? Ondan sonra qz grmdin? - Mn, 10 ildn sonra ail qurdum dedi Tofiq qalarnn altndan Rviyyy baxaraq. Ssi titryirdi. Qismtimdn Xumar xanm da sln Qubal xd. Lakin mn ilk mhbbtim haqqnda ona he vaxt danmadm, nki o mn qar ox qsqanc idi. Xumar xanm dnyasn dyindn bir il sonra baclarmla shbt snasnda ilk mhbbtim haqqnda bir ne df shbt amdm. O vaxtdan 48 il kemsin baxmayaraq ilk mhbbtim yadma drkn ryim titryir, zmdn asl olmayaraq xyallara dalram. 40 ildn oxdur ki, Soyuducu zavodunda ilyirm, lakin Almaz kimi uzun hrkl qza hl d rast glmmim. Qz vladm da olmad ki, ondan hrk uzatmasn xahi edim. Bzn fikirlirm ki, n n qzlarmz salarn uzadb hrk vurmurlar. Ax uzun hrkl qzn gzlliyi daha clbedici olur. Tofiq zn saxlaya bilmyib alamaa balad. Rviyy d hnkrtsnn qarsn ala bilmirdi artq. Ceyran is sssiz v xsis alayrd, nki gz yalar z hekaytini nql etdiyind tknmidi. Zaur bir-bir kuped oturanlara baxr, ryi bulanrd. Tofiq davam eldi: - Son gnlr, ilk mhbbtimi tez-tez xatrladmdan yuxumu qardrrdm. Bir gn yuxumda a glinlik paltarnda uzun sal bir qadn grdm. Onun salar paltar kimi byaz idi, lakin yen d iki hrk vurulmudu. O mn yaxnlaanda onun hmin qza oxadn grb: Olmaya son vaxtlar ilk mhbbtimizi tez-tez xatrlamam sni narahat edib, n olar, bu da bir taledir- dedim. O mn yaxnlaaraq: Bilirsn, o vaxt mn snin mhbbtin cavab vermmidim, lakin sonradan ox peman oldum. Gec d olsa bildirirm ki, mn d sni o vaxt dlicsin sevirdim, lakin abr-hyan gzlyn bir azrbaycanl qz kimi onu szl ifad etmy utanrdm. Mn sni indi d sevirm, ancaq baqasnn evindym - dey syldi. Mn yuxuda zm itirmidim. Bir anla zm l alb: Olmaya Xumar xanm dnyasn dyidiyi n mnim knlm almaq istyirsn? Mn vladlarm, glinlrim v nvlriml mrmn qalan hisssini yaayram. Mnim he kim ehtiyacm yoxdur - dedim. Mn snin xtrin dymk istmirdim. Mnim d vladlarm v nvlrim var. Qoy hammzn vladlar v nvlri xobxt olsunlar. Xdahafiz, mn indi getmliym - deyib sa lini mn uzatd. Mn onun lini sxdm, llri titryirdi. Bu zaman qan-tr iind yuxudan ayldm. O vaxtdan bir rahat yuxu yata bilmirm. Rviyy alamaqdan daha betr qzaran gzlrini salfetl qurulayb dedi: - Ah Tofiq, ah! Kvrltdin mni mllic. Deyirsn yan keib. Amma yan kes d sn kiisn. Mn is qadnam, hr tn il bir az da cavanlmdan qoparb aparr. Qocalmaq, qocaldqca da vtnimi bu gnd grmk mni ox kdrlndirir.

82

Ceyran can bac deyrk qadna tslli verirdi. Alayan Rviyyy yaxnlab lini boynuna dolad, yanandan pd. Qadnlar pb-qucaqladlar. Tofiq qadnlarn barmasna sevinmidi: - Bax bel! k qadnlarn salna! Onlar olmasayd, biz d olmazdq! Zaura da szmk istdi, ancaq o, stkannda hl aann qaldn, imk istmdiyini dedi. Tofiq: - Olum, indidn bel passiv olma. Bu iki deyil, can drmand! - ryim istmir day, Tiflisd ox imim. - zn bilrsn Tofiq Zaura qar maran itirib, Rviyyy stkan uzatd. - Bunu da ik Rviyy bac! k, grk bamza n glir. Rviyy llri v dodaqlar titry-titry stkan gtrd, bana kdi, skrmy balad. Ceyran onun kryindn df vurandan sonra, Rviyy li il ona bsdir, dayan iarsi verdi. - ox sa ol bac, yaxd. llrin drd grmsin. Tofiq qardan hekayti mni kvrltdi. mumiyytl ryim xsusn payzda rkyn uaq kimi kvrk v alaan olur. Onu ovutmaq n dridn qabqdan xsam da n szlts ksir, n gz ya quruyur. Ken il d payz knlm kimi kvrk glmidi. Ba-baat xifftdn saralmd, buludlar bir him bnd qmli-qmli gy znd srnrd. Rviyy kks trb ndns gzlrini Zaurun zn zilldi v baxlarn ondan ayrmadan bouq ssl dedi: - Buludlara qoulub alamaq istdiyim gnlrin birind qfildn yb getdim knd. Bel anlarda mni knddn baqa he n tutub saxlaya bilmz. Payzn sazanda klklr qarb itmmk n ayam torpaqda, llrim aac budaqlarnda olmalyd. Knd mni balas n qribsmi ana kimi basd barna. Sanki iki hsrtli qovumudu. Gyn d qa-qaba almd. Balarda hl nar, heyva aaclarnn budanda saralm yarpaqlara snaraq gizlnib qalmd. Aacn son barnn dad btn dadlardan irin v ziz olur. Az qala hr aac, hr kolu sev-sev, p-p bada dolamaqdan duyduum lzzti he ny dyimrm. Aran yerinin payz ox gzl v ruhoxayan olur. Qzmar istidn sonra hzin srinlik tbiti qzl-sar rng boyayr, yollarn toz-tozana yatr, ar zhmtdn, istidn yorulmu insanlarn dincldikc bt-bnizlri alr, gzlri glr v btn bunlar insanda ruh ykskliyi, knl xoluu yaradr. Hl toy-bsatlar demirm. Kndd yay sovuandan, l-ayaq yandan sonra toylar balayr. hr toylar zngin sfrsi il seilirs, knd toylar zngin nliklri, gzl adtlri il seilir. Rviyy bunlar deyib gzlnilmdn sa yann yuxar qaldrb gurultuyla qaz buraxd. Kupe dydi birbirin. Ceyran cld onun yanndan qalxaraq qapnn yanna srad, divara snb qorxu dolu gzlrl Rviyyy baxd. Zaur vziyyti baa db tez qapn ad. Tofiq is kupeni dolduran ksif, ar turu funtin fikir vermdn, asaqqal mdrikliyi il dedi: - ki sadc rklri yox, baqa orqanlar da, msln barsaqlar rahatladr, genilndirir. Davam el bacm, burada utanlas he zad yoxdur. Rviyy minntdarlq dolu gzlrl kupedkilr bir-bir baxb gyirdi v dedi: - Sa olun dostlar. Minntdaram siz. Mn cavanlmda Avropann btn sosialist lklrini gzmim, grmm. Orada qaz buraxmaq ayb saylmr. Bizd d bir sz var Avropann pis chtlrini atb, yax chtlrini gtrmk lazmd. Mn d ictimai yerd rahat qaz buraxma, Avropann yax chtlrindn sayram. N is, mn harda qalmdm? Tofiq ona kmk eldi: - Deyirdin ki, knd toylar zngin olur. - H, h. Bxtimdn kndd hr gn toy nliyi qurulurdu. Demk olar ki, hamsna dvt olunurdum. Cavanlara xeyir-dua vermyi d xahi edirdilr. Mn d alrdm camaatn xtrin dymyim, arzularna ml elyim. Bu toylardan hmi zvq alrdm desm yalan olar, he siz d buna inanmazsnz. Bu ss-kydn, qarmaqarqlqdan yorulduum, bezdiyim anlar daha ox olurdu. Amma kimsnin qlbini qrmaq istmirdim, az da olsa toylarda otururdum, sz d deyirdim, rqs d elyirdim. Amma hr halda elimin-obamn iind olmaqdan, onlarla deyib-glmkdn mmnun idim. Nvbti toy yaxn qohumumun idi dey erkn getmli, istdim-istmdim sonacan itirak etmliydim. Toy maarnda ox qala bilmirdim, ay qaynadlan, xrk biiriln yerlrd frlanr, qohum-qrba il shbtlirdim. Qadnlar qollarn rmalayb byk hvsl bi-d edir, gln qonaqlara vaxtnda v layiqli qulluq edilmsi n canfanlq gstrirdilr. hrin quru, rsmi hyatndan isti, mhrm, doma knd hyatna dmyim qlbimd el irin, el kvrk hisslr oyatmd ki, zm cnntdki kimi rahat hiss elyirdim. Birdn toy maarndak ssky diqqtimi kdi. Maraq mni maara gtirdi. Hndrboy, cavan bir olan ortalqda qzm plng kimi vurnuxur, yaxn glni sinsindn itlyir, allara trf dartnb barrd: - Mnim havam aln, tez olun, yoxsa burda qan eliycm. Toybyi yazq, irli glmkdn qorxsa da, el knardan onu sakitldirmy alrd: - qadan alm, havann adn de da, bu yazqlar n bilsin ki, snin havan ndi. Olansa ip-sapa yatmrd ki, yatmrd:

83

- Bilmlidirlr ax, niy bilmirlr! Tez olun aln mnim havam. Kims camaatn iindn dedi ki, ay onun anasn arn, blk o bilr olunun havasn. Tez qabanda nlk qab yumaqla mul olan mzlum grkmli bir qadn maara gtirdilr. Mn bu qadn tanmrdm, demli bizim knddn deyildilr. Olan tanmamam mn adi grnrd, nki knddki cavanlar tanmaya bilrdim, amma yallarn hamsn tanyrdm. Yanmdak qohumlarn birindn sorudum ki, bu kimdir? Dedi ki, bs qaqndlar, Lan rayonundan glib qonu knd snblar. Ana yazq llrini nlyn sil-sil maarn ortasnda valaylanan oluna yaxnlab: - Allah snin czan versin, bala mni yen el iind biabr eldin. zn qara olsun, mni niy zqara eliyirsn - dey-dey onu maardan xarmaa balad. Toybyi: - Ay Qzbs bac, onun havasnn adn bilirsns de alsnlar, oynasn xsn-deynd ana yazq-yazq: - A bala, Lanm mahns var ey, onu aln - dedi allara. allar Lanm mahnsn almaa baladlar. Olan ortalqda frlanmaa balad. Hr df frlandqca turumu tr iyi d maar frlanrd. ynindki a kynyin qollarnn alt krycn sap-sar tr lksi olan bu gncin yannda burnunu tutmadan dayanmaq olmazd. Bir azdan olan yenidn qqrd: - niy oxumursan hy? Dilin qabar olmaz ki, bir Lanm desn, oxusan. Yazq mnni balad oxumaa. Mnni can dildn oxuyur, srxo olan da ortalqda l-qolunu ata-ata oynayrd. Qlbimd bir sz, bir ar vard v Lana yazm glirdi. Bu bxtsiz torpaq orda ermni tapdanda inlyir, burda da bizim thqirimiz dzrd. Anas bir zlml olan toyxanadan xararaq gtrb getdi. Oyun nvbsini gzlyn bir dst cavan xd ortala. nsafn qng oynadlar. Bir xeyli oynayandan sonra iki nfrdn baqa ortalqda cavan qalmad, camaata, allara tzim edrk xdlar. ki nfrdn biri allara pul verib mahn sifari eldi: - qaa, bir Cimi al, oxu. Mn vvlc bunun n olduunu anlamasam da, musiqi sslnnd Mitxun akrabortinin oynad indeyski filmdn mahn olduunu bildim. Olann biri ortalqda gah meymun kimi atlb-dr, gah da zilib-bzlr, ilan kimi qvrlrd. Yazq mnni -drd klm sz tkrar-tkrar oxuyur, olansa hrdn: - , dz-mmlli oxu da, bu nec oxumaqdr?- deyrk tzdn qqrrd. Bu mnzr vvlki hval-ruhiyymi birc anda dyimidi. ryimi sanki iki l brk-brk tutub sxrd. Nfsim tngidi v zm maardan bayra gll kimi atdm. Evimiz toy evin yaxn idi. Evimiz glib, baada nar aacnn dibin qusdum. Qorxurdum, qorxurdum ki, dmn lindn torpaq almal, vtn qorumal oullarmz hams belc Cimi havasna oynaya-oynaya qnndan xa, yad bir qna, dona gir v Qaraba adn unuda, torpaq iyini yadraya. llrimi gy uzadb: - Allah, sn zn kmk ol dedim. Rviyy bu szlri deyib llrini qaldrd v alaya-alaya Allaha dua elmy balad. Osturaq qoxusu kupeni artq trk ets d, Zaur bann ardn v ryinin bulandn hiss edib, tambura xd, aq pncrdn ban bayra xararaq gzlrini yumdu, tmiz havan acgzlkl udmaa balad. 2 Qrl sifti he dyimyn bdbin, taltli Bak iyun gninin altnda sst dmd. Qzmar gn hrin bana od yadrr, ayaq altnda riyn asfaltdan qalxan isti adamn siftini yandrrd. Damlarda qaynayan qrn iyin qaran turumu tr qoxusu, manlarn tsts hrin divarlarna, daa-torpaa hopmudu. Qara tumanl qara-qura olan uaqlar hrin mxtlif yerlrind quradrlan fontanlarda imir, polislr onlar qovsa da, be dqiq sonra qaydb yen suya dalrdlar. Dnizknar parkda ss-kydn az deyni qulaq eitmir, qara eynkli, qara alvarl, a kynkli yalt olanlar zlrind makiyajlar riyn qzlara satar, hrdn bir onlara barmaq da atrdlar. Bu yalt olanlarnn baclar bir qayda olaraq Baknn Mars, Piraniya, Koral kimi barlarnda fahilik etdiyindn, onlarn kd grdklri qzlara sataaraq, talelrindn intiqam almaqdan baqa arlri qalmayb. Dnrin rkbulandran qoxusu dnrxanalarn yanndan kenlrin paltarlarna, bdnlrin yapr, tr iyin qarrd. hrd aparlan tikinti v brpa ilrind alan quraa qdr soyunmu fhllrin qaldrd toz buludu yoldan kenlrin ciyrlrin hopur, astma xstsi olanlar skrk pristupuna tuturdu. Yollarn v skilrin asfalt rty, da dmsi -drd aydan bir dyidirildiyindn, piyadalar dizlrin qdr pala, quma batr, manlar is havadak tozun bir an olsun yer dmsin imkan vermirdilr. lq piv imk n kilk qoxuyan, kondisionersiz kafelr daraan adamlar, bir mddt sonra oradan ucuz piv v balq iyi ver-ver xb, hrin canna drdlr. Tinlrd yinlrin naxl qara kynklr geymi, boyunlarnn ardna yaylqlar qoymu li tsbehli, bl hr qdelri istidn lhlyir, hr on be-iyirmi metrdn bir qzmar asfaltn stnd bada quran

84

qara arabl dilnilr sblr toxunan cr sslril Hzrt Abbas v mam Hseyn adna pul dilnirdilr. Azna qdr dolmu zibil qutularnn stnd vz vuran yal, qara milklr, cclr v ek arlar, zibillikd ruzisini axtaran it-piik, sasn d rus milltin mnsub bomjlarn z-gzn yaprdlar. Bomjlar onlar llri il zlrindn qovsalar da, bir-iki saniy sonra hratlar tzdn, bu df daha qtiyytl zavalllara hcum kirdilr. Musiqiy yksk ss verib dar klrd tyn avtomobillr, siqnallar il hri balarna gtrmdlr. Sfetoforlarn yarsnn ilmdiyi paytaxt Bakda yaranan txaclarda iliib qalan avtobus v mikro avtobuslarn tpdn drnaa qdr suyun iind olan, bir-birlrinin tr v mxtlif ifraz qoxularn nfslrin kn bakllar v hrin qonaqlar, siqaret kn srcy lntlr yadrr, balarn pncrlrdn xardb srinlmy alr, qoltuqlarnn alt qrxlmam arvadlar xrda bir bhan tapb davaya, sy balayrdlar. Srclr d bo dayanmr, yanlarndan tb ken rqiblrini ana-bac sylri il syr, onlarn qz-glinlrini yada salrdlar. ki- nfrlik qruplarla ilyn cibgirlr d basabasdan istifad edib, camaatn ciblrindn mobil telefon v pullar rpdrrdlar. Sovet dvrnd kiln, mstqillik dvrnd is ild minlrl ksiln aaclardan yoxsun qalan Baknn halisi min bir msibtl klg tapb, srinlmy alr, bzi adamlar acaqanadl, toztorpaql balara z tutur, halinin bir qismi d ixov imrliyind stnd on santimetrlik neft tbqsi olan, kanalizasiya sularnn axdld Xzr kll vururdular. imrlikd xltl suya girn abrl-ismtli xanmlara, sahild satlan isti qardallar yeyib sapn, qarpzlar gmirib qabqlarn qumun stn tullayaraq milklr ziyaft vern adamlara da rast glmk olurdu. Tiflisdn qaydandan sonra gnlr hftlr, hftlr d aylara qarb getmidi. Bu zaman rzind dnyada, lkd, regionda v Zaurun hyatnda ox eylr ba vermidi. Gndzlr uzanm, geclr qsalm, hicran btn arl il iyinlrin kmd. Zaur ilrin qald yerdn davam edirdi. Norve sfirliyin bir il yaxndr veriln layih nhayt tsdiq olunmu v Qafqaz Slhmraml Tbbslr Mrkzi, Cnubi Qafqazdak qaqn v mcburi kknlrin dandqlar hekaylrdn ibart Kemkeli qaqnm mnim adl iki cildlik toplunun drd dild ap olunmas n, 50 min avroluq qrant udmudu. Szsz ki, bu puldan sonra Zaurun maddi vziyyti d xeyli yaxlam, ba btvlkl layihy qarmd. Onun Artula yegan laqsi MSN proqram idi. Saatlarla kompter vasitsil danr, audio-vizual seviirdilr. Ayrln qsa olacana, tez bir zamanda nc lkd, msln Grcstanda grcklrin dair bir-birlrin verdiklri vdlri myyn sbblrdn gerkldir bilmmlri onlar drindn sarstsa da, vsala olan midlrini itirmirdilr. Yalnz geclr, drin yuxuda olarkn ruhu sevgi dolu bdnindn ayrlaraq aiqinin ruhu il qovuur, shr yaxn is gecnin ehtirasl syahtlrindn bdnin qaydrd. Gnlr divarda aslm gzgd ilik-ilik olub cingilti il otaa yaylanda, Zaur bu gnn d Artusuz kecyini dnrk, rk sancs il arpaydan qalxrd. Valideynlri grmsin dey ereksiyasn li il birthr rtb vanna otana qar, lirik mahnlar zm-zm ed-ed l-zn yuyur, zn qrxr v trlmi gzgd bulanq ksin baxaraq Daha n qdr, n qdr srck bu hsrt? dnrd. Valideynlri oullarnn evlnmycyi fakt il artq barm grnrdlr. Beynlxalq mnasibtlr fakltsini la qiymtlrl bitirn, ingilis dilini mkmml biln Zaur, atasnn Xarici lr nazirliyind, ya da neft irktlrinin birind ilmsin dair etdiyi tkid v verdiyi mslhtlri qulaq ardna vuraraq, QHT sektoruna ynlmidi. Zaurun n n grc, osetin, ermni, abxaz v axska trklrinin problemlri, blgnin mnaqilri il maraqlandn, hans sbbdn mtbuatda kskin yazlarla xlar edib, hamyla z-gz olduu v zn thlky atdn Zaurun n anas, n atas n d ki, qohum-qrbas baa d bilmirdilr. - Bu mnaqilr Cnubi Qafqazda hmi olub, bundan sonra da olacaq. Onlar hll elmk sn db olum? deyirdi atas. - Snin grdyn id n pul var, n d ki, hrmt. Snin dz-mlli karyeran da olmayacaq. Yalnz risk v thlk! Gn-gndn dmnlrinin say artr. Akif Ta avantrist adamdr. Onun qrant udmaq v xarici kfiyyat orqanlarnn tullantlarn yemkdn baqa drdi yoxdu. Snin qabana is qpikquru atr. - Ata mn iimi sevirm! Bir ay ox qazanaram, bir ay az. N frqi var? sas odur ki srbstm, azadam. lklri gzirm, yeni-yeni insanlarla tan oluram. - Grrm el, nec gzirsn. Tiflis gnlk gedib, on gn qaydrsan. Birc df d zng vurub xbr vermirsn ki, ay ata, ay ana sa-salamatam. Biz is burda ryimizin iini yeyirik. Demk olar ki, hftd az bir df Zaurun atas il buna oxar dialoqlar ba verirdi. Hr ikisi bu dialoqlar artq zbrlmidilr. Bu shr d nn tkrarlanmd. Bir stkan ay iib ryukzakn iynin asan Zaur, qapn rparaq evdn xd v Sahil metrosunun yannda yerln Qafqaz Slhmraml Tbbslr Mrkzinin ofisin piyada gldi. Kondisionerl srinlnn ofisd Akif Tadan baqa he kim yox idi - Katib mzuniyyt xaraq dinclmy Antalyaya getmidi, ikinci koordinator Teyyub is Kiyevd konfransdayd. Zaur zn Nescafe hazrlayb masasnn arxasna kedi, kompterini ad. Gzlrini monitordan ayrmayan Akif:

85

- lr nec gedir? sorudu. - Nec olacaq. Kii yen beynimi xarab eldi shr-shr. - Atadr. Yax yaaman, pul qazanman istmk onun da haqqdr. Sn onu baa dmlisn. He bir ata z vladnn pisliyini istmz. Artudan elektron mktub gldiyini grn Zaur, Akifin sonuncu szlrini eitmdi. Mktubu ab, hvsl oxumaa balad. ...Gnlr saralm yarpaqlar kimi bir-bir ayaqlarmn dibin tklrkn, mn hr gec gzlrimi qaranla dikib snin aydnln gzldim. Belc payz da, q da, yaz da bitdi, yayn crhacrndayq indi. tn hft iki gnlyn Tiflis getmli oldum. Sn zm yazmadm ki, narahat olmayasan. Bilirdim ki, iini-gcn atb glcksn. Minlrc addm atdm Tiflisin klrind. Hr gusin ba kdim. Hr park, hr aac zbrldim. Sevdaya boyanm hr bir yerd snin adn aradm. Evlrin divarlar bir-bir zrim yxlrd sanki. zrim kn sevgi acsnn iddtindn qvranarkn, mni bu ardan dartb xaracaq llrini axtardm. Hicran eirlri yazdm sn. Qaranlqlara qqrdm hsrtimi. Ssimi duyarsan dey, bo-bo gzldim. Sndn glck bir tk xbr hsrt qaldm. Saatlar sirlr kimi gldi mn. Sni axtarmaqdan yorun dm bdnimi qaranln qucana uzatdm geclr boyu. Shrin bir gz qrpmnda almas n ATA otelind yuxuya getmk istdim. Bacarmadm. Shri gzlrimi balamadan adm. Hr gec ayaq sslrini dinldim, blk gln sn olarsan dey. Hr shrl birg hzn yad ryim. Gn yalnzlq rmzi idi mnim n... Hr ey snsn. Zaur gz yalarn gizltmy alaraq, qhvdn bir qurtum idi. - N olub? Yen ndi girmisn kompterin iin? Zaur ban qaldrb Akif baxd. - Mktub glib, tcili cavab yazmalyam. Bir dqiq icaz ver mn. - Buyur, buyur. Sninl iim yoxdu, el bel sorudum. Nescafedn bir qurtum da alb yazmaa balad. ...Sni ox gzl baa drm Artu. Ka ki, xbr verydin mn, glydim Tiflis. Bilmirm niy bel eldin ax sn? O ki, qald hsrt... Mn d hr mvsmd snin yoxluunla islandm. Yaz iklri alb bahara xo gldin deynd, mn onun he d xo glmdiyini bilirdim. Uzun q aylarndan sonra glmz sandm kri qularla brabr, Bakya dnmni gzldim. Sn is yox idin onlarn arasnda. Ad bilinmyn qsblr getdim sndn bir iz tapmaq n. Dnizin sonsuz dalalarna mid baladm. Bulvarda gzlyirdim sni. Limanlara snin olmadn gmilr yanard. Amma mnim gzmdn birc damla duzlu ya axmad. Gz yalarm snin n saxlayram nki. He kim aa bilmirm ryimi. Bunun n qdr byk bir zlm olduunu sn d yax bilirsn. Snacaq bir liman, yaslanacaq bir sin axtarram. Hr gec ay param-para olur. Hr gec ulduzlar bir-bir dr soraqlara. Ulduzlar ovuclarna doldurub mn gtirmyini istyirm. Gn kimi doub bu qara dnyam aydnlatman istyirm. Amma sn yoxsan yanmda... Sn yoxsan. Zaur mktubu gndrdikdn sonra, rfd qovluqlar arasnda qurdalanan Akif Tadan sorudu: - Akif, sn Yerevanda olmusan. Bu hr sn nec tssrat balad? Akif Zaura dnd, gzlri glrd. lind qovluq ona yaxnlad: - Sninl bu haqda dflrl danmq ax. Sn mnim hr iki sfrimi zbr bilirsn. - Dzdr, danmq. Amma n sas sual sn vermk yadmdan xb. - N sualdr o el? - zn orada nec hiss edirdin? Hans duyular keirdi ryindn? Akif siftin dncli ifad qataraq qovluu ovucuna vura-vura dedi: - N gizldim, hr iki sfrimd d qrib hisslr keirmim. Hm ox yaxn, hm d dnyann n uzaq lksind olduum hissin qaplmam. Bilirsnmi, bu olduqca qeyri-adi, anlalmaz duyudur. nsan z ora dmdikc, grmdikc baa d bilmz. - Yni sn hr an hiss edirdin ki, dmnlrin hatsindsn? Akif bir az fikirldikdn sonra: - lbtt, bunu bir an olsun yaddan xarmrdm. trafmda Ermnistan xsusi xidmt orqanlarnn cangdnlr var idi v onlar bir an olsun dmn dvltd olduumu unutdurmurdular mn. Blk d onlar yanmda olmasayd, Yerevan klrind, lbtt kimliyimi elan etmdn, rahat-rahat gz bilsydim, bu hisslr yaranmazd mnd. Htta Yerevanda tdbirin tkilatlarna dedim ki, cangdnlrim, thlksizlik tdbirlri

86

olmasayd, bura mnim n Tiflisdn frqsiz olard. ncidilr mndn, amma bu szn qarsna bir sz qoya bilmdilr. Zaur kompterin qabandan qalxaraq otaqda gzimy balad. Bir siqaret yandrd. Birdn ban qaldrb ona tamaa elyn Akif: - Mn, QHT-mizin n fal mkda kimi, he Ermnistanda olmamam dedi. Bu sn qrib glmir ki? Akif onun sualndan tccblnms d, iyinlrini kdi: - Ay qarda, sn indiy qdr bu bard he vaxt mn he n demmisns, mn haradan bilim ki, snin Ermnistana getmk kimi bir arzun var? - ndiy qdr istmirdim, amma indi istyirm. - Bunun yqin ki, bir sbbi d olmaldr? Zaur siqaretin kln, kazdan dzltdiyi kulyoka rpb dedi: - Bli, sbbi var. Tiflisd ox maraql, orijinal yanamalar olan insanlarla tan oldum. Onlar da bu mnaqi bard demk olar ki, bizim kimi dnrlr. - Luizan deyirsn? - Hm Luiza, hm Artu. kisi d kifayt qdr savadl, qeyri-standart adamlar idi. Akif diqqtl Zaurun siftin baxd. Onun znd bhlrin cavab axtarrm kimi. - Ermnistana getmk istdiyindn minsn? sorudu. Zaur: - Niy d olmasn ax dedi. Slhmraml faliyyt faydam olacaqsa, mnc getmyimd qbaht yoxdur. El deyil? Akif pncrdn bayra baxd. Gzlri yol kirdi. Dodaqlarn bzb dedi: - Haqlsan. Ermnilrl canl nsiyyt, lbtt ofisd oturub onlarla yazmaqdan, layihlr hazrlayb xarici donorlara gndrmkdn daha faydaldr. Sn Tiflisd, Kiyevd, Moskvada onlarla canl nsiyytd olmusan. ndi d o cmiyyt sni iridn maraqlandrr. Bundan tbii n ola bilr? Zaur baa dldyn grb sevindi. Akif duyduu hrmt v sevgisi daha da artd. - Bs bizim slhmramllmzn bir xeyri varm? Yoxsa biz dorudan da qrant almaqla muluq? Akifin dodaqlar qad, ban bulad: - Slhmramllq dediyin hadis, bu gn qdr z dqiq trifini tapmayb. Amma bir hqiqt var ki, o da slhmramlln indilrd ar gnlrini yaamasdr. Hm d bu fakt tkc Cnubi Qafqaza yox, dnyann btn mnaqi zonalarna aiddir. Kemi Yuqoslaviyadan balayaraq etnik problemlri hrbi yolla hll etmyin smrliliyi slh dialoqunun v xalq diplomatiyasnn perspektivsizliyi illziyasn yaratmaqdadr. - Snc bunun sbblri nlrdir? - Sentyabrn 11-dn sonra balanm antiterror mliyyat Cnubi Qafqaz qardurmasna yeni siyasi ritorika gtirdi. respublikann iqtidarlar terminlr oyunundan dividentlr ld etmy, mnaqilrin tnzimlnmsi zr danqlar prosesind xalq diplomatiyasn hr cr dstkdn mhrum edn monopoliyalarn mhkmltmk n kredit almaa baladlar. Sekilr ncsi hr iki respublikada atks tez-tez pozulur, iqtidarlar halini mharib il qorxudur. Bu mnaqi bizlr n mnaqidir, facidir. qtidarlar n is biznesdir. Mn bu oyunda itirak etmkdn yorulmuam artq. Slhmramllq tostlar, qardalq ritorikas mni bezdirib. - Sn hesab edirsn ki, respublikann da hakimiyyti eyni xtti izlyir? - Cnubi Qafqaz respublikalarndak vziyytl tan olan istniln adam, bu blgdki dvltlrin siyasi rejimlri arasnda heyrtamiz drcd oxarlq olduunu birmnal kild anlaya bilr. Dzdr, Grcstan regionda demokratik islahatlar zr liderdir, amma mumiyytl gtrnd bu rejimlrin hams yalnz mnaqilr hll edilmdiyin, blgy mnasibtd ziddiyytli xarici maraqlar v bu maraqlar arasnda az-ox uurlu balansladrma olduuna gr dayanqldr. Bel tsvvr yaranr ki, mnaqiy, yaxud onun hllin clb edilmi trflrin hams situasiyann konservasiya olunmas, mnaqilrin bundan sonra da dondurulmas zrurtini qbul edir. Bu is rejimlrin v onlarn ba qhrmanlarnn sabitlmsinin qalmazl illziyasn yaradr. Zaur diqqtl Akifi dinlyirdi. Bu insann drin zkas, mhakim qabiliyyti v analitik istedad qarsnda hmi heyranlq duymudu. ndi d Akif, sanki ofisd, Zaurun qarsnda yox, mhtm konfrans zalnda, byk bir auditoriya qarsnda x edirdi. Zaur znn d regiondak siyasi situasiyadan xbrdar olduunu, bu tkilatda bo yer ilmdiyini gstrmk n sorudu: - Mni hmi bilirsn n maraqlandrb Akif? Minsk Qrupu kimi bir strukturun bizim mnaqid vasiti olmasna baxmayaraq, AB-n, Qrbi Avropann v Rusiyann konflikt mnasibtlri xeyli drcd bir-birilri il ziddiyyt tkil edir. Bel bir raitd Cnubi Qafqazdak problemlri hll etmk mmkndrm? Akif he dnmdn bu suala: - lbtt yox cavabn verdi. Ham Minsk Qrupundan midlrini zb. str hakimiyytlr, istrs d QHTlr slhmramll imitasiya edir. Hr respublikada siyasi, iqtisadi v demoqrafik durum praktik olaraq eynidir.

87

Grcstandak inqilaba baxmayaraq, respublikada da avtoritar rejimlr, korrupsiya mngnsind sxlan iqtisadiyyat, yaxnlamaqda olan demoqrafik flakt hkm srr. Zaur llrini yanlara ayrb yerin oturdu. - Bilmirm bu n vaxt ba verck, amma n vaxtsa ermnilrl azrbaycanllar, grclrl abxazlar v osetinlr kemid birg mskunladqlar yerlrd dinc, yana yaama v mkdalq etmyi mtlq yrncklr. Akif onun fikrinin davamn gtirdi: - Ya da ki, bu lklr hl uzun on illiklr bir-birilri il fasilsiz davt apararaq blgni mhv gtirib xaracaqlar. Regionumuzda insanlar urlu kild bln, onlarn mkdalna ngl trdn informasiya blokadas hkm srr. Dondurulmu mnaqilrl v nzartsiz zonalarla n etmli? Bax bu suala dqiq cavab hl taplmayb. - Bs sn konkret olaraq ermni xalq haqda n fikirlirsn Akif? Smimi olman istyirm, mn dqiq cavab ver. Bu mnim n ox vacibdir. Bu sual gzlnilmz olmudu. Akif d bir siqaret yandrb kreslolardan birin oturdu. - Baxmayaraq ki, mn slhmraml faliyytl mulam v Azrbaycanda mni sevmyn kifayt qdr adam var, mn yen d ilk nvbd azrbaycanlyam. Nec ki, Ermnistandak hmkarlarm da ilk nvbd ermni, htta ksr hallarda qat danakdrlar. Bli, mnim fikrimc ermni millti dmndir. Buna sz yox. Tarix baxsaq ermnilrl ne df barmq. Hmi d hiylnin qurban biz olmuuq. Mxtlif dvrlrd ya z xoumuzla, ya da zorla bizi slh mcbur ediblr. Amma ermni milltinin genind olan trk nifrt silinib getmyib. ksin gclnib. Axrnc slh SSRnin qurulmas il zorla yaradld. Ntic n oldu? Yen uduzan biz olduq. Dalq Qaraba ial olundu. Tbii ki, ruslarn oynad mnfi rolu da danmaq olmaz. Ermni zbana deyil ki, haransa ial elsin. - Bs vvllr azrbaycanllarla ermnilr on minlrl qarq aillr qurub, uaqlar dnyaya gtirib. Bu gn d onlarn bir qismi bizim aramzda yaayr. mumiyytl, biz bir slhmraml tkilat kimi ny nail olmaq istyirik? Biz qrant yeyirik, yoxsa mqsdimiz xalqlar arasnda slh nail olmaqdr? - Mn yen d mharibnin trfdar olmadm tkrarlamaq istyirm. Qaraba ermnilri bizim vtndalarmzdr. Amma biz ilk nvbd gcl iqtisadiyyat v gcl ordu qurmalyq ki, ermnilr Azrbaycan razisind yaaya-yaaya ayrlmaq sevdasna qaplmasnlar, separat tmayllr gstrmsinlr. Dvlt dvlt olsa, separatlq da olmaz. Amma ermnilrl ehtiyatl olmaq lazmdr, onlardan n desn xar. A mn onlara gvnmirm. - Ax niy - Zaur ayaa qalxd v llrini belind birldirib, arxaya doru grnidi: ki xalqn arasndak bu uurum daha n qdr byyck? Biz n vaxta qdr dmn qalacaq? - Bilirsnmi Zaur, hr ey knardan oxar grnn, amma ox frqli olan xalqlarmzn psixologiyasnda yatr. Trkn psixologiyasnda mrdlik, birsiftlilik var. mumn, trkn keyfiyytlrini sadalasaq, bada halall v daltsizlikl barmama gstr bilrik. Mtlq nam yaradcs Asif Ata, trkn keyfiyyti il bal deyirdi ki: Trk ata minr, Korolulaar, atdan dr Fzulilr. Zaur eitdiklri qarsnda ok olmudu. Akifin trklkdn, trklkdn dandna indiy qdr ahid olmadndan, bu pafoslu x onu xeyli sarstmd. Akif is sa lini yuxar qaldrb sdir-sdir aramsz danrd: - Trk hmi zrifliyi v mhtmliyi bir ld birldirmyi bacarb. Amma istyn aman verib, he vaxt arxadan vurmayb. z srkrdsini satan Shl Sumbat, igidin atn ourlayb satan Kel Hmz kimi adamlar Trkn arasndan xmayb. Bu ermni xislti, ermni keyfiyytidir. Ermninin ryind ilan var. lan xisltli adam - yxld yalvaran, qalxd alandr. Gcszn qnimi, gclnn nkri olan ermnilr, xalqmzn bana min bir msibtlr gtirib. Bu gn Bakda yaayrqsa, Bak adl hrimiz varsa, 90 il bundan vvl trk qlncnn qndan syrlmas saysinddir. Mn bunlar unuda, dana bilmrm. Zaur lal-dinmz yenidn yerin oturdu. aqn gzlrl rhbrin baxr, eitdiklrini hzm etmy alrd. Onu dald xyallardan ayran da, el Akifin z oldu. - O ki, qald snin Ermnistana getmk arzuna, bunu dstklyirm, nki mn dialoqun trfdaryam. Yerevan Press-klubundan Boris Novosardyan bir layih tklif edib biz. ndi onu tapb verrm sn, baxarsan. TrkiyAzrbaycan-Ermnistan-Grcstan jurnalistlrinin itirak il Yerevanda keirilmsi nzrd tutulan TrkiyAzrbaycan-Ermnistan-Grcstan KV-ind dmn obraz adl gnlk konfransdr. Mn dorusu getmkdn imtina etdim, nki hm ilrim oxdu, hm d mvzu mn maraqsz gldi. Amma sn istsn ged bilrsn. Mehmanxana, yemk v yol xrclrinin hamsn onlar dyirlr. Zaur gzlrini Akifdn ayrb monitora dikdi: - Bs layihni kim maliyyldirir?

88

- Caritas France tkilat. Borisin e-mailini indi sn ataram, onunla yazarsan. rtlr sni qane edrs, gedrsn. *** Btn Bak, ri hrdki evi, i yeri, htta vcudu da dar glirdi Zaura. ki gn vvl Boris Navasardyana yazd mktuba hl cavab almadndan, alna mxtlif fikirlr girn, qlbin bhlr dolan Zaur zn yer tapa bilmir, Akifi bitib-tknmyn suallar il dng elyirdi: Blk tdbir lv olunub?, Blk Boris mnim namizdliyiml raz deyil?, Ermnistana getmyin baqa yolu yoxdurmu?. vvllr Ermnistana getmk haqda birc sz danmayan, mumiyytl bu msl il maraqlanmayan bir adamn, birdn-bir n n Yerevana getmk hvsin ddyn anlamrd Akif. Bu sualla Zaura mracit elmmidi, olann xtrin dymkdn qorxurdu. Amma bir eydn dqiq min idi Zaur Tiflisdn qaydandan sonra ox dyimidi. zn hans smt evirs Artuun pltlarn eidn, isti nfsini, trini, plrinin islaqln duyan Zaur, 2 sayl mktbin qapsna nec glib xdn z d anlamad. Bura glmyi he vaxt planladrmam, bu bard he fikirlmmidi d. Bir gn qeyri ixtiyari olaraq mktbin binas qarsnda dayandn frq etdi. Bilirdi ki, btn thsil ocaqlar yay ttilinddi, mktblr bald v iri girmk onun n mkl olacaq. Yen d bxtini snamaq istdi. Alnn y yaslayaraq alaqaranlq foyenin axrnda, lind ns toxuyan yal qarovulu qadn grd. ni taqqldatd. Qadn gzlrini qyb glnin kim olduuna baxd v ayaa qalxb, ap-aplarn srtdysrtdy qapn ad. - Ndi olum, kimi axtarrsan? - He kimi xala, iri girmk istyirm. Qadn gzlrini brldib, ikinci hecann sonundak saiti uzadaraq sorudu: - Niy? - Mn bu mktbi qurtarmam xala. Glmim kemi gnlrimi yada salam. - Baa drm, amma sni buraxa bilmrm olum. Mktbd he ks yoxdur. Yad adam iri nec buraxm? - Bir ne gn xb gedirm xaric. Axrnc df mktbimi grmk istyirm. Blk bir daha qaytmadm Bakya Zaur el ordaca uydurdu v xcaltindn qulaqlar qzard. - Yen d deyirm - buraxa bilmrm! Siniflrdn bir ey its, mn cavabdehm ax! Zaur qadnn lindn tutdu: - Xala mn inanmrsnzsa koridorlar, hyti bir yerd gzk. Amma qurban olum dala qaytarmayn. ndi burada khn qarovulu Naid xala olsayd, Zaur rahatlqla iri kerdi. Amma be il vvl sanitar ildiyi xstxanadan pensiyaya xandan sonra, mktb qarovulu dzln qadn, Zauru lbtt tanya bilmzdi. O, mrnd ilk df idi ki, oxuduu mktbi son df grmk n qapda yalvaran adam grrd. Mktb, mllim, thsil anlaylarnn tnzzl urad, dyrdn ddy bir zmand, bel bir adama rast glmk qadn mat qoymudu. Bir yandan hqiqtn d iri adam buraxmaa slahiyyti atmrd, obiri trfdn is doma hri v mktbi il vidalamaq istyn gnc mane olman insafszlq olduunu baa drd. - Yax, gl olum. Amma on be dqiq vaxtn var! Hrdn rhbrlikdn kims glib snd zad gtrr. Sni irid grn olsa, iimdn olaram. Zaur sevinck olub qarn yanandan pd v cibin be manatlq skinas drtb tlsik dedi: - Sa ol ay xala. Qapdan addm atan kimi, pillknlrl becid-becid ikinci mrtby qalxd. Ttil girn mktbin l skuta qrq olmu uzun koridorunun ortasnda dayand, saa-sola boyland. Hardan balayacana qrar ver bilmirdi, duruxmudu. Nhayt, son drd ilini oxuduu sinfin qapsna yaxnlad v drindn nfs alaraq qapnn qolunu burdu. Hmn partalar, hmn lvh, hmn mllim masas. Burada ba vermi yegan dyiiklik, Rus yazlarnn portretlrinin divarlardan xardlaraq yerlrin Azrbaycann air v yazlarnn killrinin aslmas idi. Sovet dvrndn qalma pncrlr is, indiy qdr dyidirilmmidi. ki layl pncrlrin aralarna ylm toz-torpaq da, el on-iyirmi il vvlki toz torpaq idi deysn. Budur, drd il Artula bldy ortadan nc sradak parta. Keib yerin yldi, lap aa sinif agirdlri kimi llrini st toz balam masann zrind birldirdi. ndi bu yer ona ox dar glirdi, vcudu tinlikl masa il skamyann arasna smd. Zaur bymd. Bax bel dnd. Nhayt uzun illrdn sonra, hmn sinif, hmn parta... Gzndn yalarn n vaxt boalmaa, damc-damc masann, dirsklrinin stn drk islatmaa baladn hiss etmdi Zaur. Bir d onda ayld ki, vcudunun syankar, qqrtl cismaniliyini lap yeniyetm

89

dvrndki kimi hiss etmy balayb. Qasndan ona tan, doma hvt sancs qopdu. Sanki sevdiyi insan indi burada, yannda oturmudu. Onun trini hiss edir, nfsinin istisini znd duyurdu. Yegan mstsna mlkiyyti olan cismini o sevgiliy fda etmy hazr idi. nki hormonlarla v sevgi qlcmlaryla dolu olan vcudu tkc zn mnsub ola bilmyck qdr nhng idi. Qadnn ona 15 dqiq vaxt verdiyini yada sald. xmaq istyirdi sinifdn amma ayaqlar getmy raz olmurdu. Sanki partalar onu arr, o illri bir daha, bir daha alnda doladrma tlb edirdilr. Divarlar da getm deyirdilr. Lvh is dayan, qal, son df mni tbairl kirlt hayqrrd. Daha dz bilmyib ayaa qalxd. Dodaqlar titryirdi. Boaznda iliib qalm qhr, sssiz-sssiz axan gzyalarnn hnkrty evrilmsini ngllyirdi. Lvhnin qarsnda ayaq saxlad. Balaca bir tbair paras dydi gzn. Tbairi gtrb ovucunda oynatd, bir az fikirlib onu cibin atd. Mktbin hytin xmaq n arxa trfdn aa enrk qapn ad. mk drsi binasnn arxasnda, Artula bir-birlrin rklrini adqlar, gizlinc pdklri yer gldi. Burada bitn inar aac, trafa klg salmaqda davam edirdi. Aacn altndak iki kubik dan ortasna qoylan taxta parasna oturdu. Bu inar, uaqlq illrind olduu kimi, bu gn d onu qzmar gnin alarndan qoruyurdu. Kryini aacn enli gvdsin yaslayb gzlrini yumdu v ndns son zng gnn xatrlad. O gn mktbin hytind iyn atsan yer dmzdi. V o gn Zaurun yannda sevdiyi insan yox idi. Dstdn ayrlb bu aacn altnda tk bana oturan Zauru he ks frq etmmi, sinif yoldalar onu itirib axtarmamdlar. lk df Zaur z lazmszln mzuniyyt gn drk etmidi. Alamd xeyli v yaxnlab gz yalarn grn d olmamd. Mikrofonla x ednlri eitmir, illrin nec d tez tb kediyini dnrd. Mllimlrdn canlar qurtaracaq, hr gn shr tezdn oyanmaa ehtiyac qalmayacaq dey ham sevinirdi. Attestat almaq, yeni hyata atlmaq Zaurun da ryinc idi, amma bu andan sonra onu Artua balayan, ona Artuu xatrladan son maddi laqnin d ksilcyi, unudulmaz anlarn keirdiyi mktbin bir az sonra onun hyatndan bdi silinib gedcyini bilmk ona zab verirdi. Onsuz da Artudan sonra bu mktbin he bir lzzti, dad qalmayb dey, zn tslli vermi, hl 1990-c ild bu mktbl vidaladn dnmd. Yen d son df bura ayaq basmaq qrib glirdi ona - el bil yarmq bir ii, kims deyilsi sz qalmd. Bir ne dqiq sonra son df rmzi zng alnacaq v 11 ildir hr shr eitdiyi bu cr ss, Zaurun vcudunu yarb kerk, onun hyatndan birdflik gedckdi. O, sbirl bu an gzlyirdi. Birinci sinif balad, Artula tan olduu gn d ox yax xatrlayrd. rkk v inamsz iki olan uan azrbaycanl v ermnini yan yana oturtmudular. Azrbaycanl v ermninin sinif yolda ola bilmlrinin, bir parta arxasnda otura bilmlrinin adi hal olduu sksninci ilin vvlind, cmi bir ne il sonra iki dmn xalqa evrilcklrini bilmyn Artu v Zaura, mhkm dost olmalar n bir hftdn d az vaxt tlb olunmudu. Mktbin ilk iki ilind maraq dairlri o qdr d geni olmayan uaqlar butulka qapaqlar yb onlarla mxtlif oyunlar oynayrdlar v n ox butulka qapana sahib olana, btn sinif qibt edirdi. Filateliyaya maraq is, hr ikisind nc sinifdn sonra yaranmd. Siqareti ayaqqabsnn altnda zrk sndrd v ayaa qalxd. ryin da basb getmliydi buradan. Gldiyi qapdan dala qaydb pillknlrin yanndan kedi v arxadan qarovulu qadna yaxnlad. - ox sa olun xala. Sizin bu yaxlnz he vaxt yaddan xarmayacam. Qadn son ilmni mil keirdib ban qaldrd. - Sn ki, vtndn getmmidn qabaq glib mktbin ba kirsn, demli layiqli oulsan. Ka btn cavanlar snin kimi olayd. Zaur sxla-sxla dedi: - Xala, mn slind mktbi grmk n yox, ilk mhbbtimi yad elmk n glmidim. Yqin ki, mni baa drsiniz. Qadn glmsnb dedi: - Ay xatakar sonra ban bulad, - Bs sn z ilk mhbbtinl ayrlmsan? O qz indi hardad? Zaur pncry, Bnyat Srdarov ksindn ken manlara baxa-baxa dedi: - Bizi mharib ayrd. Qadn Zaurun cavabn baa dmmi olacaqd ki, dqiqldirdi: - Nec yni? Shv buraxdn baa dn Zaur: - Atas hrbi idi. Qarabada hid oldu - tez-tlsik dedi. Qz da anas il Qazaxstana kb getdilr, qohumlar gil. Zaur bel mhartl, utanb-qzarmadan yalan danma bacardn z n yenic kf edirdi. Bu onun xouna glmy balamd. Qadn vay-vay-vay deyib, ban bulad.

90

- Allah rhmt elsin bala. Neynk, hyatd da. lm itim dnyasd. Allah qalan balalarmz, cavanlarmz salamat elsin. Qan axmasn, camaat qrlmasn. Yazqd bu millt ay bala, yazqd. Arvad bunlar deyib ar-ar ayaa qalxd v ayaqlarn srtlyrk qapya ynldi. Zaur da asta-asta onun dalnca gedir, bir yandan da son df mktbin divarlarna, divarlardan aslm plakat v arlara baxrd. vvllr Lenin mnsub Oxumaq, oxumaq, yen d oxumaq! ar, indi mktb direktoru rad Dstrxanlnn Thsil bizim n prioritet sahdir aforizmi il vzlnmidi. Qadnla vidalab ky xd. N ns ii nifrt, qzb doluydu. Mktbd rahatlq tapmaq yerin, ovqat daha da tlx olmudu. Yeyin addmlarla z aa d-d, qardan gln etinasz, ya da rkk adamlarn onun yanna atmam qeyb olduqlarn, buxarlandqlarn grrd. Sanki ham hamdan qar, gen gzirdi. Han mnim uaqlmn Baks dnd. Han Plombir dondurmas? N n insanlar glmr daha? N n klr indi tnlk v irklidir? N n dadlr, yerl yeksan edilir hr ey? bdi uaq qalmaqdan, he vaxt bymmkdn daha gzl bir eyin olmadn yenidn mktb qaydandan sonra baa dmd. Baa dmd ki, Artula birlikd bir-birlrinin uaqlqlarn ourlam, bunun nticsind d vaxtndan tez bymdlr. *** Valideynlrinin evd olmamas, yalnzla ehtiyac olan Zaurun kefini az da olsa am, hirsini soyutmudu. Hl qarda onu - gr Borisdn msbt cavab glrs - Yerevana getmk n valideynlrinin razln almaq, ala bilms yen d z bildiyini elmk kimi ziyytli bir i gzlyirdi. Yerevan mvzusu alanda yqin ki, anasnn bir ne df ryi gedck, atasnn is kri qalxacaqd. Amma n olursa olsun, Zauru yolundan he n saxlaya bilmzdi. Otana girib ynini soyundu. Khn kamodun stndki rivli alt fotokildn biri, onun Artula mktbin hytind kdirdiyi son kil idi. nin altndak a-qara ksi barmaqlar il sallad. Bu riv nec d dar glir mn d, sn d... Biz hbs olub qalmamalyq rivlrd, yetr artq dzdk, boyun ydik bu sistem. rivni gtrb kamodun birinci gzn, alt paltarlarnn stn atd v gn rzind ilk df glmsdi. Mni he bir mharib, mnaqi saxlaya bilmz. Bundan sonra killrd tslli axtarmayacaam. Grcyik. Mtlq grcyik. Glcy inam artm; arxaynlq, toxtaqlq tapmd. El bu an olan v ya qza aid olduu aydn olmayan cr bir ss eidildi kdn. - Nlbki, nlbki, stkan, stkan. Daa-divara vurursan, snmayr, stn xrsan snmayr. Maraqlanb pncrdn boyland. Cavan bir olan idi. ki dolu znbilin yannda dayanb lindki stkan beton divara vurub tkrar edirdi. - Daa-divara vurursan, snmayr, stn xrsan snmayr. Pncrlrdn, eyvanlardan baxan olduunu grb stkan yer qoyub ayaqlamaa balad. Dorudan da snmrd. Olan n qdr canfanlq etdis d alc olmad. Birdn ssini xrp ksrk znbilin doru yildi. Ban bulayb, ykn gtrb uzaqlad. ndi onun ssi uzaqdan glirdi. - Nlbki, stkan, daa-divara vurursan, snmayr, stn xrsan snmayr. Zaur otan ortasnda dayanb n edcyini fikirldi v axrda ban qatmaq n internet girmy qrar verdi. Skkiz dn mktub glmidi potuna v... biri Boris Navasardyandan idi. Dlicsin sevindiyindn, zn itirdi v iki li il ban tutdu. Boris Zaurun tdbir dvt edildiyini, lakin mvzu il bal iki- shiflik mruz hazrlamaq lazm gldiyini yazrd. Sizin konfransmzda itiraknz, inanram ki, ox smrli v faydal olacaq. Cnab Akif Tann tkilat il vvllr d layihlrimiz olub v onun mslht bildiyi bir xsl mkdalq etmkdn mmnunluq duyarq. Sizdn xahiim, konfransmzn mvzusuna - Azrbaycan-Ermnistan-Trkiy-Grcstan drd trfli mnasibtlrin, bu mnasibtlrin reallq v perspektivlrin dair bir mruz hazrlayb mn gndrsiniz. Zhmt olmasa pasport mlumatlarnz da yazn. Konfrans iyul aynn 7-10 tarixlri arasnda keirilcyi n, siz 6 iyulda artq Yerevanda olmalsnz. Tiflis glib, oradan da manla Sadaxloya, Grcstan-Ermnistan srhdin glmlisiniz. Sizi orada qarlayacaq. Yolda kcyiniz xrclrin hams qpiyin qdr siz dnck... Zaur drhal pasport mlumatlarn Boris yazb, mruzni d bir-iki gn hazrlayacan lav etdi v mktubu gndrdikdn sonra, MSN-d Artuu axtard. Offline grnn Artua vvl mktub yazmaq istdi, amma

91

sevgilisinin bir ne dqiq sonra peyda olmas onu sevindirdi. Qulaqlqlar taxb, mikrofonu dodaqlarna yaxnladrd. - Alo. Artuun ssi ksik-ksik glirdi. - Salam Zaur. Bayaqdan buradaydm. Acdm, yemy getdim. Neynirsn? - Sa ol. Mktb getmidim. Kameran a. Artu kamera balantsn da qoaraq ekranda grnd. z glrd. - Deysn evd tksn? Artu sorudu. - H tkm. Bizimkilr harasa gediblr. - Bayaq dedin mktb getmidin. Bizim iki saylya? - Aha. Artu nsini yumruqlarna yaslayb zn mlli-bal kameraya yaxnladrd v etinasz sorudu: - Nec idi? Zaur bilmdi n desin. - N nec idi? - Mktb? Neyndin orada? - He, el bel. Kemii yada saldm. inarmz yadndadr? Bax onun altnda oturdum bir az. Sinifimiz d ba kdim, bizim partamzda yldim. Artuun zndki laqeyd ifad dyimdi: - ox yax. - Deysn bu sni maraqlandrmad. - Niy maraqlandrmaldr ax Zaur? O mktbl bal n iql xatirm snsn. Sninl d ki, artq demk olar hr gn grrk. Mktbd mnaqi balayandan sonra biz qar tzyiqlr dzlmz hdd atmd. O mktbi n sevir, n d nifrt etmirm. Bala ki, bu gn orada keirdiyin hisslrini sninl bl bilmirm. Zaur ban bulaya-bulaya razlad: - Haqlsan. Sninl mbahis ed bilmrm. Onda gl sni baqa bir xbrl sevindirim. Artuun hycandan gzlri parldad: - Bax bu la olar! De glsin! - Boris Navasardyandan cavab gldi. Mni Yerevana dvt edir. Artu gzlrini kameraya zillyib Zaura baxrd. Demy sz tapmrd. - Mn Yerevana glirm Artu! Eidirsn? Zaur brkdn glmy balad. - Nec glcksn? uzun srn skutdan sonra Artuun verdiyi sual bu olmudu. - Tiflisdn Ermnistan srhdin, Sadaxloya. Orada mni qarlayacaqlar. Ermnistan xsusi xidmtlri v Boris Navasardyann z glcklr. - N vaxt xrsan yola? - Bir hft sonra. yulun alts grk srhdd olum. Tdbir yeddisi shr balayr. - Mn d glmk istyirm. - Hara? - Srhd. - Lazm deyil. ekistlriniz sni grmsinlr. Mn sn Yerevana atanda zng vuraram, qaldm otel glrsn. Srhd glsn, bunu dz baa dmzlr. Sbrli ol, bir azca da dz. *** Axam valideynlri ev glndn sonra, Zaur gecnin xeyrindns, shrin ri yaxd dncsi il, Yerevana gedcyi bard onlara bir sz demdi. Sssiz ken am yemyi sfrsindn qalxb anasna ox sa ol dedikdn sonra, atasnn pul qazanmaq, adam olmaq v ail qurmaq bard nnvi mslhtlrini eitmmk n otana kilib, iki saata yaxn kompterd ildi. Yerin uzanb Sorokinin Bro yolu romann qald yerdn oxumaa balayanda, saat on ikiy qalrd. Yalnz iki saat sonra kitab bitirib sliq il rfdki yerin qoydu v oxuyaca nvbti kitab - Piter Akroydun Platon haqqnda rvaytini gtrb, adti zr ilk iki shifsini tlsik oxudu v yatd. Yuxusu narahat idi. Ryasnda gec dnizi adraya brnm bir qadn kimi yama altndan baxan yal gzlrinin cadugr cazibsil onu kib haraya is, sirli-sehrli bir dnyaya aparmd v orda, qara bir qap alarkn, Zaur qap arxasnda qara gzl sadtini grmd. Artuu. Sssizlik iind gec dnizinin ox uzaqlarda sinsindn qopan bouq bir ssl kksn trdyn duyaraq tr iind yuxudan oyand. Donub yerind qald v gzlmy balad. ox kmdi v gec dnizi el bil arsn

92

canndan xarmaq istyn canl bir varlq kimi bu df daha drindn v daha bouq bir vylt il yenidn kksn trd. yul aynn girmsin iki gn qalsa da, klklr Bakdan ayrlmaq istmir, tez-tez frtnaya evrilrk kvrk aaclar ardr, dalalar metrlrc hndrly qaldrrd. Zaur yerindn srayb pncry yaxnlad. El bil gec dnizi, btn gn canna hopan bir yorunluun arsn, kanalizasiyalardan iin doldurulan poxlarn, sidiklrin, sperma v blmlrin funtli energetikasn canndan xarmaq n kks trrd v Zaur alnn pncry sykyrk dnizin canna hopmu o azman yorunluu tsvvrn gtirmk istdi, lakin xyalnda qurduu btn qurularn sarsldn hiss eldi. Uultusuna sehrlnib qald gec dnizindn ryin axb dolan n is anlalmaz bir tla hissil ayrld pncrdn. Mtbx keib soyuducudan bumbuz Bonaqua suyunu gtrb bana kdi. ryi sxlrd. Otana qaydb gc-bla il zn yuxuya verdi. 3 Grcstann paytaxtna syaht 5 iyul gn Bak-Tiflis qatarnda balad. Xobxtlikdn beynlxalq reyslr xan qatarlarn vaqonlarna tn ilin sonunda quradrlan kondisionerlr, az da olsa srniinlri yayn brksndn xilas edirdi. Kuped Zaurdan savay birc adam var idi zn Mhlt kimi tqdim edn bu yal kii, bahallqdan gileylnir v Brejnev dvrndki ucuzluu xifftl anrd. Nhayt iki saat sonra danmaqdan yorulub yatd. Zaur shr tezdn, bldinin qapn tlbkarlqla taqqldatmasna oyand. Mhlt artq oxdan durub yerind oturmudu. Khn, xrda dili Sovet dara il salarn darayr, pncrdn boz dznlikd ot axtarnda olan qoyun srsn baxrd. Azrbaycann gmrk xidmtinin mkdalar v srhd qounlarnn sgrlri vaqonlara doludular. Zaur antasndan pasportunu xarb masann stn hazr qoydu. ki nfr kupenin aznda dayanb Sabahnz xeyir. Pasportlarnz zhmt olmasa... deynd, Zaur ahidi olduu nzaktdn ok keirdi. Onlar Mhltin v onun pasportlarn yoxlayb xdqdan sonra, qatar trpnn qdr bir daha kupey girib onlara sual vern, narahat edn olmad. - Bir ne ay vvl adam tumanna qdr yoxlayrdlar, axmaq-axmaq suallar verirdilr. Demli istynd adam ola bilirik. Bizi nahaq yer Avropa urasna qbul elmyiblr ki dedi Mhlt, ilq Borjomu bana krk. Zaur ona dodaqlarn qardaraq cavab verdi v gzlrini pncry zilldi. - Olum, grrm sn savadl adama oxayrsan. Mn zm airm, kitabm iq z grb. Aleksandr Bloku tanmam olmazsan. Bax o deyib ki, air n balca keyfiyyt yolun hiss edilmsidir. Bununla o demk istyib ki, air olan ks yaradclnda sas istiqamti bilmli v ya tapmal, klfin ucunu hmi lind tutmaldr ki, yolunu azmasn, ksin inkiaf etsin. Orta mktbd oxuyanda eirlr yazmaa balamam. lk eirim o vaxtlar Tovuzda xan Sosializm kndi rayon qzetind drc edilib. Atam dmiri idi. Bu pe il laqdar eirlr yazmam. - Bs hr hyat haqqnda eirlriniz olub? Zaur bu sual n n verdiyini, z d baa dmdi. - hrd hyat var bym olum? Htta franszlar da deyirlr ki, knd haqqnda, tbit haqqnda n gzl srlr hrd yaranr. Yni hrd yaasan da, grk knddn yazasan. vvla onu deyim ki, uaqlm mharib v mharibdn sonrak illr db. btidai mktbi qurtardqdan sonra hr gn kndimizdn 7-8 kilometr uzaqlqda yerln Yanql mktbin piyada gedib-glirdim. z d bu yollar dadan-drdn, tbitin qoynundan keirdi. Atam gcl xatrlayram. O, mharibd hlak olub. Ata vzi olan mim Tapdq kiinin himaysind bymm. Anam belind onatlan, iynind beatlan gzdirrdi. Kolxoz partiya komitsinin katibi idi. Acln, soyuun, qorxunun n olduunu uaqlq alarndan hiss etmidim. Bir df yolda don vurmu turacn dalnca qaanda kolun dibind bnvy rast gldiyimi bu gn d xatrlayram. lk bahar olsa da hr trf qarla rtlmd. Kolun dibind is bnv ba qaldrmd. Tsvvr edirsn? Zaur edirm des d, lbtt ki, tsvvr etmir, etmk bel istmirdi. Mhlt kii, Zaurun cavabndan ruhlanb ayaa qalxd v pncrnin prdsini kdikdn, kupenin qapsn baladqdan sonra qfildn Zaurun qarsnda diz kd. - Olum, mn bu xalq urunda, vtn urunda salarm aartmam. kitabm iq z grb. Nv-ntic sahibiym. Qocalb ldn dmm, qarm da on il vvl itirmim. Sn qurban olum olum, icaz ver sikini sorum. Bala mni, bala olum... El bil Zaurun ryind ns cingilti il qrlb sinsin splndi. Ayaqlar, dodaqlar titrdi. slind dnn gecdn ryin ns damm, bu kii il syahtinin gzlnilmz bir hadis il nticlncyini hiss etmidi. Oral

93

seksdn tr alalan, qarsnda diz kn Mhlt, ona Sorokinin Drd nfrin ryi srind yeniyetmnin qarsnda yer qapanaraq, azna almaq n yalvaran qocan xatrlatd. Bu kitab oxuyan vaxt, bel bir eyin hyatda ola bilcyin inanmamd. Demli, dbiyyatla reallq arasndak srhdin silinmsi bel olur dedi zif ssl amma kii onu eitmdi. Zaur dnmy, qrar vermy zamannn qalmadn, artq hadislrin onun nzartindn xdn yax baa drd. Kii d Zaurun trddd keirdiyini, okdan aylmadn grb llri s-s, onun hrktlrini rk ars il izlyn gncin cins alvarnn dymlrini ard. Qocann qrm, damarlarla qaplanm llrinin stnd, yer-yer kz balam xrda yaralar gz dyirdi. Mhlt Zaurun eyini tinlikl tumann iindn xarb burnundan xan isti nfsini qasna, xayalarna fly-fly acgzlkl mmy balad. oxdandr seks yaamayan Zaurun ereksiyas zn ox gzltmdi. Fiziologiyasnn duyularna qalib glmsi, Zauru heyrtlndirmidi. N n mqavimt gstrmdiyini dnd, amma sualna mntiqli cavab tapa bilmdi. dqiqy yaxn zaman kemidi. Zaur boalmaq zr olduunu hiss ets d, kiiy bu bard bir sz demdi v ynglc zaryaraq Mhltin protezli azna boald. Gzlrin iq gln Mhlt, tzyiql azna fqran sperman nfsi ksil-ksil, boula-boula udurdu. Zaurun hyatndak blk d n qsa cinsi laq tamamlanmd. Kii qalxb yerin oturdu v ar-ar nfs alaraq ox sa ol olum dedi, ilq Borjomidn iki qurtum idi. Zaur dymlrini balaya-balaya, Borjomi in kiinin gah qabaran, gah yoxa xan hulqumuna baxrd. Yuxuya doymamd, ba ynglc aryrd v bir byk fincan qhv iib, rahat yataqda iki- saat yatmaq, hr eyi unutmaq istyirdi. Kii onun zlyndn qapanan gz qapaqlarn grb dedi: - Bir az uzan mrgl olum. Grclr qatar saxlayanda durarsan. Zaur kiiy minntdarlq mnasnda ns mrldand v ban yasta atb drhal yuxuya getdi. Grclr qatar Qardabanid ss-kyl saxlayanda, Zaur yerindn dik atld. Vaqonda canlanma balamd. Grc arvadlar ora-bura qar, bir-birlrinin kupelrin li dolu girib, li bo xr, bzilri is trsin - li bo girib, li dolu qaydrdlar. Zaur vvl bu tlan mnasn baa dmdi. Mhltin zn baxd. - Bunlar alverilrdi. Bakdan, Aeroport talkukasndan Tiflis mal vururlar. Grc gmry d mal apardqlarna gr, onlardan rsum tutur qoca ban bulaya-bulaya dillndi. Azrbaycanmn n murdar adam bel, milyonlarla yax cnbidn mn daha zizdir. Xalqmn yaxsna da, pisin d qurban olum. Sap zmzdn olan baltalar xalqa bir d grrsn qara yaxrlar, z milltini syrlr. Bel adamlara nifrt edirm. Vtn vtndir, xalq xalqdr olum. Qurban olum z xalqma, milltim, dvltim. El bu mqamda grc gmrklri v srhdilr onlarn vaqonuna girib szn sl mnasnda anqrmaa balayanda, Zaur Qzlgl inqilab dalasnn Azrbaycan-Grcstan srhdin hl glib atmadn dnd. Gnli Grcstana syaht ednlrin stn mkirn, snd gstrmyi, baqaj ama kobudcasna tlb edn grclr, z hrktlri il Qafqaz qonaqprvrliyi haqda smklmi mifi darmadan edirdilr. Qribsi o idi ki, onlar azrbaycanllarla yana, z vtndalarn, yni grclri d thqir edirdilr. Htta grclrin payna dn sy miqdar azrbaycanllarnkndan qat-qat ox idi. Alveri qadnlarn Bakdan aldqlar mallar perronun stn tkn, anta v torbalardan xardqlar kynklri v alt paltarlar tapdalaya-tapdalaya sayan gmrklr, qadnlar soyundurub, altdan st-st kofta, kynk geyinib geyinmdiklrini d yoxlayrdlar. Perronda ba vernlri ikrah v dhtl izlyn Zaurun aqn nzrlrini grn bldi: - Saakavilidn sonra bel oldu. ndi az saat burda iliib qalacaq dedi. - vvl he olmasa rvt verib tez keirdik. ndi rvt almrlar, amma incidirlr adamlar. styirsns taksiy min uza bir saata Tiflisdsn. Qiymti d bahal deyil deyn bldi, li il perronun sonunda dayanm, mtri gzlyn manlar gstrdi. Zaur mslhtin gr bldiy tkkr eldi v kupesin kerk, hyatnda ilk df rvtin d msbt rolunun ola bilcyini dnd. Demli bu adamlar rvt alsaydlar srniinlr vaxt itirmz, dvlt qulluqularnn z glr, mdni sviyylri artard. Zaur bldinin saat Qardabanid gzlycklri bard peymbrcsin verdiyi vd inanmaq istms d, bir-birini qovalayan saatlar Zaurun bhlrinin yersiz v sassz olduuna sbut idi. Kondisionerlr artq ilmirdi v alveri arvadlarn mallarndan tr istid gzlmli olan, bdnlrindn tr su yerin axan srniinlr tez-tez perrona db, siqaret kknn yanndak bulaqda l-zlrini yuyur, alverilri nifrtl szrdlr. Nhayt yoxlama bitndn, alverilrl gmrklrin rts yatandan sonra qatar trpndi. Gmrk rsumlarn son quruuna qdr dyrk, dydn mlub xan arvadlar, kupelrin girib ucadan gmrklri grc dilind lntlmy qoyuldular. Onlarn qaqqlts da ksilndn sonra, Zaur Tiflis atana qdr bir az mrglmk ists d, tamburda siqaret kndn, sonra tualet ba kndn sonra, qatarn Tiflis atmana dqiqlr qaldn dnb, yatmaqdan vaz kedi v telefonuna Grcstan operatorunun sim-kartn taxaraq zng gzlmy balad. Zng gecikmdi. Dz on dqiq sonra, Boris Navasardyann xahii il Zauru Tiflis vazalnda qarlayacaq olan Yerevan konfransnn grcstanl itiraks, Grcstan hqiqtlri qzetinin mkda David ixladze zng vurub, Zaurdan vaqonun nmrsini sorudu v Sadaxloya manla bir yerd gedcklrini mjdldi.

94

Qatar vazala atmam, alveri arvadlar iri torba v antalarn dallarnca srtdy-srtdy qapya ynldilr. Zaur da yorun-arn, gzlrindn yuxu tkl-tkl onlarn dalnca yeridi v Mhltl saollab vaqondan dn kimi, telefonunu qurdalayan Davidi grd. Davidl 2005-ci ild, Azrbaycanda keiriln parlament sekilri rfsinda Bakda tan olmudu. Sekilri iqlandrmaa gln David, sekilrdn sonra inqilabn ba vermsini drd gzl gzlmi, buna gr on gn Bakda qalmd. Lakin inqilab ba vermdiyindn pjmrd halda, suyu szl-szl Tiflis qaytmd. David telefonu cibin qoydu, Zaura yaxnlad v iynin mhkmc vurub dedi: - Salam qarda. Xo glmisn. - Salam David. Sni grmyim adam. ziyyt kib glmisn, sa ol. - Gedk, gedk. N ziyyti! Onsuzda Sadaxloya qdr bu yolu gedirm d. Amma sndn incimim. Ken il Tiflis glnd he mni axtarmamsan. Zaur tutuldu. David zng vurmamas, onunla grmmsi dorudan da yax xmamd. Amma Tiflisd keirdiyi bir ne gnn onun n qzldan dyrli olduunu, hr bir saniysini Artua hsr etmy mcbur olduunu David nec izah ed bilrdi? - Bala mni David. nan ki, vaxtm olmad. Pillknlrdn db ky xdqlarnda: - zr istmli he n yoxdu burada. Olan olub. Amma bir daha bel elm - deyib glmsdi. - Birinci dfdi Yerevana gedirsn? - Aha. - Hycanlsan? - lbtt. Hm d acam. - Baa drm. Amma dz bilsydin, Marneulid nahar elyrdik. Zaur Davidin tklifinin mntiqli olduunu dnb onunla razlad. - Onda gedk. Mn dzrm. David li il yol knarnda dayanan yal BMW 525 markal avtomobili gstrrk: - Buyur dedi. David qabaqda, Zaur is arxada yldikdn sonra, David onu src il tan eldi: Tan ol, dostum Mamuka. Polisdir. Bizi srhd qdr aparacaq. Zaur arxadan lini uzadb, Mamukann nmli v kobud ovucunu sxd. Buruqsa, qarayanz v enlikrk Mamuka polisdn ox, Grcstanda faliyyt gstrn xarici neft irktlrinin ingilisdilli menecerlrin oxayrd. Sonra David ona Zauru tqdim etdi. - Zaur Clilov Azrbaycanda tannm QHT-ilrdndi. z d birinci dfdi Ermnistana gedir. Zaur arxadan David bytm. Mnim haram tannmd? dey mrldansa da, deysn n Mamuka, n d David onun zif ssini eitmdilr. Mamuka man i salb vazaln razisindn xandan sonra, gl-gl: - Birinci df Ermnistana getmk yqin ki, sizi hycanlandrr? sorudu. Bu bezdirici sual be dqiq rzind ikinci df eidn Zaur, iyinlrini kdi: - lbtt hycanlyam. Amma bu hycan daha ox geri qaydandan sonra bama glck olan hadislrdn duyduum narahatla grdir. Yoxsa Ermnistann znd bir probleml zlcyim inanmram. KQB-niklr bamdan birc dn d tkn ksik olmasna imkan vermzlr. Ora gednlrdn eitmim. - Bs Yerevanda mhafizn olmasayd, sn kims ns elyrdi? Mamuka maraqland. - Ola da bilr, olmaya da. Dqiq he n dey bilmrm. David sz qard. - Demk istyirsn Bakya qaydandan sonra problemlrl zlcksn? - Bu qalmazdr. Demk olar ki, Yerevana gedn hr ks qaydandan sonra hcumlar olur. David zn arxaya evirdi: - Niy? Burda n var ki? Yol yorunu Zaur bu bard danmaq istmdiyi n qsa cavab verdi: - Mn hardan bilim? David onu baa db Mamukaya: - Zaur acd. El biz d. Yqin ki, Marneulid yax bir yer tanyrsan. Bdn quruluundan yeyib-in olana oxamayan Mamuka, sl qurman kimi bu sualdan canland: - la restoran tanyram. Yiysi d azrbaycanldr. Ban y yaslayan Zaur gzlrini yumdu v tinlikl: - Nzr aln ki, aclq atks mqavilsi deyil v bdi davam ed bilmz. Acndan lsm siz cavabdehsiniz dedi v yuxuya getdi.

95

Bir saat sonra man azrbaycanllarn yaad kndin kl-ktr yollarnda titrmy balayanda Zaur gzlrini ab saa-sola baxmaa, hara glib xdqlarn anlamaa ald. Onun oyandn grn David snyib dedi: - atmq. Yallqlarla hat olunmu srin, gzoxayan, nhng bir ban ortasnda iki mrtbli restoran yerlirdi. Ruhulla adl bstboy, lopa bl, xfifdn iman restoran sahibi Mamukan pb qucaqlad v onlar hytin dz ortasnda, meynnin klgsind dairvi masann trafnda oturtdu. Ruhulla sifarilri alb restorann iind gzdn itdikdn sonra, Mamuka alaq ssl dedi: - Qrib adamdr. Abaz ermnidi, bir ofisiant een qzd, obiri ofisiant da azrbaycanl. znn l qabiliyytin, kabablarna da ki, sz ola bilmz. Zaur meyn aacnn altnda borudan rl-rl axb gedn srin su il l-zn yudu, gimnastik hrktlr edib smklrini xrldatd. David is ona baxb ucadan dedi. - Onsuzda azrbaycanllardan baqa he kim kabab biir bilmir. Zaur bu kompliment qarsnda ban tsdiq mnasnda iki df yellmkl v glmsmkl kifaytlndi. On be dqiq sonra masa iki, salat, turu, ir v yemklrin arlndan yilir, tnd qrmz rab su yerin axrd. Mamuka Ruhullan dflrl onlara qoulmaa arsa da, restoran sahibi lini sinsin qoyaraq tklifi geri evirir, ilrim tklb qalb deyib gzdn itirdi. Zaur zlrindn baqa birc nfr bel mtrisi olmayan restoranda Ruhullann hans ilrinin tklb qaldn fikirls d, bu bard masadaklara bir sz demdi, nki Ruhullann onlara qoulmamas onun ryinc idi. Bir saat sonra d keflnmidilr. Mamukann mnasz grc ltiflrin qulaq asb, zorak glmsmkdn Zaurun z zllri aryrd. David qalxb ayaqyoluna getdi v be dqiq sonra qaydb yerin oturanda, lini Zaurun iynin qoyaraq qulana yildi. - Azrbaycanllar bu lkd kef elyirlr. Zaur bu etirafn mnasn baa dms d dillndi: - Lap yax. David baa dlmdiyini, z szlri il Zaurda maraq oyandra bilmdiyini grb: - Ardmca gl, z gzlrinl gr dedi v ayaa qalxd. Mamukann ba yemy qarmd. Zaur bir ona, bir David baxb durdu v itatkarlqla Davidin arxasnca getdi. - Mn bax, snin polis dostun yaman dmdi. Man sr bilck? David incimi ifad il Zaura tri nzr salb dedi: - Allah elmsin snin szlrini eitsin. kili olanda Mamuka daha da ustalar. Sn ondan arxayn ol. Gl dalmca, gr sn n gstrirm. Davidl birlikd restorann arxa trfindki xudmani hyt glib xdlar. Krpic hasarn altnda on metr uzunluunda v drd metr enind, dmir barmaqlqlarla evrlnmi bostan salnmd. Davidin dalnca bostann qapsndan otlarn stn ayaq basan Zaur, grc jurnalistin n demk istdiyini o andaca baa dd. Bostanda diz qdr bitn tn kolu, restoran sahibinin alternativ glir v ylnc mnbyin malik olduu bard mlumat verirdi. z d bu mnb szn sl mnasnda ayaqlar altnda tklb qalmd. Zaur sorudu: - Polis dostun bu bard ns bilir? - Ona Mamuka da dey bilrsn. - Olsun Mamuka. Bundan xbri var? barma il otlar gstrdi. David iyinlrini kdi: - lbtt var. z d kndi. Bir iki saplaq drk? - Drib neynycyik? - Nec yni neynycyik? gn Yerevanda darxmayacaq? Zaurun dhtdn gzlrini brltdi, srxoluu qad: - Sn n danrsan? Otu Ermnistana keirmk istyirsn? - Ndi bym? Sn narahat olma. Zaur nvbti arqumentini dil gtirdi: - Ax ot tzdir, yadr. Nec qurudacaqsan? David: - Mn onu qurutman sulunu taparam, - dedi v yilib iki byk saplaq drdi. tn yarpaqlar el bil doma budaqdan ayrldqlarna gr kdrlnib boyunlarn bkdlr, gz gr-gr solmaa baladlar. Gln-gednin olub-olmadn grmk n Zaur hycanla arxaya boyland, sonra da Davidin qulana pldad.

96

- Mni bu idn uzaq tut. Qorxaq deyilm, amma Ermnistana birinci dfdi gedirm. Ermnilr azrbaycanlnn stnd n tutsalar, n boyda qiyamt qopacan tsvvr edirsn? - Narahat olma dedim sn. Hr ey yax olacaq. z d snin stnd tutsaydlar, bu daha maraql ola bilrdi. Zaur z zarafat zn lzzt elyn Davidi bostanda tk qoyub masaya qaytd. Mamuka lind qdh arxaya boylanb baxr, gzlri il hmpiyallrini axtarrd. Zauru grb qqrd: - claflar! Mni niy tk qoyub getmisiniz? Alkoqolik zadam ki, tk im? Zaur yerin oturub rab dolu qdhi lin gtrd v nfsini drrk: - Snin salna. Tanlmza adam dedi v qdhi boaltd. Mamuka da idikdn sonra, dncli baxlarn meynnin gvdsini drnaqlar il ovxarlayan piiy dikib monoton ssl dedi: - vvllr zamann nbzini tutan adamlara mdrik deyrdilr. ndi an tuta bilnlr mdrik deyirlr. Buratino taxtadan qayrlmd. ki taxta paras bir-birin srtl srtlnd yanmaa balayr. Mamuka yaxnlaan Davidi grb qzbl dedi: - Neynirsn orda iki saatdr? Onun n bard dandn eidn David is, shbti baqa mcraya kmk n dedi: - Mn Buratinoya iyirmi df baxmam, amma indiy qdr he n baa d bilmmim. z d bu kino uaqlar n kilib. minm ki, Buratinonu kn rejissor narkoman idi. Bu film ayq bala baxmaq olmaz, grk yaxca ksn. Mamuka bhli gzlrl dostunu szb ona gz vursa da, David istifini pozmad, gzlrini ondan ayrb ciyr kababn eynmy qoyuldu. Yarm saat sonra Ruhullan arb hesab istdiklrind, Zaur lini cibin salmaa chd ets d, David ona mane oldu. - ziyyt km, yemyin pulunu Borisdn alacaam, mndn getmir dedi sonra da Zaurun qulana yilrk lav eldi yaxca zib cibim qoymuam. - David li il sa cibin iki df vurdu. Tapan deyillr, narahat olma. - Tki sn deyn olsun Zaurun ssind inamszlq notlar duyulurdu. - Borisl d dandm bayaq. Srhdd bizi gzlyirlr. Mtrilrini mana qdr yola salan Ruhulla il saollab, Sadaxlo srhd qapsnn yolunu tutdular. Msaf Zaurun tsvvr etdiyindn d qsa idi - sn dem onlarn yemk yediyi azrbaycanl kndi, Ermnistanla srhdin iki addmlnda yerlirmi. Srhd ata-atda Zaur siqaret almaq n Mamukadan man saxlama xahi etdi. Darsqal dkanda peykl AzTV-d Zlimxan Yaqubun xna baxan qadn, lind tutduu karton paras il zn yellyirdi. Burada da azrbaycanllar var Zaur dnd v qadna doma dilind mracit edrk, bir qutu Kent 4 siqareti xahi etdi. - Vziyyt necdir xala? Nec dolanrsnz? Qadn siqareti Zaura uzatd, pulu gtrb kassaya atd. - Nthr olacaq ay bala. Dolanrq da birthr. Allah bu urusun evini yxsn. Qrdrr camaat bir-birin. Sovet dvrnd rahat yaayrdq da. ndi ham hamyla dmn olub. - Xala, Sovet hkmtini d ruslar yaradmdlar da. O vaxt ki, bel deyildi. - i o vaxt ayr crydi. Ham onlara tabe idi dey, qan tklmrd. Amma respublikalar mstqil olan kimi, qrdrdlar bizi bir-birimiz. Mnim ermni, grc il n iim var ax!? Bir-birimiz can deyib, can eitmiik hmi. Ermnistanla bir-iki kilometrlik msafd yaayan azrbaycan mnli Grcstan vtndan grmk, Zaurda melanxolik hisslr oyatmd. Qadnla saollab xd. Mana qaydanda Mamuka v Daviddn onlar gzltdiyin gr zr istdi v Ermnistan srhdin qdr, he biri bir daha danmad. *** Dar pncrdn uzadlan Azrbaycan pasportunu grn grc srhdisinin sifti yildi, qalar atld. Gzlrini qaldrb pasportun sahibin baxd v yorun ssl sorudu: - Siz hara gedirsiniz? Zaur alnn y yaslayb hvsl dedi: - Ulan-Batora. Qara-qabaq grc Zaurun zarafatn qulaq ardna vuraraq nvbti sualn verdi:

97

- Ermnistan getmk istdiyinizdn minsiniz? Grcstan vtnda olan azrbaycanl kndilrin vaxtar Ermnistana meyv-trvz aparmalar adi hal idi. Lakin yarm ildir burada xidmt edn srhdi, ilk df idi ki, Ermnistana kemk istyn Azrbaycan vtndana rast glirdi. Verdiyi son suala Zaurdan msbt cavab alan grc, kobud kild pasporta mhr vurub etinaszlqla onu Zaura qaytard v gzlnilmdn glmsnb sorudu: - Qorxmursunuz? - Tsvvr edin ki, qorxuram amma getmkdn baqa arm yoxdu. Zaur srhdiy tkkr edib BMW-nin yannda siqaret krk onu gzlyn Mamuka il David yaxnlad. - Ermnistandan qaydandan sonra, sninl grb shbt elmk istyrdim. Tssratlarn mnim n ox maraql olard Mamuka dedi. - N n olmasn? lbtt grrik. Onsuz da Bakya Tiflisdn gedcym. David siqaretini yer atb ciddi ifad il dedi: - Tiflisdn yox, tranzit mntqsindn. Qaraba mnaqisindn sonra bu hr ermnilr v azrbaycanllar n oxdan bel adlanr. d gldlr. lini birinci Mamuka uzatd. - Yax, sizi daha ox saxlamaym. Yolu yolda grk. Zaurla David onunla qucaqlab, saollaandan sonra, Mamuka mana minib pncrdn muayat olun dedi v onlara gz vurub srtl uzaqlad. - Yax adamd. nanmaq olmur ki, polisd ilyir. David Zaurun bu szlrindn qrrlnib: - Bizd bel polislrin say gnbgn artr dedi. - Saakavili polis sistemind gncldirm siyasti aparr. Bunu bilmirdin? Davidin sualn cavabsz qoyan Zaur, altndan gur ay axan krpy ilk addmn atd. Dizlrind, Ermnistan torpana ayaq basman verdiyi yngl bir gizilti duydu, krpnn tn ortasna atanda is bdrmkdn qorxub Davidin qolundan tutdu. Onun hycann baa dn grc jurnalisti, dodaqlarn qardaraq hr ey ladr, gl, gl dedi. Zaur is z nvbsind tsllin ehtiyacm yoxdur dnd, amma z vurmad. Zaur Ermnistan bayrann dalaland diry atanda, iki nfr hndrboy, yaraql adam onunla David trf glmy baladlar. Onlarn ardnca is tlsmdn asa, eynkli v bstboy bir adam addmlayrd. Dhtli istiy baxmayaraq onlarn ynind qara ktan kostyumlar vard. kisi d tipik azrbaycanllara oxayrdlar. David, onlara trf gln adamlara mrmr ksilmi sifti il, gzlrini qrpmadan baxan Zaura trf boynunu yrk: - Asal Boris Navasardyandr dedi. - Bu iki nfr is, yqin snin qoruyucu mlklrindi. Srhddki yoxlama buraxl mntqsinin qarsnda uzun, xaotik bir nvb dzlmd. Bu nvbd kimin birinci, kimin sonuncu olduu bilinmirdi. Zaur mrnd ilk df idi, bu qdr ermnini bir yerd grrd. Bu fikir zn d glmli gldi. laqbauma yaxnladqlarnda llrini bellrind birldirmi qoruyucu mlklr artq onlar gzlyirdilr. Zaura quruca salam verib pasportunu tlb etdilr v sndi aldqdan sonra, Zaurla Davidi laqbaumun yanndan keirdrk zlri uzaqladlar. David Borisl grb qucaqlad. Mruz edrcsin, gl-gl qonanz sa-salamat atdrmam deyrk pncry trf gedib, oradak mbarizy qouldu. Boris Zaurun lini mhkmc sxd: - Nec gldiniz? - Tkkr edirm, ox rahat gldik. Davidin mni qarlamas yerin dd. ox sa olun. - Buyur gl, kek bir az knarda dayanaq deyrk, Boris Zauru on metr aralda bitn syd aaclarnn klgsin gtirdi. nzibati binalarn trafnda alveri, turist, gmrk v srhdilrdn ibart byk bir ordu z gndlik, rutin tlanda idi kimi dar pncrlrdn pasportunu soxudurmaa alr, kimi qqraraq srhdilrdn ns tlb edir, sgrlr is daha be-betr bararaq adamlar intizama sslyirdilr. Xsusi xidmt mkdalar il shbt edn iki- srhdi istisna olmaqla, Zaura trf he kim baxmrd. znn diqqt mrkzind olmamas, n ns Zaura toxtaqlq verdi. Amma hl d anlalmaz, amorf duyular keirirdi. lksinin iyirmi ildir mharib vziyytind olduu bir dvltin razisin kemyin n demk olduunu o indi anlayrd. Saa-sola baxd. Bel stresli anlarda siqaret kmk artq dbdn ddyn gr, hycann basdrmaq n zn baqa bir muliyyt tapmal olduunu dnd. Quyruunu bulaya-bulaya bir az aralda gzn qara it satad gzlri. Fit alaraq ky yanna ard v salla oturub onu sallamaa, plt il qulana ns demy balad. Qribdir, sla insanlardan nvazi grmmi, bana sal kilmmi k itlri, onlara qay il yaxnlaan, htta qulaqlarna ns pldayan adamlardan daha tez bezib qarlar. Grnr it Zaurdan yemk gzlyirdi. Ya da onun z sallarnda smimi olmadn, srf hycanndan qurtulmaq n onu yanna ardn baa db incimidi. Nankor it qab getdikdn sonra, bu sfr Zaurda danmaa tlbat yaranmd. El hey danmaq, danmaq, dayanmadan n dymk istyirdi.

98

Davidi, daha dorusu Davidin dad dyrli yk fikirldi. Ona gr narahatlq keirirdi. Grc jurnalistin nvbsi artq atmd. sgrlr onun lindki antan adrb iin baxdlar, srhdi is pasportuna mhr vuraraq David qaytard. Cibini yoxlasaydlar, faci qalmaz olacaqd. Zaur thlknin sovuduunu grb, drin bir nfs ald. Nhayt, mhafizilr qaydb Zaura pasportunu qaytardqlar zaman, o, shiflri hycanla yoxlamaa balad. Ermnistana daxil olmas bard pasporta he bir mhr, tamp vurulmamd. Amma Grcstan Sadaxlodan trk etdiyin dair pasportunda mhr olduuna gr, ba xan istniln adam onun Ermnistana girdiyini anlaya bilrdi. Pasportu antasnn cibin qoyub, lini mhafizilrin hndrboylusuna uzatd. - Zaur. - Artur. Zaur tutuldu. - Artur... Adnz n qdr d Artu adna oxayr. Mhafizi etinasz qalmaa alaraq sorudu: - Artu adnda tannz olub? - ndi d var. Onlar Yerevana aparacaq olan tnd yal rngd Ford mikroavtobusu, artq ilk srniinini qbul etmidi pncr knarnda yerini rahlayan David n bards src il shbt edir, arada-bir Zaurgil trf gz atrd. *** Artur Forda doru gedn Zaurla Borisin yanna yaxnlaaraq, onlardan ayaq saxlama xahi eldi. - Zaura bir-iki szm olacaq. Boris iyinlrini kib: - Buyur dedi v telefonunu qurdalamaa balad. Zaurun dz gzlrinin iin baxan Artur monoton ssi il: - He bir yer bizdn icazsiz getmk olmaz dedi. - kil kmk d qadaandr. Hmi gzmzn qabanda olmalsan. Bunlar hams snin thlksizliyin nd. Bir badan xarabn sn xsart yetirmycyin zmant ver bilmrik. Zaur ban iki df yellyrk bu rtlri qbul etdiyini bildirndn sonra, ham Forda doludu v man yola dd. Artur srcnn yannda, Seyran adl hmkar is qapnn yanndak kresloda oturmudu. Zaurun sxntl olduunu grn Boris, onu tslli etmk n: - Fikir verm. Birinci df azrbaycanllara hmi bel xbrdarlqlar elyirlr. Amma bir-iki gn sonra, zn d grcksn ki, sn xeyli srbstlik verilck dedi. - Mnim n frqi yoxdur. Zaur n dorudan da frqi yox idi. Onlar indi qruba tamaa ed-ed srarngiz mnzrsi olan - dalar, drlr, melrl hat olunmu kndlrdn, qsblrdn keirdilr. Bu mnzr rkdc olduu qdr, cazibsi il insan heyrt salrd. Yzilliklrdir ki, z tbii gzlliyini, tmiz havasn, ffafln qoruyub saxlayan bu yerlrd Artula birg yaamaq, sbh ann travtini, axamlarn sakitliyini v geclrin skutunu duymaq sla onlara qismt olmayacaqd. Bunu bilmk Zaura zab verirdi. Uzaqdan iki qayann arasndan axan lal grnd. Kpkl sular qayann tyin tklrk iri ayla birlirdi. Btn evlrindn lal mnzrsi alan balaca bir kndin giriind man saxlatdran Boris, kndlilrin vedrlrd satd qayslardan iki kilo ald. - Bunlar ox lzztli qayslardr. Ermnistann qayss, sizin is neftiniz mhurdur. Zaur ona tklif olunan iri qaysn gtrb ovuclar il sil-sil dedi: - Bilirm. Htta kinofestivalnz da Qzl qays adlanr. Zaur ermni qayssn itahla dildi. Hqiqtn d lzztli idi. Bir yandan yeyir, bir yandan da trafa tamaa edirdi. Mkmml asfalt rty diqqtini clb etdi. Yolda birc dn olsun uxur gz dymirdi. Grnr ermni diasporas, Azrbaycann neft pullarndan da qdrtlidir dedi ryind. Qaysnn tumunu pncrdn tullayan Boris, mrglyn Davidi gstrrk Zaurdan sorudu: - ox imisiniz? - Yox. Hry bir litr axr idik. - Grclrin axr, bizim konyakmz var. Bs Azrbaycanda hans spirtli iki mhurdu? - Biz mslman lksiyik, ikiqayrma nnmiz yoxdur. Azrbaycan alkoqol mdniyyti il ikinci dnya mharibsindn sonra tan oldu. Amma bizi dnyada Xzr krs mhur edib. Siz Sovet dvrnd Bakda olmamsnz Boris? - Xeyr, tssf ki, olmamam. Amma ox istyrdim gedim grm. Deyirlr gzl hrdir. Bu dzdr?

99

- Baxr sizin gzllik meyarnza. - Aramzda slh yaranandan sonra, mtlq glcym Bakya. - Slh midiniz var? - Olmasayd bu tdbirlri niy keirirdim? Srhddn Spitaka qdr olan yol, bir vaxtlar Ermnistanda azrbaycanllarn kompakt yaadqlar bir ne yaay mntqsindn keirdi. Maraqldr ki, onlarn adlar Ayrm, Alaverdi v Pmbk olduu kimi saxlanlm v dyidirilmmidi. Hl ar Rusiyas zamannda salnm Ermnistan Rusiya il birldirn v hazrda mumiyytl faliyyt gstrmyn, paslanm dmir yolu vvl dz xtl Fordu mayit edirdi, sonra ziqzaqlarla qvrlb tpnin arxasnda gzdn itdi. Zaur qfildn sorudu: - Bs ermni dilind slh n demkdir? Boris ikinci qaysn da bitirib tumunu pncrdn vyldatd. - Xaqaqutyun. - Nec, nec? - Xaqaqutyun. Zaur ban qayb bir onlarn shbtin laqeyd siftl qulaq asan Artura, bir Boris baxd v sxlaraq xahi eldi: - Bir df d tkrar ed bilrsiniz? Amma tlsmyin. - Mn sn dey mracit ed bilrsn. Yax qulaq as - xa-qa-qu-tyun. Zauru glmk tutdu. - Bu ki, sl mharib demkdir! He xaqaqutyun sz d slh mnasn dayar? Boris q edib gld, az qald qays boaznda qalsn. Artur zn pncry evirib yol knarnda balayaraq menin drinliklrin qdr uzanan sx amla baxrd. Boris onun qzblndiyini grb Zaurun qulana dedi: - Fikir verm. Onlarda yumor hissi yoxdur... Sn vvllr Glay rdmi tanyrdn? Trkiynin Cumhuriyet qzetinin mxbiri Glay rdm, tn gec Vyanadan Yerevana tyyar il glmidi. O, indi oteld tdbirin azrbaycanl v grcstanl itiraklarn gzlyir, Borisin dediyin gr ox darxrd. - Yox, tanlmz yoxdur. Onun adna ilk df snin layihnd rast glmim. Boris yol knarndak ermni dilind lvhy ba il iar eldi: - Spitaka giririk. Sksninci illrin sonunda iddtli zlzldn sonra yerl bir olan Spitak hrinin ilk tikililri grnd. Yolboyu tufdan tikilmi bir v iki mrtbli evlr, maaza v parklar gz dyirdi. hrin mrkzin atdqlarnda Zaur facinin nticlrinin hans sviyyd aradan qaldrldn grmk n, Arturdan man saxlatdrma xahi etdi. - hri grmk istyirm. Daviddn baqa btn srniinlr Spitakn mrkzi ksind mandan db trafa tamaa etmy baladlar. Zaur Borisdn sorudu: - Ne il brpa olundu hr? - Xeyli vaxt v pul getdi. Bilmirm xbrin var ya yox, amma Spitak vvllr daha byk hr olub, zlzldn sonra is miqyas kiilib. Brpa ilrini diasporann kmyi il gr bildik. Kkdn siqaret v su alb yenidn yola ddlr. Hava artq qaralr, fqd bir hrin iqlar grnrd. Zaur boynunu qabaa uzadaraq: - Yerevand? sorudu. - Yox hl Yerevana bir az var. Qays yeyirsn? - ox sa ol, doydum. Bir saatdr rus pop musiqisin qulaq asan src, diski xarb yerin ermni yma musiqisini qoydu. Salonu dolduran kamana-balaban sdalar altnda man Zaurun bayaq Yerevana oxatd hr girmdn sola dnd v Sumqayt osesin oxayan geni yolda yksk srtl irlilmy balad. Yarm saat kemdi ki, Boris elan eldi: - Ermnistann paytaxtna xo glmisiniz. vvl yanacaqdoldurma mntqlri grnd, sonra is sra il oxmrtbli yaay binalar, market v kafelrin yanndan tb kedilr. stn boz buludlar alm hrin avtobus dayanacaqlarnda gzlyn insanlar, yaa dmdn evlrin atman tviind idilr. Mrkz be dqiqy glib xdlar. Src man sola

100

dndrdi v bir az yoxu qalxb Zaurun gn qalaca Anais otelinin qarsnda dayand. Drnin stnd tikilmi otelin otuz metr aasndan Razdan ay axrd. Ya, onlar otel girr-girmz tkmy balad. Xrda-mrda, qaraqa-qaragz ermni qz Davidl Zaurun qeydiyyat ilrini apard srada, Zaurla Boris iri pncrnin qabanda dayanb bayra, asfalt dercsin yaan yaa tamaa edirdilr. - Yay yalarndan sonra, gndz vaxt Yerevann stnd gy qura ml glir. Zirvsi qarl Ararat da, bu rngarng qvsn dz ortasnda qalr dedi Boris y vuran damclara baxaraq. - Qdim ermni fsansin gr gy qurann altndan kim kers, cinsiyyti dyir kii qadn olar, qadn is kii. Zaur Borisin bu qfil szlrindn diksinib dn onun ksin baxd. Onlarn baxlar grd. Boris dilrini aardb glmsyirdi. 4 Oteld 205-ci nmr. He n ifad etmyn, he bir anlama glmyn rqm. n azndan Zaurun hyatnda n 205 sayl mktb olub, n 205 nmrli nqliyyat vasitsi, n d ki, 205 rti vahidl ald mvacib. Bakda Rasim adnda numeroloq dostu var, blk o bilr bu rqmin mnasn? Duun altna girn Zaur alna gln gic-gic fikirlrin gnahn Bak-Tiflis-Yerevan marrutunun verdiyi yorunluun zrin yklyirdi. ox qribdir, he Artua zng vurmaa da tlsmirm dedi plt il v zn rplan ilq su azna qamasn dey, dodaqlarn dynldi. Artuun mobil telefon nmrsini bir dua kimi zehnind tkrarlad. Yerevanda, Ermnistann paytaxtnda olduu faktna yr bilmirdi. Sanki havadan aslb qalmd, ayaqlar yer basmrd. Bura Yerevand. Mn Yerevandayam. Ola bilmz ax!? Nec yni Yerevandayam? Artu da iki addmlqdad?.. Vanna otandan xb tmiz paltarlarn geyindi, darand, qrxlm zn v stn Ultraviolet tri spdi. Boris bir saat sonra restoranda grrik demidi. Bir saat tamam olurdu artq. Son df gzgy baxd, yaraql, htta gzl olduunu dnd. Kii gzlliyin malik Zaur, femin cizgilrdn xali idi. Ndns bu fakt onu ruhlandrd, nlndirdi. Boris dhlizd siqaret krk gziirdi. Paltarlarn dyidirn, qhv rngi alvar v Stop AIDS yazs olan a futbolka geyinn Zauru grb glmsdi. - Sni tanmaq olmur Zaur. Zaur qapsn balaya-balaya: - N mnada? sorudu. - Yorunluundan sr lamt qalmayb... Simpatik olansan, ermni qzlar sni grb vurulacaqlar. Bu n tridir? - Ultraviolet. - ox gzldir. Bu tir sn yarar. Pillknlrdn dmy baladlar. Zaur glmsyib dedi: - trin yaramas... gzl sslnir. *** Restoranda Davidl ingilis dilind yksk tonda danan qadn, hr halda Glay olmal idi. Glayla Daviddn baqa nfrin d yldiyi byk masaya yaxnladqlarnda, Boris Zauru Trkiyli jurnalist v ermni il tan eldi. Qonu masada oturan iki grgin mhafizi, sanki azrbaycanl qonaq hr an gzlnilmz bir hrkt edckmi, silah kib saa-sola gll yadracaqm kimi, diqqtl Zauru izlyirdilr. Zaurun tan olduu ermnidn ikisi Borisin tkilat il mkdalq edn siyasi ekspertlr Paruyr Manvelyan v Georgiy Vardanyan, ncs is Fransa sfirliyinin mkda Sergey Strekalin idi. Zaur vvl Strekalinin rus olduunu dnd. Lakin qaraqa-qarasa Sergey rusa oxamrd v znd tipik ermni cizgilri vard. Sonradan mlum oldu ki, Sovet hakimiyyti dvrnd Sergeyin Ukraynada yaayan babas bu lkd znnky evrilmk, Ukrayna cmiyytin inteqrasiya ola bilmk n Strekalyan soyadndan imtina edrk, pasporta Strekalin soyadn yazdrmd. Zaur Glayn yanndak bo stula oturdu v azrbaycan dilind onunla halhval tutdu. Qadn gzlrini dy-dy Zaurdan sorudu: - lk dfdi Ermnistandasnz? - Bli, ilk dfdi. Bs siz?

101

- El mn d. ox hycanlyam inanrsnz? Yqin siz d eyni duyular keirirsiniz. Ermnilr bizim millt nec d oxayr. Mn burada bu qdr maraql insanla tan olacam gzlmirdim. Qadn doma dilind dana biln, onu baa dn bir msahib tapd n ox sevinirdi. - Baa d bilmirm, niy ax biz Ermnistanla soyuq mharib rejimind yaamalyq? Biz iki qonu dvltik. Trkiyd ermni diasporas var. Bizim oxsrlik ortaq tariximiz var. tn srin vvllrind ba vermi faciy gr, bu gn qdr dmn qalmaq n qdr dzgndr? Ermnilrin mtbxi d bizim mtbx oxayr. Musiqilrimiz d demk olar ki, eynidir... Hesab edirm, Trkiy ziyallar birlib 1915 facisin gr ermnilrdn zr istmli v bu sz-shbt bitmlidir. Masaya salatlar, isti yemklr, ikilr gldi. Glay is szlrin ara vermirdi. Qadn bandan elmk n Zaur: - Trk dilind ox dandq deysn, ermnilr inciy bilrlr dedi v zorak glmsdi. Mlum oldu ki, Glay bu gn mrnd ilk df araq ick. Ermnilr bunu eidck nlndilr v qadn ruhlandrmaa baladlar. lk iki qdhdn sonra Glayn artq kefi almd. Trkiyli jurnalist regiondan, Qafqazn problemlrindn, raq mharibsindn danr, Trkiynin hal-hazrk siyastini, rdoan hkumtini kskin tnqid edirdi. Onun Trkiy hkumti il bal dediklri masadaklar n byk maraq ksb etms d, nzakt xtrin ham ona qulaq asr, ya da qulaq asrm kimi grnr, iqtidar symyi adi hala evirn v indi d z bdi ampluasnda olan Glaya qar empatik olmaa alrdlar. Birdn Boris Zaurun qulana yilib pldad: - Sabah tdbirimiz shr 10.00-da balayr. - Bilirm. N olsun ki? - Yni, araq irkn bunu nzr al. Zaur Boris trs-trs baxb qdhlr araq szd. - Narahat olma. Ruslardan sonra araq imk mslsind he bir xalq azrbaycanllara ata bilmz. Ba nazir rdoana cahil, radikal islam v sritsiz siyasti kimi epitetlr yaradran Glay, rdoann Trkiyni uuruma apardn da iddia edinc, Zaur ermnilr d baa dsnlr dey, ingilis dilind dedi: - Shrdn siz qulaq asram v mn el glir ki, siz ba naziriniz ox byk haqszlq edirsiniz. Ax siz d rdoan hkumtinin Trkiyni iqtisadi bhrandan xardn, kskin inflyasiyann qarsn aldn la bilirsiniz. Eyni zamanda rdoan lkdki byk korrupsiya qruplarn ifa edrk mhkm qarsna xartmdr. Siz indi bunlar inkar edcksiniz? Glay bayaqdan ona qulaq asmaqla kifaytlnn, ox danmayan azrbaycanl qonaa bh il baxb: - Xeyr, inkar etmirm dedi. - Amma hr eyin grndy qdr d sad olmadn bilmlisiniz. rdoan z v z yaxnlar n lkd korrupsion rejim yaradb. Btn tenderlri onun adamlar udurlar. Onun hkumti Ermnistan mslsi bada olmaqla, xarici siyast sahsind d tam fiaskoya urayb. Zaman da gstrdi ki, Atatrk ideyalarndan uzaqlamaq Trkiyni uuruma aparr. Atatrk olmasayd qadnlarmz mumiyytl universitet z grmzdilr. Amma indi bu alaqlar universitetlr hicabl qzlar soxmaq istyirlr. - Bs Kipr mslsi? Xarici siyastd digr uurlar? Bunlar ki, inkar etmk olmaz. Zaur Kipr szn eidn ermnilrin gzlrini qyaraq maraqla ona baxdqlarn frq etdi amma szlrin ara vermdn dedi: - Onun atd siyasi addmlar, bu mslnin hllini daha da srtlndirdi. Eyni zamanda Amerikann raqa mdaxilsi zaman Trkiyni bacardqca bu savadan knarda tutaraq, lksinin raq bataqlna saplanmasna imkan vermdi. Flstinlilrin demokratik yolla hakimiyyt gtirdiyi hkumt qar ttbiq olunan beynlxalq embarqodan naraz olduunu da mxtlif yollarla dil gtirdi. Yni z mvqeyini ortaya qoydu. - Mn baa dmrm, siz rdoansnz bym?! Glay xumar gzlrin ciddi ifad qatmaa alaraq sorudu. Amma ciddi grnmk chdi onda uursuz alndndan Glay yenidn vvlki grkmin qaydb, dodaqlarna mnasz tbssm qondurdu. - Xeyr, mn obyektivlik trfdaryam. Sergey Strekalin Zaurla Glay arasnda gedn mbahisy mdaxil edrk: - Xahi edirm, bu mnasz dartman bitirin dedi. - Birc o qalmd ki, azrbaycanl il trkiyli Yerevanda bir-birlrini qrsnlar. Glayla Zaur da daxil olmaqla, masadaklar q edib gld. Dorudan da azrbaycanl il trkiylinin Ermnistanda dava elmsi ehtimal, ox absurd sslnirdi. Araq butulkalar boaldqca tanlq mrasimi khn dostlarn yeyib-imk mclisin evrilirdi. Hl Gertsenin cavabn axtard kimdir mqssir? sual zrind ba sndran bu insanlarn daha ox Rusiyan gnahlandrb, imal qonuya lnt oxumalar tbii v nnvi olsa da, Borisin Cnubi Qafqaz mnaqilrind daha ox CIA-nn barmann olduunu iddia etmsi srxo Zaurda tccb dourdu. David is onunla razlamayaraq:

102

- Regionumuzda gn-gndn metastaz vern bu separatizmi, mnaqilri, qarda qrnlarn Rusiya yaradb - dedi v nvbti badni Saakavilinin salna qaldrma tklif etdi. Ermnilr Grcstan prezidentinin salna hvssiz idilr. Yarm saatdr qonu masada oturub qhv in lli yalarnda kii, Saakavilinin salna zorak inlrin hl d zlrin glmmi olmalarn frst bilib ayaa qalxd v masalarna yaxnlad: - Siz qoula bilrm dostlar? rusca sorudu. Boris v digr ermnilr bir azdan: - lbtt, o n szd. Buyurun ylin dedilr. Kii oturub yerini rahlayandan drhal sonra, masaya yaxnlaan ofisiant onun qabana ngl-baq, boqab v araq qdhi qoydu. - zr istyirm hamnzdan, shrdn qeyri-ixtiyari olaraq shbtlriniz qulaq asram. Mnim adm Aradr. Bel baa ddm ki, burada Azrbaycandan v Trkiydn qonaqlarmz var. Bu ox gzl haldr. Evim yaxnlqda olduundan, hr gn demk olar ki, bu otelin restorannda nahar, am edirm. zm tk yaayram. Mdm xst olduuna gr, yngl qidalarla qidalanram. Qatq, soyutma kartof filan. adam ki, Ermnistanla problemlri olan iki lknin vtnda bu gn burada, slh v dostluq atmosferind ermni dostlar il iki iib, nlnirlr. Zaur qdhini bann stn qaldraraq etiraz etdi: - Sznz ksdiyim n zr istyirm, amma bir mqama dzli gtirmliym bizim lklrimizin Ermnistanla problemi yoxdur. Amma Ermnistann hr iki lk il problemi var. Rusca gedn shbti anlamayan Glay, Zaurun szlrindn sonra Arann siftinin turuduunu grb Zurun qulana yildi. - Mn d trcm elyin d. Baa dmrm ax. - Bu kiinin ad Aradr. Bizim masada oturmaq n icaz istdi, Boris d etiraz etmdi. Deyir ki, bizi grmyin ox addr. N is ryi doludu, qoy dansn mn d yava-yava trcm edrm. Ara boqabna Sevan glnd zn xan balndan bir tik qoyub, onun n szln ara qaldrd: - caznizl tost demk istyirm. Baxmayaraq ki, azrbaycanl qonaq mniml razlamad, onun szlrind myyn hqiqtlrin olduunu mn d qbul edirm. Qraqdan dorudan da el grnr ki, Ermnistan btn qonular il dmnilik edir. slind dvltlrin, siyastilrin bir-birlri il olan problemlri bizi maraqlandrmamaldr. Sad insanlar dostluq istyir, slh istyir. k gec-tez regionumuzda brqrar olacaq slhn rfin! Yaasn Qafqaz xalqlarnn dostluu v qardal. Zaur bir nfs aran iib, deyiln tostu kirpiklrini dyclyrk Araya baxan Glaya trcm eldi. Qadn glmsdi v qdhindn bir qurtum araq idi. Ara iri balq tiksini azna atb eyndikdn sonra, qalstukunun dynn bir az boaltd v dedi: - Trkiyli xanm mndn incims, siz ailmin hekaytini danmaq istrdim. Arann xahiini Zaurun trcmsind baa dn Glay ban yellyrk v gzlrini ciddiyytl qyaraq Araya buyurun, dann inciyn deyilm mnasna gln bir iar verdi. Ara gzlrini masann ortasndak yal plastik duzqabna zillyib kal ssl danmaa balad. - Azrbaycanl dostumuz Ermnistann hr iki dvltl problemlrinin olduunu dedi. Bayaq da dediyim kimi, bu szlrd hqiqt pay var. Amma n n sualn gnc dostumuz zn veribmi? Azrbaycanla problemlrimizin nec, n vaxt v n n baladn biz hammz bilirik. Bu ox yaxn tarixdir. Amma gnc dostumuz Trkiy il problemlrimizin mahiyytin n drcd blddir grsn? Zaur onun dediklrini Glaya trcm etmy alrd. Arann a salarndan, iri burnundan, qrm alnndan gzlrini ayrmayan Trkiyli jurnalist is, arada-bir ban bulayaraq, diqqtl trcmisin qulaq asrd. David is diqqtini cmlyib baln quyruunu didir, Arann hekayti il maraqlanmrd. - Baars olmasayd, siz z ailmin facisindn danmaq istrdim. Boris lini Araya doru uzadb, gz qapaqlarn endirdi: - Buyurun zizim, dann. Biz siz qulaq asrq. - Tkkr edirm. Mnim atam 1912-ci ild, Bitlis hrind dnyaya gz ab. Onun biz dandna gr Bitlisd ox sakit v rahat hyat srrm. Babamn iki mrtbli evi varm. Birinci mrtbsindn tvl kimi istifad edilirdi bu tvld iri buynuzlu heyvanlar ayr, keilr, donuzlar is ayr blmlrd qalrdlar. Tvlnin qaplar mey baxrd. Kndin quzeyind kmrli bir abid-bulaq var idi. Dan tyindn axb gln ay is, dyirmanmz frladrd. Atam danrd ki, Bitlisin q ox srt olard. Bel soyuq q fsillrindn birind, dalardak qar srb kndimizin yollarn balam, htta evimiz d qarn altnda qalmd. Shr babam tvly ba knd, heyvanlarn hamsnn tlf olduunu grmd.

103

Kndimizd gzl, xudmani bir kilsmiz d var idi. halimiz tanrya inanan, dindar, tmiz rkli insanlar idi. Babam da ox xeyirxah adam olub. Bitlis gedn yollarda qonaq evlri tikmidi ki, qda syyahlar glib orada hazr yemk tapsnlar, qzsnlar. Odur ki, bu evlr mtmadi olaraq rzaq, odun yard. Van mharibsind babam vladlar il birlikd bir maarann iind silah emalatxanas qurub orada fdailr n tfnglr, silahlar dzldirdi. Fdailrin bas, bibimin ri Qnel ox yaraql adam idi. Geclrin birind Qnel z dstsi il Trklrin balad da keidin gldi. Gecnin zlmt qaranlnda Trk sgrlrini mhv edib, Vana gedn yolu ad. Bilirsinizmi, biz bitlislilr n qdr zlm edilmidi? Bizimkilri diridiri yandrrdlar. Sa qalanlar Vana k etmy balamdlar. Qnel onlarla birlikd Vana gedib xmd. 1915-d is bizimkilr rana kdlr. Baqa lklr gednlr d oldu. 1915-1917 illri arasnda, yni iki il atam randa qald. Sonra Ruslarn Bitlis atdn bilnd, tzdn Vana qaytmdlar. Bolevik inqilabndan sonra Ruslar dala kildilr v bizi zlri il Vaarapata apardlar. Atam danrd ki, onu v bacs Sirbuxini bir heybnin iind gizltmidilr. Nnmin ayaqlar idiyi n, onu qatra mindirmidilr. Xoba aynn yannda Zilanl Krdlr Trk ordusu il birlikd stmz hcum kib soyqrma baladlar. Biz byk itkilr verdik. Krdlr bizi sir alb nnmdn haral olduunu sorumudular, nnm is Xizanl olduunu demidi. Krdlr bunu eidib: - Xizanlsnzsa orann eyxini d tanmalsnz demidilr. Nnm is cavab vermidi ki, orann eyxi - eyx Sandaldr. O ad eidn krdlr, atamgili ldrmkdn vaz kemidilr. Amma stlrind, yanlarnda n varydsa qart elmidilr. Bax belc zlmlrdn keib, dnyann mxtlif lklrin splnib, axrda gldik xdq Yerevana. Mn d bu hrd dnyaya glmim. Halbuki soyqrm olmasayd, Bitlisd, z ana vtnimd doulacaqdm. Ara hvalatn danb bitirdi, ban qaldrb Glayn dz gzlrinin iin baxd. Qadn ban ydi. Bayaqdan diqqtl Araya gzlrini zillmi ermnilr, htta yemkdn ban qaldrmayan David bel Glayn reaksiyasn grmk n zlrini ona trf evirdilr. Paruyr Manvelyan, Georgiy Vardanyan, Sergey Strekalin, Boris v qonu masada oturan mhafizilr snxm, qhrlnmidilr. Sa ovucu il gzlrini tutan Glayn ynglc qalxb-enn iyinlrindn alad mlum olurdu. Budur, ilk damclar barmaqlarnn arasndan szlmy, yanandan axmaa balad. Arann dandqlarn trcm etmkdn yorulan Zaur Glaya trf syirdrk plt il znz l aln deyib, bir siqaret yandrd. l sssizlik kmd masaya. He ks dinmir, he kim azn birinci amaa csart etmirdi. Zaur bu rprdici skutun uzun k bilcyindn qorxaraq, alna gln ilk sual verdi. - Ermnistanda cinsi azlqlara mnasibt necdir? Qaydandan sonra bu bard d yazmaq istrdim. Boris ildrm vurmua dnd. Az aralanm, qulaqlar bir anda qzarmd. Dostlar il baxb iyinlrini kdi, qollarn aralad. David d Zaurun verdiyi bu qfil sualdan ba xara bilmirdi. Gzlri Zaurun siftind gziir, sanki sualnn cavabn onun z cizgilrind axtarrd. Glay gz yalarn silib Araya baxd: - Ailnizin dram mn ox kvrltdi. Amma siz d bilin ki, sizi qran trklr yox, krdlr olub. Qatillik onlarn xisltinddir. ndi d bizim xalqmz qtl yetirirlr. Amma cnablar deyn Glay bir-bir masadaklara yoxlayc nzr sald Zaurun verdiyi sual mni d maraqlandrd. Mn d Ermnistanda geylr mnasibtin n yerd olduunu bilmk istrdim. Hamya maraql idi grsn bu bard kim danacaq? Htta knarda oturan mhafizilr d aqn v prt grnrdlr. Zaurdan hvslsizlik oxunan gzlrini qardan Boris, dostlarndan kmk dilyirmi kimi bir-bir onlarn zlrin baxrd. Araya kn sssizliyi Sergey Strekalin pozdu v ingilis dilind: - Geylr bard bu masada n mlumatl adam hr halda mnm dedi. Ham diksinib ona baxd. Glay motal pendirindn bir tik a-zna atd, ardnca da lavadan dilyib Sergey: - Yqin ki, bunun bir sbbi olmaldr? - Nyin? - n mlumatl olmanzn. - H, baa ddm. Dorudan da eldir. Ken il bir fransz QHT-si n monitorinq keirmidim. Mn zm Gmri hrindnm. Gmri nnlr ox bal, patriarxal hrdir. Orada homoseksualla byk nifrt var. Dey bilrm ki, Gmri homofoblar hridir. Zaur: - Onda bel xr ki, Gmrid latent homoseksuallar oxdur dedi. Bu sual yox, faktn konstatasiyas kimi sslndi. Sergey qrarszlqla, trddd keirrk: - Mn bu qdr kateqorik olmazdm - dedi. Amma radikal homofoblarn sasn homoseksuallar arasndan xmas da bir faktdr.

104

Paruyr v Georginin ona etiraz etmk, mbahisy girimk arzusunda olduqlar zlrindn oxunsa da, bu mqamda Sergey mdaxil etmyin yersiz olacan dnb susdular. - Mn monitorinq keirnd, tsadfn yrndim ki, skkiz gey Yerevan kafelrinin birind toplab, lkd ilk df seksual azlqlarn hquqlarn mdafi komitsi qurman perspektivlrini mzakir edcklr. Getdim yanlarna, shbt eldim. Mn dedilr ki, ermni cmiyytind hkm srn dzmszlk atmosferind yaaman alternativ yollarn aradrdlar. Maraqls o idi ki, onlarn arasnda birc nfr d Yerevanl gey yox idi. Drd blgdn glmidilr - Gmri, cevan, Gorus v Emidzin. Mn paytaxt geylrinin n n onlara qoulmadqlarn soruanda, dedilr ki, yerevanllar adam arasna xmaqdan, tannmaqdan qorxurlar. Emidzindn gln 23 yal Qriqor is gey olduunu aq-aq hayqrmaqdan qorxmadn, homoseksualln elan etmy hazr olduunu demidi mn. Cinsi orientasiyamz gizltmkl, biz Ermnistan cmiyytind tolerantla nail ola bilmycyik deyirdi. Gzlnilmdn Boris Sergeyin szn ksdi: - Ken df ILGA France tkilatnn saytna girmidim. Orada ermni geylrin ar var idi. Onlara birbirlri il grmk, tan olmaq, problemlrini birlikd mzakir edib hll yollarn axtarmaq tklif olunurdu. - Sndn n cb, ILGA-nn saytna girirsn? Paruyr istehza il sorudu. Boris zn itirmdi: - Mn QHT rhbriym v Ermnistandak sosial problemlrl bal btn mlumatlar, faktlar yrnmliym, aradrmalyam. Burada n var ki? Borisin arqumenti onu qane etmi olacaq ki, Paruyr glmsdi v ban aa endirmkl kifaytlndi. Zaur shbt qouldu: - Azrbaycanda geylr zlrini daha srbst hiss edirlr. lbtt, Azrbaycan cmiyyti d patriarxaldr, amma bizd sizdki qdr geylr tzyiq olunmur. Hm d bizim homoseksuallar daha tkilatldrlar. Sergey Zaurun szlrini tsdiqldi: - Azrbaycanda geylrin nisbtn daha azad mhitd yaadqlarn mn d eitmim. Tssf ki, bizim geylrin bel bir ans yoxdur. vvla faiz nisbtind onlarn say Azrbaycandak qdr ox deyil. kincisi is bizim cmiyyt azrbaycanllar kimi geylri qbul etmy hazr deyil. - Bs Ermnistanda geylr bir-birlri il nec nsiyyt qurular, harada tan olurlar? Glay sorudu. - lbtt internet vasitsil. Amma internetl d tan olanda, drhal grmy tlsmirlr qar trfdki adamdan qorxurlar, ehtiyat edirlr ki, birdn duzaq olar. Msln Yerevan Dvlt Universitetinin sosiologiya fakltsindn mzun olan Karenin bana bir df buna oxar hadis glmidi internetd tan olduu bir olann grn getmidi v onu zorlamdlar. hr knarnda bir ba evind, nfr stn db nvb il onunla cinsi laqy girmidi. Karen indiy qdr psixiatrn nzartinddir, malicsi davam edir. Glay llri il azn rtb brkdn zard: - Aman allah, bu nec ola bilr ax! Biz iyirmi birinci srd yaayrq! Bs Karen polis mracit etmdi? Sergey ac-ac glmsdi: - Polis mracit etsydi, polis idarsind igncy mruz qalacaqd, zn zorlayacaqlar orada. Sonra da valideynlrin, i yerin xbr atdracaqdlar. Son mid qalr beynlxalq tkilatlara. Amma biz monitorinq keirn zaman, ATT-in Yerevan ofisind ilyn Kristina Mardirosyan onlara geylrdn ikayt daxil olmadn demidi mn. Birc Helsinki Vtnda Assambleyasndan ns umurlar. Bu tkilat geylrin n ox etibar etdiklri qurumdur. Helsinki Vtnda Assambleyasnn Ermnistan ofisinin sdri Mikael Danielyana xeyli mracitlr daxil olur. Polis dn geylr drhal ona zng vururlar, o da gedib onlar idardn xarr. - Amma mnd, ermni cmiyytind n vaxtsa geylr qar dzml mnasibt yaranacana mid yoxdur. Bizim xalq, nsil artmnda itirak etmyn kiiy, ya da qadna yax mnasibt bsly bilmz. Bu bdiyyn bel olacaq - Bu szlri deyn mhafizi Artur idi. Onun gzlrindn tssf v xalqndan tr duyduu xcalt oxunurdu. *** - Axamn xeyir. - Ola bilmz. - Grrsn ki, istynd olur. - ... - N oldu? Hara batdn? - Qulaqlarma inana bilmirm. Yox, lbtt mn gzlyirdim. Bilirdim glcksn. Amma yen d inana bilmirm... Nmr d Yerevan nmrsidir... Hardasan? - Anais mehmanxanasnda. - Razdan aynn stnd?

105

- Bli... - Yerevan bard ilk tssratlarn eitmk istrdim. - hri vvl bir gzib grmk lazmdr ax. ndidn n dey bilrm. Amma min ola bilrsn ki, obyektiv qiymt vercym. - Snin obyektivliyin v temperamentin bh etmirm. - Snin kimi subyektiv sbbim ola-ola, mn nec obyektiv olmaym? - Ha ha. ox saol. Dqiq n vaxt glmisn? - Bir ne saat olar. Bayaqdan restorandaydq. Trkiyli jurnalistl, Borisin adamlar il tan oldum. - ox imisn? - Bir o qdr d yox. Sadc trk jurnalist n oxlu trcm etmim. nm arayr. El bil iki saat dayanmadan minet elmim. Sabah mzakirlr balayrq. - Mzakir olunas n qalb ax? - Mnc d he n qalmayb. Amma slhmramll imitasiya etmk lazmd ya yox? - Yqin ki, lazmdr... - Otel glmk istyirsn? - Kim var orda sndn baqa? - Nec yni kim var? Tkm. - Bs sn mhafizi vermyiblr? - Veriblr. Onlar aada oturublar. Glsn grcksn. ki nfr pzvng. kisinin d tapanas var. Addmba mni tqib edirlr. - Lap prezidentlr kimi. - Aha. ndi baa drm prezidentlr, nazirlr nlr kirlr. - Dzdr. Onlarn hyat ox ar keir. - H, n qrara gldin? Glirsn? - Sn hesab edirsn ki, mn Anais otelin glmli v o alaqlara grnmliym? - Deyirsn problem yarana bilr? - Snc yaranmaz? - Mnim yanma dostumun glmsi problemdi? - Snc bir azrbaycanlnn Yerevanda dostunun olmas xsusi xidmt orqanlarn maraqlandrmaz? Mnim kim olduumu, ailmi aradrmayacaqlar? - Tutaq ki, aradracaqlar. Snin gizlin nyin var ax? - Ailmin narahat edilmsini istmirm. El zmn d. Onlarla nsiyytd olmaq mnim n zabdr. - Onda el xr ki, indi telefon danmza qulaq asrlar? - stisna etmirm. - Onda istyirsns burada shbti bitirk. Sonra snin n problem yaranar. - Grgin olduunu baa drm. Amma sn d mni baa dmlisn. Snc ehtiyatl olmam tbii deyil? - Szlrindn bel baa ddm ki, biz mumiyytl grmycyik. Telefonla da danmal deyilik. Sn bunu tbii adlandrrsan? - Xeyr. Amma bu reallqdr. Risk zrurtdn yaranmaldr. Bizim is grmk kimi bir zrurtimiz yoxdur. - Demli bel bir zrurt yoxdur!? - lbtt yoxdur. Bir az da mni anlamaa al. Mn dananda mn vercyin cavab dnm, mnim dediklrimi dn. Yzlrl nzrin zrimizd olacan bil-bil grmyin n mnas var? Onlarn bizi alaltmalarna icaz vermliyik? Lap porno filmd rol alan aktyorlara oxayacaq. Sn gedndn sonra, blk d el sn getmmidn d vvl onlara izahat vermli olacaam sni hardan tanyram, ne vaxtdr mnasibtlrimiz var, bu mnasibtlrin xarakteri ndir, azrbaycanllar haqqnda n dnrm... Bunlar mn lazmdr? - Amma biz bel danmamdq... - Nec danmdq? Sn Yerevana glm ehtimalnn olduunu mn yazanda, sonra da dqiq glcyini deynd, sn mtlq grrik demidim? - ... - Demidim? - Yox. - Onda mni nd gnahlandrrsan? - Haqlsan... Demli sn hr eyi vvlcdn bilirdin?.. Bilirdin ki, grmyimiz yqin ki, ba tutmayacaq. Gec-gndz mhafizilr trafmda olacaqlar. - Bunu sn d bilirdin. Amma n ns ciddi qbul elmirdin.

106

- Bs onda mnim Yerevana glmkd mqsdim ndir? - Bunu mndn soruursan? - Mnim birc mqsdim var idi sninl snin yaadn hrd grmk. Sn d bunu bilirsn. - Tssf ki, bu mmkn deyil. Bu binamuslarn bizi alaltmalarna, thqir etmlrin gz yuma bilmrm. Biz... biz bel ar rtlrd grck, zmz risk atacaq qdr aciz deyilik. kr ki, Tiflis ixtiyarmzdad. - Biz qulaq asa bilrlr. Bs bundan qorxmursan? - Qulaq asmalar bir ehtimaldr. Ola bilsin he qulaq asmrlar da. Amma grsk, qanmz qaraldacaqlar. Snin otana glsm, onlardan biri yanmzda oturmaq istyck. Bundan min ola bilrsn. Boris is sn he cr kmk ed bilmz. Yax yadma dd, Boris ordad? - Yox, gedib... Artu? - Bli. - Bel olacan bilsydim, glmzdim... Snsiz burada olman n mnas var? Sn mn bu bard he n demmidin. Niy? - Blk d Yerevana glmyini istdiyim n. - Sni baa d bilmirm. - Baa dlmysi n var? Bu hri grmyini istyirdim. rt deyil ki, biz grk. - Sn aln itirmisn Artu... - Mn alm hl Bakda, uzun illr vvl itirmim... - Sabah axam hr xacaq. Blk hardasa grk? - El dediyini deyirsn. hrd grmkl oteld grmyin arasnda n frq var? - Mn sni uzaqdan da olsa grmk istyirm. - Bu qdr zif olma. zn l al. Sn evdkilr n dedin? - Baa dmdim. - Dedin Yerevana gedirm, yoxsa?.. - Birthr baa saldm vziyyti. Anam ox pis oldu, alayb zn yoldu. El atam da zndn xmd. Amma indi bunlar mni maraqlandrmr. N vaxta qdr onlar dnrk yaamalyam? Mnim d z hyatm istdiyim kimi yaamaa haqqm var. - Sn onsuz da istdiyin kimi yaamrsan? - Sn buna yaamaq deyirsn? slind alma bilirsn n glib? Deyirm blk biz artq lmk v indi chnnmd yaayrq? - N mnada? - vvlki hyatmzda ildiyimiz gnahlarmzdan tr burada, dnya adlanan mkandayq. Sn cbhnin obiri xttind, mn is burada. Biz d el glir ki, yaayrq. Dnyada yaayrq v n vaxtsa lcyik... Halbuki biz oxdan lmk. - N olub sn? - He zm d bilmirm... Deysn depressiyaya yuvarlanram yava-yava. Yerevan depresivdir. Hyat is... mnc simulyakrdr. - Bununla razyam - hyat da, mhariblr d, el manlar, gydlnlr, supermarketlr d. n byk simulyakr is bizim mnasibtlrimizdir. Yerevann depresivliyi is z yerind. - Mnasibtlrimizd dyin ns var? - Bu n demkdi ax? - Soruuram. Blk bilmdiyim ns var? Aq dey bilrsn. - Sn get-ged paranoiklirsn. Dyin he n yoxdur, ola da bilmz. - Amma snin ssin hmiki kimi deyil. Qannn qara olduu hiss olunur. - Xalam vfat edib dnn. Onu ox sevirdim. - Snin Yerevanda xalan var idi? - H. Ana trfimiz Yexeqnadzorludur. - He bilmirm n deyim... - Bir sz demsn d olar. Siruo xalam biz qaqn dnd biz ox l tutmudu. Onsuzda ox ar hyat yaamd. r d ged bilmmidi. Skkizinci sinifdn nnmin yannda, fermada sac ilmy balamd. Lenin komsomolu mkafat laureat idi. Sovet Ermnistannn 40 ili sovxozunda rtmd mrn. - Sni baa drm Artu. - Bilirm, mn tslli vermy alrsan amma tin ki, sn mni baa dsn. - Dz deyirsn... - ncidin mndn? - Yox, yox. Sadc olaraq bilmirdim bu qdr ar olacaq.

107

- N ar olacaq? - Bax bel olacaq - gr bilmycyik, htta telefonla danarkn d szlrimiz fikir vermli olacaq. Snin kdrini baa drm, amma mn Yerevan sfrimi ayr cr tsvvr edirdim. Baqa cr planladrmdm hr eyi. - Fikirlirdin ki, Yerevanda gezcyik, Ermnistann mnzrli yerlrin birlikd ba kcyik, htta mn d oteld, snin yannda qalacaam. Otel xrcimi d Boris kck. - Txminn bel dnrdm. Dz deyirsn. - Nahaq yer bel dnrdn... Tiflisd gr bilrik. - N vaxt? - Bir ay sonra demk olar ki, ilrimi bitirib lap lazm olsa iki hftliyin Tiflis gl bilrm. Bs sn? - Ola bilr. Demli grmk n bir ay da gzlmli olacaam? - zn d bilirsn ki, mnim bundan tez glmk imkanm olsayd glrdim. - Yax Artu. Sn deyn olsun. Dstyi qzbl tullayb pncry yaxnlad. Yoldan tn manlarn iqlarna tamaa edir, bir yandan da hnkrt il alayrd. Bakda, 2 sayl mktbin sinif otandan gtrdy tbairi cibindn xardb ovcunda ovdu, tozu yer spldi. Yerevan ona drli olmamd. *** Shr saat skkizd Zaurun yuxusunu qapnn taqqrts bld. Qapn tlbkarlqla dyn Artur, azrbaycanl qona qlyanaltya oyadrd. Artula telefon shbtindn sonra gec narahat yatan, kabuslar grn Zaur ryind Arturu sys d, bir yandan zabl yuxudan oyandrld n sevinirdi. Qapn aralayb qzarm gzlri il Artura baxd: - Uza yarm saat sonra restorandayam. zm drm, ziyyt kib glmyin. Qaan deyilm. Artur istehza il qmd: - Burdan qamaq onsuzda mmkn deyil. Kd d adamlarmz var. Bunu deyib stl pillknlr doru addmlad. Zaur Yerevana gldiyin gr ryind vvl zn, sonra da Borisi syb qapn rpd. Dorudan da, n iim var ax burda? Hl mrmd bel mnasz sfrim olmamd. Artu da zn naza qoyub. Xalas, sac Siruonun lm ona bu qdr tsir edibs, demli vziyyt mn dndymdn d qat-qat ar imi. Du qbul edib stn geyindi. Tlsmirdi. Htta balkona xb bir az Yerevan sbhn tamaa eldi. Ermnilr da kn Ararat da - btn grkmi il fqd ucalrd. Ermnilr Ararat grcklr, amma ona yaxn d bilmycklr deyn Stalinin sz aktualln hl d qoruyurdu. Son df gzgy baxb boynunu xrldatd v otaqdan xb, tlsmdn restorana dd. Ondan savay hr ks, htta gec oteld qalmayan Paruyr, Sergey, Boris v Georgiy d restoranda on iki nfrlik nhng masann trafnda ylib, itahla yemklrini yeyirdilr. Artur Zauru grb, mmnunluqla ban endirdi v mhafizi orta il shbtin davam etdi. Sergeyl Borisin ortasnda oturan Glay Zauru grb gld: - Trcmim niy bel gecikir? Zaur masaya yaxnlab he Glay trf baxmadan hamya nu olsun dedi v Davidin yanndak bo stula yldi. Glayn sifti dyis d, Zaura bir sz demdi. Prt olmudu. Ban aa salb qabndak qayma qurdalamaa balad. Ofisiant Zaurun ayn gtirndn sonra, David ehmalca ona trf yilib pldad: - Qoymuam otu balkona, gnin altna. Axama qdr quruyacaq. Uzaqba sabah kcyik. - Blk kmyk? ox risklidir Zaurun gzlrind ndi oxunurdu. - Sfeh-sfeh danma. Yerevanda kmysn neylysn? Grmrsn n maraqszd bura? ryim partlayr dnndn. Buyur, soyqrm qurban da glir. Hazrla Glaya trcmilik elmy David ba il qap trf iar etdi. Zaur Davidin gstrdiyi istiqamtd baxanda dnnki kiini, Aran grd. Qan qarald. - imiz var da. ndi d shr yemyimizi zhr elyck. Sn bundak hvs bax. Sbh tezdn durub glir restorana. Onlarn n bard bel acql-acql pldadqlarn anlayan Boris, ikisin d gz vurdu. - Narahat olmayn. Bu gn ox danmaa icaz verilmyck ona. Lap dansa da trcmni mn elyrm. David grrik deyib meyvli yourtunu qaqlamaa qoyuldu. Ara 12 nfrlik masann kncn atanda hamya sabahnz xeyir deyib, icaz istmdn oturdu. Kefsiz idi. Baq vursan qan xmazd. Ofisiant sslyib sdl ay istdi.

108

Glay 1915-ci ild ulu babalarnn ermnilr tutduu divann verdiyi xcaltdn irli gln qaykelikl sorudu: - Ara, ns ba verib? Yaman qmgin grnrsnz. Ara kks trb Glaya baxd. - N dey bilrm vallah... Sraagn mnim n ox ziz, doma olan bir insan, hyatmn qadnn itirmim. Dnn gec, buradan gedndn sonra vfat xbrini aldm. David Zaura gzucu baxb astadan grdn, yen faci ba verib dedi. Ara is ayn kr atb qardraqardra: - Siruo ox geni ry malik qadn idi. Mn onu tanyan gndn, yetmiinci illrdn saclqla mul olub. Lenin komsomolu mkafat laureat idi. nklrin dilini baa drd desm, yalan olmaz. Ham diqqtl Araya qulaq asan yerd, Zauru skrk tutdu. Gzlri yaarmd, iki li il azn tutub skrrd. David df mhkmc onun kryin yumruqla vurandan sonra, Zaur bir azca zn glib ona tkkr eldi v: - zr istyirm, bal boazmda qald dedi. Buyurun davam edin. Ara qss v kdr dolu gzlrini Zaurun zndn ayrmadan danmaa balad: - Biz onunla Yexeqnadzorda, sovxozda tan olmuduq. sl ermni gzlliyin malik qz idi. vvl-vvl tinlik kirdi, ild hr inkdn vur-tut 1600 kiloqram sd sard. Mn d cavan olan idim, Yerevandan Yexeqnadzora komsomol tkilat gndrmidi mni. Tan olduq, ikinci gec artq bir-birimizi sevdiyimizi anladq. Mn ona soyqrm qurban olan ailmdn danandan sonra o hnkr-hnkr alam v mni sevdiyini demidi. Sonra o da drdini ad mn - inklrl nsiyyt qurmaqda tinlik kdiyini, 1600 kiloqram sdn az olduunu, daha artq mhsul ld etmk n n etmli olduunu sorumudu. Qulluq etdiyi inklrin hr birinin frqli xasiyytd olduunu, onlarn hr birin ayrca yanamaq lazm gldiyini mslht grmdm ona. Sonra mn Yerevan getdim. ki ay sonra yen Yexeqnadzora glnd artq Siruo cdvld sam gstrn yri xtti 300 rqmin atdrmd. l il saan bir sac n bu pis gstrici deyildi. Bu igzar qza sovxozda ham hrmt edirdi. Bir gn ondan mktub aldm: zizim Ara, tsvvr edirsn, mn sinsind 3 Lenin ordeni olan Marina Naxkaryann yannda ilyirm. O Ermnistan SSR Ali Sovetinin deputat, respublikann mkdar maldardr. Ara can, gr bilsydin o nec sacdr! Siruo iki il Marinann yanndan ayrlmad, onun iin baxd, yrndi. Sksninci ilin vvlind axr ki, zhmtinin bhrsini grd. mkd qazand mvffqiyytlr gr, Siruoya rf nian ordeni verdilr. ki il d kedi v Siruo 5100 kiloqram sd saaraq Moskvada, Qlb bayra nnd kil kdirmk rfin layiq grld. Sonra da Qrmz mk Bayra ordeni il tltif olundu. O hr bir iny htta ad da qoymudu Hasmik, Suli, Svetka, Ayku. Sraagn mnim ilk gz arm Siruo uzun srn xstlikdn sonra hyata gzlrini yumdu. Aramzdak mhbbt iyirmi ildn artq davam eldi. Amma biz evlnmdik n onun evlnmy vaxt, n d mnim evlnmy csartim atmrd. Ara hvalatn danma bitirib ofisiantdan ikinci ay istdi. Glay yumaq salfetl gz yalarn silib burnunu tmizlyirdi. Boris disrklrini masaya diryib, ban iki li il tutmudu. Zaur bir siqaret yandrd v dhtl ona baxan Davidl gz-gz glib iyinlrini kdi. *** Onu istyirdi. Alamaq, barmaq, arsiz ban divarlara vurmaq, qu tk prvazlanmaq istyirdi. Ona sahib olmaq, sarlmaq, brk-brk sxmaq, bir daha buraxmamaq, nfsini imk, pmk - ehtirasla, hirsl, qzbl pmk - sinsin qslmaq, baldrlarndan tutub dizlrin alamaq, gzyalarnn tamn duymaq, unudaraq zn trli almd, titrk vcudunun hr qarna toxunmaq, irin v zif ssini duymaq n diqqt ksilmk istyirdi. ox sevirdi, vhicsin sevirdi. Homoseksual sevginin daha qddar olduunu oxumudu amma buna inanmamd. ndi inanrd. ki gnlk konfrans gc-bla il yola vermidi. Yerevan Opera meydann, Abovyan ksini, Vernisaj yarmarkasn, Matandaran onsuz gzmidi. Gzdiyi he bir yerin dad-duzu yox idi. Boris ns danrd, David harannsa kilini kirdi, mhafizilr bir an olsun yanndan ayrlmrdlar, Glay da kdki insanlar shbt tutub Trk-Ermni mnasibtlrinin glcyi bard onlarn fikirini yrnmy alrd. Ham bir il mul idi birc Zaurdan baqa. O, he nyi grmr, he ksi eitmirdi. Opera meydannda Borisin ona dand hvalat da sonralar beynini zorlayaraq yadna salmd. V yada saldqdan sonra glmdiyin, Borisi prt etdiyin gr peman olmudu. - Sn bu Opera meydan haqqnda bir rvayt danm. Sksninci illrin sonunda meydan mitinqilrl qaynayrd. Camaat Qaraba, Qaraba qqrrd. Mitinqin qzn vaxtnda, oradan ken bir taksi srcs man saxlayb mitinq itiraklarndan soruur:

109

- N olub burda? N qqrrsnz? - Qaraba almaq istyirik. Taksi srcs siftini turudur: - Axper can, Qaraba neynirsiz?! Soini gtrn, Soi daha yaxdr... - deyir v qaza basb gzdn itir. Zaur gnli Yerevann klrind fikirli-fikirli addmlayr, Borisin dandqlarn eitmirdi. - Necdir? Byndin Yerevan? Borisin ssi haradansa uzaqlardan glirdi. Bu sual idi v sual cavabsz qoymaq trbiysizlik olard. - Rahat, komfortlu, hray n sas is kompakt hrdir. Hr halda Bakdan daha urbanistik tsiri balayr - hm hrin z, hm d insanlar. Amma bu da mharibnin nticsidir... Qaraba v Ermnistandan Bakya sasn aqrar elementlr axn etdilr. Baknn hrsi dyidi. ndi Bak byk bir Mardakert, Amasya, ya da n bilim Landr. - Obyektiv qiymtin gr ox sa ol z paytaxt il fxr edn Borisin z glrd. Poplavok adl parkda, Coca-Cola yazlm iri qrmz tirlri olan kafelrin birind ikisi oturmudular. Glayla David maazalar gzmy getmidilr. Mhafizilr otuz metr aralda, Arno Babacanyann qrib heyklinin yannda gziirdilr. - Amma lbtt ki, Yerevanla mqayisd yeni tikililr, xarici manlar, bahal butiklr Bakda daha oxdur bu axmaq mqayisni n n apardn, Zaur z d bilmdi. Peman olmudu, amma i-idn kemidi. Boris Yerebuni pivsindn qurtum iib ph-ph eldi v sorudu: - Zaur can, sn zn Bakda harda yaayrsan? - ri hrd, Baknn mrkzind. - Qz qalasnn olduu yerd? - Eldir. Htta pncrmizdn Qz qalasnn yars grsnir. Amma indilrd bir neft irktinin evimiz gz db. Yqin onu satb Baknn uzaq rayonlarnn birind mnzil almal olacaq. Boris siqaret yandrd. Zaura da tklif etdi. - Zaur can, mn ox gzl bilirm ki, snin Baknn mrkzind tikiln mhtm gydlnlrd mnzilin, Xzrin sahilind villan, altnda bahal mann v butiklrdn al-veri elmk imkann yoxdur. Blk d he vaxt olmayacaq. Dzm deyirm? - Bli, yqin ki, he vaxt olmayacaq... - Neft v qazdan ld olunan dollarlarn sn v snin kimi zman qurban adamlara dxli yoxdursa, sn v snin kimilr bizim hammz idar edn oliqarxlarn lind oyuncaqsa bel olan halda Bakda tikiln gydlnlrl, villalarla, yollarda tyn bahal manlarla v tannm kuturyelrin butiklri il fxr etmk axmaqlq deyilmi? zr istyirm lbtt... Sadc olaraq... - zr istmk lazm deyil Boris. Szlrindn incimdim... Boris bir ara duruxdu. Sonra tez zn glib qddarcasna davam eldi. - Gnc dostum, bilirm ki, kitab oxuyan olansan. Viktor Pelevinin Ampire V romannda ibrtli bir cml var. Yal vampir, gnc vampir hyat drsi keir v deyir ki, Gtvernlrin tlxyi olmaa mcbursan. Tlb razlamr, tlxk olmaq istmirm deyir. Mllimin cavab is ox maraql v mnaldr: Gtvernlrin tlxyi olmaq istmirsns, onda tlxklrin gtvernin evrilcksn. Snin nc seimin yoxdur. Zaur mrnd ilk df quluncundan mdhi ar duydu. Sonra da, sanki kryinin sol trfindn batrlan soyuq xncr qlbin yol tapb, aortasna sapland. Zaur iki variantdan birini semli olduunu oxdan anlamd hl bir ne ay vvl sz gedn kitab oxuyub qurtarandan sonra... *** Daxilind qorxunc bir boluq duyan Zaur, Sevan gln qdr prostrasiya vziyytindn xmad. Fransuaza Saqann Salam hzn roman dmd yadna. Hzn yol boyunca hr ey - dalara, zmilr, iri v xrda buynuzlu heyvanlara, htta hray oqalara da kmd. Melrd gizlnmi evlrin bacalarndan yksln duman, iskinlmy balayan yay ya melanxoliyan daha da iddtlndirir, gn rzind Artuu gr bilmmi, ssini is birc df duymu Zauru qhrlndirirdi. Shr, yola dmzdn vvl Zauru tlnrk qurudulmu ny qonaq edn v indiy qdr marixuanann tsiri altnda olan David man saxlatdrb yol knarnda babo gzn oqalar tutmaa alanda ham gld. Zaur da glmsmy ald. Ancaq zndki ifad tbssmdn ox, di arsndan zab kn amma bunu gizltmy alan adamn saxta mimikasna oxayrd.

110

Sevana atdqlar zaman, Zaur gln d kefsiz olduunu frq etdi. Sevan - Tanrnn gy zndn yer zn tullad nhng, mavi mrmr parasna oxayrd. Gln sahilind on dqiq gziib tzdn mana doludular. Boluq davam edirdi. *** Srhdd ox lngimdilr. Ermnistan trk etmk, bu lky daxil olmaqdan daha asan imi. Gldiyi gn duyduu hycan yox idi artq, amma gzlri yen d qara iti axtard. t yoxa xmd. Ola bilsin bu itin funksiyas gn vvl qaa-qaa Zaurun yanna glib onu stresdn qurtarmaq n zn sallatmaa icaz vermk, sonra da qeyb olmaq idi... Grcstann srhd zastavasnda su glmdiyin gr, grc sgrlri immk n Ermnistan trf keirdilr. Cnubi Qafqaz Bak rssamlq akademiyasnn birinci kursunda oxuyan, rssamlqda yeni-yeni addmlarn atan nann frasndan xm, keyfiyytsiz karikaturaya oxayrd.

111

QIZ QALASI

112

Qorxuram mn drvi sn deysn din trk et, Nec ki, balad znnar eyx Snan, ermni 1 - Dayan ora! Dayan biqeyrt! Ss arxadan glirdi. Mracitin kim nvanlandn bilms d, hr ehtimala qar ayaq saxlad. Bunu n n etdiyini z d bilmirdi. Ax onu bel ar thqirlr layiq grck dmni yox idi bu hrd. Hava qaralm, ri hrin klrindn izdiham ymd. Dnb arxaya baxmaq istyirdi ki, dz yannda saxlayan Jiquli 07 model avtomobildn dn iki bazburtlu olan, Zaurun qollarn buraraq onu mann arxa oturacana itldilr. Srcnn yannda he kim oturmamd. ki pzvngin arasnda qalan Zaur, sanda oturan, zndn ciddilik v kdr yaan olandan sorudu: - Balayn, siz kimsiniz ax? Mni hara aparrsnz? - Yum kpv gtvern! Snin azn sikmk biz borc olsun! - Ax mn siz neylmim? Blk mni kiminls shv salmsnz? - Shv salmq!? Ay anas qhb, sndn baqa Ermnistana gedib, ora danaklara gtn sikdirn var? Bl, yekpr gd iyvern azn Zaurun siftin yaxnladraraq, qhqhyl glmy balad. Zaur ryinin bulandn hiss etdi, ban aa sald. n azndan mnzil bana atana qdr fikirlmy vaxt vard. Ermnistana getdiyin gr, onu kim qarda bilrdi? Polis? Yox, bunlar polis oxamrlar. MTN? Xeyr, MTN bu drcd d primitiv ilmir. Yoxsa?... Qarabaa Azadlq Tkilat dd yadna. Adtn Ermnistana gedib-glnlri hdlyn, dyn bu tkilatn zvlri olur. QAT-n sdri Arif Yunusov dflrl byanatla x etmidi ki, Ermnistana gednlr hr an bizim gnclrin hcumuna mruz qala bilrlr. Biz bunu aq kild, he ksdn kinmdn byan edirik. Ermnistana sfr ednlr balanmayacaq!. Ban qaldrb pncrdn baxd. Papanin mhllsinin qaranlq klrin oxayan yer glib xmdlar. Yanndaklarn profillrin baxd. Bu siftlrd zrr qdr emosiya oxunmurdu. Hrdn bir, qardan gln manlarn iqlar sanda oturan bl olann zn dnd, yanandak nazik apq nzr arprd. Qaranlq v dolayl yollarla irlilyn man, nhayt gy darvazann qabanda saxlad. Zaur gzn blnn siftindn ayraraq, qabaa baxd. Darvaza ald v man hyt daxil oldu. - D grm , gtvern! bl onun stn mkirdi v Zauru qolundan tutaraq mandan kobudca xartd. Otuz kvadrat metrlik hytin sonunda -be nar v ncir aac gz dyirdi. ki mrtbli sad evin sol divar meyn yarpaqlar il rtlmd. Evin qaps ald v... zdr ki, var... Arif Yunusov Zauru xsn qarlamaq n dz mann yanna glir v sanki bu da axr demk istyircsin glrd. - Salam cavan olan! Eq olsun gnc QHT-nik! Arif Yunusov yeyin addmlarla Zaura yaxnlab onun ban sallad. - Arif by, mni niy bura gtirmisiniz? Ona cavab vermk yerin Arif zn bl olana tutdu: - Saln bu ala lks nmry. ndi zm d glirm. Lks nmrnin n olduunu Zaur ox tez baa dd - nm, yar qaranlq, beton divarl v dmli otan ortasnda lks nmrnin sakinlri n taburetka da nzrd tutulmudu. Onu bu taburet oturtdular v Arif mllim gln qdr mumla taprdlar. Arif Yunusov 5 dqiq sonra gldi. Gldi n gldi! Otaa girn kimi sualsz-klamsz Zaurun nsin vurduu yumruqla onu soyuq, beton dmy artd. - Ora!!! Gtvern!!! - M... mn... neylmim!? Arif Yunusov onun sualn cavablandrmaq yerin, qarnna bir dn d tpik ilidirdi. - H, niy dinmirsn? Dan da! Zaur lini dodana toxundurub barmaqlarndak qana baxd v ban qldrd. - Azm amaa imkan vermirsiniz ax. Bura n n gtirildiyimi baa dmrm... - Ah sn baa dmrsn!? Arifin ironik cingiltisi lgc kimi ksiciydi. - Bli... baa dmrm. - Qaldrn onu, oturdun! Olanlar Zauru yerdn qaldraraq taburet oturtdular. Arif llrini belind birldirib otaqda gzi-gzi: - Demli sni bura hans cinaytin gr gtirdiyimizi bilmirsn? sorudu.

113

- Hqiqtn d bilmirm. gr Ermnistana getdiyim grdirs, onda szm yoxdur. Ermnistana sfr etmk cinaytdirs, bununla siz yox, hquq-mhafiz orqanlar mul olmadrlar? - slind dz deyirsn - snin Ermnistana sfrin qanunsuz deyil. Bel sfrlri qadaan edn qanun, madd yoxdur. Lakin sn hquqi olmasa da, mnvi cinayt ilmisn! Bu sbbdn d polisin yox, bizim yni xalqn qarsnda cavab vermli olacaqsan. Arif diqqtl Zauru szrk qfildn glmy balad. Boazn tmizlyib dedi: - slind sn pis olan deyilsn Zaur. Gncsn, perspektivlisn, savadlsan. ngilis dilind danrsan. n sas is sn mnim azrbaycanlmsan! Sadc olaraq byk shv yol vermisn, ialnn lksin sfr etmisn. Bunu niy etmisn bilmirm, bilmk d istmirm. Daha dorusu Ermnistan v ermnilr bard he n eitmk istmirm. Amma sni czalandrmasaq, sabah sn, ya da qeyrisi eyni hrkti tkrar edck. Yen d deyirm, burada xsi he bir msl yoxdur hr ey vtn v millt n! Bayaq da dedim ki, hr bir azrbaycanl mnim n ziz v domadr. Fqt bu gn atalar demikn - yri oturub dz danmasaq, sabah gec olar. Hr birimizin fikri, mqsdi, mslki, qidsi - xalq, vtn v bu mqdds ideyann, mfhumun daycs olmaq olmaldr. Amma reallqlarla hesablama bacarmal, problemlrin hllind hisslrin tyanna, zorakla, yox, aln qdrtin gvnmli v yol tapmalyq. El yol ki, onun sonunda xalqn, vtnin ld etdiklrini itirmyk, uurun stn uur qoyaq. Milltin zn dmn ksildiyi, birinin digrin nifrtinin dmn olan ermniy nifrtdn qat-qat ox olduunu grdkc, kvrln qlbimin odu, gzmn ya il d snmr. Vahid Azrbaycan xalq, onun dyrli, dyrsiz, vtn, millt yararl, yararsz, qlbi, vicdan vtn, millt eqi il dynn, xsi maraqlar n yox, mumi maraq n fdakarlq edn insanlardan ibartdir. Bsdir paralandq, yox, bsdir, bizi paralayanlarn oyunca olduq. Bsdir, dmni dost, arxa bildik! Bsdir, krs, pul siri olduq! Bsdir, birbirimizi inkar etdik! Bsdir, bamza z limizl kl ldilr! Byk v qdrtli xalqm! zn qnim ksiln elim-obam, n qdr ki, gec deyil, glin dnk. N etdiyimizi, hara getdiyimizi myynldirk. zmz trqqi yolu, btvlmk, bu gnmz, glcyimizi tmin edn yol sek. srlrin ssini dinlyk, drsindn drs alaq. Tariximiz fikir ver: Azrbaycan dediyimiz bir razid n qdr dvlt yaratmq. Hr gn hazrki vziyyti dndkc dala-dala sahilin rplb tkln v myus halda dnizin qaydan dalalar kimi oluram. Qohum uzaq, yad uzaq, drd glir stm qucaq-qucaq. Bu drd, bla qurtarar n zaman?! Ax mnim blal bam! Arif uaq kimi alayr, gzlrindn gil-gil yalar szlrd. Zaur ab qalmd. Sdrlrinin ruh hal onlara da sirayt etdiyindn, QAT-n gnclri d alamaa baladlar. Bl v z apql olan gz yalarnn arasndan, ssi titry-titry Arif trf uzatd llrini. - Arif by siz n qdr d duyulu v kvrk adamsnz. Hammzn ryi vtn v millt sevgisi il dynr. Frdi v yaxud toplu olaraq hr birimiz eyni amala xidmt edirik. Bu amala gedn yolda hr birimizi tinliklr, manelr v mhrumiyytlr gzlyir, lakin biz ruhdan dumyck v btn manelri aacaq! nki biz vtnin iql glcyi n hr eyi gz nn alm insanlarq v tutduumuz yolun doru olduuna minik. Vtn sizin kimi dnn oullar grkdir. Vtn sizin kimi dnnlrin v lazm gldikd zn fda ed bilck insanlarn iyinlrind ykslckdir. Arif gz yalarn linin trsi il silib dedi: - Haqlsan qardam. Lakin elmi-texniki trqqi, milltlrin biri-birin yaxnlamas, dnyada ba vern inteqrasiya proseslri, sosial-iqtisadi inkiafla yana, qloballama znn amansz qanunlarn da diqt edir. Qloballamann dnmz xarakter ald bir vaxtda bizim qarmzda duran n byk v vacib vziflrdn biri milli dyrlrin qorunub saxlanlmasdr. Zaur z d gzlmdn iki QAT- arasnda gedn shbt qouldu. - Dostlar, baxmayaraq ki, siz mni tutub zorla bura gtirmisiniz, amma mn sizin sl vtn oullar olduunuzu grrm v tqdir edirm. Hqiqtn d, ada dnyada gedn proseslrin hans hdf hesablandn uzaqgrnlikl qiymtlndir bildiyiniz n, Arif by, siz heyranam. Siz haql olaraq milli-mental dncnin qorunmasn, mnvi dyrlrin itirilmmsini ox nmli vzif sayrsnz. Biz tarixdn l xalqlar termini mlumdur. Bunlar z mnvi varlqlarn v milli dyrlrini qoruya bilmdiyin gr digr xalqlarla assimliyasiya olunub sradan xm milltlrdir. nki, millti tkc onun dili v ad, yaxud dvlti yalnz onun srhdlri yaatmr. El olsayd latn dili kimi latn xalq da yaayard. Yaxud, yerl-gyl lln imperiyalardan sr-lamt qalard. Xalqn mvcudluu n birinci nvbd onun mnviyyat yaar olmaldr. Bu anda mnviyyat szn mcrrd anlay kimi qbul etmk lazm deyil. Hmin szn mayasn torpaq sevgisindn tutmu millt sevgisincn btn lvi hisslr tkil edir. Ulu Dd Qorqudun gr torpa qorumursansa, onu kmy dymz, gr torpa kmirsns, onda onu qorumaa dymz nsihtini xatrlamamz kifaytdir. Arif heyrtdn nfsini tutmudu. Zaur szn bitirib susunca, ona doru llrini uzatd, qucaqlad. - Saol qardam. Bel drinlik, mdriklik yalnz bizim xalqa mxsus ola bilr! Mn Dd Qorqudun hmin klmsinin sl mahiyytini Qaraba urunda dylrin itiraks olduum zaman daha drindn anladm. Gll qabana gedirdim, lml zbz olurdum, gnlrl ac-susuz qalrdm, amma zrrcn d giley etmirdim. nki,

114

torpaq v Vtn urunda dydym anlayrdm v indi stndn ne illr kes d mn hmin o lvi hisslri Vtn urunda dydym anlarn mqdds duyularn unuda bilmirm. El hmin dylrd mn bir daha anladm ki, biz ox vaxt z byklymz lazmnca qiymtlndir bilmirik. El bunun nticsi olaraq ermnilr tarixi abidlrimizi, mtbximizi, musiqimizi, incsntimizi, mdniyytimizi z adlarna xr, bzn buna nail olurlar. Biz indi mstqil dvltik v he kim limizi-qolumuzu balaya bilmz. Mnviyyat orularnn qars alnmaynca, torpaqlarmz ial ednlr mnviyyatmz da zbt edcklr. Mhur bir misalda deyilir: gr kemiin tapanadan gll atsan, glck sni topa tutacaq. He kim sirr deyil ki, mslman rqind n mtrqqi xalq bizim xalqdr. rqd ilk demokratik respublikan biz qurmuuq. lk teatr biz yaratmq. lk qzeti biz ap etmiik. Nec deyrlr, bri dyrlrin oxunun ilki bizim qismtimiz db. Btn bunlar tarixi faktlar olduundan, tbii ki, bu birinciliklri he kim bizim tariximizdn sil bilmz. Azrbaycanl olan hr ks bilmlidir ki, bizim mnviyyatmz ancaq z xalqmza mxsusdur, onu biz znginldirmliyik, onu biz qorumalyq. nki azrbaycanl olan hr ks yalnz Azrbaycan Respublikas adlanan corafi mkanda yaamas il deyil, mhz mnviyyat il azrbaycanldr. - Arif by, sizin sgrlik xatirlrinizi eitmk mnim n maraql olard. Mn o illri yax bilmirm. - lbtt! Sn hardan bil bilrsn o illri ay gijdllaq? Sn hl o vaxtlar uaq idin. Arif qapda faraat dayanm gnclr yaxnlaaraq onlar bir-bir dodaqlarndan pd v zn Zaura evirib tox ssl dedi: - Fzuli istiqamtind dylr ara vermirdi. Adamn ial bu blgni, bir nv, mdafisiz, kmksiz qoymudu. Bundan istifad edn hrbi mxalift camaat arasnda txribat aparr, adamlarn dy zmini sndrrd. Hakimiyyt glmyin bu iyrnc sulunu Xocal facisind, ua, Lan rsvaylnda snamdlar. ndi d rfsizcsin hmin suldan yararlanmaa chd edirdilr. Adamn squtundan bir ay sonra avqustun 23-d Fzuli ial olundu. Bununla da digr cnub-qrb rayonlar Cbrayl, Qubadl v Zngilann ial reallad. Bu itkilr, mlubiyytlr bizi birdn-bir haqlamad. Hrbi-siyasi mxalift, daxili xyantkarlar xalqmz buna addm-addm yaxnladrdlar. Drdinin stn drd qoya-qoya gtirdilr. Sonra da iimizdki satqnlar, hakimiyyt hrislri bu rfsizliklri xalqn nvanna yazmaa chd gstrdilr. Ancaq zaman hr eyi yerbyer eldikc millt qhrmanlarnn sl simalar xalqa byan oldu. Artq mharibnin alovu Fzulinin z-gzn qarsrd. Adamlar silahlanrd. Ancaq tssf ki, dvlt tsirli tdbirlr grmrd. znmdafi dstlri silah-sursat gcl taprd. Tcrbli komandirlr ehtiyac ox idi. Ancaq ermnilr masir silahlarla tmin olunmudular - hcumu da, mdafini d tcrbli komandirlrin rhbrrliyi il hyata keirirdilr. El bunun nticsiydi ki, ilin sonunda ermnilr cbh boyu hcumlarn genilndirdilr. Dekabrn 24-d I Ar, Cmilli, Xlfm v Qaradal kndlrinin sakinlri yurd-yuvalarn trk etdilr. Cuvarl kndi is mhasiry dd. lbtt ki, hlak olanlar, yaralananlar oldu. 1992-ci il daha qanl-qadal gldi. Ayaz Mtllibovun ba hakimiyytini qorumaa qarmd. Mxalift is onun zifliyindn, qtiyytsizliyindn istifad edib cbhd daha byk txribatlar trdirdi. Daha dorusu, ermni hcumlarnn genilnmsi n imkan v rait yaradrdlar. Tarixin saalmaz yaras kimi qalacaq Xocal soyqrm bu rfsizliy sbutdur. Bu qanl facidn gn vvl is fevraln 22-dn 23-n ken gec ermnilr Yuxar Veyslli kndini ial etdilr. Knd qart olundu, 200 ev yandrld, 15 nfr hlak oldu, 20 nfr yaraland. Xocal facisindn sonra hcumlarn nisbtn dayandrb, gcl mdafi quran ermni silahl birlmlri martn 16-da Fzuli istiqamtind ilk df hava hcumundan istifad etdilr. Cmilli v Qaradal kndlrin dy vertolyotlarndan zrb endirildi. Onda mn sgr yoldalarmla vertolyotlardan birini partlatdm v illr sonra bu hrktim gr cat v qeyrt ordeni aldm. H, szm onda yox. oxlu ev dadld o gn, lnlr v yaralananlar oldu. Hmin gn rayon mrkzi d artilleriya atin mruz qald. Artq dylr yenidn iddtlndi. Martn 19-dan 31-dk Hoa kndind iddtli dylr getdi. Knd ial edildi v btnlkl yandrld, 16 nfr hlak oldu, onlarca adam yaraland. Hmin gnlrd Fzuli hri daim artilleriya ati altnda saxlanrd. Hr gn dantlar, itkilr olurdu. Nhayt, aprelin 1-d Azrbaycan Silahl Qvvlri ks-hcuma kedi. Bu xbr ne vaxt idi btn dairlrd danlrd. Mhz ona gr d uursuzluqla nticlndi. vzind ermnilrin hcumu genilndi. Fzuli hri artilleriya vasitsi il byk dantlara mruz qald. Aprelin 11-d is artilleriya hazrlndan sonra ermnilr btn cbh boyu hcuma kedilr. Cmillini ial etdilr. Dmn hcumu Qacar kndind dayandrld, ermnilr geri oturduldu v Cmilli kndi azad edildi. Xocal facisindn sonra lk slind basz qalmd. Xyantkar A.Mtllibov hakimiyytdn uzaqladrlb,

115

anarxiya daha da gclnib, prezident slahiyytlrini icra edn Yaqub Mmmdov mxalift liderlri il dil tapmaa alrd. Yaxla doru is he n grnmrd. lk mhkm l istyir, tcrbli, qtiyytli lider istyirdi. Ancaq Azrbaycan dllal bazarna evirnlr buna imkan vermirdilr. Mayn 14-d Mtllibovu yenidn hakimiyyt qaytarrlar, ancaq o, gec qad getdi. Sabah gn Azrbaycan Xalq Cbhsi ou dzltdi. Silahl dstlr irisind he ksin olmad Ali Sovetin binas zrin yeridilr, binan gllbaran eldilr. Arif qhrlnmidi. liyl burnunu tmizldi, barmaq uclarna yapan frtt silkyrk yer tullad. Qapda dayanan olanlardan biri, digrinin alvarnn dymlrini aaraq eyini xardb sallayrd. Arif onlara fikir vermdn, dhtdn gzlri brln Zaura fqtl baxb davam eldi: - ...Mayn 25-d ermnilrin Fzuliy atd mrmilrin trkibind kimyvi maddlr akar olunur. Bununla da oxdan davam edn ayilr tsdiqini tapr. Lakin he bir dvlt buna mnasibt bildirmir. Azrbaycann haray, haqq ssi eidilmir. Artq tklnmyimiz hr addmda hiss olunur. Hakimiyyti zbt ednlr is bunu srtlndirdilr. Region dvltlrini daha ox naraz salb, zlrindn uzaqladrdlar. Bu da ermnilrin l-qolunu daha ox ad. yulun 15-d Fzuliy atlan mrmilr yenidn yoxlamadan keirildi v bir daha tsdiq olundu ki, onlarn trkibind kimyvi madd var. Azrbaycan oullar mrdlikl dyr, canlarn qurban verirdilr. Ancaq cbhdki txribatlar bir-birini izlyirdi. Ordu siyasilmidi. Cbhy yerli mdafiilr kmy gndriln hrbi dstlr txribat trdir, hcum mliyyatlarn pozur, dinc sakinlr arasnda qorxulu ayilr yayrdlar. Msln, Silahl Qvvlrimizin iyunun 25-d Qrmz Bazara, iyulun 28-d Tu kndin uurlu hcumlar txribatlar nticsind he endirildi. Payzda dylr daha intensiv xarakter ald. Azrbaycan Silahl Qvvlrinin bir ne uurlu hcumu oldu. Sentyabrn 7-d hcuma ken hrbi birlmlrimiz bir ne strateji ykskliyi l keirdilr. Martunid hrbi silah anbarn datdlar. Gdik ykskliyi urunda dylr girdilr. Artq sentyabrn 23-d Xocavnd qsbsi ermnilrdn tmizlndi. Tssf ki, sritsizlik, tcrbsizlik ucbatndan mdafi tdbirlri grlmr, sgrlrimizin qan bahasna azad etdiyi mvqelr yenidn ermnilrin lin keirdi. Xocavndin azad edildiyi gn ermnilrin ks-hcumu il btn uurlar he endirildi. stlik, Muanl, mirallar v Kuropatkino kndlri d dmn lin kedi. Dmn hcumunu genilndirdi. Bu hcumlarn qars yalnz oktyabrn 12-d dayandrld. Bundan sonra ilin sonunadk yalnz mvqe dylri davam etdi. Artq AXC-Msavat ctlynn sritsizliyini, aralarndak didimni aydn mahid edn ermnilr hcumlarn btn cbh boyu genilndirmidilr. Azrbaycann ordusu formalamrd. AXC-nin, Etibar Mmmdovun, likram Hmbtovun, Rhim Qazyevin, Surt Hseynovun... silahl dstlri vard. Ancaq bu dstlr ya qabana xmrdlar. lluziya yaradrdlar. mkan dn kimi biri-birini irli verib dmn mhasirsin salr, onun li il torpaqlarmzn bir hisssini ial etdirir, sonra is tbliat man i drd. Bel-bel hakimiyyt glmk n bir-birlrini gzdn salrdlar. mumiyytl, bu xsi silahl birlmlr xalqa deyil, xsi ambisiyalara xidmt edirdi. Onu da etiraf edk ki, siyasi oyunda oyuncaa evrilmi bu hrbilrin ksriyyti bellrinin lind oyuncaa evrilmidilr. Ax, onlarn oxu qeyrtli oullar idilr. N is, Azrbaycan tarixinin bu arl dvr davam edirdi. 1993-c il is daha byk flaktlrl balad. Bakda camaat klrd rahat gz bilmirdi. Onun-bunun anasna, bacsna satardlar. Artq yanvarn 6-da Fzuli hri artilleriya ati altna dd. Azrbaycan Silahl Qvvlri is stnly sahib olmaq n strateji ykskliklr urunda dy girmidilr. Yanvarn 14-n ken gec ryanda ykskliyi urunda balanan dylr bu qbildn idi. Lakin, bir daha tkrar edirm, xyant v etinaszlq btn qlblri he endirirdi. Artq el bir mqam yetimidi ki, hcuma ken oullar kryin tulanan glldn narahat idilr. Qeyrtli dylrimiz arxadan vurulurdu. Ancaq buna baxmayaraq onlar zlrini oda atr, torpaqlarmzn mdafisi urunda canlarndan keirdilr. Aprelin 2-d ermnilrin ox byk stnlkl hcumunun qarsnn alnmas buna sbutdur. Aa Divanllar, Qacar, Kvatl ial olunmudu. sgrlrimiz gcl ks-hcumla Kvatln azad edib, dmnl lm-dirim mbarizsin girdi. Lakin arxadan kmk glmir, sadan-soldan txribatlar ara vermirdi. Ona gr d dmnin xeyli qvv stnly z iini grrd. Belc, n cbhd dyn igidlrimiz tklnir, dmnin qat-qat stn qvvlrin qar dylrd geri kilmy mcbur olurdular. Artq aprelin 4-n ken gec ermnilr Fzuli hri yaxnlndak Mnglnata ykskliyini l keirdilr. Flakt anbaan yaxnlar. Bir gn sonra Gvatl kndi yenidn dmn lin keir. Bu minvalla dmn srtl irlilyir. Artq aprelin 14-d Fzulinin 1 kilometrliyin atr. Arada danqlar gedir. Nisbi sakitlik yaranr. Dylri mvqqti dayandrmaq haqqnda razla glinir. Ancaq ara-sra mvqe dylri davam edir. Azrbaycan trfi he bir tdbir grmr, tlimlr kemir, lazmi qvvlrl n xtti tmin etmir. Bakda is kimlr iddtlnir. Bu zaman Gncd mlum iyun hadislri ba verir. AXC-Msavat ctlynn yetidirdiyi hrbi mxaliftdn

116

biri Surt Hseynov mvcud iqtidar lml hdlyir. Silahl qardurma yaranr. tkilr olur. Artq lk vtnda mharibsi il z-z qalr. Rhim Qazyev Surt Hseynov likram Hmbtov buca lky flaktlr gtirir. qtidar nmayndlri qorxub qarlar. lk flakt girdabna dr. Xalqn tkidi v xahii il Naxvandan Bakya gln Heydr liyev qarda qrnnn qarsn alr. Ancaq real mhvolmaqdan xilas olan vvlki iqtidar nmayndlri yenidn fallarlar. Daha dorusu, xarici aalarnn thrik v tlblri il txribatlara balayrlar. Onlar mid edirlr ki, Xocal, ua, Lan variant il yenidn hakimiyyt qayda bilrlr. Bu mqamda onu da qeyd etmliym ki, 1993-c ilin yaynda dyn sas qvvlr ayr-ayr adamlarn tabeliyind idi. Orada Mdafi Nazirliyinin mrlri ilmirdi. Dyn hlledici annda kims, msln, Qazyev, Hseynov, Mmmdov, Hmbtov z dstsini, AXC z batalyonlarn geri kirdi v cbhd hr ey alt-st olurdu. Nec ki, Adamda Surt Hseynov dyn dstlri mvqelrindn xarb, sonra da hri qart edib, yaya thvil verdi. ndi d nvb Fzulinin idi. Hmin mdhi an yaxnlard... yulun 2-d geni artilleriya hazrlndan sonra ermnilr Fzuli v Cbrayl istiqamtind fallar, cbh boyu hcuma keirlr. Avqust aynda is Fzulinin flaktli gnlri yaxnlar. Ayn 3-d Cuvarl v Xlf kndlri yandrlr. Ayn 5-d is ermnilr hrin 500 metrliyin atrlar. iddtli dylr gedir. Sabah gn Azrbaycan Silahl Qvvlrinin gcl ks-hcumu il dmn geri oturdulur bir gn sonra Mnglnata ykskliyi azad edilir, tp ykskliyi urunda dylr balanr. BMT-nin Azrbaycandak daimi nmayndsi Mahmud l-Sid avqustun 12-d Fzuliy gedir. Vziyyti gzlri il grr. Bundan sonra avqustun 18-d Dvltyarl kndi, bir gn sonra Krdlr, Yuxar bdrrhmanl v ql kndlri ial olunur. Artq Fzuli mhasir halqasna dr. Avqustun 20-d yerli qarnizon hri trk edir. Xyant z iini grrd. Hl strateji ykskliklr vard. Dmn gc gstrn qvvlr dururdu. Ancaq neylysn ki, onlar yen satqnlarn, vzifni Vtndn stn tutanlarn lind idi... ...Odur ki, tariximiz daha bir qara gn yazld: 23 avqust Fzulinin squtu gn. ...V bu uursuzluqlardan, mlubiyytlrdn sonra iind Azrbaycan Silahl Qvvlrinin rfli, ynmli bir tarixi d var. 1994-c ilin ilk gnlrind ordumuzun Fzuli cbhsind uurlu ks-hcumu. Bu el bir vaxt idi ki, siyasilmi hrbi dstlrl mharibni davam etdirmk daha byk mlubiyytlr gtirib xarard. Ona gr d 1993-c il noyabrn 2-d mhtrm Heydr liyev xalqa mracit etdi. Vtnin thlkd olduunu bildirdi. Yzlrl, minlrl adam bu ara gldi. nki artq insanlarda inam vard. Ayr-ayr rayonlarda knll batalyonlar yaradld. Onlar drhal tlimlr baladlar. Qsa vaxtdan sonra onlarn bir hisssi Fzuli cbhsin gndrildi. V 1994-c il yanvarn 4-dn 5-n ken gec ks-hcuma kedilr. Cmi bir sutka rzind ermni hrbi birlmlri 25 kilometr geri oturduldu, 22 knd v Horadiz qsbsi ermni quldurlarndan tmizlndi. Ermnilrin atks razlq vermsind d Azrbaycan Silahl Qvvlrinin bu qlbsinin hmiyyti byk oldu. Bu uurlu ks-hcum balayb, ancaq sona atmayb. Ermnilr slh yolu il mnaqinin daltli hllin raz olmasalar, bu hcum davam etdirilck. Azrbaycan Ordusu, Azrbaycan sgri buna qadirdir. Hr iki halda torpaqlarmzn azad olunaca gn uzaqda deyil! Arif nitqini bitirib arxasn Zaura trf evirdi v azca yilrk gurultu il osturdu. Arifin vql, sidqi-rkl dediyi monoloqu nfs almadan dinlyn Zaur is axmaqlq edib sorudu: - Arif by, siz bu mnaqinin slh yolu il hllini istisna edirsiniz? Bu sfrki yumruq daha ar oldu. Zaur taburet qarq otan kncn qdr uzun bir uu etdi. Duman prdsinin arxasndan Arifin bulanq zn grd, sanki quyunun dibindn gln ssini eitdi. - Gtvern! Sn n abrsz, qanacaqsz adamsan! Hl d baa d bilmmisn ki, rfsiz slh getmk milli maraqlarmza cavab vermyn, milli mentalitetimiz smayan, anl tariximizi, zngin irsimizi lklyn bir hadisdir!? Ora olu ora! ndi mn sni tik-tik doraym, sn d bax! - Arif by qurban olum etmyin! stdiyinizi elmy hazram. Sz verirm ki, bir daha Ermnistana sfr etmycm... - Yum azuvu! Ermnistana bir daha getmmkl gnahn yuya bilmzsn. Snin n baqa bir cza fikirlmiik. Zaur tinlikl qalxb dizlri st oturdu, azndan v burnundan axan qan sil-sil sorudu: - O n czadr el? Arif zn gnclr tutdu, qzbl qqrd: - Oturdun onu yerin! Zaur taburet oturandan sonra is, zn mllic ona yaxnladrb pldad: - AzTV-d, Azrbaycan hqiqtlri veriliin xacaqsan. Zaur baa dmdi:

117

- N var o verilid? Arif qamtini dzltdi, llrini belind birldirib gurlad: - O verilid canuva azzar var! Verili xb gnahlarn yuyacaqsan. Ermnilri ifa edcksn. Ermnistana sfr etdiyin gr peman olduunu deycksn! Yox gr dediyimi etmsn, sni harda olursan-ol tapb, alnna bir gll sxacaq! Zaur aq ovuclarn Arif doru uzadb yalvard: - Lazm deyil, lazm deyil. Verili xacaam. Mtlq xacaam Bir az fikirlib sorudu - zm gedim AzTV-y ki, mn verili glmim? zndn mmnunluq oxunan Arif ban bulad: - Xeyr. Sn zng edib aracaqlar. Gzl. *** - Dolma... Qdim Azrbaycan xryi olan dolman ourlayan v onu znnk kimi dnyada qlm vern ermnilrl n etmli? Bli, Azrbaycan xalqnn aktual problemlrin hsr olunmu Azrbaycan hqiqtlri verilii sizinl nvbti gr glib. Axamnz xeyir olsun hrmtli tamaalar. Aparc Hmid Herisi tamaalar salamlayb eynyini dzltdi: - Shbtimin vvlind d dediyim kimi, bu gnk mvzumuz bel adlanr: Milli mtbximiz v ermni hiylgrliyi. Mn siz qonamz, Qafqaz Slhmraml Tbbslr Mrkzinin koordinatoru, bu yaxnlarda dmn lky, Ermnistana sfr etmi Zaur Clilovu tqdim etmk istyirm. Eyni zamanda onu da diqqtiniz atdrm ki, znn slhmraml faliyyti il yana Zaur hm d ox gzl publisist v qurmandr. Zaur by, vaxt tapb studiyamza trif buyurduunuza gr tkkr edirm. - Mn d siz mni bura dvt etdiyiniz n ox sa olun deyirm. Onu da qeyd edim ki, veriliinizi ox sevirm v sizin mntzm tamaanzam. - Minntdaram. Vaxt itirmdn siz ilk sualm vermk istyirm. Sizc, ermnilrin bizim Azrbaycan dolmasn ourlamas fakt cmiyytimizi kifayt qdr narahat edirmi? V QHT-lr bununla laqdar hans tdbirlri hyata keirirlr? - Sualnz drin v arldr. Hammza mlum olan faktlardan dandnz. Ermnilrin bizim qonaqprvr blgmizd mhur bir rus klassikinin mum shvi nticsind, 200 il bundan nc peyda olduunu btn dnya bilir. - Siz Qriboyedovu nzrd tutursunuz.... - Bli, dz baa ddnz. Sonra aydn oldu ki, ermnilr ninki Qriboyedovu, htta Cnubi Qafqaz v rqi Anadolunun slhprvr trk xalqlarn da aldada biliblr. Ermnilr Qrbi Azrbaycan torpaqlarnda mskunlaaraq, bu qdim trk razisin Ermnistan ad verdilr. Onlar bu torpaqlarda yaadqlar qsa vaxt rzind bizim xalqn demk olar ki, btn mtbxini, musiqisini, mdniyytini mnimsdilr. - strdik ki, dolma il bal daha trafl danasnz. - Bildiyiniz kimi, ermnilr bizim milli xryimiz olan dolmadan aq kild istifad etmkl qalmayb, onun ermni mtbxin mnsub olduunu btn dnyaya yayrlar. - Amma btn dnya dolma sznn, trk dilind dolmaq, doldurmaq felindn yarandn v bu xryin sl Azrbaycan yemyi olduunu bilir. - Doru buyurursunuz. Biz hammz ermni tbliat il, ermnilrin oxsayl lobbi tkilatlar il fal mbariz aparmalyq. Hmid Herisi lini qulana apararaq, Zaurun szn ksdi: - Studiyamza ilk telefon zngi daxil oldu. Buyurun, siz efirdsiniz. - Salam. Zaur by bir sualm var. - Buyurun, sizi eidirik. - Zaur by, mn Bak Dvlt Universiteti Filologiya fakltsinin tlbsiym. Adm lqardr. Masir Azrbaycan gncliyinin bir nmayndsi kimi, tez-tez internetdn istifad edirm v orada ermni tbliat il rastlaram. Ermnilr oradak tbliat materiallarnda msldn agah olmayan oxucular inandrmaa alrlar ki, Azrbaycan trklri dolma icad ed bilmzdilr. nki onlar zmlkl mul olmayb v oturaq hyat trzin d sonradan keiblr. Sizc, ermnilrin bu tbliatna nec cavab vermk olar? Zaur stn AzTV-nin loqosu vurulmu iri fincandan bir qurtum su iib dedi: - Bu dorudan da aktual msldir. Biz hammz bilirik ki, ermnilr klk glmk v faktlar thrif etmk iind ustadrlar. llxsus shbt tarixdn, Azrbaycan xalqnn tarixindn gedirs. Hmid tbbs l keirrk lav etdi:

118

- Cavan olana bu gzl sualna gr tkkr edirm. Ermnilrin tbliat mslsini dzgn qoyur. Tssf ki, bu hqiqtdir. Ermnilr ourladqlar hr eyi znnkildirmy alrlar v glnc, mnasz dlillr irli srrlr. Deyirlr ki, nec ola bilr, ax kri v yarmkri hyat trzi srn trk xalqlar zmlkl mul olsun?!. Glmli v cfng iddiadr! Ancaq ermnilri baa dmk olar... nec deyrlr, suda batan saman pndn yapar. Lakin lqarn da dediyi kimi, onlarn istniln yalanna biz layiqli cavab vermliyik! Zaur sz ald: - Tamamil dorudur! Biz, azrbaycanllar, ermnilrin zn d hqiqti atdrmalyq. Sad ermnilr z millti ideoloqlarnn - Emidzinin, Danaksutyunun tsiri altndadrlar. Mlum msldir ki, ermnilrin ideoloqlarn ifa etmkl, biz eyni zamanda ermni xalqnn da qeyri-konstruktiv mvqeyini dyidir bilrik. Buna gr d biz ermnilrin n cfng fikirlri il bel mbariz aparmal v hqiqtlrimizi dnyaya, z xalqmza v habel ermni xalqna atdrmalyq. Bizdn savay he kim bunu etmyck! Ax bu aqressiv v oru xalqla yana yaamaa mcburuqsa, bu reall drk etmli, tdbirli olmalyq. - Xatrlatmaq istyirm ki, dinlyicimiz ermnilrin tbliatna nec cavab vermli olduumuz bard sorumudu. - zr istyirm, biz sas mtlbdn bir az yayndq deysn. Bli, Azrbaycan trklrinin kriliyi bard ermnilrin mnasz iddialarna cavab vermliyik. Ermnilr bilmlidir ki, o uzaq dvrlrd qdim azrbaycanllar arasnda artq mk blgs mvcud idi. Azrbaycanllarn alban cdadlar oturaq hyat trzi srrdlr v zmlkl mul olurdular. Azrbaycan trklri is zngin trk dili vasitsi il cdadlarnn yaratdqlar mtbx adlar qoyurdular. Hmin tarixi dvrd azrbaycanllarn alban cdadlar gzl yemklr biirir, azrbaycanllar is bu yemklr ad verirdilr. Dolma da bel yemklrdn biridir. Yni sxavtli Qafqaz gni altnda bitn meyn yarpaqlar il gnc qoyunun inc tinin vhdtindn yaranan dolma, azrbaycanllar il albanlar arasndak mhkm dostluun v qarlql inamn rmzidir. - Studiyamza daha bir zng var... - Balayn, deyilnlr bir ey d lav etmk istyirm. Ermnilr he vaxt baqa xalqlarla dostluq qura bilmyiblr. Ona gr d onlar bizim albanlarla dostluumuza paxllq edirlr. - Mn bel baa ddm ki, azrbaycanllarn v albanlarn birg ixtiras olan dolma, Azrbaycan xalqnn multimdni v tolerant mahiyytindn xbr verir. - Eldir. Siz tamamil dzgn buyurursunuz. - Telefon xttimizd daha bir dinlyici var. Salam! - Salam, mnim adm Samirdir. Mn hmi sizin veriliiniz baxram v sorumaq istyirm: nec olur ki, bu ermnilr illrdir hamn aldada bilirlr? Dolma haqqnda hqiqti dnyaya nec atdrmalyq? V siz znz, Ermnistana getdiyiniz gr xcalt kirsinizmi? - Sual sizdir, Zaur by. mumiyytl, bizim slhprvr blgy cmi 200 il vvl glmi bu xalq nec olur ki, btn dnyan barmana dolaya bilir? - Bizim limizd ermnilrin ourluuna dair tkzibedilmz faktlar var v biz dnya ictimaiyyti qarsnda ermnilrin i zn ifa etmliyik. - Bs niy biz bunu etmirik? - nki diasporamz zif ilyir. Biz d ermnilr kimi mtkkil ily bilsk, ks tbliat iind uur ld ed bilrik. O ki, qald xcalt kib kmmyim... lbtt bu mnim trfimdn edilmi byk shv idi. alnn torpana ayaq basmaq sl trbiysizlikdir. Bilirsinizmi, slind mn Ermnistana onlar ifa etmk n getmidim. Burada dandqlarm orada da danrdm. Ermnilri mcbur etdim ki, dolmann, tarn, kamanann, balabann Azrbaycana mnsub olduunu etiraf etsinlr. - Dorudan da onlar bu hqiqtlri etiraf etdilrmi? - lbtt etdilr. Bs mn gn orada n il mul olurdum? slind dolman tkc ermnilr yox, yunanlar da mnimsyiblr. - Demli, biz dolmamzn yunanlar trfindn ourland faktn da dnyaya isbat etmliyik? - lbtt! Ermnilrl yunanlar mttfiq edn d mhz dolma ourluudur. Onlar bu fakt birldirir, yaxnladrr, qardaladrr. - Amma... blk biz d ermnilrdn nmun gtrrk z mttfiqlrimiz, yni digr trk xalqlarna mracit edib, dstk istyk? Dolma sz trk feli olan doldurmaqdan yaranmdr v mnas iin yerldirib bkmk demkdir. Bu danlmaz faktdr v biz d dstk n trk dnyasna - Qazaxstan, Trkmnistan, Qrzstan kimi lklr mracit ed bilrik. - Bli, biz trk qardalarmzla i aparmalyq. Htta mn bu areal bir az da genilndirrk bu siyahya uyur trklrini, tatarlar, kalmklar da daxil edrdim. - Hm... Bs olmazm ki, biz dolman mumtrk yemyi elan edk? Bununla da nhng ermni lobbisin qar limizd gcl bir silah olar.

119

- N danrsnz!? Bu mmkn deyil. Dolma mhz qdim Azrbaycan xryidir! Sadc olaraq trk qardalarmz bunu tsdiq etmli v dolmann biz mnsubluunu dnyada tbli etmlidirlr. Azrbaycan gngndn hrbi bdcsini, potensialn gclndirir. Vaxt Azrbaycann xeyrin ilyir v biz ildn-il ermnilr zrind stnly nail oluruq. Btn bunlar Qaraba mnaqisinin daltli hllin v dolmann Azrbaycan xryi kimi dnyada tannmasna midlrimizi artrr. - Hrmtli tamaalarmz, bu pozitiv notda veriliimizi bitirmyi tklif edirm v studiyamza gldiyin gr, qonamza bir daha tkkr edirm... - Mn d siz tkkr edirm. - Bu gnk Azrbaycan hqiqtlri verilii d belc sona yetdi. Nvbti veriliimiz qdim Azrbaycan diyar, hal-hazrda rann, fars ovenizminin ial altnda olan Tbriz, daha dorusu Tbriz xalasna hsr olunacaq. Qarmayn! Efird yeni grlrdk! 2 lq klkli sentyabr axam onu Emidzin kilssinin qarsna hans gzgrnmz qvvnin gtirdiyini; ayaqlarnn, yoxsa bannm hkm il bura gldiyini Artu bilmirdi. Hr halda idn xandan sonra Emidzin avtobusuna mindiyind n etdiyini, hara getdiyini dnmmidi. Pncrdn yol boyu dzlm Kazinolar grnnd, hr mrkzindn srtl uzaqlab Zvartnots hava liman istiqamtind tynd d aylmam, hara v n n getdiyi bard zn sual vermmidi. atlaq da pillknlrl kilsnin qapsna qalxdqca srin havaya rmn llrinin trldiyini hiss etmidi. Qdimlik v ermnilik qoxuyan kilsd bir dst qadn alaa-alaa am yandrrdlar. Sslri kilsni bana gtrmd. Haradansa psdn oxunan qmgin xor ssi eidilirdi. ki boz gyrin kilsnin gnbzi altnda qanad rprdlar. Qopan llklri nazla aa szlrd. Hrbi formal cavan olan mbdin mrkzindki krsnn qarsnda diz kb, z qab qzldan ncili prd. Artu nhng xan asld tan qabana gldi, llrini brncdn dzldilmi soyuq mhccr qoyub ban ydi, ryi il kilsdki mnvi atmosferi duymaa ald. sa yuxardan etinaszlqla kilsd ba vernlr tamaa edir, darxrd. Gzlrini yumdu v Zaurun simas dayand qarsnda bu obraz el canl v parlaq idi ki, Artu llrini uzadb ona toxunmaq istdi. Zaur onun iki addmlnda dayanmd. zndn syann, arnn, midsizliyin izlri oxunurdu. Artu ox byk bir qbaht yol verdiyini, balanmaz gnah ildiyini baa drd. Bu gn shr Zaurun mktubunu alm, Bakda onun bana glnlri, zorla efir xardlb dandrldn bu mktubdan yrnmidi. Ona ziz insan Bakda olmazn ignclr mruz qalm, xsiyyti tapdalanmd. O is, xsusi xidmt orqanlarndan kinib Zaurla Yerevanda grmmi, zn sl qorxaq v eqoist kimi aparmd. Bunlar dndkc zn nifrti artrd. Gz yalarna azadlq verdi. Lakin bu da ona kmk olmad. ksin, aladqca ryinin ars, drd yk v zn nifrti qar topas tk byyrd. Gz qapaqlarn tinlikl araladnda, keiin solun, glmsr z il qarlad. Onun simas sanki daxili bir nurla iqlanmd bu z adi adamn zn oxamrd. El bil orta sr rssamlarnn yaratd mqdds obraz idi. Aarmaqda olan saqqal, qrib d olsa ona bir az uaq safl qatrd. Artuun ryin qorxu dd. Bdni gizilddi. Gzlrindn yalar ikinci df axmaa hazr olsa da, zn zorla saxlad. Baxlarn keidn ayra bilmir, onun drin gzlrind batb gedirdi. Kei lini Artua uzadaraq, mlayim tbitin yaramayan soyuq trzd dedi: - Snq qlblr Tanrya mqbuldur. Gnaha olan mnasibtlrini dyin insanlar Tanrya mqbuldur. sa vergiyan adam haqqnda dedi: Bu xs evin tmizlnrk getdi. ncildn d mlumdur ki, mhz tkbbr Ltsiferin hlakna sbb oldu. nsan zn daima Tanrnn kmyin mhtac, gnahkar bnd hesab etmlidir. Grrm ki, vziyytin ardr. Lakin yax ki, znd gc v csart tapb bura glmisn. - ?! - Ndi? Yoxsa yanlram? Ver lini mn. Artu qrarszca lini kei uzatd. Onun li ssindn frqli olaraq ilq v yumaq idi. Kei Artuun lindn tutub, onu sol trf apard. am yandrb alaan qadnlara grnmdn, dar dhliz daxil oldular v dhlizin sonundak be-alt kvadrat metrlik alaqaranlq otaa kedilr. Bu otaqda st kitablarla dolu kiik yuvarlaq masadan, sanki onlar n xsusi qoyulmu iki alaq kreslodan v divardan aslm solun ikonadan baqa he n yox idi. - Otur olum deyn kei birinci z yldi v li il masann sandak kresloya iar eldi. Hl d trddd keirn Artu otan soyuq divarlarna rkk-rkk baxaraq oturdu, llrini dizlrin qoydu. - Adn ndir olum?

120

- Artu. - Mnim is Mesrop. N i grrsn? - Jurnalistm. Aykakan Jamanak qzetind mxbirm. - Lap yax. Sni dinlyirm Artu olum. Tanrnn drgahnda he kimdn kinmdn, he ndn qorxmadan ryini aa bilrsn. Burada qorxu insandan uzaq olar. Qlblr rahatlq tapar. Kilsy n n gldiyini bilmyn, qarsna he bir konkret mqsd qoymayan Artu, indi ddy vziyytin fvql qvv trfindn ssenarildirildiyini anlamaa balayrd. Artq susman, nazlanman mnas qalmamd. Hr eyi aq danmaqdan, ryini tanmad lakin daxiln gvndiyi bu nurani kei amaqdan baqa ar grnmrd. Drindn kks trb bir nfs dedi: - Mn qeyri nnvi seksual orientasiyaya malik adamam. Yni sad dill desk - geym. - Tanr sni balasn. Kei bu sz el cld demidi ki, Artu istr-istmz duruxdu. Ban qaldrb keil gz-gz gldi. - Sizc buna ehtiyacm var? - Snc ehtiyacn yoxdu? Kei, sanki bu sualn cavabnn mnfi ola bilcyindn z d bh edirmi kimi ehtiyatla baxrd. - Yni mn gnahkaram? Kii n kiini sevmk bel byk gnahdr? Ax n n? - Bs sn kilsy niy glmisn? - Bilmirm. - Mn bilirm. Sni bura Tanr gtirib. Tanrn hiss edirsn? - Hardasa hiss edirm... Mni bura gtirn byk qvvdir. - O el Tanrnn zdr. Hl ki, gec deyil sn v sevdiyin kii tvb etmlisiniz. - Bu mmkn deyil. El bil bu cavab, keiin hyat boyu eitdiyi n alasmaz sz olmudu. Tccbl sorudu: - Niy? - Mn gnahkar olduumu dnmrm. Sevgilim is ateistdir. mumiyytl o... azrbaycanldr. Mesrop son mlumat daha rahat hzm etdi. n azndan azrbaycanl szn eidnd sifti yilmdi, dhtdn gzlri brlmdi. Sadc ban bulamaqla kifaytlndi v dedi: - Milli mnsubiyytindn v qidsindn asl olmayaraq hr ks Tanr bndsidir v tvby mhtacdr. Mn snin gnahlarn balayb, onlar z zrim gtrmy hazram. - z zriniz? - Bli, gnahlarn z zrim gtrcym v snin n dua edcym o, bu szlri deyib sa lini uzadaraq Artuun bana qoydu v gzlrini yumub ns pldamaa balad. Alnnda tr damclar puurlanmd, Artuun bana qoyduu li titryirdi. Mesrop duasn bitirib lini kdi. - Tanr sizin hr ikinizi d balasn olum... Sn bu yola nec ddn? - Hans yola? Artu barmaqlarn oynada-oynada sorudu. - Nyi nzrd tutduumu bilirsn. Nec oldu ki, homoseksual oldun? - nann, bu bard he dnmmim... El bil doulandan belym. zm drk edn andan, z cinsim meyl salmam. V... sizdn frqli olaraq homoseksualln gnah olduuna inanmram. - nanmrsan yoxsa sn bel srf edir dey, zn buna inandrmsan? - Xeyr, inanmram. Kilsy da tvb n glmmim. He zm d bilmirm n n glmim... Mesrop qollarn sinsind birldirrk ciddi grkm ald: - El bilirsn mn bu bard dnmmim? Homoseksualln gnahm, yoxsa fizioloji qalmazlqm olmas mni d illrdir narahat edn msldir. Sndn frqli olaraq mavilrin ksriyyti gnahkar, ya da xst olduqlarn qbul edirlr. Bununla barblar. Ellri d var ki, zlrini mqdds, seilmi insan sayrlar. Sn bu kateqoriyaya aidsn? Artu qollarn aralayaraq glmsdi: - Xeyr, xeyr. Siz n danrsnz? N seilmiliy, n d ki, mqddsliy iddiam yoxdur. Mesrop gz qapaqlarn endirrk mdriklikl glmsdi. Dodaqlar uzun mddt tbssm ifadsini qorudu. Sonra gzlrini qfil ab yen ciddildi. - Dini doqmatikann diqt etdiyi postulatlardan frqli olaraq, mnim bu bard z mlahizlrim var. Sn bura yalnz z ryini amaa glmmisn, blk d mnim ryimin almasna kmk etmk n gndrilmisn. Artu heyrtl Mesropa baxrd. Keiin dediklri ona tam olaraq atmrd. - Nec yni gndrilmim? Siz ryinizi kim aacaqsnz? - Sn. Niy el baxrsan? Ola bilmz? Sn d bir Tanr bndsisn. Mndn n frqin var ax? Snin kimi insanlar yzillr boyu tqib olunaraq, zlm mruz qalaraq homofoblar leyhind gcl mqavimt mexanizmi

121

yaradblar. Geylr kompleks keirmk vzin, zlrin brat qazandrman yollarn axtarblar. zlrini seilmi v mqdds sayan mavilri buna gr yada saldm. Utanma v qorxu hissi, hr bir insan xarici tsirlrdn, dmnlrdn znmdafiy svq edir. nsan zn tsdiq etmnin drdinddir. Onun birc axtar var zntsdiq. Bdnlrimiz yalnz fiziki tlblr istiqamtlnib. Ruhlarmz is saf mhbbtin, diqqtin, qaynn, nvaziin, nzaktin axtarndadr. Homoseksuallar bir qayda olaraq hmcinslrinin bdnin sahib olma arzulayrlar. Fiziki tlbatlarn dmk n ovlanrlar. Ruhun istk v tlblri is ya tamam nzrdn qarlr, ya da ikinci plana atlr. Bir yandan da onlar ictimai qnaq obyektin evrilir, onlardan olanlar yox, qzlar sevmk tlb olunur. Bu tlbin znd bel riyakarlq var slind. Amma riyakarlqdan siz d sortalanmamsnz. Msln, sn hqiqtn sevirsn yoxsa, fikrin-zikrin cismani ehtiyaclarn dmkdir? Artu ban bulaya-bulaya Mesropu dinlyirdi. Kei cmlsini bitirn kimi drhal etiraz etdi: - Mn hqiqi sevgidn, mhbbtdn danram. Biz bir-birimizi sevirik! - Homoseksual sevginin tmli erosdur. O hm d tnhaln, zvqn bnvrsidir. - Xristian tliminin siz diqt etdiyi normalardan baqa, siz he bir alternativ fikr yiyln bilmzsiniz. Kils bunu qadaan edir. Halbuki siz hal-hazrda liberal kei, tolerantl insan obraz yaratmaa alrsnz. - Dzdr, bizim tlimimiz qeyri-nnvi cinsi laqni pislyir. Amma mnim bu bard z fikirlrim var. Sn nahaq mnim haqqmda bel dnrsn. Ndir ax homoseksuallq? Biz hammz bilirik ki, sevgi hissi cnntdn glib. Sevgi - cnnt hzzlri il bal hammzn malik olduu genetik koddur. Baunti okoladnn reklamlarnda olduu kimi. Adm v Hvva cnntd lpaq olublar. Mhz lpaq olanda, insan cnntd btn hzlri dadm, mhbbti, sevgini doya-doya yaam, hdsiz azadla malik olmudu. - Amma onlar sevimirdilr Artu inamsz dedi. - Hardan bilirsn olum? Onlarn yannda idin? - Ax onlar yasaq meyvni dadnca lpaqlqlarndan utandlar. Sonra da cnntdn qovulub uaq yaratdlar. - ntimliy meyl bizim z srhdlrimizi amamz kimi qiymtlndirilir. Bel dnmk n byk cinaytdir! nsanlar bir-birlrini istmsydi, arzulamasayd hyat n qdr d mexaniki, monoton, darxdrc olard! Baqalarna qar duyduumuz maraq, sevgi bizi onlara zmz amaa, cazibli grnmy svq edir. Bellikl biz bir-birimizi tanyrq. Tanr insan zn bnzr kild yaradb. vvl kiini yaradb v ona qadn keyfiyytlrini bx edib. Hvvan yaradan da mhz kiinin daxilindki femin hisslrdir. - Demk istyirsiniz ki, Tanr z d kiidir? - sa kiidirs, demli Tanr da kiidir v kiilrin kiilr meyl salmas, ilk insann cnntd yaad gzl anlar genetik yadda il yenidn arzulamasdr. Tanr il nsiyytini bu genetik kodla yada salr insan. Yalnz Tanr il nsiyyt zaman, insan cnntd hzzin n yksk zirvsin ata bilmidi. Lakin ilk gnahn ilyndn sonra, insana heyvani hisslr d ald. nsanlar, yni Adm v Hvva qadaan meyvni yeyrk, Tanrya syan etdilr, bilik v tcrb qazandlar. Onlar rin elmin yiylndilr. Arzu v hisslr onlarn iradsi xaricind tzahr etmy balad. Mhz bundan sonra onlar ram ed bilmdiklri hisslrindn, meyllrindn utanmaa baladlar. nsan da qorunmazlq v qorxu hissin bax belc qapld. Artua el glirdi ki, kei onun gzlrindn ryin girrk, onun qlbini oxuyur, eqzistensiyasn dadaraq, onu freydist thlildn keirirdi. Gm rngd bir titrm dd canna. llri il yanaqlarnn hrartini yoxlayaraq, tzdn llrini dizlri st qoydu. Mesrop davam edirdi: - n saf, tmiz mhbbt Tanrya qar duyulan mhbbtdir. sa Msihi sevmk lazmdr, nki o hr bir insan - gnahlar n olursa olsun - sevir. Bir insan dlicsin sevmk, Tanrn onda tcssm etdirmkdir. Sn Tanr urunda maln, cann fda etmy hazr olandan sonra, homoseksuallq, heteroseksuallq kimi anlaylar da ikinci plana keck, hmiyytini itirck. Bunlarn hams tfrrata evrilck. Artu gzlrini qyb, bh il Mesropa baxrd. Sorudu: - Demk istyirsiniz ki, Tanrya mhkm inam olarsa, qeyri-nnvi cinsi orientasiyaya da malik olmaq olar? - slin qalsa, hr birimizin hyatnda balca dilemma ncilin qoyduu sad sualdr: Meyvnin dadna baxm, ya baxmaym? Cazib gcldr... o ki, ola susuzluqdan yanan bir yolu n... Amma dadna baxmamaq drk etmmk demkdir. Maraqldr, grsn qadaan edilmi almann dadna baxan Adml Hvva hans hisslri keirmidilr? Xcalt hissini? Dorudanm bu bel idi? Artu sualn onam nvanlandn, yoxsa Mesropun znn cavab vermsi n el belmi qoyulduunu bilmirdi. Cavabn intizarnda kei baxrd. Mesrop da gzlrini ayrmrd Artudan. Nhayt Artu iyinlrini kib dillndi: - Siz bu suala mnim cavab vermyimi istyirsiniz? - Ver bilrsn? - Yox... Ver bilmrm. - Onda sual bel qoyum: sn n n qadnlara meylli deyilsn?

122

Artu gzlrini dmy zillyib duruxdu. Bu suala da konkret cavabnn olmamas onu xlmaz vziyyt salrd. Bir az fikirlmliym dnd. Mesrop tlsn oxamrd, n qdr lazmdrsa o qdr Artuu gzlmy hazrd. Artu da cavabn ox gzltmdi, fikirlrini ekspromt qaydada daha rahat ifad ed bilcyin qrar verdi. - Mn qadnn natamam v iyrnc mxluq olduunu dnrm. Onu seksual obyekt kimi gr bilmrm, bu mn ar glir. Qadnla yatb, shr byk bir msuliyyt hissi il oyanmaqdansa, bir kiini sevib hr baxmdan azad olmaq daha srflidir. llr boyu zml, z syankar vcudumla, orqanizmiml mbariz aparmam. llr boyu ziyyt kmim. Vcudum sz dinlmyib, syan ardnca syan edib. Mn bu ard arxas ksilmyn syanlardan yorun dmm mqdds ata. Mnim ln mnliyim sz keirck taqtim qalmayb. Bu mndn asl deyil. Qadn istr vaginas, istrs klitoru, istrs d dlri il mnd ikrah oyadr. Qadnlara bir-iki df yaxnlamaa chd etdim - cinsi orqanlarndan rkbulandran qoxu glirdi. Anlalmaz, xaotik vaginadan hm iyrnir, hm d qorxuram. Mn onun hyat verici bir orqan olduunu bilirm, bunu danmram, amma ona qar mnd zrr qdr maraq yoxdur. Mn qadn ld etmk n kiilrin srf etdiyi enerjini hdr v pu sayram. Qadn naz il oynanlan, hr ltaqlna dzln zkasz, mnasz, axmaq bir varlqdr. Mesrop dodann ucunda istehzal glmsm il Artua qulaq asr, zaman-zaman ban bulayrd. Artu son cmlsini tamamladqdan sonra, kei dedi: - Qadnn hyat verici qvv olmas fikri il raz deyilm. Hyat verici qvv - kii il qadnn vhdtidir. Ayr ayrlqda onlarn he biri yeni insana hyat vemry qadir deyillr. Ax biz hammz kii v yaxud qadn olaraq dnyaya glirik. Bu da o demkdir ki, bizim varlmz vvlcdn kamil deyil, para-paradr, yarmqdr. Biz qadnlar v kiilr cinsimiz xas olan urla, bizi hat edn alml nsiyytimizi naqis formatda qururuq. Cinsiyyt frqi sadc bdn v fiziologiya xarakteristikalar il mhdud deyil. Dnyan baa dmkd mracit etdiyimiz moduslar arasnda da prinsipial frqlr mvcuddur. Bu moduslardan birinin zruri olaraq dominanta evrilmsi, dnyann anlalmasnda thriflr gtirib xarr. trafmzdak gerkliyin natamam, naqis-dualistik grkmd qarmzda durmas il nticlnir. Odur ki, bzn qadnlar z varlqlar il snin kimilrin yaranmasn rtlndirir. Ermnistan badan ayaa latent homoseksuallarla doludur, amma onlar qorxurlar, z xa bilmirlr. zlrini tmin, realiz ed bilmyn potensial homoseksuallar homofoblara evrilirlr, zlrin nifrt etmy balayrlar. Artu keiin szn ksdi: - Mn onlardan biri olmaq istmirm mqdds ata. Mn d bu aqibtdn qorxuram. Mesrop tsdiq mnasnda ban yelldi: - Haqlsan olum. zn hrmt qoyan adam, he vaxt zn inkar etmz. Ermnistanda cinsi azlqlarn hquqlar dvlt qanunlaryla guya mhdudladrlmr. Lakin feodal tfkkrl cmiyytimizin siz mnasibti gz qabandadr. Sadc seimlrin gr qnaq obyektin evriln, bzi hallardaysa fiziki v mnvi alaldlmalara mruz qalan geylr cmiyytdn tcrid olunmu halda yaamaa mhkumdurlar. Yen d Ermnistan unudur ki, cinsi azlqlara tannan istniln hquq, avtomatik olaraq cinsi oxluqlarn daha azad yaamasna gtirib xaracaq. He kim istisna ed bilmz ki, daim cmiyytin qnana tu gln bu insanlar sabahk gn cavab zrbsi kimi hanssa xoaglmz addm atmayacaqlar. Artu oturduu yerd quruyub qalmd. Ayaqlarnn keyldiyini hiss etdi. Azn ab, ar-ar nfs alrd. Mesrop, onun heyrtdn mhakim qabiliyytini itirdiyini grb glmsnd. - Ndi, gzlmirdin? El bilirdin kei mtlq homofob olmaldr? - !? - Sni baa drm. Bilirsnmi olum, mumi qurulua, dyrlr v bunlar ifadetm sullarna malik olan, cmiyytin mumi mdniyyt srhdlri rivsind yaayan istniln sosial qrup gec-tez z subkulturunu formaladracaq. Axr vvl, homoseksuallar mdafi edck sosial v qanunverici dstk olmad n siz z mdafi sistemlrinizi yaradacaqsnz. Sizi inkar etmkl Ermnistan cmiyyti sizi yox ed bilmz. Dzdr tsadfi homoseksual laq il hyat trzi klini alm v urlu olaraq qbul edilmi homoseksuallq arasnda byk frq var. Sn d bel baa ddm ki, ikinci kateqoriyaya aidsn. - Bli Artu udqunaraq dedi. - Azrbaycanl sevgilinl harda tan olmusan? - Mn baklyam. Orada doulmuam. Orta mktbd bir oxumuuq. Bir ne ay vvl is Tiflisd bir daha grdk. Mesrop alnn ovudurub bir mddt divardak ikonaya baxd. - Mn sizi nec d baa drm olum... - N mnada? - Hr mnada - Mesrop qfil dnb Artua baxd. - Mni dz baa d - sni kilsmiz yox, mn baa drm. Mnim sad hyat prinsipim var - mhakim etm ki, mhakim olunmayasan! Cmiyytin byk hisssi

123

"ncil"dki bu hkm unudaraq, baqalarn ittiham etmk hququnda olduuna yaman mindir. Tdqiqatlar geteroseksual kiilrin daha ox fiziki zorlama v seksual cinayt trtdiklrini sbuta yetirir. Amma yen d homoseksuallar thlkli hesab olunurlar. Mn bu ikili standart anlaya bilmirm. Mesrop susdu. Aln trlyn Artuun salarna, burnuna, yanaqlarna diqqtl baxd. - Bs onunla bir d n vaxt grcksn? - Zaurla? - Ad Zaurdur? - Bli. - Nvbti df n vaxt grcksn onunla? - slind o, bu yaxnlarda Ermnistana da glmidi. Slhmraml faliyytl muldur. Burada gr bilmdik, nki cangdnlri yanndan ayrlmrdlar. Onlar bizim tk qalmamza imkan vermyckdilr. - Ona gr d gr bilmdiniz. Baa drm... Onu ox sevirsn? - ox, ox... Artu kks trd. Biz htta... evliyik. Mesropun znd bayaqdan bri dolaan etinasz tbssm, dodaqlarnn qranda donub qald. - Bunu nec etdiniz? - Grcstanda, bir Hollandal kei nikahmz qyd. Mesrop ban yelldi. - ndi baa ddm... N dey bilrm?.. Tanr sizi xobxt elsin. Bizim kilsmizd bel bir nikahn qylmas mmkn deyil. Htta mndn bunu istsydin d sn kmk ed bilmzdim. Amma bilmk olmaz. Blk d edrdim... n az Ermnistanda tarix drdim. Artu dodaqlarn bzb Mesropa qulaq asrd. Bu kilsd bel bir xeyirxah adama rast glcyini tsvvr bel etmzdi. Bu bir mcz idi. Emidzind, Qriqoryan mzhbin mnsub olasan, amma homofob olmayasan. - Bakdan mnaqi balayan kimi qamsnz? - Xeyr, bir az gec. 1990-c ilin vvlind. - Bakn yen grmk istrdinmi? Artu canland. N ns Poxludr dd yadna. - lbtt. Amma bu mmkn deyil. Ermnilr n ora qaplar bald. Mesrop fikr getdi. Arada-bir Artula gz-gz glir, sonra drhal gzlrini qardaraq n bards hrartl fikirlir, qrar vermkd tinlik kirdi. Keirdiyi trdddlr Artua da tsir etdiyindn, gnc hvslsini itirmy baladn hiss etdi. Yamanca siqaret kmk istyirdi, amma nfsliyi bel olmayan dam-dar otaqda, z d kilsd bunu etmyin mmkn olmadn dnd, ona gr d bu bard kei he mracit d etmdi. Sonda Mesrop yorun v mlayim nzrlrini Artua evirib onun daxilin nfuz etmk istrcsin gncin gzlrin baxd. - Sn kmk d ed bilrm olum. - N bard? - Bakya getmkd. stmzdin? Artuun hvslsizliyi bir anda hycan v aqnlqla vz olundu. - Ax bu nec mmkn ola bilr? - Sentyabrn axr Bakda gl nvlri zr dnya empionat keirilck. Xbrin var? - Bli, bu bard ns eitmidim. - Ermnistan da bu empionatda tmsil olunacaq. Mn biln nmaynd heytin hllik 30 nfr daxildir. Amma bu siyahya bir-iki nfri d lav etmk olar. Artu bu bir-iki nfrdn birinin z olmas tklifi il qar-qarya olduunu anlamd. Yen d Mesropun dqiq olaraq n demk istdiyini baa d bilmirdi. - Mnim gl empionatnda n iim ola bilr ax? Bu siyahya mni n n salmaldrlar? - Sn jurnalist deyilsn? - Eldir. - Onda n problem var? Sni jurnalist qismind Bakya gndr bilrik. - Bunu nec edcksiniz? - Glilrdn biri, 96 kilo kisind yaran Arman Geqamyan mnim qardam oludur. Mqi il d yaxn dostluum var. Sni bu siyahya saldra bilcyim inanram. Artu bir yer baxd, bir ikonaya, bir Mesropun zn. - Bunu n n edirsiniz? - Sn kmk etmk n. Daha ciddi sbb ola bilrmi? - Bilmirm n deyim... Bel bir xeyirxahla layiq olmaq n... mn n etmim grsn? Artu Mesropun gzlrin dik baxd. Ya da n etmliym?

124

*** Xeyr, ondan ns etmk tlb olunmurdu. ki sevn ryi qovudurman z byk savabdr deyn Mesrop, Artua ryini buz kimi saxlama mslht grm, Tanrnn kmyi il hr eyin yax olacan vd etmidi. Hqiqtn d, shrisi z Artua zng vuraraq qarda olu, gli Arman Geqamyann mqisi Levon-Melik axnazaryanla grdyn, ondan cavan bir jurnalistin Bakya gedck olan KV nmayndlrinin siyahsna salnmas mslsind kmklik gstrmsini xahi etdiyini xbr verdi. Artuun sevincinin hddi-hdudu yox idi. - Siz nec tkkr edcyimi bilmirm mqdds ata... - Tkkr lzum yoxdu. Levon da bu id bir tinliyin olmadn dedi mn. Yax ki, tez trpnmiik. nki siyah Bakya gndrilsydi, ondan sonra ora kimis lav etmk mmkn olmayacaqd. Amma sn d ehtiyatl ol. Mn biln Bakda siz istdiyiniz hr adamla rahat grb danmaq imkan verilmyck. Zaur da, sn d bunu nzr almalsnz. - Mtlq nzr alaram mqdds ata. Onsuzda onunla grmy o qdr d byk midim yoxdu. sas odur ki, Bakn grcym, onun havasn tnffs edcym. - El dem. Tanrnn izni il gr d bilrsiniz. H, yadmdan xmam Armann nmrsini d yaz, onunla zngl. Snin nmrni d Levona vermim. Bu gn, sabah sni Olimpiya Komitsi v Gl Federasiyasna arb grcklr. *** Mesropun qarda olu, gli Arman Geqoryanla Artu hrin mrkzind, Abovyan ksind yerln Smak kafesind grmyi qrarladrdlar. ri stkanda portaal irsini byk itahla udumlayan orta boylu, bazburtlu, qulaqlar snq Arman, Artuu badan ayaa szb ona mimi hardan tanyrsan, n n Bakya getmk istyirsn, indiy qdr idmandan yazmsanm kimi, rksxc suallar vermy balad. Artu onun btn suallarna tmkinl cavab verir, glini bhlndirmmk n maksimum sy gstrirdi: - Qzetimiz Emidzin bard bir df geni reportaj hazrlamd. O mnasibtl minl tan olmuduq... - Mn Bakda doulmuam, ona gr d bu hri grmyi ox istyirm... - Xeyr idman bard yazmamam, indi d idman haqda yazmaa getmirm. Bak haqqnda tssratlarm qlm alma planladrram... Artuun minlikl verdiyi cavablara diqqtl qulaq asan Arman, gzlnilmdn iki imyi tklif etdi. - Piv pis getmz indi. Nec bilirsn? - Olsun... mn d irdim. Nahar vaxt azna qdr mtrilrl dolu olan Smak, saat dn sonra xeyli boald. Hrsi drd bokal Yerebuni pivsi indn sonra kafedn xb bir az hrd gzidilr. Arman Moskva konoteatrnn yanndak DVD maazasndan Almadovarn Pis trbiy filmini ald. - oxdand bu film baxmaq istyirm. Artu glmsyib dedi: - Mn baxmam. la filmdi. Yerevan smas qara buludlara tslim olmudu. Ya hrin stn boalmaq n sbrsizlnirdi. Arman gzlrini gy zndn ayrmadan: - Mn Banqladed 4 qalram. Biz gedk? sorudu. Artu iyinlrini kdi: - Mnim n frqi yoxdur. styirsn gedk... Tk qalrsan? Arman dodaqlarnn ucunda inc tbssm, Artuu szd. - Bli, tk qalram. Bir az da fikirlib lav etdi, - Bizi he kim narahat etmyck. Hl kafed, ilk df z-z glnd, azlarn amam, klm ksmmi bir-birlrinin gzlrindn rklrini oxumudular. Banqladed, Armann bemrtbli binada yerln iki otaql mnzilind yaanan sevim olduqca mexaniki, htta rti oldu he bir hissdn, emosiyadan, xsusn d sevgidn lbtt ki, shbt ged bilmzdi. rty zilmi arpaydan qan-tr iind qalxan Artu ar addmlarla vanna otana yeridi. Yuyunub geri qaydanda Arman hl d ereksiya vziyytind olan altini oynadr, bo gzlrl tavana baxrd. Onun zlli, dmdz qarn hray rng almd. Pncrnin qabana ken Artu siqaret yandrmaq istynd, o, mzldayaraq: - Xahi edirm otaqda km - dedi. Balkona x. Artu siftini turutdu:
4

Banqlade Yerevan halisinin bu ad verdiyi hr mrkzindn uzaq bir mikrorayon.

125

- Siz idmanlar ox darxdrc adamlarsnz. alvarn v maykasn ynin keirib balkona xd. Banqlade boz rngli dumana qrq olmudu. Dolan buludlar boalmaqda tinlik kdiyindn sbi v grgin grnrdlr. Zauru dnd. Zrr qdr vicdan zab kmirdi, nki ona xyant etdiyin inanmrd. O, sadc oxdandr tmin olunmayan fiziki tlbatn dmidi. Ola bilsin Zaur da mcburiyyt qarsnda qalb, vaxtar kiminls grrd. Bu ehtimal Artuu qsqandrmrd. Armanla el grdklri kimi d ayrldlar. Bu idmannn yegan stn chti qarsndak adam szsz baa dmsi idi. Artu onu qucaqlayaraq yanandan pd: - Hr ey n ox sa ol. - Biz bir daha gr bilcyik? - nanmram Artu trdddl dedi. Blk d grdk... amma sevimk... tin. - Baa drm. Daimi grdyn adam var? - Yox bu cavab drhal, fikirlmdn vermidi. Arman ban yelldi: - Sninl eyni ziyyti kirik. Talelrimiz nec d oxardr... n maraqls odur ki, gli dostlarmn yarsndan oxu mavidir, amma he birimiz rklrimizi bir-birimiz amaa csart etmirik. El gl dkcsind bir-birimizi llmkl v du qbul edrkn acgzlkl bir-birimiz baxmaqla kifaytlnirik. Artu rkdn glb Armann salarn tumarlad: - Yox, mn bu qdr d zab kmirm. Sizin iiniz lap tindir. Mnim hr gn kiilrl l v gz tmasm olsa, sonra da he n ely bilmsm ryim partlayar. Ev atanda saat gec bir ilyirdi. nternet qoulub MSN-d Zauru taparaq, onunla video balant qurdu. Mrmr kimi soyuq, etinasz sifti il Artua quruca salam vern Zaur onun Bakya glmk bard xbrini v kei Mesrop hvalatn dinlynd d zndki ifad dyimdi. Yerevandan qaydandan sonra dflrl video atda yazsalar da, Artu onun n qdr soyuduunu aydn hiss edir, hr df Yerevanda olanlara gr z istyir, Zaur is olan oldu, bitn bitdi deyrk mvzunu dyidirirdi. ndi d xbri alanda lap yax, olsun kimi qsa cavablar vermkl kifaytlnmidi. - Sni baa drm Zaur. Hl d inciksn mndn... - Gl bu shbti amayaq. - Bakda bana glnlr mni drindn sarsdb... zm gnahkar hiss edirm. - Snin he bir gnahn yoxdur, bo-bo danma. Yerevana getmyim gr cavab vermli idim. Verdim d. - Amma indi d mni Bakya sfr gzlyir v bu sfrd mni nlrin gzldiyini bilmirm. Ola bilsin sninl he gr bilmycyik, buna imkan olmayacaq. - Hr ey ola bilr. Bir d grdn gr bildik. - Snc ermnilr qar ns bir txribat hazrlana bilr? Zaur qabandak boqabdan balaca sar alman gtrb dildi. - nanmram. nki bu beynlxalq empionatdr v hkumt btn thlksizlik tdbirlrini grb. Dzdr, Bakda mbahislr d gedir. Zarafat deyil - mnaqidn sonra ilk df bu boyda heytl ermnilr Bakya glir. Onlarn bandan bir tk ksik olsa, buna gr FILA v beynlxalq qurumlar Azrbaycana sanksiya ttbiq edil bilrlr. - Demli bizi shrdn axama qdr qoruyacaqlar? - Aeroportdan mehmanxanayadk polis, sgr dzlck yol boyu. Dnn xbrlrd baxdm. Artu ac-ac glmsdi. - Bu halda, hans idmandan, idman bayramndan danmaq olar? - Mn hl Ermnistann bayrann qaldrlb, himninin sslndirilmsi ehtimaln demirm. Sizinkilrdn qalib gln olsa, mhz bu ba verck. Bu da Azrbaycan n rsvaylq demkdi. z d btn idmanlarnz grgin raitd glcklr. gr buna gl demk olarsa... - Bu gn onlardan biri il tan oldum. Ad Arman Geqorkyandr. Mesropun qarda olu. - N deyir? Hazrd Bakya glmy? - Bu bard bir sz demdi. Amma minm ki, hycanldr Artu dedi v gzlrini monitordan ayrb kameraya baxd. Bununla, o, Zaura dz gzlrinin iin baxmaq imkan yaradrd. - Sni n qdr sevdiyimi bilirsn? - Bundan bhm yoxdu... Sadc olaraq yorulmuam. Biz xb getmliydik guya. Tiflisd planlar qurmuduq. Xaric gedckdik. n az Tiflisd qalacaqdq. Bs n oldu? Niy alnmad? Artu gzlrini aa sald, srn qulaqln dzltdi. - Gnah mnddi, bilirm. Valideynlrim bunu baa salmaq n... Zaur onun szn ksdi:

126

- Aydnd. Baqalar n yaamaa davam edirik. - Baqalar dediyin mnim ailmdir. Mni d baa dmlisn. - Mn sni ox gzl baa drm. Amma sndn d hmin eyi tlb edirm. Sni illr sonra tapdm Artu v indi grrm ki, gn kedikc bir-birimizdn yen d midsizc uzaqlarq. Mn Yerevanda sni gr bilmdim, blk Bakda da gr bilmycyik. Snin orada, mnims burada qalmaqda davam etmyimiz alszlqd. Bu hrlr qovuduran yox, ayrandr. Bu hrlr xobxtlik yox, faci gtirir. Bu hrlrd sevgi yaana bilmz, bu mfhuma onlarda yer yoxdu. Yen d bizi bu hrlrd saxlayan qvvnin n olduunu inan ki, bilmirm. Valideynlr, vtn, torpaq kimi bhanlrl zmz aldatmayaq. Buyur, gl gr Bakn. Gl v ziz xatirnin ldrclyn ahid ol. 3 Sentyabrn 11-i Ermnistan Olimpiya Komitsinin sdri Qaqik Tsarukyan Bakya gedck olan gli v jurnalistlrl yana, bir sra ictimai xadimlri d komitnin konfrans salonunda toplayaraq, x etdi: - Son 20 ild bizim he bir idmanmzn aya Bakya dymyib. Glilr Azrbaycan torpana ayaq basacaq olan birinci idmanlarmzdr. Hamnz almalsnz ki, orada bizim bayramz ucalsn, himnimiz sslnsin. Bu el bel turnir deyil! Olimpiya oyunlarna dvtnamni orada qazanacaqsnz. Ciddi dy gedck. Btn dnya ermnilri glilrimizin mbarizsin tamaa edck. Hr bir idman baa dmlidir ki, dkd, o, z irqinin, xalqnn qeyrtini, namusunu qoruyur. Ona gr d iki qat zml, son nfsiniz qdr mbariz aparmalsnz. Azrbaycan torpanda ermni glinin mlub olmasn istmzdim, amma gr bu ba verrs, kii kimi uduzmaq, rfl mbariz aparmaq lazmdr. Hamnza uurlar arzulayram v mid edirm siz qaydanda, biz sizi ellikl hava limannda qarlayb, bayram edcyik. Daha sonra krsy xan heyt bas Razmik Stepanyan Bakya gednlr bard qsa mlumat verdi. Mlum oldu ki, 31 nfrdn ibart olan heytin trkibind 15 gli var v onlar Tiflisdn Bakya uacaqlar. Birinci glnlr yunan-roma glilri olacaq. Razmik Stepanyan da Qagik kimi vtnprvr notlara kklnmidi. O, arxayn ssl Bakda qalib glcklrini, Azrbaycan dvltinin is ermni heytinin thlksizliyin zmant verdiyini qeyd etdi. - Hr ey yax olacaq zizlrim! Tanr bizimldir. Razmik alq sdalar altnda krsdn enib yerin kend, Aykakan Jamanak qzetinin ba redaktoru li il Artuun iynin toxundu. 50 yanda, hyat eqi il dolu, zndn raz v canavar kimi cld Solomon Ter-Avanesyan, hl d Komitnin Aykakan Jamanak qzetindn n n mhz Artuu sediyini anlaya bilmirdi. - Gzn aydn, axr ki, z doma hrini uzun illr sonra bir daha grcksn. Artu hvssiz nb Solomona baxd. - ox sa olun. - Amma maraqld, qzetin idman icmallar qala-qala, n n sni seiblr? - Bunu onlardan sorumaq lazmd. Yqin reportajlarm oxuyub byniblr v istyirlr ki, z slubumda Bak qeydlrimi yazm. *** Tiflisdn havalanan tyyar Baknn Heydr liyev havalimannda ennd hava artq quruun rng boyanmd. Xfif gilavar sirdi. 31 nfri mehmanxanaya aparmaq n Olimpiya Komitsinin gndrdiyi qara li, Mercedes avtobusunu 12 polis motosikleti v 7 avtomobil mayit edckdi. Hind filmlrindki mnfi personajlara oxayan bl, qarnl mmur znd istehzal gll ermnilrin pasportlarn toplayb getdi. ki MTN mkda onlar xa dvt etdilr. Ky xdqlarnda Artu burnuna vuran mazut v Bak balarnn qoxusundan huunu itircyini sand, zn gcl ayaqda saxlad. Siqaret yandrd. trafdak btn azrbaycanllarn polis, srhdi, gmrk mkda v mlki geyimli adamlarn ermnilr maraqla baxmas, onun cann sxsa da, indi o doma hrinin sehrin qaplmd. Arman Geqamyan arxadan ona yaxnlab pldad: - Fikir ver, nec baxrlar. El bil hr sirk glib. Artu tstn burnundan buraxa-buraxa: - El sirk kimi bir eydi d. Arman gld v li il Artuun iynin ynglc vurub dostlarnn yanna getdi.

127

Ermnilr, avtobusu mhasiry alm polislrin arasndan keib yerlrin oturandan sonra, gzlrini pncrlr dikdilr. Hllik bir az araldak avtoparkda sra il dzlm yzlrl mandan v tlala ora-bura qaan polislrdn baqa he n grmk olmurdu. On dqiq sonra mlki geyimli iki nfr llrind pasportlarla avtobusa daxil oldular. Mnfi personaj gz dymirdi. Mlkilrdn biri pasportlar heyt bas Razmik Stepanyana verdi v slis rus dilind dedi: - Zhmt olmasa bunlar sahiblrin paylayn. Hllik is hamdan mn diqqtl qulaq asma xahi edirm. Sir deyil ki, sizin d, bizim d sblrimiz grgindir. Hycan son hdddir. Mnaqidn sonra iki xalqn nmayndlri ilk df bel iri miqyasl bir tdbird grr. Azrbaycan hkumti bir problem yaanmamas n btn lazmi tdbirlri grb. ndi sizi otel aparrlar. Dniz sahilind yerln otel, Crescent Beach adlanr. Hr gn avtobus sizi oradan gtrb idman kompleksin gtirck. Btn ehtiyaclarnz qarlanacaq. Vaxt vaxtnda yemkl tmin olunacaqsnz. lav bir ehtiyacnz olsa sizi maiyt edn MTN mkdalarna mracit ed bilrsiniz. z bana harasa getmk, dkandan ns almaq, MTN mkdalarndan baqa kiminls kontakt qurmaq qti qadaandr. Hamlqla alaq ki, bu hrdn z lkniz sa-salamat qaydasnz. Ermnistann Yunan-Roma gli ymasnda tmsil olunan Roman Amoyan, Xosrov Melikyan, Arman Adikyan, Arsen Culfalakyan, Denis Frolov, Arman Geqamyan, Yuri Patrikeyev; srbst gld is Vaqan Simonyan, Armen Karapetyan, Jirayr Ovannisyan, Ruslan Kokayev, Vadim Laliyev, Ednar Enokyan, Ruslan Basiyev, mqilr Qrant Yenokyan, Levon Culfalakyan v mtbuat nmayndlri drin skut irisind, diqqtl mlki geyimli adama qulaq asrdlar. Artu profillrini gr bildiyi glilrin zlrin bir-bir nzr yetirrk, n dndklrini, hans hisslr keirdiklrini tsvvr etmy alrd. Onlar is sanki nfs bel almadan, azlarn aralayb mlki geyimlini dinlyirdilr. Artuu bir anlq glmk tutdu, amma dz baa dlmmkdn qorxub zn saxlad. 96 kilo kisind x etmli olan amma Ermnistan Gl Federasiyasnn aqlamasna gr iynindn zd ald n Bakya gl bilmyn amil Gitinovu yadna sald. Artu fikirldi ki, etnik tatar v mslman olan amil, yqin Azrbaycann razi btvlyn dstkldiyi n Ermni komandasnn trkibind Bakya glmyib. Mlki geyimlilr avtobusdan dmdilr. Onlar, qabaqdak iki bo oturacaqda ylib, ermni heyti il birg otelin yolunu tutdular. Motosikletlrin v polis manlarnn mayiti il hava limanndan ayrlan avtobus mrkz dour srtl gtrlnd, Bakn ilk df grn glilr, htta Sovet dvrnd bu hr glmi olan mqilr d gzlrini iri ab yol boyu dzlm reklam lvhlrin, prezidentin portretlrin, am aaclarna, avtomobillr, yanacaq doldurma mntqlrin tamaa edirdilr. Grdklri hr bir detal onlara maraql, frqli, qeyri-adi grnrd. Onlar dmn dvltin paytaxtnda olman verdiyi hycanla, hr trfd gedn tikinti ilrindn tr havaya qalxan toz buluduna da acgzlkl baxrdlar. Mlki geyimli adam zizbyov metrosunun yannda tikiln krpn gstrrk ucadan dedi: - hrimiz gn-gndn iklnir, abadlar. ndi Bakda oxsayda krplr tikilir. Onlarn yars artq hazrdr v hr sakinlrinin istifadsin verilmidir. hrd gedn quruculuq ilri neftdn ld olunan glirin n qdr smrli istifad olunduundan xbr verir. Biz baa drk ki, yol iqtisadi dirliin sas gstricisidir. Avtobus Neftilr prospektin atanda Artuun ryi hoppanb-dmy, dodaqlar titrmy balad. Boaz qurumu, gzlri yala dolmudu. llrini y yapdrb gzlrini skilrd gzin adamlara, bahal butiklr, n sas is Bulvara, illrdir grmdiyi Xzr dnizin tikmidi. Dnizknar parkdak yellncklr azm minmi, burada valideynlri v sinif yoldalar il azm dondurma yemidi? Zaurla mhccrlr syknib azm baxmd, dilrinin arasndan azm tprmd dniz. Nargin adasnn v fqn onlara n qdr uzaq olduu bard azm mbahis etmidilr... z dvrnn, uaqlq illrinin Baks canland xyalnda. Artuun Baks gndzlr sahil boyunca, qdim v yeni klrind, prospektlrind insan axn ksilmyn, geclri nurlu, iq dnizin evriln hr kimi qalmd yadnda. El bil o khn Bak, iql hr ulduzlu gy zndn nur qaysyla ksilmidi. ndi o Bakdan sr qalmasa da, yen d z doma hrind olman sevinci onu dillndirdi - Bakm mnim! dey pldad canndan ziz hrin hsrtl tamaa edrk. Baknn onun sevn ryinin saf nmsi olduunu drk etdi yenidn. Budur, Qz qalas grnd. Dis-di qala divarlar... Klri yz yal bir nnnin mehriban z tk qr-qr ri hr... Hr danda, hr tinind, dngsind tarixin ac v irin xatirlri var. ri hrd Zaur yaayr. ri hrin klri il Zaur addmlayr. Avtobus Azneft meydanna atb xov imrliyi istiqamtind getmy balayanda, qeyri-ixtiyari olaraq yuxar saa, Baksovet metrosuna aparan yola baxd. Artula tez-tez grb uzun-uzad shbt eldiklri, birbirlrin n mhrm sirlrini adqlar Qubernator bann hndr, yaraql aaclarn grd. Nfsinin ksildiyini, zn l almasa hqraraq alayacan hiss eldi. Dilrini sxaraq, birthr sakitldi.

128

Hava mllic qaralb, yol knarlarndak fnrlr yananda, avtobus Bibiheybti kemidi. Uzaqdan xov imrliyinin uzun zola grnd. Bu sahil d Artu n iql xatirlrdn biri idi. Bu sahil d iki sevn ryin rpnlarna dflrl ahid olmudu. ndi is, bu sahild ucaldlan mehmanxana Artuu bir ne gn qonaq edrk, pncrdn d olsa ziz dnizin doya-doya tamaa etmsin frst yaradacaqd. Avtobus otelin hytin daxil olanda, Artu uzun illrdn bri ilk df Tanrya tkkr eldi. 4 Bakda keiriln empionata 103 lknin 850-dn artq idmans qatlsa da, gclndirilmi mhafiz tdbirlrinin yalnz ermni glilrinin Bakya glmsil bal olduunu ham baa drd. empionatn keirildiyi Heydr liyev adna dman-Konsert Kompleksini mhasiry alm Daxili Qoun qvvlri v gclndirilmi i rejimind ilyn Bak polisi mkdalarnn yarlar izlmy glmi vtndalara aramsz basqs idmansevrlri lap tbdn xarmd. Bilet alsalar da, zala ke bilmyn azarkelrl mhafiz xidmti mkdalar arasnda ba vern toqqumalar tatami zrindki yarmalar az qala klgd qoymudu. Zaur, bxti gtirnlr arasnda idi bir dqiqy yaxn mhafizilrl mbahis edndn sonra, axr ki, zala ke bilmidi. Azna qdr dolu olan sarayda oturduu yerdn Artuu gr bilmk, htta ermnilr n ayrlan xsusi lojan myyn etmk mmkn grnmrd. Zaur yannda oturanlara nzr yetirdi. Grsn Ermnilrin zaln hans hisssind olduqlarn onlardan sorumaa dyrdimi? Zaur qsa trddddn sonra he kimdn, he n sorumamaa qrar verdi v gzlrini aadak gl dkclrin evirdi. gr Artula grmk, gz-gz glmk qismtd varsa, onsuz da grckdilr. Daha artq suallar verib, trafdaklar bhlndirmk lazm deyildi. Gl he vaxt heyran olmam, bu oyuna maraq duymamd. Dzdr, onun fikrinc gl xeyli homoerotik idman nvlrindn idi. Zaur bu idman nvn varlqdak yri strukturlu laqlr n bir model hesab edirdi. Trflrin gc n qdr brabr olsa da, rqibd zif nqtlri axtarb tapmadan, rqibi doladrmadan qalib glmk mmkn deyildi. llr, ayaqlar, gvd yilib-qvrlb-burulub nyins arasndan, nyins qrandan ya tutmaq n, ya xmaq n, ya da itlmk n yollar axtarr. z d gld gcl olan idmannn, bu cr yriliklr ehtiyac bir o qdr d az olur. gr dz cizgili bir itlyil rqibi yer srmk mmknds, yriliklr n grk var? Ancaq digr trfdn, glnlrin biri daha gcl olar v yri strukturlarn say minimuma enrs, gl d z dramatikliyini, baxnaqln itir bilr. Zaur bel dolaq, flsfi fikirlr dald srada ermnilrdn biri, Roman Amoyan Azrbaycan glisi Rvn Bayramova mlub oldu. Azrbaycanl glinin v zaldak azrbaycanllarn qlb sevincin tamaa edn Zaur, nsnlr dnyasnda da vziyytin oxar olduunu dnd. Nsnlr d ox vaxt gclri bir-birilrin yaxn olduu n glmy mcbur qalrlar. Bir nsn baqa bir nsny yol tapmaq, ilimk n dolay yollar axtarmal olur, qol atr, qol burur. Glin qanunauyunluu burada da zn gstrir: gcl olan, dolay cizgilrd, yri strukturlarda tsir etmy az ehtiyac duyur, dz cizgi prinsipind z iini grr. Dkclrd qvrlan glilr gzlrini zillyib baxan, lakin z almind olan Zaur, bioloji orqanizmlrin oxunun smk, oynaq, zl strukturlar mkan, laq yriliklrin yumaq uyumaq n formaladn fikirlirdi. Bioloji orqanizmin dnya qarsnda zifliyi yriliklr yatml olan yumaq maddni, evik quruluu trtdiyi ona get-ged aydn olurdu. Freud orqanizm hzz prinsipi gc glnd ortaya oxlu ngllrin xdn, orqanizmin is gerklik prinsipi xtrin hzz prinsipindn tez-tez vaz kediyini yazrd. Freud-a gr gzlliy vurunluun, canatmnn kknd tormozlanm seksual istklr durur. Gl d bir idman nv olduu qdr, eqin d metaforas, n latent ifadsidir. vvl glilr bir-birlrin yumaqca toxunurlar, bir-birlrini yoxlayrlar, baa dmy, kf etmy alrlar. Sonra boyunlarndan, llrindn tuturlar, kll-klly glirlr, bir-birlrinin isti nfslrini tnffs edirlr. n mxtlif pozalarda dayanan glilr, dnyann n mhtm kompozisiyasn yaradrlar. Ruhla bdninin srhd cizgilrinin bir-birin qard, qeyri myynldiyi andr o, an. Qdim Yunan filosoflarnn z gnc tlblri il oynadqlar oyunlar qdr zrif v gzldir gl. Yeri glmikn, Yunan v Roma homoseksuall kultivasiya edn iki mhtm, nhng mdniyytlr olublar. Yunan v Roma gli is, salamlqla hzzin vhdtini yaradan yegan idman nvdr. Bu idman nv v eq - kiz qardalardr. Gld d, eqd d zoraklq v mlayimlik var. Hm glilr, hm d sevgililr birbirlrin rqib olduqlar halda, hm d mhtacdrlar.

129

Latent homoseksualln qiblsi olan Cnubi v imali Qafqazda glin bu qdr rbt grmsi, populyar olmas tsadfi deyil. Htta imali Qafqazda, Dastanda btn gnc olanlar xsusi bu il mul olan hkimlr z tutub anesteziya altnda qulaqlarn sndrr, snq qulaqllar ordusunun igid, mrd sgrlrin evrilirlr. Ermni silli Ukrayna glisi Suren Gevorkyan, Ermnistanl gli Xosrov Mlikyan dombaldanda, Zaur dodaqlarn bzd v ahlanan eyi grnmsin dey dizlrin qoyduu gdkcsini yuxar kib qasnn stn rtd. Ermnistanl Xosrov is, Ukraynan tmsil edn Suren biabrcasna mlub oldu. Tssf ki, tamaalar Xosrovu dy srn Sureni alqlaya bilmdilr. nki, o da bir ermni idi. *** Oscar Wilde ona hcum ednlrdn zn mdafi edrkn bel demidi: Tssf ki, mavi sevgi, zn elan v ifad ed bilmyn sevgidir. slind bu gn mavilr el flatunun flsfsinin tmlind yatan mhbbti yaayr v yaadrlar. Maviliyi Mikelandjelonun srlrind, ekspirin sonetalarnda da tapmaq olar. Bu ballq da digr sevgi nvlri qdr tmiz, pak v lvidir. Mavilik zadgan mhbbtidir, sevgilrin n zrifi, n nazninidir. Qoca Qafqazda zlrini ifad ed bilmyn yz minlrl insandan sadc ikisi idi Artu v Zaur. sartd, qapal mkanda yaamaa, iztirablar iind qovurulmaa, ursuzluu, simaszl v heysiyytsizliyi hyat dsturu senlrin cmiyytind vurnuxmaa mcbur olan gnclrin, lal mahid il ideallarnn gn-gndn yxldna tamaa etmkdn baqa llrindn n glirdi? Onlar olmalar lazm olan yerd olmamaqlar il, bu mum daltsizlikl, bir szl uursuz aln yazlar il barmdlar. Onlarn yegan qbahti zrif lakin zif, gcl fqt kobud arasnda seim etmi olmalar idi. lk gnlrd zlri d n ba verdiyini anlamamdlar. Hadislr el srtl cryan etmidi ki, bir d bir-birlrinin qoynunda olduqlarn frq etmidilr. Realist olub, mmknsz istmi v buna nail olmudular. Cmiyytlrinin onlarn iyinlrin ykldiyi msuliyyti iyinlrindn atmaq yoluna girn gnclrin zmanninmi, tbitinmi qurban olduunu biz dey bilmrik. Birc onu bilirik ki, qlblri sevgi v sdaqtl doluydu. Bel doulub, bel yaamdlar. Frqliydilr v bu frq onlara xbr vermdn, icaz almadan hyatlarna daxil olmudu. Bel is kimin onlar mhakim etmy haqq atr grsn? Amma hrdn onlar baa dn, kmk lini uzadan vicdanl adamlara da rast glirdilr. Msln gtrk el Kei Mesropu. Kitab qlm alnarkn Ermnistandak hmkarlarm vasitsil onunla laq qurub Artu v Zaurun hekaytini yazdm xbr vermi, adnn bu srd kemsin nec baxdn sorumudum. slind buna icaz vercyin dair zrr qdr midim yox idi. Amma bu geni qlbli adam, sl din xadimin yaraan hrkt etmi v Tanrdan baqa he ksdn qorxmadn, kinmdiyini deyrk, z adn romanda grmkdn ancaq ad olacan qtiyytl bildirmidi. Mn sadc olaraq iki sevn gnc kmk elmim. gr bu cinaytdirs, bu cinaytlrdn gnd llisini trtmy hazram. Bu kei Mesropun mn dediyi son szlr olmudu. Mslman almind Mesrop v Klaas kimi ruhanilr rast glmk mmkn olmasa da, Bakda da Zaura kmk edn, onun Artula qovumas n rait yaradan xs v ya xslrin tapldn etiraf etmliym. He ksin hyatn thlky atmaa haqqm olmad n, tssf ki, mn bu adam ya da adamlarn adlarn aqlaya bilmirm. ... empionatn nc gn Zaur kompleksin sa trfind yerln inzibati blmy daxil olaraq dar dhlizdn kedi, pillknlrdn aa db saa buruldu. Bura soyunma v du otaqlarnn yerldiyi dhliz idi. Dana gr, gr kims onu grs vziyytdn z xacaq, ona kmk edn, yol gstrn v Artuu tlimatlandran xsin adn kmyckdi. Artu dhlizin sonunda, lind balaca ryukzakla grnnd, Zaur da ksilib dayand. Hycandan ryi gup-gup atrd. Gicgahndan tr damlalar szlmy balad. Bir ne saniy ikisi d qurumu vziyytd dayanb bir-birlrin baxdlar. Birinci Artu ayld. vvl qrarsz, sonra is zndn min addmlarla Zaura doru yeridi. Birc klm ksmdn v yuxar mrtby aparan pillknlr trf dnmdn, dhlizin sol qanadnda yerln x qapsna ynldilr. Zaur xeyirxah adamn ona verdiyi aarla qapn ad v sevgililr klkli payz axamna qdm qoydular. Ya balam, htta iddtlnmy d vaxt tapmd. Hrdn ay bir anla qara buludlar arasndan xanda, yamurlu gecnin mnzrsi qorxunc cazibdarl il bir an grsnir, sonra yox olurdu. Bir az qabaqda llrind tirlrl dayanb siqaret kn iki mlki geyimli adamdan baqa he ks gz dymirdi. Zaurla Artu sola dnb sx zeytunluqlarla hat olunmu villalara trf qadlar. - Biz azadq, - dedi Zaur xrltl ssl. - Villalarn byr il gedib man yoluna xdqdan sonra, azadq. - Mni bir azdan axtarmaa balayacaqlar. - Onlar snin yoxluunu frq ednd, biz artq uzaqda olacaq. Narahat olma.

130

Zeytunluqlardan keib ara yola xanda, bir az ayaq saxlayb nfslrini drdilr. Ya prdsinin ardndan Daewoo markal bir taksi grnd. Zaur lini qaldrb onu saxlad v hr ikisi zlrini arxa oturacaa atdlar. - Axamnz xeyir. Razin gedirik qapn balayandan sonra Zaur dedi. Src razlq lamti olaraq ban ydi v qaza basd. Zaur Artuun nzrlrinin znd gzidiyini grb ona trf nd. - Ns olub? - Sn indi Razind yaayrsan? - Yox, daymn evin gedirik Zaur azn Artuun qulana yaxnladrb pldad. Daym ildir Ufada yaayr. Aarlar bizim evd idi. Bu gn onlar zml gtrdm. Narahat olma, o ev he kim glib-getmir. Byk bir parkn yannda yerln doqquz mrtbli beton binann drdnc mrtbsindki iki otaql orta tmirli mnzild, btn yalarn stn qaln toz qat basmd. Zaur evin ar havasn dyidirmk n mtbx v qonaq otandak pncrlri ad, evin altndak marketdn ald sular v yarmfabrikatlar soyuducuya doldurdu. Tl prdlri tavana qdr qaldran srin ya havas, manesiz olaraq otaqlara doldu. - Anam vvllr tez-tez glib buran tmizlyirdi. ndi vaxt tapmr. Toza gr bala... Zaur cmlsini tamamlamam Artu onu belindn qamarlayaraq zn trf evirdi. vvl narahat, rkk sonra da atli, drin plr. Salarnda yamurun qoxusu v nmi, nfslrind ehtirasn hrarti. Ardan v hzzdn param-para olan, titrk bdnlrin sssiz fryad kainatn srhdlrini aaraq insan urunun yetimdiyi, Tanrnn olmad kosmosst mchula ykslirdi. Baknn klri ln aya bnzr sel tslim olmudu. *** Shr qdr davam edn ya, Baknn dal mhlllrinin r-pn, zir-zibilini qabana qatb hr mrkzin axtmd. Artu pncrlri titrdn damclarn ssin oyanb Zaura baxd. Sevgilisi sa ovucunu qalxm budann stn qoyub, ml-ml yatrd. Onun yuxusunu blmmk n barmaq uclarna basaraq mtbx kedi, pncrdn aramsz yaan yaa baxd. Sevimli hri dnndn bri sulara qrq olmu, gn z hrsini bir an olsun gstrmmidi. Hr n qdr tbit hadissindn tr qann qaraltmasnn dzgn olmadn baa ds d, doma hrini bel boz rngd grmk ryini sxr, onu ndilndirirdi. Hm d bilirdi, bilirdi ki, gec-tez onlar yaxalayacaqdlar. Artuun idman sarayndan zbana xb getmsind qeyri-qanuni he n yox idi. Sadc olaraq yaxalanaca tqdird, onu bir ne gn soru-sual edib Ermnistana gndrckdilr. Bs Zaur? Artu gzlrini yumaraq ban aa endirdi. Dnn istsydi Zaura ngl ola bilrdi. Bs n n bu avantraya yox demdi? Sevgisi bu qdrmi kor etmidi onu? Gzlrini ab yerd kpklnn glmlr baxd. slanm srlr youn budaqlarn altnda oturub srt damclardan qorunurdular. Balarna kulyok keirmi qadnlar glmlrin stndn atdana-atdana llrind rzaqlarla evlrin tlsirdilr. Artu ryind n olacaqsa olsun deyib otaa qaytmaq istyirdi ki, Zaurun mobil telefonu ald. Yastna dirsklnib telefonu qulana mhkmc sxan Zaur, tez-tez ban yellyrk zng vurana qulaq asrd. Birdn ban qaldrd, yataq otann qapsnda dayanb ona baxan Artula gz-gz gldi. Dodaqlarn bzd. - Baa drm... Sa olun... ox sa olun. Telefonu arpaynn ortasna tullayb ayaa qalxd. Artua yaxnlad. - Ns olub Artu sorudu. lini Zaurun dalm salarna daldrd, arxaya doru tumarlad. - Sni axtarrlar, baqa n ola bilr? Alm dyib bir-birin. Hl mtbuatn xbri yoxdur. Qaman byk bir sirr kimi saxlayrlar. MTN, polis, prokurorluq mkdalar tklb klr. Artu zorak tbssml: - Gya tapsalar mni neynycklr ki? sorudu. - O da dzdr... Zaur qrarsz dedi. Amma kiminl qadn, kimin yannda qaldn yrnmk n sxdracaqlar sni. - gnc vercklr? - Bilmirm... Dqiq he n dey bilmrm. - Yax, onda de grm neynycyik? - N mnada? - Daha n qdr bu evd oturacaq? - styirsn gedk. Ya da yar... He bilmirm n deyim... ab qalmam. Artu Zauru belindn tutub zn sar kdi. Qucaqlayb, ban iynin qoydu.

131

- Narahat olma. Hr ey dzlck. Hyatmz da, lmmz d bizim limizddir. Gedk. Bakn son df doyunca grmk istyirm. Zaur onun ban sallaya-sallaya sorudu: - Haradan balayaq? - ri hrdn. Oradan balayaq, orada da bitirk. *** Alatoran payz axam yaxnlard. Xzri gclnmi, buludlar ayn zn brmd. pki ya btn iddtil ri hrin yast damlarn, sfirlik binalarn, xarici irktlrin nmayndliklrini qamlayrd. Navalalardan daan kpkl sular dng v dalanlarda arldayr, qmbrlri blvlyirdi. Klrin birind taksidn drk, zaa addmlamaa balayan iki nfrin qaralts grnd. Balar aqd, islanm salarn klk qardrrd. Bir an dayandlar, diqqtl yan-yrlrin baxndlar, sonra Artu ban qaldrd, yaxn evlrin yast damlarn gzdn keirdi. Sanki damlarda gizlnmi polislrdn ehtiyat edirdi. Zaur onun narahatln grb psdn dedi: - Bu yada bizi tin ki, axtarsnlar. Sola buruldular v ox qsa, ox darsqal bir dalann stndn aslm bndli balkonun altndan kedilr. Zaurun evi sadayd. Saa dnmdn, yonulmam dadan hrlm yaruuq hasarn yanndan tdlr. Sa trfd bir az yer yatm qdim v kiik bir mscidin minarsi gy ucalrd. Tini dnb kiik meydanada dayandlar. Qz qalas btn ehtiam il qarlarnda ucalrd. Qdim tikilinin stnd qara buludlar qaynard. Onlar qdim bazarn stndki taxta krpdn kerk Qz qalasnn qapsna yaxnladlar. ri daxil olub, bilet aldlar. Bilet satan yal qadn, bu yada Qz qalasna gln iki gnc tccbl baxd, amma bir sz demdi. Tlsmdn yuxar qalxmaa baladlar. Yava-yava, sanki hr bir da zbrlmk istyirmi kimi addmlayrdlar. Nhayt Qz qalasnn aq terasna xdqlarnda, burann bombo olduunu grdlr. Ya sular srtl da dmy rplb milyonlarla xrda damclara paralanrd. Zaur da mhccr yaxnlab zn gy qaldrd. Sular onun zndn szlrk boazna, oradan da paltarlarnn arasndan sinsin axrd. - Bu yaxnlarda oxudum ki, Fransa v sverli bioloqlarn ryinc, insan vcudunda bzi genlr mutasiaya urayanda intihara meyllr gclnir. Ondan bir addm gerid dayanan Artu Prezident aparatna baxa-baxa glmsdi. - Bu nec ba verir? Zaur qfil zn ona evirib dedi: - Bu mutasiyalar insann bir ox emosiyalarn idar edn neyromediator serotonin sinir hceyrlrini sradan xarr. - Sn lap hkim imisn ki, xbrimiz yoxdu. Zaur onu sinsin sxb pldad: - Bunlar bo shbtlrdi. Biz n etdiyimizi yax bilirik. Gzlnilmdn hnkr-hnkr alamaa balayan Artu: - Bu mnim doma hrimdi! Dosdomaca hrimdi! qqrd. z hrimd lmk n byk arzum olub hmi. Mn bu hri sevmim, indi d sevirm. Eidirsn Zaur? - Eidirm. Sakit ol. - Bizim baqa x yolumuz yoxdur elmi? - Mn tunelin sonunda iq grmrm. - Bs Qz qalasnn yamacnda grrsn? - stehza edirsn? - Xeyr, soruuram. - Snin nys midin var bym? mrmzn sonuna qdr qamaq, gizlnmk, ehtiyat etmk n n aln yazmz olmaldr ax? Mn bel yaamaq istmirm Artu. Bu biz yaraan hyat deyil. Artu Zaurun qucandan qoparaq zn dalan islaq salarn arxaya darad. Ciddi v qrarl nzrlrl ona baxd. - Onda gedk deyirsn? Zaur cavab vermk yerin yen mhkmc onu qucaqlayb dodaqlarna yapd. Bu pmnin son pmlri olduunu biln gnclr dqiqlr boyu qopa bilmdilr bir-birlrindn. Sonunda pmni bitirib son df birbirlrinin gzlrinin iin baxdlar. Bu baxlardan bir-birlrinin qlblrin nfuz etdilr. rk rpnlarn

132

duydular. Qlblrinin sancsn grdlr. Yax ki, bir ne saniy sonra btn arlar, kdrlri, htta rpnlar da bitck, bdi rahatla qovuacaqdlar. - Vaxt uzatmaq mnaszdr Artu dedi v glmsdi. l-l verib yarm metr yksklikdki mhccr qalxdlar. Dhtli, alasmaz mnzr yaranmd - hr ikisinin hrsind tbssm dolard. lm gl-gl gedirdilr. Qz qalasnn yamacna rplan iki bdni uzaqdan, Lzgi mscidindn xan vhhabi triqtinin uzun saqqall mnsubu grd. Vhhabi vvl ok keirdi, sonra sakitlib yer tprd, yal tirini ab bann stnd tutdu v z-zn pldad: - Byk gnah ildiniz. ntihar etdiniz. Chnnmd bdi yanacaqsnz, kafirlr! Ya sular iki sevgilinin qann kpklndir-kpklndir pillknlrdn z Neftilr prospektin sar srklyirdi. Bak - Tiflis - Yerevan - Berlin - Bak Oktyabr 2007 Yanvar 2009

133

*** Grsn Azrbaycan v Ermnistan cmiyytlri gnc yalarnda lm addmlayan Artula Zaurun facisinin tmlind yatan slhmraml resursu, dostluq-qardalq potensialn grb, qiymtlndir bilcklrmi? llrdir iki xalq arasndak dmniliyi daha da qzdran, ucundan tutub ucuzlua gtrn hr iki dvltin isteblimenti, siyastilri, iki qonu xalqn dramna seyiri qalmaqda davam edcklrmi? Bu facidn drs, ibrt ala bilcklrmi? N yazq ki, bu suallara dqiq cavab vermk iqtidarnda deyilik. Biz sadc olaraq bu hekayti nql etmkl, borcumuzu yerin yetirdik. Hr ks bu mhbbt fsansini tan-biliin yaymaqla vziflidir. Artula Zaurun facisi dillr dastan olmal, fsanlmlidir. Biz is z nvbmizd bir daha deyirik ki, yax baxn! Diqqtl baxn! Sizin tarix kitablarnzda bu, qan il yazlm bir shifdir. Sizdn sonra glnlr bu kitab vrqlyib, bu shifni grnd sizi yada salb deycklr: tfu sizin znz! Tfu sizin znz! Mllif

134