PRILOZI HISTORIJI SARAJEVA str.

77-82 Avdo SUCESKA

SARAJEVO U BUNAMA 17. I 18. STOLJECA

U klasinom periodu osmanske drave, koji u naim krajevima dostie svoj vrhunac koncem 16. i poetkom 17. stoljea, poloaj stanovnitva bio je regulisan osmanskim zakonima (kanun), koji su u principu potovani. Tim zakonima bio je regulisan status spahija (feudalaca), raje (muslimanske i hrianske), organa provincijske i lokalne vlasti itd. To je naroito dolazilo do izraaja u poreskom sistemu, u kome su neki slojevi stanovnitva zbog vrenja raznih vojnih i drugih slubi (spahije, janjiari, uvari tvrava i dr.) bili osloboeni (muaf) od tekih dravnih nameta (tekalifa). Tu povlasticu uivali su i stanovnici gradova, na prvom mjestu graani Sarajeva, a katkada i muslimani seljaci (raja), koji su povremeno angaovani u vojnu slubu Osmanlija. U prvim decenijama 17. stoljea, meutim, poinju raznovrsne zloupotrebe organa lokalne vlasti, koji pokuavaju nametnuti poreskim obveznicima nove, na zakonu neosnovane obaveze (tekalif-i akka), protiv ega narod poinje da se buni. U osmanskim izvorima u 17. stoljeu spominju se tri takve bune u sarajevskom kadiluku. Prva buna desila se 1636. godine. Tada su se muslimani seljaci sarajevskog kadiluka pobunili protiv ubiranja nameta bedel-i ajka, razorili i opljakali sarajevsku sudnicu (mehemu) i ubili jednog sudskog izvrioca (muhzira). Slijedea buna u istom kadiluku zbila se 1650. godine zbog pokuaja bosanskog vezira da silom od Sarajlija ubere novac sejmen ake. U pobuni je poginulo i ranjeno nekoliko nedunih Sarajlija. Jo masovnija i otrija buna seljaka sarajevskog kadiluka spominje se 1682. godine. Odupirui se nasilju i zloupotrebama sarajevskog kadije (mule) i muteselima, pobunjenici su razorili i opljakali sudnicu, ubili kadiju i njegovog naiba (zamjenika). Vlast se tada surovo obraunala sa uesnicima bune, koji su estoko oglobljeni, dvadeset ih je poslano u progonstvo, a 14 pogubljeno. U 18. stoljeu bune e biti jo ee i masovnije, a njihovi razlozi mnogobrojniji. Razlozi nezadovoljstvu veinom su leali u prekomjernom optereivanju podanika porezima i kulucima, i to svih onih koji su uivali zemlju, bili oni raja (muslimanska i hrianska), spahije ili obini vojnici i posadnici u tvravama (nefer), bez obzira to su ranije uivali muafiyet (osloboenje od dravnih nameta). Naroito teak porez zvao se imedadi hazarije i seferije (mirnodopska i ratna pomo), koji je u Bosanskom ejaletu ozakonjen jednom carskom naredbom 1720. godine. Porez je plaan u novcu u dvije godinje rate, zbog ega je poznat u narodu pod nazivom taksit. Zloupotrebom organa vlasti (bosanskog vezira, kadija, muteselima, ajana i kapetana i dr.) visina taksita je stalno poveavana u uslovima stalnog opadanja broja poreskih obveznika koji su desetkovani estim pomorom od kuge, gladi ili stradanjima veeg broja Bosanaca na ratitima u Bosanskom ejaletu i jo vie na dalekim ratitima u Rusiji i Perziji. Rauna se da je u prvoj polovini 18. stoljea na taj nain stradalo preko 40.000 za vojsku sposobnih lica. U takvim okolnostima preostalo stanovnitvo moralo je da snosi dio tereta stradalih boraca. Pored taksita meu naroito teke terete spadala je obaveza svih poreskih obveznika da na razne naine (novanim doprinosima, kulukom, graevinskim materijalom i dr.) uestvuju u opravci starih i podizanju novih tvrava. Sve to, a naroito zloupotreba organa vlasti, do kraja je iscrpljivalo i onako slabanu materijalnu snagu podanika, najvie siromanih seljaka i graana, u prvom redu Muslimana, koji su jo uvijek tada inili vei dio stanovnitva Bosne. Ne mogavi da izdre pritisak i nasilje, u uslovima indolentnog odnosa centralne vlasti u Carigradu prema albama podanika, nezadovoljno stanovnitvo poinje otvoreno da se buni. Osmanski izvori spominju vie

manjih i sporadinih buna u prvoj polovini 18. stoljea na itavom podruju ejaleta. Glavna arita i poetak bune nalazila su se u Mostaru i Sarajevu, u kojima se kao idejni zaetnici u izvorima spominju neki visoki predstavnici uleme, kao to je u Sarajevu npr. bio uveni kadija Abdurahman Muharemija. S obzirom na povod, oblike organizovanja i krajnji cilj, osnovne karakteristike buna bile su sline, mada su im tokovi i opredjeljenja uesnika imala manje ili vee specifinosti. U svom toku buna u Sarajevu u periodu do 1745-1757. godine imala je tri faze. U prvoj fazi u buni uestvuje vei broj seljaka muslimana koji se okupljaju oko glavnih kolovoa bune iz redova sarajevskih mjesnih janjiarskih garnizona, koji seljacima obeavaju osloboenje od raznih poreza i njihovo ukljuenje u janjiarsku organizaciju u kojoj bi oni imali status baa, a imali bi i svoje starjeine zvane baeskije. Bae su trebali da budu ravnopravni lanovi janjiarskog odaka da bi kao vojnici bili osloboeni plaanja poreza. Uvlaenjem seljaka u bunu, mjesni janjiari (u stvari gradske esnaflije - zanatlije i trgovci) uspjeli su da lie poloaja svoje od drave nametnute starjeine (serdare, janjiarske age i dr.) i da na njihovo mjesto postave svoje ljude. Uz to protjerali su ili pogubili mnoge kompromitovane organe vlasti (kadije, ajane, muteselime i dr.) i na njihovo mjesto izabrali nove, meu koje spada i glavni pokreta i voa bune Abdurahman Muharemija. Kao to se vidi, pobunjenici su u Sarajevu u prvoj fazi bune pokuali stvoriti svoju vojnu organizaciju sa starjeinama koje su sami izabrali. Nova vojna organizacija, nominalno slina ranijoj janjiarskoj organizaciji, sa potpuno novom starjeinskom strukturom (serdari, baeskije, age) odrava izvjestan vid borbe za autonomiju Bosne u Osmanskom Carstvu. Svojom masovnou, otrinom i nevienim uspjehom koji je zaprijetio slomom slubenog sistema vlasti, buna je neizmjerno zabrinula vladajue krugove u Carigradu, koji su nizom mjera pokuali da otupe otricu bune. Pritiskom na mjesne janjiare, prijetnjom da e biti odstranjeni iz janjiarske organizacije, a njihove voe lieni zvanja, poslije neuspjelih pokuaja nekoliko bosanskih vezir-stranaca, polo je najzad za rukom Bosancu Mehmed-pai Kukavici da Sarajlije, uesnike bune, prijetnjom i silom umiri, da ih svrsta u svoju ordiju i pokrene protiv pobunjenog naroda u glavnim aritima bune u Tenju, Tuzli, Zvorniku i dr. Tu je voen odluan obraun pobunjenog naroda na elu sa Muharemijom sa snagama Mehmed-pae Kukavice, koji je iz tog sukoba izaao kao pobjednik, dok je Muharemija bio rtva mukog ubistva. Trea faza bune u Sarajevu odvija se u znaku obrauna bosanskog vezira sa najistaknutijim buntovnicima u Sarajevu, koji su koristili bunu za stvaranje do tada neviene anarhije, zlostavljanje, pljaku i ubistva mirnih nedunih Sarajlija. O tim grubim zastranjivanjima nalaze se podaci u savremenim osmanskim izvorima i kod naih ljetopisaca Fra Bone Benia i M. Baeskije. Govorei o sukobima u Sarajevu i ire Beni, izmeu ostalog, pie:
... tu karvi toliko poee padati... tu poee se putovi razbiati, zla infinita... a bae pako u Sarajevu gdi niti smiae mulla, baeskija, a osobito od Moria i Alil-Baia, i Sarhi Murata... i zaganjati bazarana, po Sarajevu i ucjenjivati hi po duanie nia... ene otimati... i tako ni aseija unut od dokle god ne poee ne mogae im pae

O izroivanju bune u anarhiju Baeskija, izmeu ostalog pie:

Eto tako su, po Boijoj volji, deset godina vladali jaramazi, poteni ljudi bijahu podinjeni. Konano se u 1757-oj godini stanje promijeni. Naime, nekoliko se trgovaca dogovori sa zabitom Mehmed-agom i pozovu na aginu kapiju Sari Murata, te ga zatvorie. U zatvoru aga svojom rukom ubi Sari Murata. Kad za to saznadoe jaramazi-joldai Sari Murata navale na kapiju i ubiju estoricu trgovaca... To se dogodilo... 3. marta 1757. godine. Ali s Boijom providnou... iznenada se toga dana iza iindije pojavie crni oblaci i te noi zapade veliki snijeg. Zato nijedan od

jaramaza ubojica ne mogae pobjei. Kako su svi graani bili protiv jaramaza, to se sutradan sakupi nekoliko njih i za tri-etiri dana pohvataju i u kol dovedu dvadeset i tri jaramaza-ubojice i podave ih uz gruhanje topova.

Zatim Baeskija navodi imena pogubljenih, meu kojima se spominju i braa Morii i Halilbai Mehmed-aga. Izvori Tarih-i Naima, III/ 295-297, 317-318; Tarih-i Naima, V, 24-26; Tarih-i Izzi, 245-246; Mhime defteri, ikayet defteri, Maliye defteri iz godina 1700-1761. (Fotokopije i regesta u Akademiji nauka BiH); Sidil Teanjskog kadije (Narodna i univerzitetske biblioteka u Sarajevu) Jeleni J. 1914 Ljetopis fra Nikole Lavanina, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, 1914/1915; 1925 Ljetopis franjevakog samostana u Kraljevoj Sutjesci (sastavio fra Bono Beni), Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, XXXVII i XXXVIII/ 1925, 1926; Mula Mustafa . Baeskija Ljetopis (1746-1804, prevod M. Mujezinovi), Sarajevo 1968 Literatura Baagi Safvet-beg 1900 Kratka uputa u prolost BiH, Sarajevo, 1900, 66, 74, str. 102-105; Bejti Alija 1956 Bosanski namjesnik Mehmed-paa Kukavica i njegove zadubine u Bosni, Prilozi za orijetnalnu filologiju, VI-VII, Sarajevo 1956, str. 79-88; Buturovi enana 1983 Morii (od stvarnosti do usmene predaje), Svjetlost, Sarajevo 1983. Hadijahi Mehmed 1982 Bune i ustanak u Bosni sredinom XVIII stoljea, Historijski zbornik 19801981, XXXIII-XXXIV, Zagreb 1982; Kreevljakovi Hamdija

1938 Morii, Novi Behar, XII, Sarajevo 1938, str. 3-29; Skari Vladislav 1937 Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austro-ugarske okupacije, Sarajevo 1937, str: 87, 92-93, 107, 121-126; Spaho Fehim 1933 Pobuna u tuzlanskom srezu polovicom XVIII vijeka, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, XLV, Sarajevo 1933, str. 71-76; Sueska Avdo 1976 Bune seljaka Muslimana u Bosni u XVII i XVIII stoljeu, Istorijski institut u Beogradu, Zbornik radova, knjiga 1, Beograd 1976. str. 69-100; 1984 O socijalnim i politikim pokretima bosanskih Muslimana u 18. stoljeu, Pregled br. 5, Sarajevo 1984, 523-536; Summary (Sarajevo in Insurrections in the 17th and 18th Century) In the 17th and 18th century there were several insurrections in Sarajevo and its surroundings. In Ottoman Turkish records the first insurrection was mentioned to have happened in 1636, the second one in 1650 and the third in 1682. All of these had some common features. It was mostly Muslim peasants of Sarajevo's kadiluk (judical and administrative area) who rebelled against Sarajevo's kadija (Justice) - mula and other governmental agencies that illegally laid taxes upon peasants (bedel-i ayka, seymen akcesi, etc.). In the 18th century domestic as well as the Ottoman Turkish records mentioned a large number of similar insurrections of Muslim peasants (raja) and city manufacturing layers. Especially great insurrection occurred in the middle of the 18th century. It lasted a bit more than ten years (1745 - 1757) and undermined the entire Ottoman order in Bosnian ejalet by its violence. Sarajevo was the focal point of the insurrection. That is where insurrection started and that is where it ended. Motives and reasons of the insurrection were in excessive burden imposed on peasants and the city poor layers in form of extra taxes (tekalif-i akka, imdad-i hazariye and imdad-i seferiye). Another reason lay in diverse abuse of governmental agencies on the part of viziers, ajans, captains, etc. while collecting the taxes. The main initiator and organizer of the insurrection was Sarajevo's Justice Abdurahman Muharemija. He was killed near Zvornik in 1753 in the battle with Bosnian vizier Mehmed-paa (Kukavica) and his army. Kukavica used relentless force on the rebels, killed many of them, expelled a large number from the country, and his army plundered many a man and burnt down their houses and landowners' mansions.

ZNANSTVENI simpozij Pola milenija Sarajeva (1993; Sarajevo) Prilozi historiji Sarajeva: radovi sa znanstvenog simpozija Pola milenija Sarajeva, odranog u Sarajevu 19. do 21. marta 1993. godine [urednik Devad Juzbai]. - Sarajevo: Institut za istoriju [etc.], 1997. - 531 str.; 24 cm