INSTYTUT HISTORII I STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH UNIWERSYTETU SZCZECISKIEGO ZAMIEJSCOWY WYDZIA KULTURY FIZYCZNEJ POZNASKIEJ AWF W GORZOWIE WLKP.

POLSKIE TOWARZYSTWO HISTORYCZNE ODDZIA W GORZOWIE WLKP STOWARSZYSZENIE WSPLNOTA POLSKA" ODDZIA W GORZOWIE WLKP

Z DZIEJW POLSKIEJ SUBY DYPLOMATYCZNEJ I KONSULARNEJ

Ksiga upamitniajca ycie i dzieo Jana Nowaka-Jezioraskiego (1914 - 2005)

Pod redakcj Janusza Farysia i Marka Szczerbiskiego

Gorzw Wlkp., 2005

Daniel Bokowski D Y P L O M A C J A R Z D U DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ NA U C H O D S T W I E W O B E C KWESTII POLSKIEJ W Z S R R W LATACH 1939-1945

Mimo upywu ponad szedziesiciu lat prba oceny polskiej dyplomacji zajmujcej si, a przynajmniej podejmujcej prb opieki na obywatelami polskimi, ktrzy znaleli si na terytorium ZSRR nie jest rzecz atw. i nie chodzi tu o kopoty z dostpem do rde archiwalnych zawierajcych informacje na ten temat. Najwikszy problem nadal sprawia odpowied na pytanie, czy w wczesnych warunkach MSZ uczynio wszystko, aby pomc swoim obywatelom, czy te nie, a jeli dokonao grzechu zaniechania", to z jakiej przyczyny? Czy powodem by brak odpowiedniej kadry, brak spjnej polityki rzdu w tej kwestii, czy te zwyka ludzka maostkowo? Czy polska dyplomacja zdaa ten egzamin dobrze, czy te nie? Niniejsze rozwaania dotycz wycznie dziaa polskiej dyplomacji majcych pomc obywatelom polskim, ktrzy wbrew wasnej woli znaleli si na terytorium ZSRR. Chodzi tu o osoby wywiezione do agrw, wysane na wschd do wizie, przymusowo przesiedlone w gb Biaoruskiej i Ukraiskiej SRR, deportowane w latach 1940-1941, przymusowo wcielone do Armii Czerwonej oraz w rnych innych okolicznociach pod przymusem wysiedlone i przesiedlone poza granic polsko-radzieck wg jej stanu z 1 wrzenia 1939 r. Rozpatrujc sposoby pomocy, zakres oraz moliwoci jej udzielenia pamita naley o masach polskich uchodcw rozrzuconych wwczas po caej Europie i wiecie, ktrymi take naleao si zaopiekowa, i ktrzy pocztkowo stanowili gwny obszar zainteresowa rzdu RP na wychodstwie. Problem pomocy Polakom znajdujcym si na wschodzie na dobre zaistnia dopiero w momencie, kiedy do Londynu zaczy napywa raporty dotyczce masowych represji, jakim poddana zostaa ludno polska na terenach zajtych przez ZSRR. W marcu 1940 r. mwi o tym w swoim expose premier Wadysaw Sikorski1. Pierwszym rdem informacji by Polski Czerwony Krzy. Kolejnym raporty od osb, ktrym udao si przedosta do niemieckiej strefy okupacyjnej przez zielon granic2. Bardzo wana bya te zainicjowana

1 Mwi on wwczas: niewiele lepiej jest na terenach okupacji sowieckiej, gdzie stalinowskie braterstwo narodw okazao si wierutnym kamstwem"; zob. E. Duraczyski. R. Turkowski, O Polsce na uchodstwie. Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej 1939-1945, Warszawa 1997, s. 3 2 . 0 zbrodniach dokonywanych przez hitleri i bolszewi" mwi take jej wiceprzewodniczcy Stanisaw Mikoajczyk; zob. Romuald Turkowski, Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej (1939-1945) [w:] Wadze RP na obczynie podczas II wojny wiatowej. Praca zbiorowa pod red. Zbigniewa Bayskiego. Londyn 1994, s. 399. 2 Wicej na ten temat D. Bokowski. Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placwek polskich w latach 1939-1943, Warszawa 1999, s. 170-174.

141

przez lwowsk komend ZWZ wyprawa Kamili Argasiskiej" (Eleonory Wandy Ptaszkwny) i Dr Henryka Urbaczyka" (mjr Alfonsa Aleksandra Klotza), na trasie Lww-Kijw-Czelabisk-Czkalow-Taszkient-Baku-Syktywkar-Irkuck-Charkw-Lww, z ktrej raport przesany zosta do Londynu i sta si podstawowym dokumentem wg ktrego w MSZ obliczano rozmiary represji sowieckich wobec polskie ludnoci cywilnej 3 . Podawane w raporcie dane mwice o blisko milionie wywiezionych Polakw musiay zrobi w Londynie piorunujce wraenie. O sytuacji Polakw w ZSRR pisay te wydawane w Budapeszcie Wieci Polskie". Dziki bezproblemowej cznoci pocztowej pomidzy Wgrami a ZSRR oraz przyjaznym stosunkom obu pastw, wanie tam wysane z zesania listy dochodziy do adresata. Wieci Polskie" prowadziy specjaln skrzynk poszukiwa, z ktrej korzystaa powoana w Budapeszcie przez wadze polskie Delegatura PCK. Dziki tej korespondencji ju latem 1940 r. ustalono orientacyjn map skali wywzek oraz dokadnych adresw miejsc, gdzie przybywaa zesana ludno polska4. Informacje te wykorzystano m.in. w czasie obrad rzdu w czerwcu 1940 r. obligujc Komitet do Spraw Kraju, aby wystpi z waciwym wnioskiem w celu wykorzystania wyjazdu do Moskwy ambasadora Crippsa dla nacisku na Sowiety w kierunku zaniechania masowych wysiedle" 5 . Pierwszych prb pomocy Polakom znajdujcym si na terenie ZSRR podja si latem 1940 r. Ambasada RP w Tokio oraz Konsulat RP w Szanghaju, a nastpnie polskie placwki dyplomatyczne, m.in. w Genewie, Watykanie i USA 6 . W padzierniku 1940 r. nadszed od Ambasadora RP w Japonii Tadeusza Romera do MSZ raport o organizowaniu, via Tokio i Szanghaj, pomocy dla polskich zesacw w ZSRR. Ambasador pisa w nim m.in.: Z problemem wywoenia ludnoci polskiej z kresw wschodnich na Syberi zetkna si Ambasada R.P. w Tokio po raz pierwszy w pocztku czerwca 1940 r. na podstawie telegramu prywatnego z Wilna, informujcego o indywidualnym zesaniu dwch ziemianek polskich i proszcego o pomoc w tej sprawie". 7 Poniewa listw takich do ambasady zaczo napywa coraz wicej T. Romer zwrci si z nieoficjaln prob do japoskiego MSZ, czy nie zgodzioby si, przynajmniej w odniesieniu do czonkw rodzin personelu Ambasady RP, wczy si w przesyanie pomocy deportowanym oraz rozway spraw zorganizowania ich ewentualnego wyjazdu do Japonii. Odbywa by to si mogo za porednictwem Ambasady Japonii w Moskwie. Proba zostaa przyjta i skierowana do Moskwy, gdzie ugrzza bez odpowiedzi". Take porednictwo USA okazao si w tej kwestii bezskuteczne 8 .

3 Raport w sprawie Polakw wysiedlonych do ZSRR, Archiwum Zakadu Historii Ruchu Ludowego przy PSL w Warszawie, zespl akt S. Kota, sygn. 93, s. 232-249. 4 M. Wieliczko, Rozpoznanie przez Polski Czerwony Krzy losu Polakw w Zwizku Radzieckim (listopad 1939 - lipiec 1941 roku), w: Mniejszoci polskie i Polonia w ZSRR, red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1992, s. 295. 5 Protok posiedzenia Rady Ministrw w dniu 8 czerwca 1940 r., Protokoy z posiedze Rady Ministrw Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1: padziernik 1939 - czerwiec 1940, opra. W. Rojek, Krakw 1994, s. 317-318. 6 Wicej D. Bokowski, Czas nadziei..., s. 163-170. 7 Raport Ambasadora RP w Tokio Tadeusza Romer do M S Z w Londynie nr 735/40 z 22 padziernika 1940 r. w sprawie pomocy polskim zesacom na Syberii i w Kazachstanie, Hoover Institution on War, Revolution and Peace (dalej - HI), Ministerstwo Informacji i Dokumentacji (dalej - MID), pudo 91, teczka 3, [s.] 1. 8 Ibidem.

142

Kolejne listy opisujce pooenie ludnoci polskiej na zesaniu w ZSRR napyny zarwno do Tokio, jak i do skupisk polonijnych w Szanghaju, na przeomie sierpnia i wrzenia 1940 r. Byy wrd nich telegramy i listy m.in. z Lwowa, Wilna i Warszawy - zawierajce cytaty z prob o pomoc napywajce od zesacw z gbi ZSRR 9 . Wiele informacji o deportowanych i ich losie przywie te mieli polscy ydzi, ktrym udao si opuci Wilno, Lww i Kowno. Wyjazd kilku tysicy polskich obywateli (gwnie narodowoci ydowskiej) z Litwy by moliwy dziki inicjatywie dziaajcego w Kownie wicekonsula Japonii - Sugihary Chiune, ktry, nie zwaajc na liczne protesty japoskiego MSZ, wystawia potrzebujcym japoskie wizy tranzytowe 10 . Informacje o zesacach uzyskiwano take od dyplomatw brytyjskich i amerykaskich ze zlikwidowanych placwek w zaanektowanych przez ZSRR krajach batyckich. Ostatnim rdem danych stay si listy i kartki nadsyane bezporednio z ZSRR przez deportowanych 11 . Wraz z napywajcymi do Tokio i Szanghaju probami o pomoc Ambasada podja si - podobnie jak rodowiska krajowe - prby okrelenia zarwno skali represji, jakie dotkny ludno polsk, jak i miejsc, w ktrych znajdoway si jej skupiska. Miao to na celu nawizanie w przyszoci staego kontaktu z tymi ludmi oraz ewentualne udzielenie pomocy najbardziej tego potrzebujcym. Mimo ogromnej chci przyjcia zesanym z pomoc, pierwsze prby spezy na niczym. Narastajcy konflikt japosko-radziecki sprawia, e pomoc ze strony Ambasady Japonii w Moskwie bya praktycznie niemoliwa. Jedyne, co w tej sytuacji byo moliwe do zrobienia, to dalsza, aktywna korespondencja i zdobywanie nowych adresw osb przebywajcych na zsyce. W dziaalnoci tej, jak wynika ze sw T. Romera, aktywnie pomaga ambasadzie Japoski Czerwony Krzy12. Poniewa dalsza aktywno Japonii na tym polu nie bya mile widziana przez ZSRR, Romer zapozna z sytuacj ambasadorw USA i Wielkiej Brytanii proszc ich o porednictwo wobec swych rzdw w tej, tak wanej dla Polski, sprawie. Ambasador USA w Japonii J. C. Grew obieca, e o caej sytuacji powiadomi Amerykaski Czerwony Krzy, Departament Stanu oraz b. prezydenta USA, Herberta Clarka Hoovera. W Londynie, po dotarciu pierwszych raportw Romera, z inicjatywy MSZ podjto decyzj o poinformowaniu o sytuacji Polakw w ZSRR i podejmowanych przez polskie suby dyplomatyczne prbach przyjcia im z pomoc Foreign Office. O interwencj i pomoc zwrcono si take do Stolicy Apostolskiej. Poparto postulat powiadomienia o sytuacji Polakw Departament Stanu USA i Amerykaski Czerwony Krzy, uwaajc jednoczenie za wskazane zwrcenie si do obu tych instytucji o ewentualn interwencj oraz pomoc dla zesacw polskich w ZSRR, ktrych dane posiada Ambasada RP w Tokio13.

Przykady tego typu korespondencji; zob.: B. Pasierb, Listy z Kazachstanu. Ze spucizny Profesora Eugeniusza Romera, [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, pod red. S. Ciesielskiego i A. Kuczyskiego, Wrocaw 1996, s. 391-^14. 10 E. Paasz-Rutkowska, Polityka Japonii wobec Polski 1918-1941. Warszawa 1998, s. 171-175. 11 Raport Ambasadora RP w Tokio Tadeusza Romera do MSZ w Londynie nr 735/40 z 22 padziernika..., [s.] 2. 12 Ibidem, [s.] 8. 13 Pismo Jana Ciechanowskiego dla Prezesa Rady Ministrw nr 735/40 z 22 padziernika 1940 r. w sprawie pomocy Polakom w ZSRR, HI MID, pudlo 91, teczka 3, [s.] 1-2.

143

Jedn z pierwszych spraw, ktre udao si wwczas przeforsowa, byy obszerne artykuy o sytuacji Polakw w Kazachstanie zamieszczone m.in. przez Washington Post" i Herald Tribune" 14 . Niestety, wikszo not interwencyjnych okazaa si nieskuteczna. W grudniu 1940 r. Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya w Genewie, proszony o pomoc w kwestii ratowania obywateli polskich, powiadomi polsk delegacj, e nie jest w stanie nic zrobi w interesie Polakw deportowanych w gb ZSRR 15 . Podobne owiadczenie wyday take wadze brytyjskie 16 . Jeszcze jedna sprawa zwizana z pomoc polskim zesacom wymaga moim zdaniem wyjanienia. Jest ni mianowicie rola Watykanu. Jak wynika z dokumentw, dziki rozmowom przedstawicieli Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej z wadzami pastwa kocielnego zobowizay si one do niesienia pomocy ludnoci polskiej deportowanej w gb ZSRR. Zabiegi o zawarcie takiej umowy trway od lutego do marca 1941 r. i jak donosi ambasador Kazimierz Pape, przyniosy zadowalajcy skutek. Jakie bya faktyczna rola Watykanu i jakimi kanaami miaa si odbywa pomoc - nie wiem. Z dokumentw wynika by mogo, e chodzi tu przede wszystkim o pomoc pienin (tak przynajmniej zakomunikowa polskiemu MSZ Pape). Nie sprecyzowano jednak, w jakiej walucie miaaby by taka pomoc uruchomiona i po jakim kursie wymieniano by j na ruble oraz jak sum na tak pomoc wyasygnowa powinien rzd polski17. O tym, e rola Stolicy Apostolskiej w pomocy ludnoci zesaczej moga by znaczca, wiadczy moe specjalne podzikowanie ambasadora T. Romera we wstpie do pracy Zesacy polscy w ZSRR" 18 . Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej i idca za tym generalna zmiana sytuacji w Europie spowodoway nasilenie przygotowa wadz polskich do udzielenia pomocy zesanej na wschd ludnoci. Zanim jeszcze (po wielu sporach w rzdzie) zapada decyzja o zawarciu z ZSRR umowy koczcej okres faktycznej, acz niewypowiedzianej wojny, 16 lipca 1941 r., w Londynie, na specjalnym posiedzeniu, zebra si tymczasowy sztab ds. organizacji pomocy dla ludnoci polskiej w ZSRR. W jego skad weszli przedstawiciele Sztabu Naczelnego Wodza, Biura ds. Rodzin Wojskowych, Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, Ministerstwa Spraw Wewntrznych, Ministerstwa Skarbu oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W zwizku z tym, e lada chwila mogo zosta zawarte porozumienie polsko-radzieckie, postanowiono rozpocz tworzenie planu pomocy, dajcego si uruchomi natychmiast po podpisaniu stosownych umw. Pomoc ta obj miaa w pierwszej

Ibidem, [s.] 2. Polski Czerwony Krzy dziaajcy pod okupacj niemieck w Krakowie powiadomiony zosta o tym znacznie wczeniej; zob.: Pismo Niemieckiego Czerwonego Krzya nr Akt. Z. VII/4 Br/Ke z 24 wrzenia 1940 r. w sprawie pisma PCK nr 5985 do MCK w Genewie w sprawie pomocy dla obywateli polskich wysiedlonych do ZSRR, Muzeum Historyczne miasta Krakowa (dalej - MHmK), Akta Delegatury ZG PCK (dalej - PCK), nr 94 i 95.
15 16 Oklnik Ministra Spraw Zagranicznych rzdu RP w Londynie Augusta Zalewskiego nr 738/D.W. z 18 kwietnia 1941 r. w sprawie organizacji pomocy obywatelom polskim deportowanym do ZSRR, HI MID, pudlo 91, teczka 5. 17 Ibidem. 18 Zesacy polscy w ZSRR, Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Japonii, Tokio 1941, s. VIII.

14

144

kolejnoci winiw politycznych, jecw wojennych oraz wszystkich deportowanych 19 . Byo to dziaanie znacznie spnione w stosunku do faktycznych potrzeb i problemw, przed jakimi stanli polscy urzdnicy w Londynie. Tym bardziej, e wnioski ambasadora RP w Japonii, Tadeusza Romera, dotyczce zorganizowania odpowiedniego sztabu ludzi i przygotowania ich do przyszych dziaa, zgoszone jeszcze w lutym 1941 r., pozostay bez odpowiedzi, a w wczesnej sytuacji umoliwiyby znacznie lepszy start caej akcji20. Do gwnych zada misji opiekuczej naleao zorganizowanie w poszczeglnych skupiskach ludnoci lokalnych komitetw, dobierajc ich czonkw spord zesacw. Aby jej dziaalno bya jak najskuteczniejsza, naleao te dy do powoania polskich konsulatw w Tomsku i Taszkencie. Podstawow form pomocy miay by zapomogi pienine oraz dary rzeczowe, jednak wikszy nacisk naleaoby pooy na pomoc rzeczow. Przy organizowaniu misji planowano posuy si m.in. ludmi przebywajcych ju na rodkowym Wschodzie 21 . Misja miaa liczy 12 osb. W jej skad wej mieli przedstawiciele wojska oraz instytucji cywilnych. Uczestniczcy w spotkaniu z ramienia MSZ Tomasz Arciszewski postulowa wczenie w jej skad Antoniego migrodzkiego, dugoletniego radcy handlowego w Moskwie 22 . Efektem pierwszego, roboczego spotkania byo powoanie Staego Midzyministerialnego Komitetu dla Spraw Ludnoci Polskiej pod Sowietami. Mia on si zbiera regularnie, co rod, w budynku MSZ. 30 lipca 1941 r. podpisany zosta ukad Sikorski-Majski. Mia on kluczowe znaczenie dla rozwoju opieki nad polsk ludnoci cywiln w ZSRR. Punkt 2 umowy stanowi, e stosunki dyplomatyczne nawizane zostan natychmiast po podpisaniu ukadu, za zaraz po nich nastpi wymiana ambasadorw 23 . Oznaczao to w praktyce, e wydanie dekretu o amnestii uzalenione jest od przyjazdu z Londynu polskiego dyplomaty. Tak wic o losie obywateli wspdecydowa od tej chwili rzd RP na wychodstwie. Sprawa ta, szczeglnie w obliczu kryzysu rzdowego oraz postawy desygnowanego na stanowisko ambasadora ludowca, Stanisawa Kota, nabiera wymiaru symbolicznego. Kot nie spieszy si z wyjazdem do ZSRR, mimo e od tego zaleao uzyskanie przez polsk ludno cywiln prawa do stanowienia o swoim losie24. W swych wspomnieniach tumaczy to m.in. brakiem miejsca w samolotach brytyjskich, leccych w stron Moskwy. Niestety, trudno je uzna za zasadne, skoro ju 3 sierpnia 1941 r. wysana zostaa do Moskwy (i to wanie samolotem) pierwsza grupa, w ktrej znalaz si I sekretarz Ambasady RP w ZSRR, Wiesaw Ariet, za kilka dni pniej, t sam drog, uda si do ZSRR Jzef Retinger 25 . Bardziej

" Notatka z konferencji w M S Z w dniu 16-go VII. 1941 w sprawie organizacji pomocy dla ludnoci polskiej pod Sowietami, Archiwum Akt Nowych (dalej - AAN), Zespl Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej Rzdu RP w Londynie (dalej - MPiOS), sygn. 34, s. 4. 20 Raport Ambasadora RP w Japonii Tadeusza Romera do Ministra Spraw Zagranicznych Rzdu RP w Londynie nr 792/J/5/41 z 27 lutego 1941 r. w sprawie pomocy zesacom polskim w ZSRR, AAN, Zespl Ambasady RP w Teheranie (dalej - RP w Teheranie), sygn. 40, s. 2-3. 21 Ibidem. 22 Ibidem, s. 7. 23 Ibidem, s. 173. 24 S. Kot, Listy z Rosji do Gen. Sikorskiego, Londyn 1955, s. 14-18; Z. S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939-43, Londyn 1991, s. 165; Jan Pomian, Jzef Retinger ycie i pamitniki szarej eminencji". Warszawa 1990, s. 148-149. 25 Z. S. Siemaszko, op. cit., s. 165; zob. te: S. Kot, Listy z Rosji do Gen. Sikorskiego, Londyn 1955, s. 18-19.

145

potrzebowa te Ambasady oraz rzdu RP, gdy wdroy ju w ycie plan wykorzystania polskich komunistw. Pozostaa jedynie kwestia znalezienia odpowiedniego powodu do zerwania stosunkw dyplomatycznych. Warto w tym miejscu wspomnie o organizowanej przez MSZ pomocy materialnej napywajce z USA via polsk placwk dyplomatyczn w Teheranie. Akcja ta, pomimo duego rozmachu, zakoczya si szeregiem skandali. rodowiska Polonijne w USA byy mocno ze sob skcone, co przekadao si na jako oferowanej polskim zesacom w ZSRR pomocy. Zaowocowao to wieloma nieprawidociami, ktre pitnowaa NIK. Nie oznacza to, e Polonia w USA nie staraa si pomaga Polakom w ZSRR. Pomoc ta bya w wielu wypadkach znaczca. Niemniej jednak naley wspomnie o przypadkach", ktre z pomoc nie miay za wiele wsplnego. NIK pitnowaa m.in. zakup zuytej odziey za sum 800 tys. USD, pomimo sprzeciwu Rzdu USA i bagalnych wrcz prb polskiej ambasady w ZSRR, aby zaprzesta tego typu praktyk. Pikanterii sprawie nadaje fakt, e zakupy te realizowane byy jakoby na osobist prob premiera Sikorskiego, ktremu zaleao na jak najszybszej wysyce pomocy do ZSRR". Nikt nie sprawdzi, e kolidowao to z wewntrznymi przepisami ZSRR, ktre zabraniay przyjmowania uywanej odziey 34 . Efektem masowych i nie przemylanych zakupw byy nadchodzce na adres Ambasady RP w Teheranie sterty achmanw, z ktrymi nie byo co robi. W otwartych skrzyniach znajdowano czci frakw, buty na wysokim obcasie, cylindry, jedwabne rkawiczki, chusty i damskie kapelusze. Wiele takich przesyek nadawao si wycznie do szybkiej utylizacji. W dniu 16 stycznia 1943 r. LKSZ skierowa do Ambasady RP w ZSRR not o cofniciu decyzji z sierpnia 1941 r. przyznajcej obywatelstwo polskie osobom narodowoci polskiej zamieszkaym na terenach wschodnich wojewdztw II RP, ktre 1-2 listopada 1939 r. weszy w skad Zwizku Radzieckiego. Powoano si przy tym na wczeniejsz wymian not w sprawie obywatelstwa osb objtych amnesti oraz negatywne stanowisko rzdu RP w sprawie radzieckiej noty z 1 grudnia 1941 r. o przyznaniu obywatelstwa polskiego, w drodze wyjtku, osobom narodowoci polskiej, a take wysuwanie przez wadze polskie i Ambasad RP w Kujbyszewie da sprzecznych z radzieckim ustawodawstwem w stosunku do terenw Zachodniej Ukrainy i Biaorusi. W nocie strona radziecka wyjtek czynia jedynie wobec osb mieszkajcych przed wojn w centralnych i zachodnich rejonach Polski, przybyych na tereny wczone w skad ZSRR przed 1 - 2 listopada 1939 r. Miay one formalne prawo wyboru pomidzy obywatelstwem polskim a radzieckim 35 . Przyczyn tej, zupenie nieoczekiwanej dla wadz polskich zmiany decyzji w sprawie obywatelstwa, stanowicej de facto przekrelenie wszystkich wczeniejszych umw, cznie z umow Sikorski-Majski, byy, jak to okrelia strona radziecka, dania rzdu polskiego kolidujce z suwerennymi radzieckimi prawami. Wadze polskie zaprotestoway przeciwko temu jednostronnemu amaniu zawartych wczeniej umw dziesi dni pniej. W nocie skierowanej do LKSZ 26 stycznia 1943 r. odmwiono przyjcia do wiadomoci zaistniaych faktw, dajc ponownego rozpatrzenia

Zob. AAN, MPiOS, sygn. 45, s. 11-12 oraz 50, s. 3-4, 6-24. Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP w ZSRR w sprawie obywatelstwa ludnos'ci Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, Dokumenty i materiay..., t. VII, s. 385.
35

34

148

decyzji z 16 stycznia. Podkrelono sprzeczno postanowienia z ukadem polsko-radzieckim z 30 lipca 1941 r., wzajemn deklaracj o przyjani z 4 grudnia 1941 r. oraz Kart Atlantyck i IV Konwencj Hask. Odpowied udzielona przez wadze radzieckie nie pozostawia cienia wtpliwoci, co do intencji Kremla. W nocie z 17 lutego 1943 r. strona radziecka uznaa za niedopuszczalne i niemoliwe prowadzenie rozmw na temat obywatelstwa osb, ktre nabyy obywatelstwo radzieckie w wyniku swobodnie wypowiedzianej woli ludnoci, co znalazo swj wyraz w jednomylnych uchwaach o wejciu w skad ZSRR podjtych na Zgromadzeniach Ludowych wymienionych obwodw zgodnie z dekretem Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z 29 listopada 1939 r. Wprawdzie ambasador RP w ZSRR, T. Romer, podj si jeszcze jednej wyprawy na Kreml w celu wyjanienia wszystkich zaistniaych w czasie jego nieobecnoci problemw, jednak spotkanie z J. Stalinem w nocy z 26/27 lutego 1943 r. pokazao, e w tych kwestiach spraw polsk zarwno Stalin, jak i W. Mootow uznaj za zakoczon. Postawio to polski MSZ w wyjtkowo niekorzystnej sytuacji. Wraz ze znaczcym zmniejszeniem si" liczby obywateli polskich dokonano likwidacji dziaajcych pod patronatem Ambasady RP w ZSRR placwek opiekuczych. Protestujcej przeciwko tej akcji ambasadzie owiadczono, i od tej chwili faktyczna ilo polskich obywateli jest tak niewielka, e nie potrzebna jest dla nich tak rozlega sie opieki. Poza tym, wikszo osb korzystajcych z teje opieki to obywatele radzieccy, a zatem placwki te powinny przej pod jurysdykcj radzieck, lub ulec rozwizaniu, a ich pensjonariusze zosta przeniesieni. W poowie kwietnia 1943 r. proces likwidacji stworzonej wielkim nakadem si i rodkw infrastruktury by waciwe zakoczony, za samo zagadnienie opieki nad polskimi obywatelami w dotychczasowej formie przestao istnie. Zreszt, od stycznia 1943 r. do chwili zerwania wzajemnych stosunkw polsko-radzieckich Ambasada RP w ZSRR praktycznie nie wypeniaa naoonych na ni zada, pozbawiona cakowicie cznoci telegraficznej z pracujcymi jeszcze w terenie jej przedstawicielami 36 . W kwietniu 1943 r. odkryto w Katyniu masowe groby polskich oficerw rozstrzelanych przez NKWD. Nieugite stanowisko wadz polskich sprawio, e wadze radzieckie wezway do siebie ambasadora T. Romera i wrczyy mu not o zerwaniu stosunkw z rzdem polskim, oskarajc wadze polskie o prowadzenie wrogiej kampanii przeciwko ZSRR. Ambasada RP w ZSRR przestaa istnie, a jej pracownicy, po wielu perypetiach, opucili ZSRR 37 .

36 Nota Ambasady RP w Kujbyszewie do LKSZ z 20 kwietnia 1943 r. w sprawie uniemoliwienia cznoci z przedstawicielami Ambasady w terenie, HI AK. pudlo 23, teczka 13. 37 Po zerwaniu stosunkw dyplomatycznych pracownicy Ambasady sporzdzili szczegow list osb. ktre z powodu likwidacji placwki winny wraz z rodzinami opuci ZSRR. Na licie figuroway 162 nazwiska. Not z wykazem wrczono 28 kwietnia 1943 r. w Moskwie B. F. Pocyryninowi. Spis osb uprawnionych do opuszczenia ZSRR zosta oficjalnie zatwierdzony 2 maja 1943 r. przez Dyrektora Protokou - Mooczkowa. Wyjtek stanowi, przebywajcy w wizieniu, Jzef Mieszkowski. Ostatecznie w tras wyruszyo tylko 107 osb. 13 maja 1943 r. LKSZ sporzdzi wasny wykaz osb. ktre ich zdaniem, jako pracownicy Ambasady, mog opuci ZSRR przez przejcie graniczne Badgiran. Znajdowao si na niej zaledwie 50 nazwisk. Do 13 maja 1943 r. przez granic przejechao tylko 6 osb, czekao nadal 101. Do 22 czerwca, pomimo stara wadz polskich, nie wypuszczono dwudziestu czterech pracownikw Ambasady. Po pewnym czasie przepuszczono jeszcze 10. Do koca sprawowania opieki nad obywatelami polskimi w ZSRR przez Poselstwo Australii 11 osb nie otrzymao prawa wyjazdu z ZSRR i to pomimo faktu przebywania ju za granic ich rodzin oraz zgody na wyjazd wydanej oficjalnie przez LKSZ; zob.: AAN, Ambasada RP w Kujbyszewie, sygn. 12, s. 15-25, 31-35 i dalej.

149

Zerwanie stosunkw polsko-radzieckich postawio MSZ w wyjtkowo trudnej sytuacji. Zgodnie z not ze stycznia 1943 r. na terenie ZSRR pozostao kilkanacie tysicy obywateli polskich, ktrymi naleao si bezzwocznie zaopiekowa. Niestety, nie mogy tego uczyni polskie placwki. Trudnej roli opiekunw" nie chcieli si te podj ani Brytyjczycy, ani Amerykanie. Wreszcie, po wielodniowych negocjacjach udao si uzyska obietnic pomocy od rzdu Australii. 22 maja 1943 r. Australijczycy stanli wobec niezwykle trudnego wyzwania. Powierzono im opiek nad interesami polskimi w ZSRR", przez co rozumiano gwnie dalsz pomoc dla znajdujcych si tam Polakw. Poselstwo Australii w ZSRR sprawowao formaln opiek na obywatelami polskimi rwnolegle ze Zwizkiem Patriotw Polskich, reprezentujc Rzd RP na emigracji. Australijczycy nie mieli jednak ani takich rodkw, ani moliwoci, jak popierany przez Kreml ZPP. Mimo to do ich zada naleao udzielanie pomocy finansowej polskim zesacom, pomoc przy zdobywaniu wiz i pozwole na wyjazd z ZSRR, nadzr nad pozostawionym majtkiem Ambasady i jej dokumentami oraz zwracanymi przez wadze radzieckie archiwami delegatur i mw zaufania. Wszystko to koordynowa MSZ oraz Poselstwo RP w Teheranie. Ostatecznie, 20 marca 1944 r., LKSZ odmwi Poselstwu Australii prawa do dalszego przyjmowania i rozpatrywania list ewakuacyjnych obywateli polskich deportowanych do ZSRR, zgodnie z wewntrznymi przepisami, ktre obowizek ubiegania si o prawo wyjazdu za granic nakaday bezporednio na obywateli, za miejscem skadania takich poda powinna by placwka milicji w miejscu zamieszkania zainteresowanego 38 . Od tej chwili wszelkie wyjazdy ulegy wstrzymaniu. Jak donosio dwa miesice pniej Poselstwo wadze sowieckie nie udzieliy zgody na opuszczenie ZSRR ani jednemu obywatelowi polskiemu w zarzdzonym przez siebie trybie postpowania 39 . Sytuacja ulega zmianie dopiero w czerwcu 1944 r., kiedy zgod na wyjazd oraz wizy otrzymay cztery osoby 40 . Wszystkie opuciy ZSRR i uday si przez Iran do Palestyny 41 . Nota LKSZ z 23 sierpnia 1944 r., odbierajca Poselstwu Australii prawo do opieki nad obywatelami polskimi w ZSRR, nie oznaczaa jej koca. Jeszcze przez duszy czas do Poselstwa napywaa korespondencja od osb oczekujcych pomocy. Niestety, adnych dziaa oficjalnych Australijczycy nie mogli ju podejmowa, cho w sytuacjach wyjtkowych czynili niezbdne kroki. By to ostatni etap podejmowanych przez MSZ prb pomocy Polakom znajdujcym si na terytorium ZSRR. Zmieniajca si sytuacja geopolityczna oraz narastajca od poowy 1945 r. izolacja na arenie midzynarodowej sprawiy, e dalsze owocne dziaania polskiej dyplomacji dotyczyy niemal wycznie pomocy Polakom ewakuowanym z ZSRR i rozmieszczonym w Afryce, Indiach, Nowej Zelandii, Australii i Meksyku. Gwnym zadaniem bya pomoc w ponownym poczeniu si rodzin oraz niedopuszczenie do ewakuacji do Polski na danie wadz komunistycznych polskich sierocicw, gwnie z Afryki.

38 Pismo M S Z Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 27 maja 1944 do Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, A AN, MPiOS, sygn. 43, s. 114. 39 Mimo to Poselstwo w kadej znanej sobie sprawie starao si przynajmniej wysya do Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych specjalne listy z prob o przychylne rozpatrzenia poda, zob.: Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 26 lipca 1944 r. do Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 134. 40 Dwie wczeniej staray si o wyjazd via Poselstwo, dwie nigdy z takiej drogi postpowania nie korzystay. 41 Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 14 sierpnia 1944..., s. 173.

150

Podsumowujc nasze krtkie rozwaania nad rol polskiej dyplomacji przy prbach rozwizywania tzw. kwestii polskiej w ZSRR naley stwierdzi, e mona byo zrobi wicej. Dotyczyo to zwaszcza organizacji pomocy materialnej oraz koordynacji przy jej dostarczeniu do ZSRR. Brak nadzoru nad towarami zakupionymi w USA, ktre w Teheranie byy masowo palone, gdy do niczego innego si nie nadaway, jasno wskazuje, e polityka wypychania na stanowiska ambasadorw wrogw politycznych", jak stosowa Sikorski przyczynia si do klski akcji pomocy. Dyplomacja polska uwikana w rozgrywki polityczne i personalne nie bya w stanie przygotowa si do zupenie nowej (jeli idzie o skal zjawiska) roli opiekuna" ludnoci polskiej w ZSRR. Take dobr personelu, w tym wysyanie do ZSRR na koszt pastwa wonych, kierowcw i magazynierw, ktrych z powodzeniem mona byo pozyska wrd zesacw wiadczy wyranie o przewadze doranych korzyci materialnych ofiarowywanych ludziom z ukadu towarzysko-politycznego nad chci realnej pomocy zwalnianym z zesania i agrw Polakom. Wybr na stanowisko ambasadora S. Kota kryzys polskiej palcwki w ZSRR tylko pogbi, co niewtpliwie odbio si na jej moliwociach negocjacyjnych z przedstawicielami MSZ ZSRR. Zwaywszy na miejsce i charakter spotka oraz brak czasu na solidne przygotowanie si dziaania Ambasady skazane byy na klsk. Dotyczyo to zwaszcza prby wymuszenia na wadzach radzieckich uznania za Polakw wszystkich obywateli II RP deportowanych z wschodnich wojewdztw II RP od jesieni 1939 do latach 1941 r. Jednoczenie naley podkreli ogrom pracy, jak woyli polscy dyplomaci redniego szczebla dziaajcy w placwkach poza granicami ZSRR w rozpropagowanie idei niesienia pomocy polskim zesacom - od zbierania darw po organizacj polskich placwek opiekuczych i zdobywanie przychylnoci lokalnych wadz.

151