PAVAO

PERIODI U KULTURNOJ HISTORIJI BOSNE I HERCEGOVINE

U SREDNJEM VIJEKU
periode u kulturnoj historiji otkrivati osnovne koordi
nate razvoja, tj . karaktera, intenziteta i ritma u kulturnom ivotu jednog
drutva.
dio kOje danas Bosna i Hercegovina
je u srednjem vijeku relativno jedinstveno kulturno Kada ovo ka
emo, ne mislimo time zanemarivati ili negirati i znatne razl,ike u kulturnom
razvoju pojedinih krajeva Bosne i Hercegovine; ipak, treba istaknuti da je
- ti nunQ - ,ovaj terutomj poomatraJti i ka.() jednu
cjelinu. Posebno treba naglasiti da i nekadanje autonomne
formacije, kao to su: Trebinje, Hum i Neretljanska oblast, kulturnu cje
linu 9a uom Bosnom u ranim perliodiima s;reldnjeg vijeka, iako su u sastav
bosanske drave dole tek u XIV UZI10ke ovoj relativnoj homogenosti
treba trali.ti duboko u sta,rdin1i, vjeT.oojatno u srodruJs.ti i
ivotnim uslovima, tako da ni dugotrajna rascjepkanost n.ije mogla
unijeti kulturne razlike. Jedino sjeverozapadni krajevi Bosne - Pounje
i predjeli oko donjih tokova Sane i Vrbasa - tek dolaskom Turaka ulaze u
bosanski kulturni krug.
Do sada nije biil.o sis.tematskli.h ili obrazloenih pokuaja periodizacije
historijskih zbivanja na teritortiji Bosne i Hercegovine, bilo da se radi o poli
bilo o kulturnoj povijesti. Pisci pregleda bosanske i humske povi
jesti redovno su izlagali kronoloka slijed pojedina poglavlja bila su
formalnoj kompoziciji knj'ige, ili formirana prema poje
dinih vladara, odnosno smjenama vladarskih dinastija. Iznimku u tome pogledu
Istorija Bosne Sime u kojoj je periodiz'acija izvrena prema
osnovnim karakteristikama aktivnosti. Istina je da kulturni ivot
u mnogom pogledu zavisi od okvira i uslova, pa se periodi
histor,ije poklapaju sa ritmom kulturnih zbivanja. Ipak, kultura ima
svoje vlastite tokove, pa se periodizacija povijesti ne moe uvijek
koristiti i za kulturnu historiju. Ako se ima na umu da &iroko pojam
kulture i kulturu, i organizaciju ekonomije i osnove poli
sistema, onda je jasno da je razvoj kulturnog ivota osnovni ritam u
jivotu jednog dffillt;va. Stog,a bi lake - i cxpravda!l'llije - bIilo, perti'oclri.zaoij u
kulturne povijesti primijeniti na zbivanja, nego obratno - kulturne
marrifestacije poto-poto uklapati u krute ' okvire historije.
200
PAVAO
Glavni faktori, koji, po pravilu, vre utj ecaj na kult urni
ivot i njegovu fizionomiju, pa prema tome predstavljaju i kriteri je za perio
dizaciju, jesu: konstelacija velikih sila, odnosno
situacija, unutranje poli prilike, drutveni odnosi, vjerske prihke,
kulturna kretanja i djelovanje snanijih kulturnih centara izvan zemlje, pismo,
jezik i pisani spomenici, te umjetnost i materijalna kultura. - Radi punog
razumijevanja historijskih, posebno kulturnih kretanja, bilo bi potrebno ukazati
i na ekonomiku svakoga perioda, kao osnovu na kojoj se razvija svaka kultura.
poznavanje ekonomske povijesti Bosne i Hercegovine tako je
manjkavo, da se malo to konkretnije moe o ekonomskim faktorima koji
su neposrednije utjecali na kulturni ivot. (Samo za pojedine periode dr;uge
epohe mogla bi se iznijeti neto bolja dok.umentacija o direktnoj povezanosti
ekonomike i kulture). Stoga se i ovaj pokuaj periodizacije temelji
na dosada poznatim manifestacijama kulturnog ivota, ne na
nj Ihovo cjelovi to historijsko-filozofsko objanj avanje.
Prije prelaska na razmatranje pojedinIh perioda treba staviti jo nekoliko
napomena. Prvo: poredaj nije izvren po nj ihovoj vanosti ili intenzitetu,
nego po sadrajnoj srodnosti. Drugo: ili vanost pojedinih kriterija je
u raznim periodima ta, a nekada i nepoznata. I
nje perioda vreno Je prema zbog toga to
su ovi redovno bolje poznati, ali i zbog toga to se veliki
po pravilu, snano reflektirajU I na tokove kulturnih zbivanja, pa
stoga i stvarno prekretnice u ritmu kulturnog ivota.
U dugom vremenskom dijapazonu od gotovo milenija, u kulturnoj
historiji srednjovjekovne Bosne mogu se jasno izdvojiti dva doba ili epohe,
to uostalom odgovara i osn.ovno j pe.riodizaciji evropske .lwlturne povijesti.
Prvo doba ili rani srednji vijek - VII do polovine XII - zapravo
je protohistorija ovi h krajeva, jer su pisani izvori ovoga vremena toHko oskudni
da samo fragmentarno osvjetljavaju historijska zbivanja; osnovni izvor za
upoznavanje toga vremena predstavlja arheoloka Drugo doba ili kasniji
srednji vijek traje od polovine XII do prvih decenija XVI i
uglavn.om vrijeme samostalnog i kult'Ulr;n;o.g ivota na Bosne
i Hercegovine.
Kao karakteristike epoha mogu se navesti zapaanja:
ritam kretanja historijskog razvoja znatno je sponji u prvoj nego u
drugoj epohi. Zbog boga u prvoj epohi pojedini periodi traju po dva ili dva i po
dok u drugoj epohi nijedan period ne traje ni t U prvoj
epohi kulturni ivot dijelom prima uticaje sa strane,2 dok u drugoj epohi
dominira originalno stvaranje vlastitih kulturn:ih dobara.;) Usprkos tome, u
prvo doba kulturni ivot Bosne i Hercegovine se preteno uklapa u ire sla
venske okvire
4
ili bar u okvire za sve .June Slavene; u drugoj
epohi ovo ide svojim putem i sve se vie diferencira od ostalih ud.a-
L Ova konstatacija bit dokumentirana osne,vnom emom periodizacije u
toku daljeg izlaganja.
, utjecaje sa strane spadaju i tako vane kultuMe pojave kao to su:
nova religija, pismo, stilovi i dr.
:; Originalnost u sferi kulturnog ivota druge epohe se I1lpr., u religij,
(samostalna bosanska crkva), pismenasti (stvar3lI1je posebnog tipa - bosan
i umjetnosti (minijaturno slikarstvo, veliki broj kulturnih stva
ralaca itd.).
, Izrazite manifestacije ovih slavenskih okvira su: jezik u sferi duhovne, a
keramika u domenu materijalne kulture. Razumije se da ovome treba dodati srod
nost u religiji i 1.4 spektru osobina.
PERIODI U KULTURNOJ HISTORIJI BiH
201
ljenib, ali i bhiih kultllI1l1ih cjeLina. To je, uostalom, pojava i
kod drugih slavenskih naroda i kulturnih cjelina
5
u srednjem vijeku.
Periodizacija prve epohe je uslovna i privremena, onakva kakva izgleda
na temelju dosada poznate Blia arheologa i
vjerojatno iznijeti na vidjelo i novu koJa da se o,va
privremena periodizacija dopuni ih precizira.
Prva ivota u novoj postojbini
(VII i VIII vijek)
Prvi period kulturne povijesti Bosne i Hercegovine, koji je moguce
pouzdano fiksirati, jest vrijeme VII i VIII n. e. Donja granica ovog
perioda je poznatim kao to su raza
ranje Sir m iuma (582. g.) i Salone (614. g.). Ukvidacija ovih dvaju
centara kulture u neposrednom susjedstvu Bosne moe se smatrati
najvanijom fazom u zaposjedanju zapadnog Balkana od strane Slavena. Time
je prestala dom:i nacija an drutva i kulture u ovim krajevima i
dugi ali lagani rast jedne srednjovjekovne kulture, koja je u starije vrijeme
samo integralni dio slavenske ili junoslavenske cjeline, da bi tokom vremena
dobila i odredene Gornju granicu ovoga perioda predstavlja pro
past avarske drave u Panoniji (796. g.) i ekspanzije
na zapadnom Balkanu.
bi se da jedna od najsnanijih sila toga vremena
u ovom dijelu Evrope - Avari - snano uticati na ivot i kulturu stanovnitva
Bosne i Hercegovine. Ipak, za neki utjecaj za sada nema konkretnih dokaza.
Par avarskih strellica, j edan po.jasrui kestheJjske neko-bim topo
nima i, moda vladarska titula ban, ne mnogo. Direktni utjecaji Bizanta
u domenu materijalne kulture mogu se tek nazreti (nalazi novca Konstantina
Kopronima (714--775) u Ljubomiru kod Trebinja), ali pisani izvori toga doba
govore o uskim vezama Junih Slavena sa bizantiskim carstvom.
stva ovih izvora i -- kasnije bolje poznati - i procesi - pokazuju
da je u ovom periodu staro carstvo 'izvrilo jedan od naj>SIlallli.j'ib utjecaj'ai na
slavensko stanovnitvo dananje Bosne i HercegovineG
Unutranju situaciju VII i VIII vijeka ne moemo pratiti, ali
se bez ustezanja moe da su kontakti - borba, simbioza ili koegzistencija
sa stanovnitvom - i pokuaji stvaranja prvih za
jednica davali osnovni ton ivotu. Rodovsko i raznolike
forme vojne demokracije su bitne karakteristike drutvenih odnosa toga vre
mena.
7
5 Tako, npr., nai krajevi primaju priblino istovremeno sa glavni
nom .Junih Slavena; glagolj-ska, a zatim i pi'smenost veltkom brzinom osvaja
gotovo sve j unoslavens'ke zemlje.
a Osim manifestacija spomenutih u biljeci 3 treba podsjetiti i na izdvajanje
3rpskohrva tskog jezi'ka iz starasia venskih okvira, formiranje snanih dra,vnih orga
nizama i poja vu originalnih stilova.
7 Moglo bi se prigovoriti ovoj tvrdnji da je pomanj<kanje arheolokih nalaza
posljedica neispitanosti ovih kr ajeva_ Lpak, s obzir.om na BO-godilnji rad na arheo
lol1rom istrai,vanju Bosne i Hercegovine, mislim da bi 'se arheolo'ki 5'pomeniei
morali pojaviti da ih je u broju bilo.
govori o intenzi,vnom i dugotrajnom utjecaju Avara i na
Slavene juno od Dunava .J.
I.pak, bar u domenu materijalne kulture, postoji bii'lla rO!zltka P3Jl1'onije i
Balkana.
Sto se pisanih izvora, -dovoljno je podsjetiti se na kazivanje Konstantina
Poriirogeneta i Popa Dukljanina.
PAVAO
202
Osnovne ideoloke preokupacije ljudi toga vremena kretale su se u sferi
relig.ije, konkretno, u sukobu i proimanju staroslavenske rel,igije
doseljenika i starosjedHaca. Iako nema direktnih i sigurnih poda
taka, mora se pretpostaviti da je u ovo doba uhvatilo dubokog
korijena doseljeniC'ima.
8
Radi oskudice kulturnog materijala ne moe se odrediti odakle su, iz
kojih kulturnih centara i iz kojih snanijih pokreta, dopirali glavni utjecaji
na Bosne i Hercegovine. Svakako je uska povezanost
sa ostalim slavenskim svijetom, to se ogleda, u karakteru keramike i u jeziku.
je da se mora sa utjecajima avarske drave i Bizanta, a
tome treba dodati i u1,jecaje iz prUmolI'SkJih gJra:dova.
g
Nikakvi pisani spomenici VII i VIII vijeka sa Bosne i Herce
govine nisu do danas pouzdano identificirani. Ipak se mora pretpostavi ti da i e
stanovnitvom, bar u okviru vjerske organizacije, bilo
neke pismenosti .t
o
vaan proces odigrao se u ovo doba na
jezika: Slaveni su uspjeli sV'Oj jezik dominantnim, to se vidi po naj
dijelu toponomastike i po kasnijem razvoju
Jedina poznata naselja ovoga doba su stanita, zapravo sklonita, na
ruevinama monumentalnih doba (Mogorjelo, Ta
Breza). Tek u najll1:Ovtije vnijeme ide;rut\ilf1iai:rarn !:ID i ostaci zeffilLlnrica i
zgrada u suhozidu.
ll
Tragovi Slavena kcmstatiranisu i na grads-kim naseljima
pra11!i,stonijskih Ilira. kompaktnija naselja nam nisu poznata ; vjerojatnu
Ih nije ni bilo, jer su male rodovske zajednice ivjele u malim i ratrkanim
naseljima.
12
Treba na kraju napomenuti da izdva}anja ovog perioda od 200
godina ima uslovni i privremeni karakter. Njegove su okvirne granice dodue
jasne, ali istraivanja vjerojatno i detaljnije kulturno i
vremensko difereneiranje unutar ovih okvira.
U drugim krajev:ma slavenskog svijeta ovo razdoblje se dijeli po tra
janju prvog i drugog avarskog kagana ta, stupnjevima razvoja slavenske ke
ramike i sl.
utjecaja
(IX vijek)
Ovaj period je ogramcen, s jedne strane, propasc.u avarske drave i
proirenjem vlasti u Panoniji i na zapadnom Balkanu samim krajem
VIII v;ieka, a s di';1gc strane, prestank'-m, utjecaja koncem IX sto
po1avom u Panoniji (896. g.) .i prv:iun pouzdanim vijestima o
zajednicama na Bosne i Hercegovine X
vijeka
I
:
J
B Osnovi za ovakav <wis unutra-nje situacije daju prva po,glavlja
Kronike Popa Dukljani.na, vijesti drugih pisaca, analogije sa drutvenim
kod drugih slavenskih naroda i na temeiju kasnijih, bolje
poznatih dogadaja.
9 Literatura o pokrtavanju Junih Slavena vrlo je obimna i dovoljno poznata.
10 Vidi napomene u biljekama 3 i 4.
O jedin;stvu slavenske kulture u ranom srednjem vLjlk'll govori i da
je jedan N i d e r l e moga'O naa:>isat'i svoje "Starosla-venSkestaroitnosti ili da se
danas na arheolokim katedrama materijai!Tla kultura Slavena kao jedinstven
predmet. O toj jedinstvenosti govori i J. K o r {) e c u svome <poznatom Uvodu
v materijalno kultura SlovanDv v zgodnjem srednjem veku (str. 180).
11 Vjerojatno i neke od tzv. bazilika Bos-ne i Hercegovine fun.kci
oniraju jo i tokom VII i VIII vijeka.
12 Vidi dr l. e r e m o n i ik u ovom broju Gla'snika.
13 kod Viegrada na Drini, o kojima govori i 6tirani dr 1.

PERIODI U KULTURNOJ HISTORIJI BiH
203
odnose u ovom dijelu Evrope, kroz IX vijek, ka-rak
teri2liraju uglavnom borbe bizantskog i carstva, su se
interesne sfere dodirivale upravo na naem

Ipak, po dosad
poznatoj utjecaj bio je dominantan na dijelu dananje
Bosne i Hercegovine, tako da je dao snaan i kulturnom ivotu,
pa se opravdano moe govoriti o kulturnom krugu i perioou u
k,ulturnoj historiji ovih krajeva.1
5
je da se tokom IX vijeka
organizi.rala i osamostahla hrvatska drava, koja je u pe
riodu VTila snaan kulturni utjecaj na cijelo ovo

najaktiv
nija oblast ovoga perioda je TrebinjeP
Za drutveno-ekonomske odnose su prve poj,ave feuda
lizma, koji je, kako izgleda, ovamo. dolazio pre'k:o Franaka.1
8
U ovom periodu od jednog odigrale su se i naj-intenz'ivnije i
zavrne faze u procesu pokrtavanja slavenskog stanovnitva na Bo
sne i Hercegovine. Krajem IX vijeka likvidirani su posljednji ostaci
ske slavenske religije (ko.d Neretljana).l9
je da je carstvo, zapravo karolinka renesansa, izvr
.ila snaan kulturni utjecaj na dio naega po lokaciji
nalazita arheolokih spomenika, ovaj utjecaj je dolamo uglavnom preko Pri..
morja.
20
Ipak treba naglasiti da neki arheoloki nalazi nose ka-rakteristike dal
matinsko-hrvatske kulturne grupe i da se u tome ogledaju, s jedne stmne,
veze sa susjednim slavenskim kulturnim grupama, a s druge strane, posredni
utjecaji Bizanta.
21
Razumij e se, do mnog.ih sfera narodnog ivota ovi utjecaji
sa strane nisu dopirali, pa se stara slavenska batina i dalje razvijaJa, a
14 Posebno ukazujem da i dr J. K o v a e v i o Travunlji, Zahum
Iju i Podgor.ju kao sastaVlI1im dijelovima du'kljanske drave, i'zdvaja IX vijek kao
poseban .period (Istorija Crne Gore, Titograd 1967, 347-380).
Prestana'k utjecaja kraj v,ladavine panonS'ko-hrvatskog kne
za i vazala Bra-sl ava, odmah Lza 896. g. (S i i Pregled povijesti hrvat
skog naroda, 92).
Vijesti Konstantma Porfirogeoneta o 'l'ravuni.ji i Zahumiju odnose se na prvu
polovinu X vijeka. Posebno je snaJI1a zahumSki .kInez Mihajlo, vladanje
pada u sam X vijeka,
15 S i i Pregled povijesti hrwatSlkog naroda, Zagreb 1962, 85-106; K. J i
r e e k, Istorija Srba I, Beograd 1952, 105-120.
[6 Vidi o tome napomenu pod brojem 21.
[7 O tome mti vie govora prilikom izlaganja o periodu kul turne
povijesti. S i i kae za kneza Branimira da je on pravi :)sniva<: hrvatske
nezavisnosti (O, c. 113).
18 Vidi o tome i izlaganje J, K o va e v i a u Ist oriji Crne Gore, 363-:367,
,. Treba imati u vidu da je carstvo, od vremena Karla Velikog, kla
zemlja feudalizma, Nalazi luksuzne viteke opreme na teritoriju Bo;;ne i Her
cegovi ne jasno govore o postojanju otrije diferencijacije u ovo doba. Vjerojatno
se i vijest Popa Dukljanina o pobuni koju su digli ma,gnates Bos nae protiv kralj3
Pribislava, odnosi na vlastelu feudalnog tipa (S i i Ljetopis Popa Dukljanina.
Beograd-Zagreb 1928, 312),
20 Kratak ali jezgrov it resume dosadanjih istraivanja o procesu po'krtavanja
naih krajeva donosi J. K o v a e v i U svojoj, citiranoj, Istoriji Cme Gore,
.352-359.
2) Nalazita arheolO' kih predmeta kulturnog kruga su: Cr veni Gr m
kod Lju.bukcg, Gradac kod Posuja, Hatelji kod JunuZQvci kod Bosansl;:e
Gradike, Mogorjelo kod ked Mo tara, Prijedor, na
Glasincu, kod Bugoj na (N. M i l e t i GZM-Arheologija 1963, 156-16l )
U novije vrijeme naden je tipa u jednom grabu u Mostaru, a mamuze
- u Gomj enici kod Prijedora,
O utjecaju govore i stilske osobi ne neki h crkvenih u prio
balnim krajevima Zahuml ja 1 Tr vuni je (Olj e, Sus tj epan kod Hel'Ceg-Novog, Ston,
Peljeac),
PAVAO
204
i obnavljala uskim kontaktiranjem sa starom domovinom i sa
ostalim slavenskim svijetom.
22
Ni iz ovoga perioda nema pisanih spomenika sa naega Ipak,
s obzirom na intenzivan proces kristijanizacije, mora se pretpostavI t i relativno
iroka latinska pismenost, a krajem perioda moe se i sa prvi m
ma slavenske pismenosti.
23
Naselja IX vijeka potpuno su nam nepoznata: o. njima ne znamo ni
toliko o naseljima prethodnog perioda.
24
Prvi rezultati dastitog stvaralatva
(900-1150. g.)
period kulturne povijesti traje nesrazmjerno dugo: od X
do polovine XII vijeka, dakle punih 250 godina. Pri danan j em pozn avanju
ovoga doba nije izvriti neku uu podjelu, to n da t o
biti l u doglednoj O donjoj granici ovoga razdoblja je
govoreno prilikom prethodnog perioda. Gornju grameu -
tak velikog kulturnog poleta perioda polovinom XII puna
ai1i'rmao'i ja srednjo\T<jeko\T<ne bosanske drave, snana reakl V1izacija
Huma - pojava prvog po imenu poznatog bana, prva pozn ata i
vana pisana i pr ava, nastala na Bosne i Hercegovine. Razumije se,
ovi predstavljaju formalno stvarni novoga
perioda kulturni polet koji se javlja u drugoj polovi ci x n
Kroz ovaj d.rug1i. period nai \<'rajeV'i ulaze u in t e-resant nu sfea'u bi
zantskog carstva, a krajem pe<r'ioda naglo utjecaj uga r< ko-hrvatske drave.
Ipak, t.reba naglasiti da direktni l kulturni angaman Bizanta u Bosni
nikada nije bio intenzivan. Za unutarnje prili ke
je da dravne organ<izacije Duklje, Rake i Hrvatske povremeno pro
iruju vrhovnu vlast i nad pojedinim dijelovima ovoga ali . e i autar
zajednice uporno odravaju i, bar povremeno,
dobivaju sve bitne atribute drave.
Drutveni odnosi su nam i u ovo vrijeme nedovoljno poznati . Ipak se
moe zapaziti, kako se rodovski odnosi jo uvijek odravaju, all i kako
feudalizam polagano i nezadrivo napreduje.
2
,;
U samom ovoga razdoblja je, a negdje . r edi lOm perio
da i dovrena, organizacija redovne crkvene hijerarhije sa t rebinjs kom, hum
skom i bosanskom biskupijom.26
Zanimljivo je da u ovo vrijeme svi kultu.rni upli vi na
Bosne i Hercegovine dolaze iz srodnoga slavenskog sVijeta: iz P an oni je (bjelo
brdska kultma), iz Makedonije i SrbI je (glagoljica i iz Hrvatske (stil
dalmatinsko-hrvatske kulturne grupe i preromanika).
2" I u nakitu i u kamenoj plastici pO ' loje elementi bizant-5 og porijeklll .
2" Bliske veze sa starom postojbinom se u ma tet-ljaj u. a
pisani iz vori govore o nekrteni m pojedinih vladara.
24 Poznati su na tpisi IX vijeka iz Stona, LOlPuda, Janjine na Pelje-k u. dakle ;z
krajeva koji su tl to vri jeme pripadali Zahumlju (K o v a e v i o. c. 370), Moda
iz IX vijeka i natpis iz R<lIpovina kod Livna?
26 Konstanti n Porfirogenet polovinom X vijeka spominje broj utvrdenih i
naseljenih gradova na dananje Bosne i Hercegovine, prt>teno u Trebin.;u
i Humskoj zemlji. Moe se pretpostavljati da je bar jedan dio ovih gradova pos tojao
vec u IX vijeku.
2G I samo formiranje dravnih organizacija govori o klasnom raslojavanju,
koje u ovo doba moe voditi samo u pravcu feudalizma. Iz pisanih izvora zna se
za mocne vladarske rodove u Trebinju i Humu, isto kao i za ), bosanske veli kae
(magnates Bosnae).
PERIODI U KULTURNOJ HISTORIJI BiH
205
Paralelno s afirmacijom i organizacijom crkvene hijerarhije
iri se i pismenost. Uz stariju latinsku pismenost brzo se iri i glagoljica, a
- - mrilica. spomenici su rijetki, aH se njima ipak mogu
dokumenhrati sve tri vrste pisma:
21
nakit koji redovno odraava duh vremena, pokazuje
dva stila, odnosno grupe. RelatiV'l1.o bogati nalazi nakita LZ nekropola
toga doba pokazuju da u sjevernim dijelovima Bosne dominira tzv. bjelobrdska
kultura, dok u ostalim krajevima Bosne i u Hercegov;ni arheolok.i ma
terijal stilski i Lpoloki pripada dalmatinsko-hrvatskoj kulturnoj
Ostaci kamene plastike, koji su samo u zapadnDj Bosni (na Li
vanjskom i polju) stilski pripadaju predromanici, i to njezinoj
dalmatinskoj varijanti. Srodna im je i plastika iz Stona i Kuta kod Herceg
Novog.
Naselja, fortifikacije i arhitektura ovoga perioda potpuno su nam
nepoznati. Tek u najnovije vrijeme su tragovi naselja tipa gradi ta,
koji, jo nisu ispitani.
29
ovoga perioda lei u tome, to je slavensko stanovnitvo, na te
melju staroslavenskog nasljedstva i primljenih utjecaja, prvi puta pokazalo i
vlastito, originalno kultu'rno stvaralatvo. Osim toga, treba naglasiti da su u
ovo doba stvoreni osnovni preduvjeti za veliki kulturni polet raz
doblja.
kulturnog poleta
(1150--1250. g-.)
Polovina XII vijeka nije presudnim doga
koji bi jasno dva perioda kulturne povijesti. Ipak, niz
pojava ukazuje na to da se upravo oko 1150. g. na Bosne i Hercego
vine odigrao vaan skok" u kulturnom (i razvoju. Upravo te
godine stupaju na pOZ0rnicu ban u Bosni i knez Desa u Humu;
Za oha ova vladara vezani su i pismeni dokumenti koji su nastali u njihovim
kancelar.ijama. Odmah iza njih dolaze ban Kufin i knez Miroslav koji po irini
i intenzitetu kulturne djelatnosti spadaju u najsnanije figure nae povijesti.
U drugoj polovini XlI vijeka nastaju na teritoriji Bosne i Hercegovine takva
kapitalna djela kao to je kneza Miroslava i povelja Kuhna bana,
a zatim grupa sadrajnih epigrafskih spomenika iz Trebinja, Huma i Bosne.
Stoga je sasvim opravdano polovinu XII vijeka uzeti kao granicu perioda u
kulturnoj historij.i.
Kraj razdoblja je nestankom sa pozornice bana Nino
slava u Bosni i kneza Andrije u Hwnu. Tim je kraj jednog sjajnog
peri'oda, a istovremeno i du.gotrajne depresije u kulturnom ivotu
naih krajeva.
27 Humski biskup je na s.plitskom saboru 925. g., a trebinjska i
bosanska bi skupija prVi puta se spomi.nju 1.022. g.
28 se smatra da je, glagoljicom pisano Marij ansko iz X
vijeka, nastalo negdje u Bosni. Natpis na je jedini do danas poznati
spomenik pisma ovog peniJoda, treba imarti na umu da je brojnim ,spo
menicima perioda morao prethoditi dugotrajni razvojni put.
Moe se tvrditi da su na danunje Bosne i Hercegovine, u ovome
razdoblju, nastala i najs ta'rija djela jui noslavenske knjievnosti - ljetopis
l tzv. Methodi os. Latinski spomenici su: natpisi iz Stona i nekoliko pravnih spisa
iz kancelari.ia humskih, trebinjskih i konavoskih vladara i velikaa.
29 Tako su nalazi dalmatinsko-hrvats.ke kulturne grupe konstatirani na 26 loka
liteta i'rom Bosne i Hercegovine. Nalazita bjel()brdske kulture znatno SL!
malobrojnija - svega 10 - i mahom su koncentrirana u predjelima sjeverne Bosne
lN. M i l e t GZM - Arheologija 1963, 161-167).
PAVAO ANDELIC
206
Konstelaciju glavnih snaga politike u samom raz
doblja karakterizira sukob Bizanta i Ugarsko-Hrvats'ke, koji se snano
osjetio i na Bosne i Hercegovine. Sve ostalo vrijeme ovog perioda
ispunjeno je upornim nastojanjem Ugarsko-Hrvatske da svoju vlast proir:
i na teritoriju Bosne i Huma. Velilki za nae krajeve ima
srpske drave pod Nemanjom i njegovim prvim tim vie
to su nekadanja trebinjs-ka oblast i dio Huma, kroz to vrijeme, stvarno
ili nominalno ulazili u sastav srpske drave.
30
Na planu unutranje politike Bosna se afirm.!i.ra ka'O samostalna
drava, a Humska zemlja, vrhovnu vlast srpsk<ih vlada'ra, proi.ivljava
posljednje svoje dravnosti. dio razdoblja ispunjen je aktiv
snanih i kao to su banovi: Kulin i Ninoslav u
Bosni, a knezovi: Miroslav, Petar i Andrija u Hrumu.:
ll
Feudalni poredak je u ovo doba zauzeo pozicije u dru
tveno-ekonomskom ivotu zemlje. Dravn,i stanci Bosne i Huma imaju
sve osobine feudalnih dravnih sabora, a pisani izvori dozvoljavaju da se po
blie identificiraju i neka veLika vlastelinstva toga doha.
32
U ovom razdoblju prvi puta dolaze do izraza i posljedice orkve
n'Og I'aSIoola i zarpadne c,nkve, a komtiJtlUlilfail1'je srpske p<ravo
slavne crkve imalo je snanog odraza i na dananje Bosne i Herce
govine. B1skupi zapadno.g obreda iz Huma, Trebinja i Bosne naputaju svoja
sjedita. Osniva se pravoslavna humska episkopija u Stonu, a jo vaniji doga
u domenu religioznog ivota predstavlja konstituiranje samostalne bo
33
sanske crkve.
U zapadnoj Evropi to je vrijeme punog rascvata tzv. renesanse XI i XII
vijeka: raznovrsna kulturna, ideoloka i ekonomska kretanja izazvana su kri
arskim ratoVli.ma; stil doao je do svoje kulminacije. LT
neposrednom susjedstvu Bosne i Hercegov.ine razvijaju se snana kulturna i
arita u Srbiji i u primorskim gradovi ma: Zadru,
Splitu, Dubrovniku i Kotof'U, a ova kulturna klima snano se odraava
i na Bosne i Hercegovine.
Sva tri pisma dolaze do punijeg iaaaja, ali je ipak konstatJi.rati
da zauZJima dominantan poloaj i da u ovo doba popr ima
bosanske osobine. Latinsko pismo (i jezik) zadrava se samo u
v.iim krugovima zapadne crkve i na vladarskim dV'Orovima . Glagolj ica je za
stupljena u neto manjem obimu, ali dijelovi dve.ju kodeksa pokazuju
da je ovo pismo na bosanskom tlu dobilo neke posebne karakteristike (tzv.
poluobla glagoljica) . Pismenost je ula u sve glavne tokove javnoga
ivota. Osim skriptorija za prepisivanje crkvenih knjiga, u ovo doba rade i
30 je da pisani izvori spominju izvjestan broj naseljenih gradova
u Travuniji, Z3humlju, pa i u Bosni. I!Pa.k, sve do danas nijedan od tih gradovQ.
anheolo'ki nije pouzdano identificiran.
31 Treba se samo podsjetiti na ratovanje cara Emaf!1uela Komnena u Bosni
na dugotrajne borbe Bizanta i Ugarske, u kojima su i bosanski banovi:
angairanje ugarS<ko-hrvatskih vladara u Bosni nakon smrti Kulina bana
i povezano je sa novim reli.gioZll1im strujanjima, koja se kristaliziratl il
samostalnu bosansku crkvu. Djelatnost u Trebinju i Humu dovoljno je
poznata.
32 Usprkos fo rmalnog pri2lnavanja suvereniteta ugarskO-hrvatske, odnosno srp
ske drave, Kulif!1 i Ninoslav u BOSl!1i, a Miroslav, Petar i Andrija u Humu, ponaaju
se kao samostalni vladari, a u unutranjem i kulturnom ivotu
dominiraju elementi.
:i.1 Do detalja su p<XlJIl81ta v.elriJka vJaSltellimistva pu-a,voslavne hlumske 1PliJsdroipije
u Stonu i biskupije u Bosni, dok iz povelja bana Ninoslava i kneza Andrije
saznajemo za imena velikog broja feudalaea.
PERIODI U KULTURNOJ HISTORIJI BiH
207
kanceianje na bosanskom i humskom dvoru, a natpisi na crkvama i nadgrob
nim spomenicima pojavljuju se u rels.tivno velikom broju.
U crkvenim knjigama, koje su prvotno pisane na jeziku
(na makedonskih Slavena), provodi se tzv. redakcija
a pIsani spornemcI iz Bosne i Hercegovine najstariji su dokumenti te redakdje
i najvaniji izvori za upoznavanje prve etape u razvoju sI'pskohrvatskog je
zLka.:
14
Umjetnost ovoga razdoblja imponira, b.ko svojom irinom, tako i kvali
tetima. Kamena plastika, zlatarski proizvodj l minijaturno slikarstvo su
zamjernom zlatarskom vjetinom, a neka djela predstavljaju vrhunske domete
svoga vremena.
35
Javljaju se i plrva imena umjetnika, pisara i kulturrnh radnika
U stilskom pogledu jo uvijek su snane tradicije predromanskog stila
u kamenoj plastici i minijaturi, dok se u narodnom nak>i.tu i dalje zapaaju
osobine dalmatinsko-hrvatske kulturne grupe. Ipak se moe kon
statIravi da romanika zauvima dominantan poloaj u ovoj umjetnosti.
KolikQ god to izgleda i ni iz ovoga perioda visokog
kulturnog dometa dosada arheoloki nije pouzdano identifidrano nJi. jedno na
selje niti fortifikacija.
uzevi , ovo relativno kratko razdoblje od jednog po
intenzitetu, iI1ini i kvalitetima kulturnog ivota spada u najsj-ajnije periode
kulturne povijesti na naem tlu.
70-godinja kulturna depresija
(1250-1322. g.)
prilike ovoga razdoblj,a sve su u znaku snanih i dJl.Lgotrajnih
intervencija, kojima susjedne drave nastoje da nametnu svoju neposrednu
vlast Bosni i Humu. U te su intervencije dolazile direktno iz
34 Pravoslavnu humsku epi'skapi'ju u Stonu osnovao je sv. Sava 1219. godine.
Biskup zapadnog oIbreda ni3Jpustio je 'l1rebinje i naselio se na otok Mrkanj kod Du
brovniika. Humski biskurp za.pa'dnog obreda i:llbjegao je iz Stona kr3Jjem XII v., a bo
sanski biskup .preselio je svoje sjedite u Dafkovo. Bosanska crkva XIII
vijeka izlazi iz anonimnosti i u:bl'ZO postaje jedan od najva.,nijih faktora kulturnog
i ivota u zemlji.
35 humskog kineza Miroslava iz druge polovine XUI vijeka najsta
riji je st"pskohrvatske redakcije stroslavenskog jezika; pLsmo
ovdje ima oSolbine koje ga svrstavaju u tzv. zapadnu varijantu koja se
kasnije razviti u bosansku ili Iz prve polovine XIII vijeka su i
dijelovi jednog koji je nastao negdje u Bosni (tzv.
-Giljferdingovi odlomci).
Povelja Kulina bana iz 1189. g. prvi je ugovor .pisan narodnim
jezikom u Evropi. Iz kancelarije bosanskih banova i hum-skih knezova
vano je jo 5 .povelja, a epigrafska toga perioda predstavlja bogat izvor za
povijesti, jezika i pisma (to su: 4 treb1njska epitafa, Blagajska
natpisi sa crkava Kulina bana u kod Vi.solkog i velikog sudije Gradie
u Podbreju kod Zenice, epitaf veLLkog kaznaca Nespine iz kod Visokog.)
Ostaci dvaju crkvenih lekcionara (lav. i odlomak), uz
neke druge, svjedoci su glagoljske pismenosti u Bosni i Hercegovini.
36 Ovome vremenu pripada ragkona kamena plas tika i.z crkava u Zavali j
a iz pisani.h izvora poznata je obimna graditeljska djela tnos t u Bosni i
Humu. Od zlatarskih proizv-oda treba spomenuti poznati zapO'l1 Petra Humskog, le
bana Ninoslava i knezova Miroslava i Andrije. Minijature Miroslavova evan
u kojima je romanika kombinirana sa elementima staroslavenskih ornamen
talnih sistema, predstavlja jedno od najvrijednijih djela svoje vrste_ i
svoga vremena.
PAVAO
208
ugarske, '" kaslllje - iz Srbije l Hrvatske. Domace snage su potisnute
dezorgalll zir ane.:
17
DrCl tvene odnose, zbog pomanjkanja izvora, ne moemo izbli e posma
trati, ali u svakom biti daleko od istine ako se ka da je u to
doba feudalizam u punom procvatu. Vjerske pnlike karakterizir a postepena
afirmacija samostalne bosanske crkve i dezorganizacija redovite crkvene hije
rarhije druglih dviju crkava - i pravoslavne.
Teke prilike i vjerske trzavice oaito nisu pogodovale razvoju
kulturnog ivota, pa se zbog toga ne mogu zapaziti ni bilo kak e reakcije na
ira kulturna strujanja toga doba u ostaloj Evropi .
Iz perieda nije ni jedan jedini spomenik pisan narod
nim jezikom. Jedini pisani dokument toga doba, koji je, vjerojatno, n ustao u
Bosni je latinska povelja bana Prijezde I, izdata knezu Stjepanu
Blagaj skom 1287. godine. Ni jedan predmet, ni jedna
ili bilo kakav drugi objekat materijalne kulture toga doba nije prodro do nas.
Jedinu iznimku bi novci i Pavla i Mladena kada bi se
moglo dokazati da su nastali u Bosni. Ovakvo kulturno mrtvilo
i onda kada se 'imaju u vidu teke ekonomske i vjer ske prilike.
Kraj ovoga penoda kulturnog mrtvila sami vlade
Stjepana (1322. g.)
Postepeno obnavljanje kulturnog ivota
(1322-]377. g.)
Banovanje Stjepana II i Tvrtka ispunjeno je sistematskim
uspjenim - nastojanjem na konsolidaciji i teritoI1ijalnom proirenju
bosanske drave. Povremene intervencije susjednih velikih sila i unutarnje
razmirice nisu bile ni snane ni dugotrajne da bi mogle omesti ovaj
razvoj.38
DTutveno nosi osnovni feudalizma, ali se javljaju
u neto broju i - mahom trgovci i zanatlije - kao predstavnic.i
nove klase. Za vjerske prilike je nesmetani razvoj b-osanske
crkve, ali i nova ofanziva katolicizma kOJi ovog puta predvode franjevci .
39
Za
redovitu hijerarhiju pravoslavne crkve moglo bi se da u ovo doba doiv
ljava izvjesnu jer o njezino] aktivnosti nema spomena u histo
rijskim izvorima.
U zapadnoj Evropi toga doba na i kultur nom planu
dominira gotika u svome punom zamahu. Kulturna arita koja vre neposred
40
ni uticaj na Bosnu su: Primorje i Srednja Evropa.
3' Sama da se, t ako reCi , odjedanput pojavlj uje velik broj imena
kulturn' h radnika pokazu j e da je u tadanjem drutvu njihov rad bio i ci jenjen.
Dij aci: Gligo r ije, Var ameleon. Radoje, Desoje i klesari nabpisa : Ba rj a iz Trebinja i
jz Zenice prvi sn po imenu pozna ti kulturni radnici n a naem pod

38 Poslij e k neza Andrije u Humu vie got ovo i nema autonomne pOliU-'ke
U Bosni se nekako od rava dinas tij a sa banovima Prijezdom I, Prijezdom II
: Stjepanom Kotromanom, ali je njihova st varna vl ast vrlo P jed'i nim
obl asfma Bosne i Hercegovin e u t o doba povremeno vladaju
banovi, s rpski eks-kralj Draguti n, hr vatsk,j bano.vi s rpska kra l,ievii i dr.
39 vjetin a ba a S tj epan a i bana Tvr tka uspj el a j e anlliil'at l sve
posljedice voj nih pohoda cara Duan a i Lj u devita Velikog. U ovo doba ni - u labiljc
eni n ikakvi progon i a f unkcione r i bosanske cr kve uivaj u veli ki d ru
veni ugled.
40 Godine 1339. sni va bosanska vl ka ri] a, a odmah zati m 'i
. t ani u Visokom. Kr aljevoj Fojnici; Lavi. Bosanski bi5kup se pr ivremeno
iz Dakova u Bosnu, 3 obnavlja se i nekadanj a ma karska biskupij a.
PERIODI U KULTURNOJ HISTORIJI BiH
209
Glavni nos,ioci pismenosti su: velika i dobro organiz,irana kan
celarija banskog dvora, te manje kancelarije oblasnih gospodara i
U bosanskoj crkv,i se njeguje pisarska djelatnost, a neki
kodeksi ovoga v,remena vjerojatno su nastali u posebno organ;iziranim skripto
rJjima
41
Epigrafski spomenici relativno su rijetki i od feudalaca visokog
ranga.
42
Spomenici glagoljskog pisma nisu blie poznati, ali se mora pretpo
staviti da ovo pismo u Bosni nije bilo sasvim nepoznato: glagoljski zapisi ne>
nek,im kodeksima, prep;sivanje kodeksa sa glagoljskih predJ.oaka l
pisanje takv.ih kodeksa u periodu, pokazuju da se glagoljica, bar u
zapadnijim dijelovima Bosne, ispreplitala sa
Latinski kancelari na bosanskom dvoru, a dobr,im dijelom i
reda, uz ostale funkcionere zapadne crkve, poznavali su latinski
jezik i pismo, pa su se, prema potrebi, njime i sludi.
Umjetnost ovoga perioda ostavila je mahl broj spomenika. Pisani izvori
govore o djelovanju pa i majstora u Bosni, to prak
da suvremena gotJ.ka tim putevima dopire i u Bosnu. Medutim,
taj uticaj danas se moe provjeriti samo na broju spo
menika (na pr. novac, neke crkve). Na I1'linija,t,urnog slikar
stva, a vjeroj aJtno i u i'mj djelartm:oSlIli, domirnall1<tam je u ovo
doba bosanski stil, koji je nastao sintezom prastarog slavenskog
nasljedstva te neto bizantskih i jo utjecaja.
Pr edmeti materijalne kulture zadravaju stare forme,
ali se zapaaju i utjecajQ suvremenih evropskih kre>tanja
4
:
J
Vanu karakteristiku ovoga perioda predstavlja podizanje velikog broja
gradova. Ove, prvotno vojne ubrzo postaju i
centri svoje okoline, a za tim i jezgra oko koj/ih se formiraju nove vrste naselj a
- gradovi i varoi. Sama varoka naselja i na nekim druglm
mjestima, kao to su rudnici, vanijih puteva, prelazi .i


Kraljevski period kulturne povijesti
(1377- 1463. g.)
Osam i po decenija kraljevske vlasti u Bosni pokazali su i u domenu kul
turnog ivota takav intenZJitet, irinu i kvalitet da je, u datim relacijama, pot
puno opravdan i naziv kraljevski u najpozitivnijem Upravo
proglaenje Tvrtkovo za kralja (1377. godine) i svojevrsnu kulturnu
revoluciju: reforma kancelarije, angairanje kolovanih kancelara iz Srb-ije,
Izrada akt.ivnost, reforma upravnvg sistema itd. ,
dolaze kao direktne posljedice proglaavanja za kralja. S druge strane, pad
41 Tako iz Dubrovnika dolaze u Bosnu: graditelji koji zidaju gradove
! crkve, zlatari koji , osim naikita, i kalupe za i novac. Mnogi
iz Bosne i Hercegovine zanate u Primorju.
Utjecaje iz srednje Evrope donosili su saski rudari , trgovci i franjevci, zatim
uski kontakiti sa Ugarskom. RezuUaJti oVlih srednjoevropsldh utjecaja
se u organizacijj gTadskih i varokih naselja, s1ii'lJU brojnih bUirgova, gradnje
crktava itd.
42 U prvoj polovini XIV vijeka nastali su krasni iluminirani ruko.pisi: Evan
Divoa i tzv. Mostarsko (ili Manojla Grka).
43 Za-pis Desina na Kulina bana, epitafi Vladislava
iz Vranjeva sela kod Neuma, iz kod Uloga na Neretvi, natpis
Mastarna iz Drenice kod Mostara i to je sve.
44 Tako npr., u i dalje je najbrojnije zastupljen stari
sla venski lonac, se oblik i faktura gotovo nisu nimalo irzmijenili od X vijek3.
S druge strane, za neke forme staklo, brokatnu tkaninu i oruje
moe se na prvi pogled konstatirati da iz Italije ili negdje iz srednje
Evrope.
14 - Glasn!ik Zemaljskog muzeja - Arheologija
210
PAVAO
Bosne pod Turke 1463. godiNe i prekid glavnih tokova srednjo
vjekovne kulture u Bosni.
Ako analiziramo kulturne i prilike ovoga vremena
prema pokazateljima koje smo pratili u ranijim per:iocLima, onda stanje izgleda
ovako:
Na Bosnu vre snaan i dugotrajan pritisak dvije velike sile: ugarsko
-Hrvatska, koja za duge vlade kralja (i kasnije cara) Sigismunda uporno na
stoji Bosni nametnuti svoju vlast, i 'Durska, koja se lU to doba neza
d'rivom snagom ini na Balkanu.
Unutranje prilike karakter.izil'a: podjela drave na vie oblasti
(zemalja) koje ive gotovo samostalnim ivotom, starog
upskog sistema i dravne vlasti u odnosu na staru feudalnu
i komunalnu autarhiju. S druge strane, za ovaj period su dina
borbe oko kraljevskog prijestola i velikakih porodica
koje gospodare pojedinim oblastima.
Drutveno-ekonomski odnosi ovoga perioda jo uvijek nose feuda
lizma, ali se, ubrzanim razvojem privrede i stvaranjem velikog broja
gradskih i varokih naselja, S'tvara stale, koj.i postaje vaan
ekonomski i kulturni faktor u zemlj1.
45
Religija je i dalje osnovna ideoloka preokupacija drutva. Sve tri crkve
ne organizacije - i bosanska, i i pravoslavna crkva - djeluju u
okvirima bosanske drave, bez velik,ih sukoba i trvenja. Ipak,
organizaciju predstavljaju franjevci, koj,i u to doba
osnivaju veliki broj samostana i podiu brojne crkve.
Gotika je jo uvijek stil u zapadnoj i srednjoj
Evropi. U neposrednom susjedstvu Bosne takoder dominira gotika u svojim
primorskim i srednjovjekovnim varijantama, a na istoku, u srpskoj despoto
vini, cvjeta tzv. moravska kola. U kultuTl10m ivotu Bosne osje
se svi utjecajliovtih Slli'!jednih amita kultJuI1Iliog i illvolta.
ln
Pismenost doivljava iroku ekspanziju: osim kraljevske, u Bosni radi
jo 5 kancelarija sa kolovanim pisarima; iz i crkvenih skriptor.ija do
danas je desetak kodeksa - mahom prijepisa crkvenih knjiga; na
je bogata epi.grafska sa vie od 200 natpisa. Daleko
najvanije pismo je cir.ilica (bosanska), ali se u zapadnim krajevima njeguje i
glagoljica. Dijaci-pisari pojavljuju se u velikom broju, i to kao profesi{)na!ci.
Kraljevski dvor ima i stalnog latinskog kancelara, a latiru;ku pismenost njeguju
i franjevci . bosanskih pravnih i spomenika je
izvor za upoznavanje ivog narodnog govora toga vremena.
djela su, u sa prethodnim periodima, neuporedivo
brojnija i raznovrsnija. Tako se kamenom plastikom ukraavaju: crkve, koje
u vel,ikom broju po novim varokim naseljima,47 dvorovi vladara
48
i
45 Iz pisanih izvora zna se za obimnu djelatnost bana Stjepana na podizanju
gradova. ostaloga, cm je izgradio Babovac u Bosne,
podi,gao dvorove u Babovcu i Sutjesci. Zna se da je pozivao i graditelje
za 'izgradnju u Humu.
46 Osnovne karakteristike politWkog i drutveno-ekonomskog ivota ovo-ga vre
mena dobro su izloene u Istoriji srednjovekovne bosanske drave,
Beograd 1964.
47 i dalmatinsku gotiku donose brojni umjetnici koji dolaze na
rad u Bosnu, kao i Bosanci koji zanate u Primorju. Najizrazitiji utjecaji srednjo
evropske gotike vide se na kamenoj plastiCj iz Jajca i nadgrobnoj sklupturi sa BJ
bovca. Uplivu moravske kole treba pripisati pojedine aI'hitektonske forme i ukrase
sa Bobovca i Travnika.
48 Najbogatije ukrase u kamenu imaju: grobna crkva bosanskih kraljeva na
Babovcu i crkva sv. Luke u Jajcu. Pisani izvori spominju rad umjetnika-klesara J
Srebrenici i na Vranduku.
PERIODI U KULTURNOJ HISTORIJI BiH
211
velikaa PD gradovima,49 a nadgrobni spomenici -

Proizvodi slikarske vjetine su brojne iluminacije crkvenih knjJga i treske u
pojedinim crkvama.
5J
Po ruda.rskim varoima radi izvanredno ve1ik broj zla
tara, koji nakit, novac, dekorativne dijelove i drugo.,2
Ako bismo htjeli dati stilske kara.kter,istJi.ke ove bujne umjetnosti, onda
bi se moglo otprilike ovo: neka djela ili motivi spadaju u
gotiliu; na Wliglim se zapaa,ju sanw utjecajli gortlilke; brojnli SIli mortJivi i
oblici koji s'tilski spadaju u romaniku ili u pojedine pravce srpskog
i bizantskog porijekla, a1i jo brojnija su djela koja se ne mogu svrstati ni u
kakav poznati stil, pa se smatraju preteno originalnim produktom
bosanske sredine.
Mi danas ne moemo sa utvrditi da 1i u osnovi ovoga brzog
kulturnog (i ekonomskog) razvoja stoji neka nova tehnologija ili novi drutveni
odnosi, ili oboje zajedno. Za sada je, vana i sama konstatacija da
je opisani kulturni procvat u istinu postojao.
Na koncu, kao pojavu, treba registrirati: podizanje velikog
broja gradova i nastajanja brojnih varok.ih naselja.
53
Propadanje srednjovjekovne kulture
(1463-1528. g.)
bosanske drave nije odjedanpUJt prekinut i sav kulturni ivot
na prostoru koji je ona nekada zauz.imala. ShkGvi1io glavni
tokovi su uistinu prekinuti, ali su pojedini ogranci jo V'iBe od pDla stoljeca
davali znakove ivota. Tako je srednjovjekovna kultura nastavila
ivot u Hercegovini -- do 1482. godine, zatim u i bano
vini - do 1512., odnosno 1528. godine. Ostale su i kulturne oaze u izvjesnom
broju samostana i pravoslavnih manastira. vlake za
jednice, koje su u prvim decenijama turske uprave imale donekle priviJegiran
poloaj zbog svcje vojne slube, su u izvjesnoj mjeri p.roduavale kul
turnu tradiciju. Osim toga, jedan dio kulturne djelatnosti u irem smislu pc,
stepena se uklapa u nove okvire i kvalitete koje je sa sobom donosila jedna
kulturna situacija.
Osnovni faktori koji, po pravilu, presudno na kulturni ivot,
izgledaju ovako:
U ovo vrijeme Bosna postaje vojniOk.i najak:tivnija pokrajina turskog
carstva, a borbe oko Jajca Evropu. je da takve prilike
nisu povoljne za Dila kakvu fol"1Tlu kulturnog ivota. U ovom periodu nestaje
samostalne Dosanske crkve, a jedina organizirana arita vjerskog ivota pra
"9 Arheoloka istraivanja pokazala su da je vladarski dvor na Bobovcu bio
bogato ukraen kamen'om plai.91Jiko.m. kamel!1e UJka-ase ianao je i dv()/J' u Kra
ljevoj Sutjesci.
50 PO iragmentarni.m nalazima na Blagaju kod Mostara i na gradu Travniku,
kao i po pisanim izvorima o gradu vidi se da su i gradske dosta
bile u'kraene kamenom plastikom.
51 Treba naglasiti da sve do ovoga perioda nema nijednog pouzdanog
datiranog koji bi na sebi imao ukrase. Prema tome, i sva umjetnost
spada u ovaj - i manjim dijelom - u peri()d kulturne
52 Od iluminiranih rukQpisa treba posebno istaknuti Nikoljsko Mle
zbornik, Hvalov rukopis i Hrvojev misal. Najvrednije freske ot-krivene Sil u
grobnoj crkvi na Bobovcu. Ovom periodu pripada i dobar dio fresaka iz Zavale, Do
i Dobruna.
53 O radu brojnih zlatara u Bosni u posljednje vrijeme mnogo je
pisala prof. dr Desanka i objavila obimnu izvornu o tome.
212
PAVAO ANDELlC
voslavnog i stanovniLva postaju manastiri, odnosno samostani. Do
bar dio stanovnitva prima islam.
Odjeci opbih kulturnih kretanja, posebno renesanse, koj a u to doba
cvjeta u zapadnoj Evropi, se i u Bosni (pismo, h
simboli, neki zlatarski proizvodi, gradevinska djelatnost i drugo).54
Pismenos t se jo neko vrijeme moe pratiti po kancelarijama Hercego
i u Humu, te po kratkim epitafima na broju nadgrobnih
spomenika.
Kao organizatori kulturnog i rada spominju se neki fra
samostani, pravoslavni manastiri i pojedine vlake starj m e koj e su
se bile uklopile u turski feudalni sistem. Kroz gotovo ovaj
p e riod dj eluju i brojni klesari koji po ljepoti i broju gotovo ne zaostaju
za prethodnim periodom.55
U susretu sa orijentalnom kulturom koju donose Turci, kuleurna batina
srednjovjekovne Bosne doivljava trostruku sudbinu. Ona jednim dij elom pro
pada i zaU\djek nestaje. Drugim dijelom se na selo i u ra z im vido
vima se petrificira, pa se moe susresti jo i danas. dijelom
o.na vri utjecaj na ortijenta1n:i import, pa u si:mbi ozji sa njime daje
nove kulturne kvalitete.
54 Iz same da se u ovome periodu po prvi puta spominje na desetine
gradova i naselja mora se da ih je najveCi dio i
nastao u ovo vrijeme.
&j Pismo sa nekim hercega Stjepana i njegovih sinova
je kap:itala, a grbovi na o .j,m dobiv ju renesansnu sti
lizaciju. U Bosn;.J dolaze pojedini predmeti u izrazilo renesansnom
StdllU iz Ka-aJ:jeve SUltdesike, brokatna m'iSna haJjlin1a iz Fojnice). U J ajcu se
pod utjecajem novih stilskih nazora izgraduje toranj uz crkvu v. Luke. istak
nutim humanistima svoga vremena nalaze se i bosanci - Juraj i Franciscus
Bossinensis.
56 Jo dvadesetih godi,na XV vijeka zlatari, drvorezbari i klesar'i
rade po samostanima u Foj nici i Srebrenici; se freske u crkva
ma oko Trebinja; jedan diJa sa najlJjep;,h nekro;poJ.a nastao je u ovo doba.
Moe se konstatirati da su wpravo vlake zajednice nosioci starih srednjovjekovnih
tradicija (lijepo ukraeni na njihovim nekropolama, pojedi-ne crkv 1 51.).
Cet ouvrage sera publie en entier en fran9ais dans les " W.[ssenschaflliche Mi lteilungen
des Bosnisch-herzegowjnischen Landesmuseums (Communications scient ifi qu d u Muse e natio
nal de la Bosnie et HenegovJne), Livre III. Tome A - Archeologie .
GLASNIK
ZEMALJSKOG MUZEJA BOSNE I HERCEGOVINE
U SARAJEVU
BULLETIN
DU MUSEE DE LA REPUBLI QUE SOCIALISTE
DE BOSNIE - HERZEGOVINE A SARAJEVO
ARHEOLOGIJA
ARCHEOLOGIE
NOVA SERIJA - SERIE NOUVELLE
SVESKA - TOME XXV - 1970.
Stampa.: NIP Sarajevo - 1970.
Za tampa.iju: Pet.ar Sker t