XXV

Lufta e Par botrore e vinte edhe njher shtjen e Shqipris si nj problem pr t'u zgjidhur. Zgjidhja kt radh mund t'ishte coptimi i saj ndrmjet Italis dhe fqinjvet ballkanike. E pam m sipr sesi Konferenca e Londrs pat pranuar njohjen e nj shteti shqiptar vetm sa pr t ndaluar prpjekjen me arm midis Austro-Hungaris dhe Rusis. Kufijt e shtetit t ri nuk u bazuan n'asnj kriter ethnik, historik ose gjeografiko-ekonomik, por u shnuan si nj kompromis artificial ndrmjet ktyre dy fuqive. Tani q Austro-Hungaria ndodhej n luft kundr Rusis dhe Aliatvet t Perndimit, dhe q Italia, n Maj 1915, mori ann e Aliatvet, u kuptua se, po t'a fitonin luftn kta t fundit, problemi i Shqipris mbetej pr t'u rregulluar ndrmjet Italis dhe fqinjvet ballkanik. Nga ana tjetr, e tr bota ishte mrzitur me shtjen shqiptare dhe me zhvillimet fatkeqe q patn marr punt e Shqipris prbrenda. Menjher pas shprthimit t Lufts botrore, krahinat e Shqipris, mbetur si nj mall i shkret, u bn plak pazarllqesh ndrmjet fuqivet t mdha, sepse secila prej tyre krkonte t trhiqte n'an t saj shtetet rreth e rrotull duke iu premtuar shprblime mb tokat shqiptare. Porsa Venizelloja u tregua se do t merrte ann e FrankoBritanikvet, kta ia njohn Greqis t drejtn e pushtimit ushtarak mbi Epirin. Por n qendr t pazarllqevet pr tokat shqiptare qndronte Italia. Duke mbetur disa muaj jasht lufts si asnjanse, kjo i vazhdoi pazarllqet me t dy palt ndrluftonjse, hem pr t par se ngaha mund t nxirte prfitim m shum, hem pr t pritur se nga do t'anonte balanca e forcavet. Austro-Hungaria ia njihte Italis Vlorn me rrethet, por krkesat e ksaj kundrejt aliates s vjetr u bn gjithmon m t mdha: donte Trentinin, Istrien etj., dhe heqjen e ndikimit austriak prej Shqiprie. Knaqja e ktyre krkesave ishte e vshtir pr perandorin AustroHungareze, sidomos q Shqipria kishte pr t nj rndsi strategjike t radhs s par n sigurimin e rrugvet detare

e toksore drejt Mesdheut. Kurse Anglia e Franca nuk kishin interesa t drejtprdrejta n Shqipri dhe mund t'i knaqnin dshirat e Italis, por iu duhej t mendonin edhe pr Serbin e Greqin, ndoshta edhe pr Bullgarin e cila s'kishte marr akoma qndrim deri athere. Rusia, n'an t saj, u prpoq t ringjallte aliancn e vjetr ballkanike pr t hedhur kundr Austro-Hungarezvet edhe Bullgarin e Greqin prkrah Serbis. N kt rast, dy fqinjt duhej t'i lshonin dika Bullgaris n Thrak e Maqedoni, ndrsa ato vet do t shprblehshin me Shqiprin. Mbasi mbreti Kostandin i Greqis anonte nga Perandorit qendrore, Gjermania i premtonte atij Shqiprin e jugs n rast se do t'iu shpallte luft fuqivet t' Entente-s. Si shihet, Shqipria ishte br nj plak n duart e fuqivet t mdha, pr t shprblyer me t aliatt e tyre m t vegjl. Kur Turqia iu shpalli luft fuqivet t' Entente-s, m 2 Nntor 1914, Anglia e Franca i shtuan prpjekjet pr t hedhur kundr saj Bullgarin dhe Greqin, duke menduar si shprblim pr kt t fundit, prve tokash n'ann turke, edhe Shqiprin e jugs. Ndrsa bhshin kto parashikime rreth coptimit t Shqipris, Italia, duke manevruar mjeshtrisht me t dy palt ndrluftonjse, si edhe me Greqin, e zuri Sazanin q m 30 Tetor l9l4. Austro-Hungaris dhe Gjermanis ua kishte krkuar m prpara plqimin, duke ua paraqitur kt veprim si nj mas t nevojshme pr mprojtjen e Vlors kundrejt Grekvet. Kurse me Grekt ishte n marrveshje pr kt pun qkur nisi t'iu lshonte pe n Shqiprin e jugs me Protokollin e Korfuzit. Nga mbarimi i Dhjetorit 1914, duke qn gjithmon asnjanse, Italia pushtoi edhe Vlorn. Kshtu q fuqit e Entente-s nuk mund t bnin tani plane pr coptimin e Shqipris pa marr pjes edhe Italia n bisedimet. Pas hyrjes s Turqis n luft dhe me zhvillimin e mtejshm t ngjarjevet, u bind edhe Rusia se tokat e Shqipris s'mund t ndahshin ndrmjet Ballkanikvet pa marr edhe Italia pjesn e saj; sidomos kur pritej q kjo t rreshtohej n'ann e Aliatvet, kundr Perandorivet qendrore. Vet Cari i Rusis, duke hapur nj hart gjeografike t Ballkanit, i tregoi Ambasadorit t

Francs n Petrograd, m 21 Nntor 1914, planin e tij mbi coptimin e Shqipris ndrmjet Italis dhe fqinjvet ballkanike. Pas disa muajsh, m 29 Mars 1915, ministri i Punve t Jashtme t'Italis, baroni Sonnino, i paraqiti kolegut t tij britanik, Edward Grey-t, nj memorandum q prmbante edhe planin italian pr coptimin e Shqipris. Mbasi, n vija t prgjithshme, plani i Italis afrohej me at t Rusis, Franca dhe Anglia nuk patn vshtirsi pr t'a pranuar. Bisedimet zgjatn disa jav, por m n fund marrveshja u arrit, dhe traktati i fsheht i Londrs, q prmbante coptimin e Shqipris, u nnshkrua nga Italia dhe fuqit e Entente-s m 26 Prill 1915. Nj muaj m von, Italia iu shpalli luft Austro-Hungaris dhe Gjermanis. Sipas traktatit t fsheht t Londrs, Italia do t merrte Vlorn, Sazanin dhe nj pjes mjaft t gjer prbrenda, q t siguronte mprojtjen e Vlors. Shqiprin e veriut do t'a merrnin Serbia dhe Mali-i-Zi, kurse Greqis i lihshin krahinat e jugs. Shqipria e Mesme do t prbnte nj shtet t vogl mysliman e autonom ndn protektoratin e Italis. Le t shohim tani shkurtazi se npr far peripetish kaloi Shqipria gjat Lufts. Dy dit pas ikjes s Vidit, Rebelt hyn n Durrs, m 5 Shtator, ku vendosn "Kshillin e Prgjithshm" t tyre ndn kryesin e Mustafa Ndroqit. I pari vendim q muarn, ishte q t nisnin pr n Stamboll nj drgat, e cila do t'i krkonte Sulltanit bashkimin e Shqipris me Turqin ose drgimin e nj princi mysliman ndn mvarsin e tij. N'at koh Turqia po i shtrngonte lidhjet me Austro-Hungarin, prandaj agjentt e saj iu kshillonin Rebelvet q t merrnin ann e ksaj fuqie kundr Serbis. Nj komision i ri turk arriti prej Stambolli, pr t'i drejtuar forcat e Rebelvet n prputhje me politikn e Turqis. Gjendja n Shqipri ishte e vajtuarshme. N jug, Grekt diqnin e piqnin. Malsit e veriut kishin rn n'anarkin e prhershme, pr t pritur riardhjen e Serbo-Malazezve. Nj far qetsie mbretronte vetm n Shkodr, ku vazhdonte

akoma rregulli q pati vn Komisioni Ndrkombtar. Rebelt u prpoqn t'a shtrinin fuqin gjer ktu, t ndihmuar nga disa turkoman si Alush Lohja me shok, por nuk mundn. N qarkun e Shkodrs ishin edhe Katolikt q loznin rolin e tyre. Prandaj, kur mori fund kontrolli i Komisionit Ndrkombtar, qytetart formuan nj kshill administrativ vendas duke mbajtur flamurin kuq-e-zi dhe gjuhn shqipe npr zyrat. Kshtu Shkodra mbeti pr ca koh si e vetmja streh e lir n tokn shqiptare, ku u mblodhn mjaft atdhetar t'ikur prej visevet t tjera t Shqipris. Porsa u hap Lufta botrore, Esad Toptani u vrsul prsri, kaloi prej Italie n'Athin dhe, prej ktej, n Nish ku ishte trhequr n'at koh qeveria serbe. Me ndihmat financiare dhe armatimin q mori prej Pashiit, ai mblodhi n Dibr nj fuqi merenarsh dhe zbriti n Durrs papritur, m 2 Tetor 1914. Pasi e detyroi "Kshillin e Prgjithshm" t Rebelvet q t'i nnshtrohej, Esadi e shpalli vehten kryetar i "qeveris s prkohshme" dhe "kumandar i fuqivet t'armatosura" t Shqipris. Italia shpejtoi t drgonte menjher n Durrs, si prfaqsonjs pran Esad Pashs, baron Aliottin, ishministri i saj pran Vidit. Dhelparak si gjithnj, Esadi i bri t tijat parullat myslimane t Rebelvet, mallngjimin e tyre pr Turqin dhe dshirn pr nj princ mysliman. Por kjo hipokrizi nuk mund t vazhdonte gjat, sepse Esadi lidhej me fuqit e Ententes, sidomos me Serbin, kurse Rebelt, t kshilluar prej Turqvet, mbanin ann e Austro-Hungaris. Punt erdhn n nj pik q duhshin ndar, kur Turqia, e lidhur me Perandorit qendrore, iu shpalli luft fuqivet t'Entente-s, m 2 Nntor 1914, dhe Sulltani iu bri thirrje Myslimanvet q t hidhshin n luft t shnjt kundr armiqve t'Osmanllis. Agjentt turq i shtynin Rebelt q t'iu binin Serbvet, kurse Esad Toptani ishte n shrbim t Serbis. Kjo gjendje nuk mund t vazhdonte. U kuptua se Pashaj Toptanas donte t bhej vet princi i Shqipris, i prkrahur prej fqinjvet (Serbi, Greqi) dhe prej fuqivet t'Entente-s, domethn prej armiqve t Turqis.

Kshtu, nga mbarimi i Nntorit, Rebelt u kthyen kundr Esad Toptanit dhe iu ran fuqivet t tija. Haxhi Qamili i przuri prej Tirane merenart e Esadit, q kumandohshin nga Xhelal Zogu e Dine Hoxha, dhe iu vuri zjarr shtpivet t Pashajt Toptanas. Pas disa javsh, Rebelt ngrehn prsri fuqin e tyre n Shqiprin e Mesme dhe i vazhduan luftimet kundr Esadit, i cili u mbyll n Durrs me larot e vet. Aty kishte ndihmn e luftanijevet italiane dhe vazhdoi lidhjet me fqinjt armike t Shqipris. M von, Rebelt bn nj mbledhje n Kruj, ku e gargaritn edhe nj her programin e bashkimit me Turqin dhe iu dhan nj not konsujvet t fuqivet t mdha, n Shkodr, pr t'iu treguar se ata mbanin ann e Turqis dhe t Perandorivet qendrore. Rrmuja e tyre vazhdoi gjer n vern e vitit 1915, si edhe luftimet her pas here kundr Esad Toptanit. Po edhe grindjet q patn me njri-tjetrin nuk qen t pakta. Shpirti i keq i lvizjes s ktyre t mallkuarve ishte myftiu i Tirans, Musa Qazimi. Natyrisht, fuqia e tyre nuk do t'ishte mbajtur dot n kmb gjat nj viti, sikur t mos drejtohej prej agjentve turq me parulla fetare e me flamurin e Turqis prpara, e vetmja ndgjes q mund t kishte kjo turm e verbr. N fillim t Qrshorit l915, trupat serbe, duke hyr nga ana e Dibrs, zbritn n Shqiprin e Mesme, pushtuan Elbasanin, Kavajn, Tirann dhe iu afruan Durrsit. N bashkpunim me Esad Toptanin, ato e shtypn lvizjen e Rebelvet, t ciln e shikonin si nj forc n shrbim t'Austro-Hungaris, dhe i kapn disa nga krert e saj, ndr ta edhe Haxhi Qamilin. Esadi ngriti nj gjykatore t kryesuar prej Xhelal Zogut pr t dnuar me vdekje Haxhi Qamilin me shok, t cilt edhe i vari. Serbt nuk hyn n Durrs, pr t mos zmruar Italin, dhe shpalln se qeverimin e vendit do t'ia linin mikut t tyre, Esad Toptanit. Porsa q Serbt shkeln Shqiprin e Mesme, Grekt mbanin krahinat e jugs dhe Italiant Vlorn, Mali-i-Zi nuk mund t mbetej pas. U fut edhe ai nga ana e veriut, n javn e dyt t Qrshorit dhe, pas disa prpjekjesh t parndsishme,

pushtoi Shkodrn. Kshtu u zhduk edhe ajo streh e lir q kishte mbetur n'at ip t Shqipris. Ushtria malazeze i kapi si dhent n vath disa nga atdhetart e shquar q ishin mbledhur aty, eris Topullin, Mustafa Qullin, Isa Buletinin, Ded Gjo' Lulin, Mehmet Shpendin, e t tjer, edhe i vrau. Gjaku i Shqiptarvet po rridhte rrke n do skaj t s mjers Shqipri. Por kt her pushtimi serbo-malazias nuk vazhdoi gjat. Bullgaria, e lidhur me Perandorit qendrore, i shpalli luft Serbis m 14 Tetor 1915. N t njjtn koh, AustroHungaria lshoi ofensivn e madhe kundr Serbis dhe Malit-t-Zi. Ktyreve s'mundi t'iu vinte ndihm prej aliatve t'Entente-s, ndonse n muajin e Tetorit Franca shkarkoi n Selanik njsit e para t'Armats s Lindjes. E vn midis dy zjarresh, Serbia u thye keqas dhe ushtrit e saja filluan t trhiqshin n drejtim t Shqipris, mbasi nga ana e Maqedonis, n jug, ua kishin prer udhn Bullgart. N Jenar t vitit 1916, u shua edhe qndresa m'e fundit e Serbvet, dhe ushtria austro-hungareze i dha nj grusht t mir Malit-t-Zi, i cili krkoi menjher armpushimin. Mbeturit e ushtris serbe u trhoqn npr Shqipri, pa i trazuar askush, sepse rrugn ua mbante t hapur Esadi. Prej skelavet t Shqipris ato u hodhn n Korfuz, dhe s'andejmi n Selanik, pr t'u bashkuar me Armatn aliate t Lindjes. Fuqit austro-hungareze, duke ndjekur ushtrin serbe, hyn n Shqipri n Jenar t vitit 1916 dhe zun Shkodrn. Esad Toptani q iu kishte shpallur luft gjoja Austro-Hungaris dhe Gjermanis, u shtrngua t'a linte Durrsin dhe t hidhej n'Itali. Por duket se Italia nuk ia vari kt radh, jo vetm pse ky urrehej prej gjith Shqiptarvet, po edhe sepse ishte agjent i kujtdo dhe shum i afrt me Serbt. Athere Esadi e gjeti m t prfitimshme q t vihej n shrbim t Francs, e cila ishte edhe prkrahse e Serbis. Prej France shkoi n Selanik, n Gusht 1916, ku formoi pran Armats s Lindjes nj trup prej nja 500 merenarsh shqiptar nn kumandn e tij.

Ushtria austriake, pas Shkodrs, zuri Durrsin, Tirann dhe arriti n'Elbasan, ku kishin hyr Bullgart. Pastaj zbriti nga juga gjer prtej Beratit e n Vjos, ku nguli vijn e frontit kundrejt ushtris italiane. Nga jug-lindja u shtri gjer n Pogradec, prball fuqivet greke. Nj "politik zgjerimi" deshn t'a bnin n Shqipri edhe Bullgart, duke kujtuar me mallngjim traktatin e ShnStefanit ose Perandorin e tyre mesjetare, por e pan q s'kishin asnj baz pshtetjeje. Ushtria austriake i detyroi t'a zbraznin Elbasanin dhe t prapsshin m tutje, nga lindja. Zbritjen e ushtrivet austro-hungareze, t cilat, bashk me Kosovn, pushtuan edhe dy t tretat e Shqipris politike, Shqiptart e pritn me gzim, pr shum arsye: sepse ato e liruan vendin prej Serbo-Malazezvet duke ngjallur shpresat e krijimit t Shqipris ethnike, dhe sepse Austro-Hungaria shikohej prej t gjithve si mprojtsja e Shqipris. Atdhetart u vun n lvizje pr t rimkmbur shtetin shqiptar t lir, ku do t prfshihshin Kosova e Rrafshi i Dukagjinit, dhe pr t krkuar kthimin e Vidit, i cili nuk kishte abdikuar. U caktua t mblidhej nj kuvend i madh kombtar n'Elbasan, m 18 t Marsit l9l6, pr t vendosur mbi kt program veprimi dhe pr t formuar mundsisht nj qeveri shqiptare. N krye t lvizjes u vu Aqif Pash Biaku (Elbasani), ish-ministr i Punve t Brendshme n qeverin e Vidit. Kumanda austriake desh t'a shfrytzonte miqsin e Shqiptarvet pr interesat e lufts, bri disa shpallje me ann e t cilavet njoftonte se Austro-Hungarezt kishin ardhur si miq, dhe se Shqiptart duhej t'i ndihmonin pr t dbuar prej vendit t tyre armiqt e prbashkt. Propagandn e miqsis dhe t bashkpunimit nisi t'a bnte sidomos gazeta shqipe "Vllaznija" q delte n Vien. Disa krer e bajraktar t malsivet t veriut u vun menjher n shrbim t'ushtris austro-hungareze. Mir po kur erdhi puna e mbledhjes s kuvendit kombtar, i cili kishte pr qllim rimkmbjen e shtetit dhe formimin e nj qeverie, autoritetet austriake e ndaluan. Pas pak, zun t'i arrestonin

disa nga krert e lvizjes dhe t'i internonin n'Austri. Megjithat, flamuri i Shqipris u ngrit lirisht dhe administrata u organizua me npuns shqiptar duke prdorur shqipen si gjuh zyrtare. Austria, si edhe m par, i dha prkrahje zhvillimit kulturor t Shqiptarvet, ndihmoi hapjen e shkollavet shqipe kudo, edhe n Kosov, formoi Komisionin Letrar pr lavrimin e gjuhs dhe prpunimin e tekstevet shkollor, drgoi me bursa studimi npr shkolla austriake mjaft djelmosha shqiptar. (N t vrtetn, pa nj pregatitje kulturore, ishte e kot q t mendohej pr nj shtet shqiptar, dhe Austria e kuptonte mir rndsin e ktij faktori). Qendra e administrats civile u vendos n Shkodr, me drejtorit e prgjithshme t'Arsimit, t Drejtsis dhe t Financavet, nn mbikqyrjen e prfaqsonjsit austriak, August Kral. Edhe pse e drejtuar prej Austriaksh, administrata vlejti si nj shkoll praktike pr t'iu msuar npunsve shqiptar metodat e reja dhe pr t'a br shqipen m t prdorshme npr zyrat. Q t mund t vetqeverisshin, Shqiptart kishin nevoj t'edukohshin, prpara s gjithash. Por mbasi Austria nuk po e shikonte Shqiprin si nj shtet m vehte, as nuk po e tregonte mendimin e saj se qysh do t rregullohej ky vend n t'ardhmen, atdhetart nisn t shqetsohshin dhe t'a tregonin haptas, n mos kundrshtimin, paknaqsin e tyre. Patn br disa her krkesa e protesta, dhe nj pjes e atyre q qen shtytur pak si tutje n bashkpunimin me ushtrin austriake, filloi t largohej. Athere pr t fituar besimin, kumanda e lart austro-hungareze, m 23 Jenar 1917, me rastin e prvjetorit t hyrjes s'ushtris s saj n Shkodr, bri nj shpallje zyrtare ku thuhej se Austro-Hungaria do t'i jepte Shqipris "autonomin", duke e ln shtjen e pavarsis pr m von, kur t krijohshin kushtet e duhura dhe kur Shqiptart t'ishin m t pregatitur. Ky premtim nuk i knaqi fort atdhetart shqiptar, t cilt vazhduan t krkonin pavarsin me an protestash dhe manifestimesh. M 7 Mars 1918, prvjetori i ardhjes s Vidit n Shqipri, u bn

manifestime n zonn e pushtimit austriak pr t krkuar kthimin e Princit, i cili simbolizonte pavarsin kombtare. Mbasi Greqia, gjer n Qrshor 1917, qndroi asnjanse dhe mbreti Konstandin prirej nga Perandorit qendrore, ushtria austriake nuk hyri n zonn e pushtuar prej Grekvet. Por kuptohej se politika e Venizellos, e lidhur me fuqit e Entente-s, do t'a hidhte m n fund Greqin n'ann e tyre. Prandaj Austro-Hungaria iu dha prkrahje Shqiptarvet q prpiqshin pr t dbuar Grekt prej rrethevet t Kors. etat e Sali Butks u armatosn dhe u ndihmuan prej kumands austriake. E dyta fuqi pushtonjse e Shqipris gjat Lufts s Par botrore ishte Italia. Kjo e pati zn Vlorn q n mbarim t Dhjetorit 1914, kur s'kishte hyr akoma n luft. Por fuqit e shumta i shkarkoi n Shqipri gjat vitit 1916, pr t'i br kundr-pesh ushtris austro-hungareze. N'at koh, pjesa m'e madhe e Toskris ishte e pushtuar prej trupavet greke t mbretit Kostandin. Greqia i quante krahina t sajat Korn dhe Gjirokastrn qysh se, n Jenar t vitit 1916, kishte vendosur q "deputett" e "Vorio-Epirit" t bnin pjes n parlamentin grek. Mirpo Italia nuk desh t pengohej n Shqiprin e jugs prej ushtrivet greke dhe i plqente t'ishte n pozita m t forta pr t shkputur pr vehte copn m t madhe kur t ndahej vendi n mbarim t Lufts. Mbasi Greqia qndronte akoma asnjanse, ushtria italiane kishte edhe nj arsye tjetr, strategjike, pr t'u ndrlidhur me frontin aliat t Selanikut npr rrugn toksore q niste prej Sarande dhe kalonte nga Kalibaqi e Kora. Prandaj, n Gusht 1916, ushtria italiane u vu t'i przinte Grekt nga Shqipria jugore dhe pushtoi me radh Gjirokastrn, Sarandn, Tepelenn, Klcyrn, Prmetin; disa muaj m von, n fillim t vitit 1917, zuri Leskovikun, Ersekn, dhe bri pjekje me trupat frnge n Qafn e Qarrit. Kshtu Italia i shporri Grekt prej asaj pjese t'Epirit q'e kishin br gjak e grmadh. E treta fuqi pushtonjse e Shqipris u b Franca. Disa trupa t'Armats frnge t Lindjes, me qendrn n Selanik, zun

Korn n Tetor t vitit 1916 dhe u shtrin nga Perndimi gjer n Gor e Opar. Kshtu vija e frontit midis dy palvet ndrluftonjse (Italia e Franca, nga juga, Austro-Hungaria, nga veriu) ndiqte ann e Vjoss, n veri t Vlors, kalonte npr Mallakastr, Skrapar, Tomorric, Vr, Mokr e delte n Pogradec. Dhe, me fort pak ndryshime, mbeti aty pothuajse gjer n mbarim t Lufts. Kur ushtria frnge zuri Korn, Greqia ishte e ndar, si tham, n dy parti kundrshtare: n'at t mbretit Kostandin, q anonte nga Perandorit qendrore, dhe n'at t Venizellos, q mbante nga Aliatt. N Shtator 1916 Venizelloja kishte formuar nj qeveri m vehte n Selanik, kundr asaj s'Athins. Prandaj kumanda frnge i przuri prej Kore ushtarakt e Kostandinit dhe ua lshoi administratn e atij qarku partizanvet t Venizellos. Ky drgoi si prefekt n Kor nj t besuarin e tij, Argjiropullos, dhe si fuqi nj batalion ushtarsh. Mirpo lvizja shqiptare pr lirimin e Kors po bhej gjithmon m'e fort. Prve qndress s Myslimanvet, Kora shquhej pr gjallrin e atdhetarvet orthodoks, t cilt qen prpjekur me aq guxim pr eljen e shkollavet shqipe dhe u dalluan kudo n fushn e veprimtaris kombtare. Nj prej ktyre ishte Themistokli Grmenji q'e kemi prmendur m sipr. Pas ripushtimit t Kors prej Grekvet, n vern e vitit 1914, Themistokliu kishte shkuar n Sofje. U kthye q andej m 1916, kur ushtrit austrohungareze dhe bullgare kishin hyr n Shqipri, dhe kur ai mendonte se mund t bhej dika pr t liruar krahinat jugore t'atdheut. Duke gjetur nj mbshtetje t par n etat e Sali Butks, Themistokliu e zgjeroi rrethin e veprimit, dhe lvizja kombtare n qarkun e Kors u b krcnonjse pr Grekt. Kumanda frnge ishte n dijeni t gjendjes, dhe nuk donte q n zonn ushtarake t saj t vazhdonin trubullimet ndrmjet Shqiptarve e Grekve, gj q do t'i nxirte mjaft ngatrresa, se Shqiptart mund t ndihmohshin me arm e mjete prej Austriakvet. Pastaj n'at koh ushtria frnge

s'po shihte ndonj dobi nga Grekt, t ar si ishin n dy parti. Kurse po t'ua linte administratn e Kors Shqiptarvet, q ishin t zott e vendit, jo vetm q do t'i kishte prapavijat t sigurta dhe s'do t'i duhej asnj fuqi pr t mbajtur rregullin n'at krahin, po edhe mund t'i prdorte Shqiptart si nj forc n'interes t saj n vend q t'i bnte t hidhshin n duart e Austro-Hungarezvet. Kt llogari t thjesht e tregon vet n shkrimet e tija t pastajme koloneli Descoins kumandari i trupavet frnge n Kor. Kshtu, duke shikuar m fort interesat e saja ushtarake se sa lmshin e koklavitur t politiks s Parisit, kumanda frnge, pr t'a qetsuar krahinn, i przuri prej Kore edhe Grekt venizellist edh' erdhi n marrveshje me Shqiptart. M 10 Dhjetor 1916, u nnshkrua nj protokoll ndrmjet kolonelit Descoins dhe prfaqsonjsve t Kors, me nj prmbajtje q i njihte krahins autonomin dhe e linte administratn e saj n duart e Shqiptarvet. U formua menjher nj kshill administrativ prej 14 vetash, nn drejtimin e Themistokli Grmenjit, dhe u hartuan rregulloret pr degt e ndryshme t'administrats. Sipas marrveshjes me kumandn frnge, gjuha zyrtare e krahins do t'ishte shqipja, administrata, arsimi, financat, gjyqet, do t'ishin n duart e kshillit, i cili do t krijonte edhe nj gjindarmri shqiptare pr t mbajtur rregullin. Flamuri i krahins autonome do t'ishte ai i Shqipris, por bashk me nj shirit t tringjyrshit t Francs. Do t formohej me Shqiptar nj regjiment kmbsorie nn urdhrat e kumands frnge, i cili do t shrbente pran ksaj si nj fuqi e vogl aliate. Ky regjiment u shqua pr trimri dhe u mua prej shtabit t'Armats s Lindjes si nj nga m t mirt q kishte ushtria frnge. Prznia e Grekvet prej Kore dhe kalimi i administrats s'asaj krahine n duart e Shqiptarvet ishte si nj ap i par drejt rimkmbjes s shtetit shqiptar t 1913-s. Me kt veprim, lvizja kombtare, prbrenda, forcohej, dhe plani i coptimit, pr diplomacin e jashtme, vihej si nj shtje pr t'u rishikuar. Grekt ishin t part q e kuptonin kt gj, prandaj bn prapje energjike pran ministris frnge t Punve t Jashtme, e cila i krkoi menjher shpjegime

kumands s'Armats s Lindjes n Selanik. Por duket se gjenerali Sarrail shikonte m shum nevojat e lufts se sa ato t politiks, prandaj, me nj far prmimi q kan zakonisht ushtarakt pr diplomatt, iu prgjigj Ministris s Punve t Jashtme shkurtazi dhe prer: "Kora deshi t'ishte autonome dhe ashtu u b. Tani n'at krahin ka qetsi e rregull". Kshilli administrativ i Kors e qeverisi vendin n nj mnyr shembullore. Shkollat greqishte u mbylln. N vend t tyre u hapn nja 60 shkolla fillore shqipe pr tr qarkun dhe nj shkoll e mesme brenda n qytet. Drejtsia u vu e rregullt. T hyrat e t dalat financiare u organizuan aq mir sa q buxheti teproi. Themistokliu ishte atdhetar i pastr, dhe jo vetm q dha shembullin e qeverisjes m t ndershme, po edhe u mundua t pajtonte shpirtrat e elementeve t t dy fevet n frymn e vllazrimit kombtar. Autonomia e Kors u prit mir n tr Shqiprin. Dhe ndoshta ishte ajo q e shtyti m shum kumandn austro-hungareze t bnte n zonn e saj nj premtim t'autonomis shqiptare, m 23 Jenar 1917. Mjerisht, punt muarn nj tjetr rrjedh. Ndn shtrngimin e Aliatvet, mbreti Kostandin i Greqis abdikoi duke ia ln fronin t birit, Aleksandrit I, i cili thirri n fuqi qeverin e Venizellos dhe ky iu shpalli luft Perandorivet qendrore, m 29 Qrshor 1917. Athere qndrimi i Frnqvet kundrejt krahins autonome t Kors ndryshoi. Me urdhr t Parisit, ata filluan t prkrahnin prsri Grekt dhe t lejonin hapjen e shkollavet greqishte duke iu nxjerr pengime Shqiptarvet. Grekve e grekomanve iu shrbente edhe Esad Toptani me disa bejler t rrethit t tij. M n fund, me shtytjen e qeveris s'Athins dhe duke u pshtetur n kallzimet shpifarake t grekomanvet, Frnqt e arrestuan Themistokli Grmnjin, se gjoja ishte n lidhje t fshehta me Austro-Hungarez e Bullgar, dhe e hoqn n Selanik, ku gjyqi ushtarak i Armats s Lindjes e dnoi me vdekje. Theror i idealit t tij dhe i denj gjer prpara vdekjes, Themistokliu u pushkatua m 9 Nntor 1917. Me at, lvizja kombtare humbiste nj burr nga m t vlefshmit.

Kumanda frnge e prishi marrveshjen me kshillin shqiptar, m 16 Shkurt 1918, dhe e mori vet n dor administratn e Kors. Por Grekt nuk i lejoi q t hynin prsri n'at krahin, shkollat shqipe nuk i mbylli dhe npunsit shqiptar t'administrats i mbajti, si edhe gjindarmrin shqiptare. Flamuri shqiptar vazhdoi t ngrihej bashk me at t Francs. Prve krahins s Kors, dhe pjess m t madhe t vendit q ndodhej ndn ushtrin austro-hungareze, ishte edhe zona e pushtimit italian, e cila kishte shum rndsi pr t'ardhmen e kombit shqiptar sepse Italia do t mbetej, pas fitores s'Aliatvet, shteti m'i interesuar pr Shqiprin. M 3 Qrshor 1917, n prvjetorin e Kushtetuts s'Italis, kumandari i prgjithshm i ushtris italiane n Shqipri, gjenerali Ferrero, n'emr t qeveris s Roms, bri n Gjirokastr nj shpallje drejtuar gjith Shqiptarvet, me ann e s cils siguronte bashkimin dhe pavarsin e tr Shqipris ndn mprojtjen e Mbretris s'Italis. Menjher pas shpalljes, u ngrit n Gjirokastr flamuri shqiptar dhe u bn disa manifestime. Italiant filluan t hapnin shkolla, ku shqipja msohej bashk me italishten. Duket se n'at koh Italia e kishte vn n mendje q t'a prfshinte t tr Shqiprin n sfern e saj, pa iu dhn gj fqinjvet ballkanase. Prandaj edhe shpalljen e bri qllimisht n Gjirokastr, qndra e intrigavet t Grekvet dhe t grekomanvet. Ngaha i erdhi ky guxim? Ndoshta sepse Rusia, prkrahsja e Serbis, u paralizua prej revolucionit t brendshm, dhe se Greqia, deri athere, s'kishte marr akoma pjes n luft. Disa dit pas shpalljes s gjeneralit Ferrero, ministri italian i Punvet t Jashtme, baroni Sonnino, duke dhn shpjegime n parlament mbi shtjen shqiptare, theksoi se Vlora me rrethet do t'aneksohshin dhe se vetm pjest e tjera t Shqipris do t prbnin nj shtet gjoja t pavarur, ndn mprojtjen e Italis. Kjo ishte politika kundrejt Shqipris q desh t ndiqte Italia n Konferencn e Paqes, si do t'a shohim m posht.

N dy-tre vjett e fundit t Lufts s Par botrore, pushtimi i krejt Shqipris prej ushtrivet austriake, italiane e frnge, ndonse e bri vendin shesh betejash e dmtimesh dhe shkaktoi aq humbje e vdekje prej epidemivet q u prhapn, kur e krahasojm me gjendjen e mparshme, mund t thuhet se qe nj periudh m'e mir nga 'patn hequr Shqiptart 'prej Lufts ballkanike. Shrbimi m'i madh q i prun vendit ushtrit evropiane, ishte q e liruan prej Serbo-Malazezvet dhe Grekvet. Gjithkush u kthye n vatrn e tij ose n grmadhn e djegur pr t rifilluar jetesn. Ushtrit evropiane, prve q iu msuan Shqiptarvet administratn e rregullt dhe eln mjaft shkolla shqipe, sidomos Austriakt, ndreqn edhe ca rruga e ura pr nevojat e tyre dhe lan mjaft material, i cili vlente shum n nj vend aq t varfr sa Shqipria. Por vuajtjet e atij populli t mjer, gjithmon npr kmbt e t huajvet, ishin si fazat e nj smundjeje kronike q vazhdon e paprer. T dbuar prej Kore dhe Gjirokastre, Grekve s'iu mbetej tjetr viktim se ku t'i shfrenin instinktet e tyre shtazore vese mbi popullin e amris. N Mars t vitit 1917, terrori i bandavet greke n amri arriti n nj shkall t'atill sa q katrqind familje orthodokse shqiptare u ngritn me arm n dor kundr autoriteteve t Janins, duke krkuar q t'iu jepej fund vrasjevet dhe tmerrevet kundrejt Shqiptarvet mysliman. Qeveria e Athins, me ann e terrorit, donte t'ua bnte ktyreve t fundit jetn t pamundur, pr t'i shtrnguar q t braktisin vatrat strgjyshore e t'iknin. Kto "metoda" Greqia i ndoqi vazhdimisht kundrejt popullsis shqiptare t amris, gjersa e zhdukn pothuajse krejt pjesn myslimane. Kur Lufta e Par botrore kishte hyr n fazn e fundit dhe nuk dihej akoma se far peripetish do t ndiqte drami shqiptar, plasi si nj bomb dalja n shesh e traktatit t fsheht t Londrs. Kjo ndodhi nga mbarimi i vitit 1917, kur Bolshevikt, n Rusi, pasi muarn fuqin me Revolucionin e Tetorit, botuan arkivat e fshehta t ministris s Carit. Prmbajtja e atij traktati famkeq u botua menjher prej autoritetevet austro-hungareze n gazetat shqipe t zons

s tyre, dhe u prhap n tr botn. Plani i coptimit t Shqipris ia griste maskn demagogjis s'Aliatvet q brtisnin se gjoja luftonin pr lirin e popujvet. Shqiptart po e shihnin tani se 'fat i priste. Prandaj u vun menjher n lvizje pr t'i dal zot trsis s'atdheut. N kt fushat, u dallua sidomos Federata Panshqiptare Vatra, e Ameriks. Ajo mund t bnte dika m shum n botn e jashtme, jo vetm se kishte mjete, po edhe sepse Shtetet-e-Bashkuar, q patn hyr n Luft prkrah Aliatvet m 2 Prill 1917, s'ishin t lidhur me traktatin e fsheht t Londrs. Mandej Presidenti Wilson ishte idealist i paqes. Lufta e Par botrore mbaroi n Nntor t vitit 1918. Duke ndjekur ushtrin austro-hungareze n trheqje, Italiant pushtuan tr Shqiprin e Mesme dhe pjesn m t madhe t Shqipris s veriut. Frnqt mbajtn vetm qarkun e Kors gjer n Pogradec. Por drguan disa reparte n Shkodr, e cila u vu prsri nn kontrollin ndr-aliat, si kishte qn prpara Lufts, gjersa t vendosej se kujt do t'i binte n pjes. Si kumandar i fuqis ndrkombtare t Shkodrs u caktua gjenerali frng de Fourtou. Kurse Serbt, me plqimin e gjeneralit frng Franchet d'Esprey, kumandari i ushtrive aliate t Lindjes, u nguln prsri n vijn "strategjike" mb'at an Drinit, n nj zon q prfshinte rrethet e Peshkopis, t Kuksit, dhe arrinte gjer n malsin e Kelmendit. Grekt nuk mundn t prparonin me ushtri n tokat shqiptare, mbasi krahinat e jugs ndodhshin t pushtuara prej Italianve dhe Frnqve. Konferenca e Paqes u hap n Paris m 18 Jenar 1919. Prve fuqive t mdha evropiane - Angli, Franc, Itali - merrnin pjes Shtetet-e-Bashkuar t'Ameriks dhe Japonia. Megjith deklaratn e Kryeministrit t'Anglis, Lloyd George, dhe shpalljen e "14 pikavet" t Presidentit Wilson t'Ameriks, fryma q mbizotronte n Konferencn e Paqes ishte ajo e imperializmit t zakonshm, e ndarjes s bots n zona ndikimi e shfrytzimi, n baz t'ekuilibrit t forcavet. As nuk mund t pritej q Georges Clemenceau-j i Francs (i mbiquajtur "Tigr") dhe Lloyd George-i i Anglis t kishin nj tjetr mendsi e plan pr ndrtimin e bots. sht e vrtet

se, pas Lufts, doln disa shtete t pavarur n'Evropn qendrore e lindore, por ajo u b pr t'i shkputur ata popuj prej sundimit gjermano-austriak e prej Rusis bolshevike, dhe pr t'i lidhur pas Franko-Britanikvet. Politika frnge krijoi edhe Jugosllavin e madhe, me bashkimin e Serbve, Malazezve, Kroatve e Sllovenve n nj shtet t vetm, pr t'ia vn si nj penges racs gjermane n'Evropn e juglindjes. Sa pr "14 pikat" e Wilson-it, q mpronin t drejtn e pavarsis politike pr t gjith kombet, t mdhenj e t vegjl, mbetn pothuajse edhe ato si nj "parim i shnjt" n botn e realitetevet. N mbarimin e Lufts, Shqiptart i shtuan prpjekjet pr t'i dal zot vendit t tyre, por s'kishin as kt radh nj qendr as program t prbashkt. Prve kolonivet t'Ameriks, t Rumanis, t Turqis etj., bnin zhurm prjashta edhe grupet e refugjatve politik q kishin qndruar n'Itali e n Zvicr gjat Lufts. Pjesa m'e madhe e ktyre t fundit prgjithsisht bejler, mbahej me politikn italiane. N'Amerik, Federata Panshqiptare "Vatra" dhe "Partia Politike Kombtare" prpiqshin me an thirrjesh e protestash t'a kundrshtonin planin e coptimit, por as kto nuk shihnin mnyr tjetr sesi mund t'iu qndrohej fqinjvet ballkanike pa prkrahjen e Italis. Edhe n Shqipri brenda, atdhetart ishin vn n lvizje, po 't bnin dhe kujt t'i drejtohshin? Kosovart e mrguar formuan nj komitet t quajtur "Mbrojtja Kombtare e Kosovs", me qendrn n Shkodr. T tjer grupe formonin t tjer komitete, por delte gjithmon e njjta pyetje: 'duhej br? Duke par se Shqiptart s'kishin nga t mbanin, Italia u mundua t'i trhiqte n'an t saj nprmjet premtimesh t lira, por pa hequr dor as nga aneksimi i Vlors as nga qllimi i protektoratit mbi pjesn tjetr t vendit. Kurse Shqiptart vet, mnjan grindshin midis tyre duke e paditur pala paln si agjent t'Italis, n'ann tjetr, ngado q t kthehshin, do t prpiqeshin tek Italia. E vrteta ishte se, kundrejt coptimit m trish q vuloste zhdukjen e Shqipris prgjithmon, mbetja e tr vendit ndn Italin paraqitej si e keqja m pak e keqe. Pastaj marrdhniet me

Italin ishin t prditshme, mbasi ajo ndodhej me ushtri pothuajse n tr Shqiprin. Por mendimet e Shqiptarvet n lidhje me politikn italiane ndryshonin n kt pik: pala e atdhetarvet m t guximshm ngulmonte se i duhej krkuar Italis q t hiqte dor prej Shqiprie dhe t'i jepte ksaj prkrahjen kundrejt fqinjvet. Ajo mendonte se ndrmjet Italis, nga njra an, Jugosllavis dhe Greqis, nga tjetra, kishte mjaft kundrshti (kontradikta) interesash, e prandaj Italiant, pavarsisht nga qndrimi i Shqiptarvet kundrejt tyre, do t detyroheshin t'i jepnin prkrahjen Shqipris. Kurse pala e bejlervet t mdhenj (zakonisht m politikan) mendonte se Italis i duhshin br disa lshime (por pa shkuar gjer tek njohja e aneksimit t Vlors), sepse vetm nn hijen e asaj mund t formonin Shqiptart nj qeveri dhe mund t paraqitshin n Konferencn e Paqes. Formimi i nj qeverie ishte puna m'e ngutshme, se prndryshe s'kish sesi t dgjohej zri i Shqipris atje ku ndahej fati i popujvet. Krijimin e nj prfaqsie t ligjshme shqiptare, por t lidhur pas rrotavet t saja, e donte edhe Italia pr t'a prdorur n Konferencn e Paqes pr qllimet e veta. Kjo nevoj bhej m'e ndieshme akoma kur dihej se Esad Toptani, n shrbim t Jugosllavis e i prkrahur prej Francs, ishte shtruar n Paris dhe e paraqiste vehten si "qeveri legale" e Shqipris. Pr kto arsye, me bekimin e Italis u mblodh n Durrs, ish-kryeqytetin, nj lloj kuvendi kombtar prej t cilit do t krijohej nj organ shtetror. T drguart, rreth 50 vetash, kishin ardhur nga viset q ndodhshin ndn pushtimin italian (prve Vlors); mungonin gjithashtu prfaqsonjsit e krahinavet t zna prej ushtrivet frnge e serbe. Kuvendi u hap m 25 t Dhjetorit 1918 dhe nxori prej gjirit t tij nj qeveri t prkohshme nn kryesin e Turhan Pash Prmetit, i cili kish kryesuar edhe qeverin e Vidit m 1914. Italint patn krkuar q t formohej vetm nj "kshill kombtar", por- Shqiptart e mbledhur n kuvend anonin m fort nga pavarsia dhe e drejta e vetvendosjes, prandaj ngrehn nj qeveri. Dhe pr t'a br kt t pranuarshme prej Italis, emruan si ministra disa miq t saj, Myfit Libohovn,

Mustafa Krujn, Fejzi Alizotin, e t tjer. Kuvendi i Durrsit caktoi edhe komisionin q do t shkonte n Konferencn e Paqes, dhe i ngarkoi qeveris si detyr q t krkonte jo vetm pavarsin kombtare, por edhe ndreqjen e padrejtsivet toksore q i qen br Shqipris prej Konferencs s Londrs dhe Kongresit t Berlinit. Ndonse Italia ngurroi pr t'a njohur kt qeveri dhe, n fillim, nuk desh t'a prfillte, drgata shqiptare, e prbr prej Turhan Pashs, Mehmet Konitzs, Imzot Bumit, Dr. Mihal Turtullit dhe Midhat Frashrit, u nis pr n Konferencn e Paqes, n Paris. M 15 t Shkurtit i paraqiti Konferencs memorandumin e par me krkesat shqiptare dhe, pas nja dhjet ditsh, m 24 Shkurt, nj memorandum t dyt "Kshillit t Lart" t pes fuqivet t mdha, q pati edhe mirsin t'a dgjonte. N t dy rastet, drgata shqiptare pavarsin e Shqipris e paraqiti si nj shtje t vendosur q m 1913, dhe krkoi ndreqjen e gabimevet t bra n dm t saj prej Kongresit t Berlinit dhe Konferencs s Londrs, q iu patn njohur shtetevet fqinj krahina t banuara trsisht prej Shqiptarsh. Pa e prekur drejtprdrejt Italin, drgata shqiptare kritikoi lakmit e pangopshme t fqinjvet ballkanike dhe mnyrat e tyre kundrejt Shqipris. "Un jam vet i krishter orthodoks prej Kore", foli Dr. Turtulli prpara Kshillit t t pesve, "dhe ua them me ndrgjegje se n tr qarkun e Kors nuk ka asnj Grek... Epiri s'ka qn kurr pjes e Greqis... Por Grekt quajn "Grek" Shqiptart e fes orthodokse... Ngjarjet e 1914-s u organizuan dhe u drejtuan prej oficersh grek. Zografi dhe Karapanoja, q i kryesonin, jan Grek. Ata prdorn si mjet andartt keqbrs t Gjiritit dhe ushtar grek q s'kishin xhveshur as uniformat". Mirpo "gjyqi" i fuqivet t mdha i ngjan atij t prralls s La Fontaine-it n "Kafsht e smura nga murtaja". Aty nuk dgjohet ai q ka t drejt, por ndahen shtjet sipas interesit t m t mdhenjvet, n prpjestim me forcn e secilit. Paraqitja e popujve t vegjl (ose t dobt) luhet si nj komedi rituale pr t'i hedhur hi syvet opinionit t masavet. Sepse, n t vrtetn, kur flasin prfaqsonjsit e

tyre prpara kshillit t t mdhenjvet, askush prej antarvet mjekrr-nderuar t ktij s'e ka mendjen aty: njri dremit, tjetrit i vin gogsima, i treti kujton ndonj aventur... e kshtu me radh. Dhe s'kan sesi t'a lodhin mendjen duke dgjuar mbasi ata do t vendosin sipas udhzimevet q marrin prej ministrivet t tyre dhe jo n baz t s vrtets q duan t provojn popujt e vegjl. N rastin e Shqipris, interesat e t mdhenjvet gjenin edhe nj tjetr arsye se ku t pshtetshin: pas ngjarjevet fatkeqe t vjetvet 1913-1914, askush nuk besonte m n kombsin shqiptare ose n zotsin e ksaj pr t'u vetqeverisur. Prandaj t mdhenjt, sidomos Franca e Anglia, e kishin ndar mendjen q problemin e Shqipris t'a rregullonin sipas traktatit t fsheht t Londrs. Sa pr shtetet drejtprdrejt t'interesuar, domethn Itali, Greqi e Jugosllavi, mbanin secili qndrimin e vet. Italia, pasi t merrte Vlorn me nj zon rreth e qark, donte q pjest e tjera t Shqipris, brenda kufijvet t l9l3-s, t formonin nj shtet shqiptar nn mprojtjen e saj. Greqia, n memorandumin q i paraqiti Konferencs s Paqes, krkonte prej Shqiprie Korn dhe Gjirokastrn, duke u pshtetur jo n kombsin, por n "ndjenjat" e popullsis s ktyre krahinave dhe n "lartsin e qytetrimit helenik". Venizelloja nuk e mohonte se Shqiptart orthodoks flisnin shqip n familjet e tyre. Por ndjenjat, thoshte ai, i kan greke. Sipas atij, gjuha dhe raca s'kishin rndsi: ajo q duhej marr parasysh ishte ndrgjegjia kombtare. Dhe sillte si shembuj disa nga heronjt e Kryengritjes greke, t cilt, ndonse Shqiptar me gjuh e fis, kishin qn Grek me ndjenja. Kurse Jugosllavia, q loste nj kart m t madhe, mbajti nj qndrim t ndryshm: ajo kishte m shum interes q t mos hidhej Italia n Ballkan, se sa t merrte vet nj cop prej Shqipris-s veriut. Jugosllavia me Italin do t hahshin kshtu e tutje pr sundimin e Adriatikut, si dikur Austro-Hungaria me Italin. Prandaj Jugosllavia donte njher t'a mbante Italin prtej detit, pastaj shtetin shqiptar mund t'a shkallmonte ca nga ca, ashtu si provoi m von.

Pr kto arsye, Jugosllavia s'krkonte gj pr vehte nqoftse edhe t tjert nuk krkonin, dhe propozoi njohjen e shtetit shqiptar t pavarur me kufijt e 1913-s. Por nqoftse t tjert nuk e pranonin kt propozim, athere krkonte edhe ajo pjesn e saj: Shqiprin e veriut gjer n Drin, duke premtuar se qytetit t Shkodrs do t'i linte nj far autonomie. Nga fuqit e mdha, Shqiptart prisnin q t prkrahshin t paktn prej Ameriks, mbasi ajo s'e kishte nnshkruar traktatin e fsheht t Londrs dhe se "14 pikat" e Wilson-it ishin n t mir t popujve t vegjl. Por Amerika s'mund t'i binte ndesh politiks s fuqivet t mdha evropiane, sidomos aneksimit t Vlors prej Italis. Athere t qent e ksaj n Shqipri, onte vetvetiu Greqin dhe Jugosllavin q t krkonin "pjesn" e tyre. Prandaj Amerika, n fillim, mbajti nj qndrim t mesm, q nuk i knaqte plotsisht krkesat e fqinjvet, por as Shqiprin s'e shptonte dot nga humbja: ajo i njihte Italis aneksimin e Vlors e mundsisht mandatin mbi shtetin shqiptar q do t mbetej; pranonte q Greqia t merrte krahinn e Gjirokastrs por jo Korn; kurse Jugosllavis nuk i bnte lshime toksore, por i njihte disa t drejta tregtare dhe ndrtimin e nj hekurudhe n Shqiprin e veriut. Vetm m von, kur kto kushte nuk u pranuan prej fqinjvet, dhe Franca me Anglin vendosn ndarjen e Shqipris n tri pjes sipas traktatit t fsheht t Londrs, Presidenti Wilson e kundrshtoi kt vendim kategorikisht. Kundrshtoi gjithashtu q Shqipria t prfshihej n "shtjen e Adriatikut", domethn nuk desh q Jugosllavia t shprblehej me toka shqiptare pr lshimet q ajo munt t'i bnte Italis n'Adriatikun e veriut. Ky qndrim i Wilson-it i dha nj far mbshtetjeje shtjes shqiptare dhe e xvarnisi vendimin e coptimit deri sa Shqiptart vet, me Kongresin e Lushnjs dhe me Luftn e Vlors, e shptuan vendin e tyre nga vdekja. Krkesat e paraqitura prej drgats shqiptare n Konferencn e Paqes iu dhan pr shqyrtim komisionit t posam q ishte formuar pr shtjet greke, me prfaqsonjs t'Anglis, t Francs t'Italis dhe t'Ameriks,

nn kryesin e diplomatit frng J.-M. Cambon. Por aty seicili prej antarvet t komisionit i mbahej politiks s shtetit t vet dhe nuk shikonte se 'krkonin Shqiptart. Prandaj, n raportin q ky komision i parashtroi Kshillit t Lart t Konferencs nga fillimi i Marsit 1919, faqshin mendime t ndryshme; prfaqsonjsi italian krkonte njohjen e shtetit shqiptar me kufijt e 1913-s (natyrisht, nn mprojtjen e Italis dhe pasi kjo t'aneksonte Vlorn). Kurse Franca dhe Anglia propozonin q t'i jepeshin Greqis Kora e Gjirokastra. Prfaqsonjsi i Ameriks mbante nj rrug t mesme, pr t'i lshuar Greqis nj cop nga ana e Gjirokastrs por jo krahinn e Kors. N kto kushte, Kshilli s'mund t merrte nj vendim, dhe shtja shqiptare mbeti varur. Mbasi ndrmjet Italis dhe Jugosllavis kundrshtimi m'i madh delte pr ndarjen e trashgimit t Perandoris austrohungareze mbi bregun veri-lindor t'Adriatikut, shtja shqiptare qndronte e lidhur edhe me kt problem. Duke par gjith kto koklavitje dhe se n Konferencn e Paqes nuk kishin pothuajse asnj prkrahje prve simpathis s'Ameriks, Shqiptart menduan nj ast t'i a besonin ksaj fatin e vendit t tyre, pr t'i shptuar coptimit. Ky mendim u forcua me ardhjen e prfqsonjsve t kolonivet, nga Shtetet-e-Bashkuar, Rumania e Turqia, t cilt n fillim u bashkuan me drgatn e qeveris s Durrsit. I shtytur prej shumics, Turhan Pasha i drejtoi Konferencs s Paqes, m 7 Mars, nj not me ann e s cils propozonte q krahinat e kundrshtuara, Kor e Gjirokastr, bashk me tokat e tjera shqiptare q Konferenca e Londrs dhe Kongresi i Berlinit iu patn lshuar shtetevet fqinj, t pushto- hshin dhe t'administrohshin pr nj vit a dy prej Ameriks; mandej t'organizohej nj plebishit ndn kontrollin ndrkombtar n t gjitha ato krahina, pr t'ia ln popullit t tyre t drejtn e vetvendosjes nse do t donte t bashkohej me Shqiprin apo t bnte pjes me fqinjt. Qndrimi i prbashkt i drgatavet shqiptare n Konferencn e Paqes nuk vazhdoi gjat. Prfaqsonjesit e kolonivet dhe disa nga ata t qeveris s Durrsit filluan t'a shihnin punn drejt, se rrezikun Shqipris po ja sillte Italia.

Prsa koh q kjo nuk hiqte dor nga qllimi i aneksimit t Vlors dhe i prokektoratit mbi pjesn tjetr t Shqipris, as fqinjt ballkanase, q prkrahshin prej Francs dhe Anglis, nuk mund t hiqnin dor s krkuari "pjesn" e tyre. Dhe logjikrisht shtja shqiptare duhej t prfundonte me coptimin m trish, si qe parashikuar n traktatin e fsheht t Londrs. Prandaj pala m'e ndrgjegjshme e atdhetarvet vendosi t delte haptas kundr politiks s'Italis, duke shpresuar n prkrahjen morale t'Ameriks dhe mundsisht n nj ndrrim qndrimi t'Anglis, e cila kish nisur t ndjente er vajguri n Shqipri... Kurse nj pjes e qeveris s Durrsit, me Turhan Pashn n krye, nuk shihte-tjetr prkrahse prve Italis pr t mprojtur kufijt e 1913-s kundrejt fqinjvet ballkanase.. Prandaj vazhdoi t mbetej e pshtetur pas ksaj, duke u munduar t'i zbuste krkesat italiane ose t gjente disa formula e shprehje t ndrmjeme pr t'ua fshehur kuptimin. Kshtu, q n Prill 1919, drgatat shqiptare n Konferencn e Paqes u ndan n dy grupe, duke paraqitur nga nj memorandum t veant. Grupi i atdhetarvet m largpams, i cili prbhej prej prfaqsonjsve t kolonivet dhe disa antarve t qeveris s Durrsit, n memorandumin q i dha Konferencs, m 14 Prill, e thoshte qart se pushtimi i Vlors nga ana e Italis dhe protektorati i ksaj mbi Shqiprin do t bhshin shkak grindjesh dhe konfliktesh t reja n Ballkan; prandaj krkonte hedhjen posht t'asaj pjese t traktatit t Londrs q kish t bnte me Shqiprin, njohjen e pavarsis s ksaj dhe zbatimin e parimit t kombsivet pr krahinat shqiptare mbetur jasht kufijvet t 1913-s. Ky grup, pr t larguar Italin, krkoi q Shqipria t vihej prkohsisht nn mandatin e Ameriks, e cila nuk ishte drejtprdrejt e interesuar n Ballkan. Kurse grupi pro-italian i qeveris s Durrsit, n memorandumin q i dha edhe ai Konferencs n t njjtn dit, hidhte posht krkesat e fqinjvet ballkanase, krkonte njohjen e kufijvet t 1913-s ose edhe m shum, por nuk e zinte me goj Italin dhe mundohej t'a zbuste kuptimin e nj protektorati nga an e ksaj, duke e quajtur "ndihm

dashamirse" q njra nga fuqit e mdha aliate duhej t'i jepte Shqipris pr nj koh t caktuar. Por "fuqin e madhe aliate" do t'a zgjidhte vet qeveria shqiptare (dhe s'donte mend t kuptohej se do t "zgjidhte" Italin). Kshtu, "pavarsia" e Shqipris duhej t mbetej e pacnuar. Pr t'iu vn punvet kapak, nuk mungoi t'i jepte Konferences memorandumin e tij edhe Esad Toptani, i cili e mbante vehten si kryetar i "qeveris shqiptare" legale dhe aliate. Kuptohet leht se t gjitha kto karturina hidhshin n shport dhe se askush nuk kishte koh pr t humbur me profkat e Shqiptarvet. N qarqet ndrkombtare dgjohet vetm nj lloj fjale dhe nj lloj oshtime: fjala q jehoi n Kongresin e Lushnjs dhe oshtima q bumbulloi rreth Vlors, m 1920. Mbasi traktati i paqes me Gjermanin (i cili u nnshkrua n Versailles, m 28 Qrshor 1919) ishte n pregatitje e sipr, u shtruan n tryezn e gjelbr, q n Prill e Maj, edhe shtjet q lidhshin me Austro-Hungarin, n radh t par ajo e ndarjes s krahinavet t'Adriatikut ndrmjet Italis dhe Jugosllavis. Disa prej atyre vendeve i qen njohur Italis n traktatin e fsheht t Londrs, por ajo krkonte akoma, sidomos qytetin e Fiumes, t cilin e pushtoi poeti G. d'Annunzio m 1919. Franca e Anglia, q kishin pasur nevoj pr Italin gjat lufts, nuk donin tani q kjo t shtrihej shum n Lindje pr t'i br konkurenc fuqis dhe tregtis s'atyre. Prandaj krkonin t'i vinin cak, duke prkrahur Jugosllavin e Greqin. Ky ishte shkaku q Franca e Anglia ngulnin kmb pr t'i dhn Greqis Korn dhe Gjirokastrn, sepse nuk donin q ato krahina, nprmjet t nj shteti shqiptar, t binin nn panxhn e Italis, e cila do t kontrollonte n'at mnyr jo vetm kanalin e Korfuzit, po edhe rrugn e brendshme Sarand-Kor-Follorin, q onte drejt Selanikut. Gjithmon n pshtetje t ksaj politike, Anglia e Franca i lan dor t lir Greqis q t pushtonte Izmirin, n Maj 1919, kurse n

kohn e Lufts at qytet i patn premtuar Italis. E gjetur prpara kundrshtimit t'Anglis e t Francs, t cilat prdornin n lodrn e tyre Jugosllavin e Greqin, Italia e ndjeu vehten mjaft t dobt, qeveria e V.E. Orlando-s dha dorheqjen m 23 Qrshor 1919 dhe u zvendsua prej asaj t Francesco Nitti-t, me T. Tittoni-n si ministr i Punve t Jashtme. Qllimi i ktij ndrrimi ishte pr t zbritur n nj politik kompromisi, t ciln qeveria e re e filloi me Greqin. T dy shtetet, duke dashur t'iu gjenin nj zgidhje sa m t shpejt shtjevet q mbetshin varur midis tyre n Shqipri dhe n detin Egje, hyn n bisedime t drejtprdrejta dhe arritn n marrveshjen e fsheht Tittoni-Venizellos, q u nnshkrua m 29 Korrik 1919. Sipas ksaj marrveshjeje, Italia dhe Greqia do t prkrahnin njra tjetrn n Konferencn e Paqes pr t'a ndar Shqiprin midis tyre ashtu si e kishin parashikuar: Greqia t merrte Korn dhe Gjirokastrn, Italia Vlorn, e mandej at cop q mbetej si shtet shqiptar t'a vinte nn mandatin e saj. Greqia zotohej t mbante asnjansin e kanalit t Korfuzit dhe t'i lshonte Italis pr 50 vjet nj hyrje t lir n skeln e Sarands. Kurse Italia do t prkrahte Greqin pr t marr Korn, edhe nqoftse Shtetet-e-Bashkuar t'Ameriks do t krkonin q ajo krahin t'i mbetej Shqipris. Ndonse marrveshja Tittoni-Venizellos ishte e fsheht, nuk vonoi t'i delte era, dhe Shqiptart e kuptuan se ajo q po ia grmihte varrin atdheut t tyre ishte Italia. U vun n nj gjendje t keqe edhe ata q mbahshin gjer athere me politikn Italis. Pr t'iu dhn Shqiptarvet prshtypjen se po ua linte atyre admistrimin e vendit, Italia nnshkroi me qeverin e Durrsit, m 20 Gusht 1919, nj marrveshje, sipas s cils administrata shqiptare do t shtrihej mbi t gjitha krahinat e pushtuara prej ushtris italiane, prve Vlors dhe qarkut t saj. Duke pritur vendimin e Konferencs s Paqes, administrata e qeveris s Durrsit do t shtrihej edhe mbi krahinat q Italia ia kishte njohur Greqis n marrveshjen e fsheht, si ishte Gjirokastra, ose edhe Kora kur t zbrazej prej trupavet frnge. Po ashtu do t

prfshihshin nn t njjtn administrat krahinat e "zons strategjike" q mbante Jugosllavia, si edhe Shkodra, kur kto t pushtoheshin prej ushtris italiane. Kt marrveshje me qeverin e Durrsit Italia e bri pr t qetsuar disi Shqiptart, po edhe pr t pregatitur bashkimin e vendit nn protektoratin e saj. Sepse marrveshja prmbante edhe pika t tjera n lidhje me organizimin dhe kontrollin e brendshm: gjindarmria dhe milicia shqiptare do t'organizohshin prej oficersh italian, t cilt do t kishin edhe kumandn e prgjithshme; nj komisar i lart italian do t kontrollonte veprimet e qeveris shqiptare, ndrsa kshilltar e teknik do t drejtonin degt e ndryshme t'administrats, etj. Gjat ksaj kohe, marrveshja Tittoni-Venizellos ishte prhapur dhe Shqiptarvet s'iu kishte mbetur m asnj besim tek Italia. Disa ministra atdhetar u larguan ca nga ca prej qeveris s Durrsit, ku tani qndronin vetm "miqt" e Italis. Kundrshtimi u b i hapt. Ndihej nevoja e nj veprimi kombtar. N Vlor, ditn e 28 Nntorit 1919 u zhvillua nj manifestim i madh. Npr qarqet e atdhetarve dhe t shkollarve flitej pr nevojn e mbledhjes s nj kuvendi t prgjithshm kombtar, i cili duhej t merrte vendime heroike. Aty-ktu u treguan shenja armiqsie kundr ushtris italiane, e cila mori masa mprojtjeje. Por ajo q e mbushi kupn gjer atje ku s'mbante m, ishin vendimet e Konferencs s Paqes. M 9 Dhetor 1919, prfaqsonjsit e Anglis, t Francs dhe t'Ameriks i kishin dhn Italis nj memorandum t prbashkt n lidhje me krkesat e saja n'Adriatik. Prsa i prkiste Shqipris, memorandumi i njihte Italis aneksimin e Vlors me nj pjes t brendshme si edhe mandatin mbi at cop shtet shqiptar q do t mbetej; n jug, i njihej Greqis krahina e Gjirokastrs, kurse shtja e Kors mbetej varur; Jugosllavis nuk i lshohshin toka prktej kufijvet t l9l3s, por i njihej e drejta e ndrtimit t nj hekurudhe n Shqiprin e veriut, gjat lugins s Drinit gjer n'Adriatik. Italia nuk e priti mir kt memorandum, i cili nuk i knaqte t gjitha krkesat e saja n'Adriatikun veri-lindor. Por ajo q e

kundrshtoi m me forc ishte Jugosllavia. N nj not q kjo i dha Konferencs s Paqes m 8 Jenar 1920, u faq kundr lshimevet q i bheshin Italis n'Adriatik dhe, prsa i prkiste Shqipris, krkonte "pjesn e saj" nqoftse nuk do t njihej pavarsia e shtetit shqiptar brenda kufijvet t 1913-s. Edhe prfaqsia e qeveris s Durrsit n Paris i pat dhn Konferencs nj memorandum tjetr, m 26 Dhjetor 1919, n t cilin protestonte kundr planevet t coptimit t Shqipris dhe bnte propozimet e saja, por zrin e Shqiptarvet s'e dgjonte askush. M n fund, Anglia e Franca, pr t'i gjetur nj zgjidhje shtjes s'Adriatikut dhe pr t knaqur t tria fqinjt e Shqipris, pasi u dgjuan, m 13 Jenar, edhe "argumentat" e Venizellos dhe t ministrit jugosllav Trumbi, vendosn coptimin e Shqipris n prputhje me traktatin e fsheht t Londrs. Greqia do t merrte Korn dhe Gjirokastrn, Italia ato q krkonte, dhe Jugosllavia Shqiprin veriore bashk me Shkodrn duke i njohur ktij qyteti nj far "autonomie". Mbasi Anglia e Franca kt vendim e kishin marr pa Amerikn, duhej t'i tregonin ksaj disa arsye, nj prej t cilavet ishte se Shqiptart nuk kishin zotsi pr t'u vetqeverisur dhe do t'ishte m mir pr ta t mbetshin ndn kujdesin e fqinjvet. Nga ana tjetr, duke i dhn Jugosllavis Shkodrn, ajo hiqte dor prej Fiumes, e cila i kalonte Italis, dhe shtja e Adriatikut gjente nj rregullim. Lajmi i vendimit t ktij coptimi u prhap si vettima dhe iu ra Shqiptarvet si rrufe. Ky ishte asti q vinte n prov energjit e fundme t shpirtit kombtar, nse racs shqiptare i kishte mbetur akoma nj fije vullneti pr jetes apo do t shuhej si kripa n'uj. Tani do shpres n "drejtsin" e fuqivet t mdha ishte vegim marrzie. Kombe q jetojn, jan vetm ata q din t mprohen. M par se t prhapej lajmi i fundit, Shqiptart ishin vn n lvizje pr t'organizuar mbledhjen e nj kuvendi t prgjithshm. Tani kjo nevoj u b m'e ngutshme se kurr. Nervat e kombit ishin nxehur n kulm. Ata q mbahshin akoma me qeverin e Durrsit ishin agjentt e Italis, dhe Italia kt radh po tregohej armiku vdeksor i racs shqiptare.

Por trathtart nuk ndjejn as turp as prgjegjsi. Qeveria e Durrsit me ndihmn e ushtris italiane u prpoq t bnte mos pr t ndaluar mbledhjen e kuvendit kombtar. Ajo vrau n prit Abdyl Ypin, nj nga atdhetart m energjik q po merrej me organizimin e mbledhjes. N Shkodr, ishte vrar prej nj agjenti t'Italianvet atdhetari Sali Nivica, drejtor i gazets "Populli" dhe mprojts i guximshm i ides kombtare. Megjith kto pengesa, kuvendi shptimtar mundi t mblidhej n Lushnj, m 21 Jenar 1920, dhe mori emrin Kongresi i Lushnjs. Ishin gjithsejt nja 50 t drguar prej krahinavet t ndryshme t Shqipris. Mbledhja u hap nn kryesin e Aqif Pash Biakut (Elbasanit). Pa marr parasysh se Shqiptart ishin nj komb i vogl dhe pa u pshtetur n'asnj shpres t jashtme, Kongresi i Lushnjs i hodhi posht me vendosmri planet e coptimit q fuqit e mdha kishin kurdisur n traktatin e fsheht t Londrs dhe n Konferencn e Paqes. Ai shpalli botrisht se Shqipria ishte shtet i pavarur dhe se Shqiptart nuk pranonin asnj form mandati ose protektorati t huaj mbi vendin e tyre. N telegramin q iu drejtoi Konferencs s Paqes dhe fuqivet t mdha, Kongresi i Lushnjs ua bri t njohur se Shqiptart do t derdhnin gjer pikn e fundit t gjakut kundr do vendimi q vinte n rrezik trsin toksore t'atdheut t tyre dhe pavarsin e plot kombtare. Nj protest t rrept iu drejtoi edhe parlamentit dhe senatit t'Italis. I vetdijshm se prfaqsonte vullnetin e kombit, Kongresi i Lushnjs mori masa vendimtare, si e lipnin rrethanat, n'ato aste t vshtira ku po prshkohej atdheu. E shpalli t rrzuar qeverin e Durrsit dhe n vend t saj, formoi nj qeveri kombtare nn kryesin e Sulejman Delvins, me ministr t Punve te Jashtme Mehmet Konitzn, t Punve t Brendshme Ahmet Zogun, t Finacavet Ndoc obn, t'Arsimit Sotir Pecin etj. Mbasi shtja e regjimit nuk mund t vendosej aty pr aty, se Shqipria kish qn shpallur principat m 19l3 e 1914 dhe Princ Vidi nuk kishte abdikuar, Kongresi zgjodhi nj Kshill t Lart, q do t mbante vendin e kryesis s shtetit. Ky Kshill prbhej

prej katr vetash, q prfaqsonin katr rrymat fetare t Shqipris: Aqif Pash Biaku (mysliman bektashi), Abdi Bej Toptani (mysliman syni), Dr. Mihal Turtulli (orthodoks), Imzot Luigj Bumi (katolik). Kongresi zgjodhi prej gjirit t vet edhe nj senat prej 37 vetash, si nj kshill kombtar q do t zinte vendin e parlamentit pr gjersa t bhshin zgjedhje t rregullta. Caktoi gjithashtu pr n Konferencn e Paqes nj drgat t re, q prbhej prej Mehmet Konitzs, Imzot Bumit dhe Dr. Mihal Turtullit. Bashk me krijimin e ktyre organeve, Kongresi i Lushnjs caktoi nj statut t shtetit shqiptar, prej 6 nenesh, me Kshillin e Lart n krye, q kishte fuqin ekzekutive, dhe Kshillin Kombtar (ose senatin), i cili kishte fuqin legjislative dhe kontrollin mbi qeverin pr deri sa t zgjidhej Asambleja Kombtare. Kshilli i Lart emronte kryeministrin, dhe ky, mbasi t formonte qeverin, krkonte vot-besimin e Senatit. Si kryeqytet i Shqipris u caktua Tirana. Kongresi i Lushnjs iu dha fund punimevet m 9 Shkurt 1920 dhe, m 11 t'atij muaji, qeveria kombtare hyri n Tiran. Nj fuqi vullnetarsh dhe disa qindra Matjan q kishte sjell me vehte Ahmet Zogu ia hapn udhn. Vendimet e Kongresit t Lushnjs ngjalln nj enthusiazm t prgjithshm n popull, i cili u tregua kudo i gatishm pr t prkrahur qeverin e re. Kshtu kjo mundi t prballonte vshtirsit e para, t cilat ishin me t vrtet t mdha: mungonte do gj, mjetet financiare, organizimi, fuqia. Nga, ana tjetr, qeveria trathtare e Durrsit, q drejtohej prej Mustafa Krujs dhe Myfit Libohovs me shok, provoi t mbahej me ann e forcs italiane, por pas disa javsh u shkri vetvetiu, sepse krahinat e Shqipris s Mesme dhe i tr vendi u lidhn me qeverin e Tirans. Kjo u vu t'organizonte administratn, gjindarmrin, arsimin, financat, gjygjet. I bri thirrje popullit shqiptar q t tregohej i bindur dhe t'a ndihmonte. Ahmet Zogu, si ministr i Punve t Brendshme, u tregua energjik dhe i zoti pr t vn rregullin. Rreth tij u mblodhn disa oficer nacionalist me ann e t cilvet ai organizoi t parat fuqi kombtare dhe mundi t shtronte n Shqiprin e

Mesme trubullimet e zakonshme t'Esadistvet ose t Rebelvet q shtytshin tani prej Italianvet. N botn e jashtme, Kongresi i Lushnjs bri prshtypjen e nj ringjalljeje shqiptare. U kuptua se plani i coptimit nuk mund t zbatohej pa gjakderdhje. Vendimin e fundm t'Anglis dhe t Francs e kundrshtoi Presidenti Wilson i Ameriks. Ky u tregua kundr gjithashtu q Shqipria t prfshihej n "shtjen e Adriatikut". N nj not drejtuar fuqivet evropiane m 6 t Marsit, Presidenti Wilson ua thoshte hapur se ai nuk pranonte asnj plan q do t prfshinte Shqiprin n rregullimin e shtjeve t'Adriatikut dhe q t'i jepte Jugosllavis toka shqiptare si shprblim pr lshimet q kjo mund t'i bnte Italis n Fiume ose gjetk. Kundrshtimi i Wilson-it e pezulloi prkohsisht shtjen e Adriatikut si dhe at t Shqipris. N horizontin ndrkombtar filluan t dukshin shenja t tjera, t cilat i dhan zemr qeveris s Tirans. Porsa q nota amerikane e prjashtonte Jugosllavin prej pjess s premtuar n Shqiprin e veriut, marrveshja Tittoni-Venizellos do t gjente vshtirsi zbatimi, sepse Jugosllavia do t'a kundrshtonte daljen e Italis n Vlor e n Durrs. Nga ana tjetr, porsa q Shqiptart po jepnin provn se dinin t'organizohshin dhe t vetqeverisshin, mendimet n Konferencn e Paqes filluan t ndryshonin, sidomos qndrimi i diplomacis angleze. Kjo e fundit kishte edhe nj arsye tjetr, se Shqipris po i vinte era vajguri... dhe Shoqria Anglo-Persiane e kishte hundn fort t ndieshme. Qeveria e Tirans iu vu puns me durim pr t bashkuar pjest e ndara t Shqipris. Rasti iu paraqit me Shkodrn. Fuqia ndrkombtare po largohej prej atij qyteti, dhe gjenerali frng de Fourtou, q e kumandonte, ia dorzoi Shkodrn qeveris Shqiptare, m 11 Mars 1920. Ndonse n vendimin e fundit marr n Konferencn e Paqes prej Anglis dhe Francs ishte caktuar q Shkodra t'i jepej Jugosllavis, kundrshtimi i Presidentit Wilson e kishte ln varur at shtje. Prandaj kumanda ndrkombtare, duke u larguar nga Shkodra, s'kish se kujt t'ia dorzonte at qytet vese qeveris shqiptare, n pritje t nj vendimi prfundimtar nga

ana e Konferencs s Paqes. Sidoqoft, ky ishte nj hap i madh drejt bashkimit t Shqipris, dhe forcat kombtare q drgoi qeveria e Tirans u pritn me shum gzim prej Shkodranvet. Pr t vendosur mir administratn shqiptare mbasi edhe ushtrit jugosllave nuk ishin larg, qeveria drgoi si prefekt t prkohshm t Shkodrs Ahmet Zogun. Por Italia nuk donte t tundej nga krkesat dhe pozitat e saja n Shqipri. Pastaj krkesat e Italis nuk i kundrshtonte as Amerika. Shptimi i Shqipris varej, si e kemi thn m sipr, nga prznia e Italis prej tokavet shqiptare. Sepse athere do t binin posht vetvetiu edhe krkesat e fqinjvet. Po qysh dhe kush do t'a przinte Italin? Askush tjetr prve Shqiptarvet vet. Qeveria e Tirans provoi t gjente nj rregullim miqsor me Italin duke i propozuar q kjo t njihte pavarsin dhe trsin toksore t Shqipris. Ndonse e kuptoi se plani i protektoratit t saj mbi Shqiprin u b fort i vshtir, Italia nuk pranonte kurrsesi t hiqte dor nga Vlora. Prpara shtrngimit t'administrats shqiptare dhe krcnimit t nj kryengritjeje nga ana e popullit, ajo u detyrua t'a trhiqte ushtrin ca nga ca prej pjesvet t brendshme t vendit, por u forcua rreth Vlors, Tepelens dhe Sarands. Kurse n Klcyr, Prmet e Gjirokastr u vu administrata shqiptare. Italia mbante edhe n skeln e Durrsit nj trup t vogl ushtarake, ndonse qyteti ndodhej tani ndn administratn e Tirans. Qeveria shqiptare nuk kishte fuqi t'i shpallte zyrtarisht luft Italis pr lirimin e vendit. Por n qarqet e atdhetarvet po bhej prdit m'e dukshme se pa nj veprim me arm Italia nuk trhiqej prej Shqiprie. Ky veprim mbetej t bhej n formn e nj kryengritjeje popullore. Po edhe kjo duhej organizuar mir dhe ndrlidhur me veprimin politik t qeveris. Sulejman Delvina ishte mjaft i aft pr kto pun dhe dijti t'i vazhdonte bisedimet me Italiant, duke u munduar njkohsisht t siguronte mosndrhyrjen e fqinjvet ballkanike, sidomos t Jugosllavis, n rastin e nj veprimi me arm t Shqiptarvet kundr Italis.

Gjat vitit 1919 patn qn formuar n Shqipri disa komitete t "Mbrojtjes Kombtare". T parin q u pagzua me kt' emr, e patn sajuar emigrantt kosovar n Shkodr. Edhe Vlora kishte pasur t sajn. Por kta komitete kishin kaluar pa zhurm. Kurse "Komiteti i Mbrojtjes Kombtare" q u formua n Vlor pr s dyti, n Prill 1920, mundi t hynte n histori. Kryetar i Komitetit u zgjodh Osman Haxhiu, por shtylla e vrtet e tij ishte Qazim Koculi. Nj rol t rndsishm lozi n t dhe Spiro Koleka. Q t dy kta, Koculi e Koleka, ishin prfaqsonjs t Vlors n Kshillin Kombtar (Senatin) t Tirans, dhe n bashkpunim t ngusht me qeverin. Pregatitjen e nj kryengritjeje e patn biseduar me Sulejman Delvinn e t tjer ministra ose antar t Kshillit t Lart, por qeveria duhej mbajtur jasht do prgjegjsie zyrtare. Gjat Majit, organizimi u shtri n krahinat e pushtuara prej Italianvet. Por ndrsa pregatitej kryengritja e Vlors, plasi shtja e Kors. Ushtria frnge po largohej prej Shqiprie dhe mori urdhr nga Parisi q t mos e kundrshtonte pushtimin e Kors prej Grekvet. Kta rrinin gati, dhe fuqit q kishin prqendruar n Follorin, nn kumandn e gjeneralit Trikupis, u vun n lvizje drejt kufijvet t Shqipris. Mirpo atdhetart e Kors dhe t rrethevet uan popullin n kmb, ngritn n qytet flamurin kombtar dhe e bashkuan krahinn me qeverin e Tirans. Grekt q mendonin t'a zinin Korn me befasi, u gjetn prpara forcash t'armatosura q s'e lshonin vendin pa luft. Athere ushtria e tyre u prmbajt. Duket se Anglezt e kshilluan Venizellon q t mos hapte nj tjetr trazir n Shqipri, n nj koh kur Greqia ndodhej n luft kundr Turqvet n'Azin e Vogl. Kshtu Grek e Shqiptar nnshkruan, m 28 Maj, protokollin e Kapshtics, sipas t cilit t dy ant do t mbanin caqet e tyre gjersa Konferenca e Paqes - ose nj marrveshje e drejtprdrejt greko-shqiptare - t rregullonte shtjen e kufijvet ndrmjet dy vendevet. Por ushtria greke nuk i lshoi 26 fshatrat shqiptare q kishte shkelur, pr t'i mbajtur gjoja si nj zon sigurimi. Vetm disa vjet m von qeveria e Athins u detyrua t lironte 14 prej tyre.

Ndrkaq, rreth Vlors vazhdonin pregatitjet. Komiteti i fsheht i "Mbrojtjes Kombtare" thirri n nj mbledhje t madhe parsin e qytetit dhe t fshatravet, me 29 Maj 1920. Mbledhja u b n Baralla, nj faqe mali afr Dukatit, n jug t Vlors. Pasi foln Qazim Koculi e t tjer, u muar vendimi q Italia duhej luftuar dhe u zgjodh nj kshill prej 30 vetash, i cili nxori nj Komitet t ri t "Mbrojtjes Kombtare", t prbr prej 12 antarsh dhe prsri nn kryesin e Osman Haxhiut. Por n gji t Komitetit, pr t'organizuar dhe kumanduar kryengritjen, u caktua nj komision ushtarak nn drejtimin e Qazim Koculit. Pas ktyre veprimeve, Komiteti iu bri thirrje qytetit dhe fshatravet t zons s pushtuar q t rrmbenin armt. Burrat e Labris e dgjuan zrin e atdheut. Disa mijra prej tyre, me ato arm q kishin, u mblodhn n Beun, m 2 Qrshor l920. Mbasi lvizja udhhiqej mir, sipas nj plani t caktuar, Komiteti i "Mbrojtjes Kombtare" i drejtoi nga Beuni, m 3 Qrshor, nj ultimatum kumandarit t forcavet italiane, gjeneralit Piacentini, duke krkuar q Italia t'ia kthente sa m shpejt Vlorn, Tepelenn dhe Himarn qeveris kombtare t Tirans. "E dijm se nj shtet i madh si Italia mund t ket mjaft forc pr t shtypur nj popull t vogl si ne", thuhej n'ultimatumin, "por populli shqiptar nuk mund t pranoj n heshtje q t shitet si bagti npr tregjet e Evrops, prandaj vendosi t rrmbej armt..." etj. Komiteti i krkonte nj prgjigje kumandarit italian gjer n mbrmjen e s nesrmes m 4 Qrshor. Por ky e gjykoi m t kollajshme t'ua jepte prgjigjen Shqiptarvet me grykn e topavet. Athere s'mbetej tjetr ve sulmit me arm. Qazim Koculi i propozoi Komitetit t "Mbrojtjes Kombtare" se duhej nisur sulmi pa humbur koh. Spiro Koleka e prkrahu kt mendim me nj fjalim t nxeht, antart e tjer t Komitetit e pranuan, dhe Shqipot e bn forra! Labria trime e provoi se kishte akoma burra nga ata q i hidheshin "topit nga grika" si Selam Musa Salaria. Fuqia italiane n Shqipri prbhej prej 20.000 ushtarsh, prve luftanijvet q ndodhshin prpara Vlors. Nj pjes e

ushtris kishte zn pozitat m t forta gjat rrugvet Vlor-Gjirokastr dhe Vlor-Sarand. N disa pika, si n Drashovic, Kot, Gjorm e Llogara kishte br fortifikime t patundshme, prve telavet me gjmba q mpronin do pozicion t'ushtris italiane, shqiptarvet iu duhej t merrnin m par pozicionet e jashtme, t kapnin sa m shum arm e municione prej Italianvet, dhe mandej t lironin Vlorn. Pasi krisi topi i Italis, Shqipot u hodhn n sulm, n mbrmjen e 5 Qrshorit, t rrept si breshri, dhe i kapn nj nga nj postkomandat dhe pozicionet e jashtme t'Italianvet. Por kta u mbylln brenda vijavet t fortifikuara duke u mprojtur me ann e mjetevet dhe t'armatimit t rnd. Morali i tyre u trondit q n fillim, sepse Shqiptart sulmuan befas dhe nga t gjitha ant, me nj guxim t'atill q Italianvet s'iu kishte shkuar kurr npr mend. Luftime heroike ngjajtn n Kot, ku fshatart trima, t kumanduar prej Ahmet Lepenics, mbas disa sulmesh t rrept, u hodhn mbi telat me gjmba duke vn gunat prsipr dhe iu hyn kazermavet brenda. Midis Italianve t vrar ndodhej edhe vet gjeneral Gotti. T tjert, oficer e ushtar, u dorzuan. Po n'at mnyr u muarn t gjitha pozicionet e forta t'Italianvet, Gjormi, Llogaraja, Tepelena, Drashovica. N Tepelen, lufta vazhdoi e rrept gjat pes ditve; por me fuqit q erdhn prej krahinash rreth e qark dhe disa qindra burra q kumandonte Ali Klcyra, u lirua m n fund edhe qyteti i Ali Pashs. Me armt, municionet, disa topa e mitraloza q u kapn npr kto pozicione, forcat shqiptare u armatosn m mir dhe numri i tyre arriti n nja 4.000 veta. Komisioni ushtarak shqiptar e ngrehu qendrn e tij n Drashovic. Komiteti i "Mbrojtjes Kombtare" i krkoi edhe njher gjeneral Piacentini-t dorzimin e Vlors. Mbasi ky nuk dgjoi, u vendos q t sulmohej qyteti. Natn duke u gdhire 12 Qrshor, Shqipot u hodhn si shqiponja mbi bregoret e Babics, n Qafn e Koiut, n fortesn e Kanins, dhe fitorja e tyre u vulos n'Ullishtat e Vlors me gjakun e Selam Musajt. Kumanda italiane s'gjeti tjetr mnyr mprojtjeje vese kapi n qytet nga popullsia civile afro 1500 veta - ndr ta edhe

gra e fmij - dhe i hoqi si peng n Sazan, duke krcnuar se t gjith kta do t pushkatoheshin nqoftse kryengritsit nuk ndalnin sulmin. Kjo i detyroi trimat, t cilt kishin hyr n lagjet e jashtme t qytetit, t prmbahshin dhe t zinin vend rreth Vlors. Po lufta e tyre ishte e fituar. Gjat asaj kohe, veglat e Esad Toptanit n Shqiprin e Mesme, t cilt shtyhshin nga agjentt e Jugosllavis dhe t'Italis, ishin vn n lvizje. Por qeveria e Tirans mundi t'i shpartallonte duke ia ngarkuar Bajram Currit kumandn e ndjekjevet kundr tyre. Ndrsa Esad Pasha vet ra i vdekur n Paris prej dors s'Avni Rustemit, m 13 Qrshor 1920. Lufta dhe triumfi i Vlors elektrizuan ethusiazmin e Shqiptarvet, brenda dhe jasht Shqipris. Prej krahinash t tjera u nisn grupe vullnetarsh drejt Vlors, ndonse punn e kishin kryer pothuajse burrat e Labris. Shoqrit e jashtme u vun t mblidhnin ndihma. Buj e madhe u b n'Evrop dhe n tr botn. Por jehona e Vlors tronditi sidomos Italin. Qeveria e Nitti-t u rrzua dhe vendin e saj e zuri ajo e Giovanni Giolitti-t, e cila desh t drgonte fuqi t reja pr t shtypur kryengritjen shqiptare. Vese n'at koh ishte e fort n'Itali edhe lvizja socialiste, q besonte athere n vllazrimin e popujvet. Deputett e saj krkuan n parlament votimin e nj rezolute pr trheqjen e forcavet italiane nga Shqipria, por ai propozim nuk u pranua prej shumics. Me shtytjen e partis socialiste, u bn manifestime popullore npr disa skela t'Adriatikut pr t ndaluar drgimin e trupave t reja n Shqipri; u hodhn trakte, u ngjitn shpallje murevet, iu bhej thirrje ushtarvet t t mos pranonin t nisshin. Puntor e hamenj bnin greva pr t mos ngarkuar materialin e lufts. Megjithat, gjeneral Piacentini, n Shqipri, krkoi nga Komiteti i "Mbrojtjes Kombtare" q t'i shprndante forcat dhe t dorzonte robrit, se prndryshe do t niste nj ofensiv t rrept ndshkimore. Mbasi Shqiptart nuk u tundn prej pozicionevet t tyre, trupat e zgjedhura italiane,

me automjetet dhe t ndihmuara nga artileria e flots, filluan ofensivn m 19 Qrshor n drejtim t Drashovics. Por u thyen prsri dhe u shtrnguan t kthehshin n Vlor, pasi lan mjaft t vrar. Prpara forcs s Shqiptarvet, dhe mbasi n'at koh Italia po kalonte npr nj kriz t brendshme, qeveria e Roms drgoi n Tiran agjentin e saj t vjetr pr punt shqiptare, baron Aliotti-n, q t'a paqsonte gjendjen duke shkputur dika me an bisedimesh dhe krcnimesh. Por qeveria e Tirans nuk i pranoi krkesat italiane; si t vetmin kusht pr paqsimin ata vun trheqjen e ushtris dhe njohjen e pavarsis s plot shqiptare nga ana e Roms. Athere kumanda italiane e Vlors, me nj urdhr-dite q shpalli m 17 Korrik, bnte t njohur se ushtria e saj nuk do t largohej prej Shqiprie dhe se ishte mjaft e fort pr t'a shtypur kryengritjen. Ktij krcnimi, Shqiptart iu prgjigjn, pak dit m von, natn mb 22 Korrik, me nj sulm t prgjithshm kundr vijavet t'ushtris italiane n Vlor, dhe u futn deri n lagjet e jashtme t qytetit. Kur e pa se s'kishte mundsi q t vepronte ndryshe, qeveria e Roms e prishi marrveshjen Tittoni-Venizellos, m 22 Korrik 1920, dhe drgoi n Tiran kont Manzoni-n pr t br paqen e vrtet me Shqiptart. Ky nnshkroi me qeverin e Sulejman Delvins nj protokoll, m 2 Gusht l920, me ann e t cilit Italia njihte pavarsin e plot t Shqipris dhe trsin toksore t ksaj ku prfshihej edhe Vlora, por mbante ishullin e Sazanit. Ushtrit italiane duhej t'a linin Shqiprin gjer m 2 Shtator 1920. Menjher pas nnshkrimit t marrveshjes, Shqiptart i liruan robrit e lufts, lart nga 1200 veta por nuk i lshuan pozicionet gjersa ushtria italiane u trhoq e tr. Kjo u largua rregullisht, sipas marrveshjes, dhe, m 3 Shtator 1920, lufttart e liris hyn ngadhnjysa n Vlor me flamurin e Sknderbeut, i cili kt radh rrethohej me lavdi kastriotiane, sepse ishte e para her n historin e re t Shqipris q Shqiptart e fitonin lirin vetm me luftn e tyre kundr nj fuqie t madhe si Italia.

Me trheqjen e Italis prej Shqiprie dhe me njohjen e trsis dhe t pavarsis s shtetit shqiptar nga ana e saj, binin posht vetvetiu krkesat e fqinjvet ballkanike, t cilat nuk do t gjenin asnj prkrahje n Konferencen e Paqes, mbasi tani i kundrshtonte edhe Italia. Ngadhnjimi i Vlors iu dha Shqiptarvet besim n vetvehten dhe e ndyshoi krejt opinionin evropian kundrejt tyre. Kta dhan provn se dinin t vetqeverisshin, se dinin t'a kundrshtonin vendimin e fuqivet t mdha, se ishin t zott t'a hidhnin me forc njrn prej tyre jasht Shqiprie. Lufta e Vlors u zhvillua brenda nj rregulli dhe disipline shembullore; midis "Komitetit t Mbrojtjes Kombtare" dhe qeveris s Tirans pati harmoni t plot, bisedimet me Italin u drejtuan prej nj vullneti, prej nj qllimi, robrit italian t lufts u mbajtn mir n fusha prqndrimi n Vajz e n Tepelen. Populli shqiptar u dftye n lartsin e qytetrimit dhe t burrris s tij t lasht. Me enthusiazmin q ngjalli triumfi i Vlors, Shqiptart deshn t hidhnin prtej kufijvet ushtrit jugosllave, e cila jo vetm q mbante t pushtuar "zonn strategjike" por delte her pas here edhe prktej. Me trheqjen e Italis, Jugosllavt kujtuan se Shqipria mbetej nj vend i zbrazt ku ata mund t bnin lodrn e tyre. Qeveria e Tirans kishte krkuar disa her prej Jugosllavis q t trhiqej n kufijt e l913-s. Por kjo, duke prfituar nga pafuqia e shtetit shqiptar, prpiqej t'aneksonte zonn strategjike dhe mundsisht t shtrihej m ktej. Ushtria e saj provoi t zbriste drejt Shkodrs dhe arriti gjer n Koplik, por Shqiptart mundn t'a prapsnin. Mbasi qeveria e Tirans nuk kishte forc pr t'i br drejtprdrejt luft Jugosllavis, populli i zons s pushtuar desh t ndiqte shembullin e Vlors. Kt nism e muarn krert e Dibrs, si Ramiz Dibra me shok, t cilt, n nj mbledhje q bn n katundin Arras t Peshkopis, vendosn t'organizonin nj kryengritje ndn kumandn e Elez Isufit. Kshtu Dibrant i ran ushtris jugosllave nga mbarimi i Gushtit 1920, liruan Peshkopin dhe e hodhn armikun prtej kufijvet t 1913-s. Lvizja mori hov n Shqiprin e veriut, dhe krert e

Kosovs, Hasan Prishtina, Bajram Curri e Hoxha Kadriu me shok, deshn t'a zgjeronin m tutje. Por Jugosllavia ishte shtet kufitar dhe mundi t hidhte fuqi t mdha kundrejt Shqiptarvet. Mbasi e theu qndresn e rrept t Dibranvet, ushtria jugosllave e pushtoi prap "zonn strategjike" dhe u shty m thell, duke vrar, djegur e rrmbyer 'i binte n dor, pa kursyer as robrit e lufts, as gra e fmij. Shum fshatra u shkretuan, popullsia provoi t'ikte nga t mundte, me dhjetra mij zbritn n Tiran, t rreckosur, t pa-ngrn e si mos m keq. Jugosllavt arritn n Martanesh e n Shkalln e Tirans. Qeveria shqiptare dha kushtrimin pr mobilizim vullnetarsh, t cilt, bashk me forcat e ushtris dhe t gjindarmris, ia thyen turrin armikut dhe e prapsn gjer n "zonn strategjike". Krahas me kto veprime, qeveria e Sulejman Delvins iu drejtoi nj not fuqivet t mdha q t'a detyronin Jugosllavin pr t'u trhequr n kufijt e 1913-s. Por ushtria jugosllave i vazhdoi akoma ndrhyrjet e saja duke prdorur si vegla disa krer t Shqipris s veriut dhe mbeturit e esadisms, pr t'a shkallmuar shtetin shqiptar me ann e ktyre. Qeveris s Tirans i duhej t'iu gjente buk dhe streh refugjatvet t rinj, q mbushnin lagjet e kryeqytetit dhe fushn rreth e rrotull, me gra e fmij, t smur, fytyr-verdh, si fantazma dal prej varresh. Shum prej tyre vdiqn nga uria dhe smundjet. Duke kaluar npr kto kushte jashtzakonisht t vshtira, Shqipria, gjat vitit 1920, vetm me forcat e saja mundi t mkmbej si shtet, t'iu bnte ball armiqve t jashtm, t lironte vendin prej pushtimit t huaj, dhe t'a ndryshonte n botn e Perndimit opinionin q ishte formuar kundrejt saj. E zonja e vetvehtes, krkoi q t pranohej si shtet i pavarur n Lidhjen e Kombevet. Megjith kundrshtimin e fqinjvet dhe t Francs q mbante ann e tyre (dhe q e tregoi gjer n fund armiqsin e saj kundrejt Shqipris), qeveria e Tirans e kaprceu edhe kt penges. Me prkrahjen e Anglis, Shqipria u pranua antare e Lidhjes s Kombevet m 17 Dhjetor 1920. Por kufijt mbetshin akoma t pacaktuar, mbasi Greqia nuk hiqte dor nga krkesat e saja. Vetm nj

vit m von, m 9 Nntor 1921, Konferenca e Ambasadorvet vendosi q kufijt e Shqipris t mbetshin ata t 1913-s, me ca ndryshime n dobi t Jugosllavis. M 1923, komisioni ndrkombtar caktoi n vend vijn e kufijvet dhe vuri piramidat, prve disa pikave q u vendosn prfundimisht m 1925. Kshtu Shqipria shptonte edhe njher nga furtuna duke ruajtur t paktn, me ca ndryshime t vogla, kufijt e 1913-s. Si asti m'i lavdishm i historis s re t Shqipris mbahet dita e 28 Nntorit 1912, q simbolizon pavarsin kombtare. Dhe ashtu duhet t jet. Por viti heroik n historin e re t Shqipris sht viti 1920. sht periudha ku Shqiptart, m shum se kurr n historin e re t tyre, tregojn jo vetm nj shpirt kombtar t pathyershm, po edhe pun t ndrlidhur, t peshuar me mend dhe t zbatuar me guxim, n'afrim t ngusht me njri-tjetrin. N nj koh kur horizonti shqiptar ishte mbuluar me re t zeza, kur coptimi i Shqipris mbahej si gj e sigurt, kur nuk kishte asnj shpres, asnj ndihm t jashtme, Shqiptart ohen n kmb kundr gjith bots dhe vendosin n Kongresin e Lushnjs se zotr t'atij trualli ishin ata vet, se s'lejonin t'ua prekte kurrkush dhe se do t'a mpronin kundr kujtdo gjer n pikn e fundit t gjakut. Nuk pranojn "t shiten si bagti npr tregjet e Evrops". Hedhin posht vendimet e fuqivet t mdha, mtesat e fqinjvet, ngrehin nj qeveri kombtare pa "mprojtjen" e kurrkujt, e shpallin t rrzuar qeverin trathtare t Durrsit, vn administratn, rregullin, vetm me mjetet e tyre, detyrojn ushtrin greke t prmbahet n kufi, przn me luft ushtrin italiane prtej detit, gjersa Italia shtrngohet t'i njohi shtet t pavarur, vrasin Esad Toptanin, iu bjen Jugosllavvet, dhe me n fund e bjn Shqiprin antare t Lidhjes s Kombevet! Dhe t gjitha kto pun t pabesuarshme, brenda nj viti! A ka prov m t qart se 'mund t bj vullneti i nj kombi, sado i vogl t jet ky, kur sht i lidhur elnik drejt nj qllimi? A ka vrtetim m binds se Shqiprin e kan humbur vet Shqiptart me prarjet e tyre gjat shekujvet, sado q mundohen t'u hedhin fajin t huajvet? Kurse m 1920, duket

sikur e kan kaprcyer at ndjenj inferioriteti kombtar pr t ciln kemi folur m sipr, duket se kan marr besim n vetvehte, ashtu si kombet e pjekur, dhe i dalin prball furtuns me forcat e tyre. Duket se ngjarjet e shmtuara t vjetvet 1913 e 1914 iu ishin br msime iu kishin ndriuar gjykimin, forcuar vullnetin dhe bashkuar pikpamjet drejt rrugs s shptimit. Kan vepruar me urtsi edhe gjat vitit 1919. Por m 1920 marrin vendime t guximshme, dhe jo vetm i marrin po edhe i zbatojn, me an veprimesh t lidhura mir, me ann e nj bashkpunimi vllazror prej nj ipi t'atdheut n tjetrin, duke treguar nj ndrgjegje kombtare t pamohuarshme. Mjerisht, n vjett e pastajm kombi shqiptar nuk u mbajt dot n kt lartsi. Dhe arsyet jan t kuptueshme. M 1920, lufta e tij ishte kombtare kundr shkelsve t huaj, pr t ciln ai ishte rysur e pregatitur nga ngjarjet e mparshme. Kurse pastaj filloi lufta politike e brendshme, pr t ciln Shqiptart nuk ishin t pregatitur. Plagt e vjetra shoqrore, vijat e prarjevet dhe mendsit e ndryshme t krijuara gjat shekujvet hyn prsri n lodr, duke i sjell atij populli t mjer vuajtje t paprshkruarshme.