Osmanl Devletinde Cadlar zerine Bir Deerlendirme

A Review Of Witches At The Ottoman State

Zeynep Aycibin zet
Ulaabildiimiz kadaryla en erken XVI. asrn ortalarndan itibaren, aynen batl vampirlere benzeyen Osmanl cadlar vardr. Rumelide gayrimslim milletlerdeki muhtelif inanlarn etkisi altnda ekillenmi bulunan cadlarn varlndan ok, Osmanl Devletinin bunlara kar taknd tavr ilgintir. eyhlislamn onayn arkasna alan devlet, mezarlarn almasna ve alan mezarlardaki cenazelerin her trl yok edici ileme tabi tutulmasna izin vermektedir. Hatta XIX. asrn ortalarna gelindiinde artk, cadclar ya da cadu stadlar ad altnda cretlerini devletten alan bir zmre dahi mevcuttur. Osmanllarn cadlara kar yaklamn, zellikle batl aratrclarn nazarnda olduu gibi, koca bir devletin bo ilerle meguliyeti eklinde mi deerlendirmeliyiz? Yoksa bu yaklamn arkasnda bir gereklik mi aramalyz? kinci yolu tercih ederek baladmz almamzda, Osmanllarn cadlara kar mcadelesinde gn nemli bir etken olarak yer ald neticesine vardk. Osmanl Devletinde, yerlerini deitirebilmek iin kabul edilebilir bir bahaneye ihtiyac olan insanlar yeterince salam birer bahane olduklar dncesiyle cadlar ne srmlerdir. Bu durumda devlet, insanlarn yerlerinde oturmalarna verdii nem lsnde cadlar da nemsemek zorunda kalm, bylece zaman iinde gelenekselleecek olan batl tarzda bir cad yok etme merasimi ortaya kmtr.

Anahtar Kelimeler: Cad, Vampir, G, Osmanl Devleti Abstract

Sources reveal that starting from mid 16th century there were Ottoman witches, or cads similar to western vampires. Rather than concentrating on the existence of the witches, an understanding that was shaped according to the various beliefs of the non-Muslim populations in Rumeli (the Balkans), the main concern of this paper will be the response of the Ottoman State. The state which received the

Yrd. Do. Dr., Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, zeynepaycibin@gmail.com

56

ZEYNEP AYCBN

approval of the Sheikhul Islam (the greatest authority in religious matters in the State) allowed the graves to be opened and the bodies to be subjected to all kinds of mutilating treatments. On looking at mid-19th century, there is even a category of officers called cadclar, or cad stadlar (masters of witches) who received their wages from the state. Should the Ottomans approach towards cads be regarded as a case of a great state dealing with petty disturbance, as western researchers seem to claim? Or should we seek a greater reality behind their mode of action? This study has taken up the second approach concluding that migration patterns have played a significant role in Ottomans campaign against the cad. In the Ottoman State, people who wished to be moved to another place, presented the cads or witches as an excuse to the state. Consequently, the state had to take witches seriously to the extent that they took the movement and migration of people seriously; and with time a ritual developed to destroy witches similar to those existing in the western world..

Keywords: Witch, Vampire, Migration, Ottoman State

Gnmz Trkiyesinde cadlar, yaramaz ve sevimli kz ocuklar ile yal ve huysuz kadnlardan ibarettir. Bunun dndaki genel inan cadnn, banda sivri apkas ve elinde sprgesi ile yabanc bir yaratk olduu ynndedir. te yandan, folklorik bir motif olarak cad, Osmanl dneminde gnmz Trkiyesinde olduundan ok daha yerli bir grnmne sahiptir. Anadoludaki karakoncoloslara, aramba karlarna, albastlara ve daha bakalarna karlk Rumelideki Osmanl topraklarnda bat kltr ile etkileimden kaynaklanan cadlar vardr. Ellerinde, cadlar hakknda kap gibi salam bir eyhlislam fetvas1 ile Osmanllar, bu tuhaf yaratkla ilgili bugnk Trk halknn sahip olduundan ok daha fazla bir birikim ortaya koymulardr. Bugn artk unutulmu olmakla beraber, stanbuldaki Caddebostan semtinin isminin Osmanl dneminde Cadbostan olmas bile Osmanllarla cadlar arasndaki yakn mnasebetin bir iaretidir. Bugn Anadoluda varln hl koruyan inanlar dnlecek olursa, yabanc kltrlerle temas halinde bulunan blgelerde Trklere ait sivil cad hikyelerinin ortaya km olmasn normal karlamak gerekir. Ancak iinde devleti de barndran resmlemi cad hikyeleri ayn lde normal grnmemektedir. Resm kayt altna alnm ilk cad vakas ile karlatmzda iine dtmz aknlk, zaman iinde benzeri baka vakalarn da
1 eyhlislam Ebussuud Efendi imzal bu fetvadan ilerleyen satrlarda detayl olarak bahsedeceiz.

OSMANLI DEVLETNDE CADILAR ZERNE BR DEERLENDRME

57

bulunduunu tespit etmemiz ile iyice artt ve nihayet, devletin cadlarla olan ilikisinin nasl balayp zaman iinde ne dorultuda ilerledii, ayrca bu ilikinin hangi esasa dayanyor olabilecei hakknda byle bir alma ortaya kt. Konumuz resm kaytlara yansyan cadlar olmakla beraber, nce cadnn resm olmayan bir tanmn yapmamz gerekiyordu. Cad denen yaratn kim, ya da ne olduunu iyice anlayabilmek iin ksa bir aratrma ile ilk adm attk. Aratrmamzn banda aklmza ilk gelen isimlerden biri Evliya elebi oldu. Nitekim on ciltlik koca Seyahatnme bizi elimiz bo brakmad. Hemen her konuda anlatacak ilgin bir hikyesi bulunan Evliya elebi elbette cadlar hakknda da sz sahibi olacakt. Geri kendisi bizzat bir cad ile karlamamt, fakat cadya emsal bir baka yaratn yzlercesini bir arada grdn iddia etmekteydi. Seyahatnmenin erkezlere dair olan ksmda Evliya elebi, ayr bir balk halinde uzun uzadya zerinde durduu obur denen yaratktan, meer obur demek sehhr czlara derlermi eklinde bahsetmektedir. Bu, ldkten sonra mezarndan kalkan, canllarn kann emen bir yaratktr. Obur tantc denen ihtiyarlar bunlarn mezarlarn tesbit edebilmekte, mezar bulunan oburlar gbeklerine kazk saplanarak ve daha sonra yaklarak ortadan kaldrlabilmektedir. Abaza ile erkez topraklar arasndaki Obur da blgesinde bulunduu esnada, evval aynn yirminci gecesi bizzat ahit olduunu syledii bir hadiseyi Evliya elebi hayretle anlatmaktadr. Hadise, her taraflarndan ateler saan yzlerce erkez ve Abaza oburunun gkyznde uarak birbirleriyle savaa tutumalardr. Gn doana dek sren sava boyunca kulaklar sar eden bir grlt ortal kaplam, havadan yere kee, srk, kp, tekne vs. eya paralar, araba tekerlekleri, en nihayet insan ve at uzuvlar dmtr2. nceleri bu tr eylere inanc olmadn syleyen Evliya elebi, Trklerde de aa yukar oburlarn yerini tutan kara koncolozun varlna iaret ederek konuyu kapatmtr. Bu kara koncoloz ise, yine Evliya elebinin bir baka yerde belirttii zere, cdnun tam kendisidir3. Kara koncolozun cad iin kullanlan bir baka isim olduunu Mehmed Zeki Pakaln da ifade etmektedir4. Pertev Naili Boratava gre ise kara koncoloz, caddan farkldr. Zemherirde ortaya kan kara koncoloz, evlerdeki yiyeceklere tkrerek ya da ieyerek trl hastalklara yol amakta;
2 Seyahatname, VII : Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Ktphanesi Badat 308 Numaral Yazmann Transkripsiyonu-Dizini, 7. Kitap, haz. Ycel Dal-Seyit Ali KahramanRobert Dankoff, stanbul 2003, s. 279-280. 3 Seyahatname, I : Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Badat 304 Yazmasnn Transkripsiyonu-Dizini, I. Kitap, haz. Orhan aik Gkyay, stanbul 1996, s. 25. 4 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, stanbul 1983, s.253.

58

ZEYNEP AYCBN

bazen de insanlar uykuda iken alp dar gtrerek donmalarna sebep olmaktadr. Buna karlk cad, hortlayan ldr. Mezarlardaki taze cesetleri yiyerek beslenmekte ve bu haliyle, bat inanndaki vampire denk dmektedir5. Hatta, Avusturyal dilbilimci Franz Miklosich, vampirin Trke kkenli bir kelime olduu ve Slav dillerinde upior, opyr, opir, upir gibi versiyonlar grlen cad manasndaki uberden geldii grndedir6. Bu etimolojik gr, Trklerin cads ile batllarn vampiri arasndaki ilikiyi basit bir benzerlikten daha farkl boyuta tamaktadr. te taraftan vampir kelimesinin kkenine dair Miklosichten sonra baka iddialar da ortaya atlm, bunlar arasnda, kelimenin Slav kkenli olduu ynndeki iddia ekseriyetle kabul grmtr7. Cad ile vampir arasndaki mukayese ve vampir kelimesinin kkeni hakkndaki tartma bir tarafa, pek ok millette olduu gibi Trklerde de bu tr yaratklara dair inann varl muhakkaktr. zellikle vampirlerin anavatan olarak kabul edilen Macaristan ya da Transilvanyann uzun yllar Osmanl hakimiyeti altnda kalm blgeler olmas dikkate alndnda, yaayan llerin Osmanl Trklerinin zihnini hi megul etmemi olduu dnlemez. Srbistann Ibar Valley blgesinde, Srplar arasnda hl anlatlagelen bir cad hikyesinde ba rol Ali Aa isimli bir Trk kahramann oynuyor olmas ilgintir. XIX. yzyla ait bu hikyede, blgenin subas Ali Aa, kendisine bavuran bir adama, karsn cadlktan kurtarmakta yardmc olmutur8. Hikyedeki Ali Aann olaya hakimiyetinden, Trklerin cadlara gayet alkn olduu gibi bir sonu karlabilir. Buna benzer hikyelere deiik blgelerdeki gnmz Trk halk arasnda da rastlamak belki mmkndr. Ancak bu almada bizi asl ilgilendiren halk arasnda anlatla gelenlerden ok, Osmanl dnemine ait, iine devletin de mdahil olduu, kayt altna alnm cad vakalardr. Daha nce birka kere ele alnm9, artk orijinal yan kalmam bir vaka ile balamak okuyucuyu konuya sndrmak iin uygun olabilir.

100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1973, s. 94-96. Etymologisches Wrterbuch der Slavischen Sprachen, Wien 1886, s. 374-375. 7 Vampir kelimesinin kkeni hakknda tm iddialar ieren derli toplu bir alma iin bkz. Katharina M. Wilson, The History of the Word Vampire, Journal of the History of Ideas, Vol. 46, No. 4 (Oct.-Dec., 1985), s. 577-583. 8 T. P. Vukanovi, Witchcraft in the Central Balkans I: Characteristics of Witches, Folklore, Vol. 100, No. 1 (1989), s. 21-22. 9 Read Ekrem Kou, Tarihimizde Garip Vakalar, stanbul 1952, s. 6-8; Gnvar Otmanblk, Akltesi Olaylar-4. Trnovada Cad Av, Tarih ve Medeniyet, say 22 (Aralk 1995), s. 55-56; ahmurat Ark, Osmanl Dneminde Bir Cad Av ve Trk Romannda Cad Kavram, Akademik Aratrmalar Dergisi, 2006, say 29, s. 140-142.
5 6

OSMANLI DEVLETNDE CADILAR ZERNE BR DEERLENDRME

59

Takvm-i Vekyinin 21 Cemziyelevvel 1249 (6 Ekim 1833) tarihli nshasnda Bulgaristann Trnova kazasnda yaanan bir cad av haber konusu edilmitir. Trnova Naibi Ahmet kr Efendi tarafndan merkeze iletilen haberde, baz grnmez yaratklarn evleri basarak ortal kartrdndan, insanlarn zerine saldrdndan bahsedilmektedir. Olup bitenlerden dolay korkuya kaplan Trnovallardan iki mahalle dolusu insan evlerini baka yerlere tamak zorunda kalmlardr. Nihayet bu grnmez yaratklarn cad, ya da gnmzdeki daha popler adyla hortlak olduuna karar verilmi ve hortlaklarn yatt yeri bulmakla mehur Nikola denen bir gayr-i mslimin yardmna bavurulmutur. Trnova mezarlnda cad avna kan Cadc Nikolann tespit ettii mezarlar iki eski yenieriye aittir. Mezarlar aldnda karlalan manzara ise yenierilerin rmemi cesetleridir. Bedenleri bym, salar ve trnaklar uzam, gzleri ise kan dolmu vaziyettedir. Btn bu alametler her iki yenierinin cesedinde kt ruh barndn ispatlamaktadr. Kt ruhlardan kurtulmak iin Nikolann salk verdii ilk yntem cesetlerin karnlarna kazk saplanp yreklerine kaynar su dklmesidir. Ancak yntem ie yaramamtr. Bunun zerine Cadc Nikola, cesetlerin atee verilmesi gerektiini bildirmitir. eran uygun olduunun onaylanmasndan sonra cesetler yaklm ve bylelikle Trnova halk cad belasndan kurtulmutur10. Bu tuhaf olayn devletin resm yayn organnda kendisine yer edinebilmi olmasn, o dnemde yaanan siyas veya sosyal gelimelerle aklamaya almak doru bir yaklamdr. Nitekim nce Read Ekrem Kounun11, ardndan lber Ortaylnn12, olaydaki iki kahramann yenieri olmas zerinde nemle durarak hikyeyi, Yenieri Ocann kaldrlmasnn zerinden henz ok yllar gememi olmasna balamalar yersiz deildir. Hkmetin, mezarlarndan hortlayarak etrafa dehet saan iki yenieri hakkndaki bu haberi yenierilii karalamak iin bir propaganda arac olarak kullanm olabilecei fikrini hepten reddedemeyiz13. Ancak haberin batan sona hkmetin uydurmas olduunu peinen kabul etmenin bize ok doru grnmediini de belirtmeliyiz.

Takvm-i Vekyi, Say: 68 (21 Cemziyelevvel 1249). Reat Ekrem Kou, Yenieriler, stanbul 1964, s. 335-336. 12 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2008, s. 45. 13 Nitekim haberin btnnde yenierilere ynelik bir dmanlk aka hissedilebilmektedir. Bu iki yenierinin hayatta iken yaptklar ktlkler ile lmlerinden sonra balarna gelenler arasndaki balant vurgulanmaya allmtr. Son ksmda Trnova halknn azndan nakledilen, yenierilerden zaten teden beri nefret ettikleri, bu olaydan sonra ise nefretlerinin iki misli artt eklindeki sz zellikle dikkat ekicidir. Bu haliyle haber, Yenieri Ocann kaldrlmas esnasnda ve sonrasnda kendilerine kar uygulanan sert muamele dolaysyla yenierilerin halk arasnda kazanm olabilecekleri mazlum imajn ykmak iin gayet uygun bir ara grnmndedir.
10 11

60

ZEYNEP AYCBN

Osmanlda yaanan cad vakalarn, o zamann siyas ve sosyal artlar dorultusunda deerlendirmeye ynelik bir baka fikir de Osman Saygdan gelmitir. I. Dnya Sava esnasnda Selanikte yaanan Hakime adl cad vakasn esas alan Sayg, ounlukla Balkanlar sahasnda ortaya kan bu hadiselerin, Trkleri Balkanlardan uzaklatrmak iin dmanlar tarafndan hazrlanm birer tuzak olabileceine iaret etmitir14. Milliyeti adan ele alndnda hi fena grnmemekle beraber bu fikir, meseleyi aslnda bulunduundan daha basit bir seviyeye indirmektedir. Esasen, cadlar hakkndaki bir haberin devletin resm yayn organnda yaymlanmasndan ok, Trhini yazarken Takvm-i Vekayide kan haberlere sklkla mracaat eden Vakanvis Ahmed Ltfi Efendinin bu haber hakknda sessiz kalmas bize ilgin grnyor. Fransada seksen sekiz yanda iken len bir kadnn karnnda otopsi esnasnda elli yl nceden kalma bir cenin bulunmas15 veya yine Fransada, len bir adamn gn sonra defnedilmek zere iken canlanp ayaa kalkmas16 gibi yabanc magazin haberlerine yer vermekten kanmayan Ltfi Efendinin, kendi yaad lkenin topraklarnda meydana gelen bu olay atlam olmas gerekten tuhaftr. Zamann vakanvisinin olay muhtemelen stnde durmaya demeyecek bir hurafe olarak farzettii anlalyor. Gnmz aratrclarnn baknn da Ltfi Efendininkinden pek farkl olmadn gryoruz. Konu hakknda ulaabildiimiz derli toplu tek almada cad, edeb bir unsur olarak ele alnmakta ve bunun bir hurafe dahi saylamayaca gr zerinde durulmaktadr17. Osmanl cadsnn Bram Stokern Draculas tarznda bir yaratk olmadn ve bu tr bir batl inann Trk toplumunda batdaki lde yerleemediini sylemekten daha fazlas tarihiye dyor. Eserini Ltfi Efendiden neredeyse iki asra yakn sre nce vermi olan ismi belirsiz bir Osmanl tarihisi, onun aksine mezarlarndan hortlayanlar meselesini genie ele almtr. Aa yukar ayn yllarda her ikisi de Edirnede yaanan iki ayr cad vakasndan ilkinde cad olduu iddia edilen kii mslman bir erkektir. Halk cadnn varlndan dolay korku iindedir. Edirne kads eyhlislam Ebussuud Efendinin bu konu ile ilgili bir fetvas bulunduundan, fetvada cad olduu kesinleen bir kiinin karnna kazk saplanmasna, bu ie yaramazsa bann kesilip ayaklarn dibine yerletirilmesine, nihayet bu da ie yaramazsa yaklp yok edilmesine izin verildiinden haberdardr. Fakat kad, kitaplarda bu fetvann bir suretine rastlayamamtr ve merkeze ne yapmas gerektiini sormaktadr. Kadya verilen cevap, bir bilirkii nezdinde mezarn
14 Sargl Folklorundan: Cadlar ve Cadclar, Trk Folklor Aratrmalar, no: 150 (Ocak 1962), yl: 13, cilt: 7, s. 2606. 15 Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, IV-V, haz. Ycel Demirel, stanbul 1999, s. 766. 16 ayn eser, s. 767. 17 ahmurat Ark, agm, s. 148.

OSMANLI DEVLETNDE CADILAR ZERNE BR DEERLENDRME

61

almas ve cenazede hakikaten cadla alamet hal grlrse bunun bildirilmesi ynndedir. Cadla alamet hal ise ksaca, cesedin renginin krmzya dnm olmas eklinde aklanmaktadr18. Bu ilk vakada mezar aldnda ne renk bir cesetle karlaldn, meselenin nereye vardn bilemiyoruz. Ancak ikinci vakada dedikodunun daha ustalkla tertiplenmi olduu grlmektedir. Bu defa cad olduu iddia edilen kii henz ay nce lm bir kadndr. Dolaysyla merkezden tayin edilen ve erkek olduunda hi phe bulunmayan bilirkiinin cenazeye bakmas mmkn deildir. Drt kadn getirilir ve bu kadnlarn ahitlii ile cesedin rmemi, renginin krmzya dnm olduu merkeze bildirilir. Merkezden gelen cevapta, halk korkudan kurtarmak iin yaplmas gereken her eye izin verilmektedir19. 1110 (1698-1699)lu yllarda pepee meydana gelen bu iki vakaya ait ilam ve buyuruldularda konuya ynelik bir acemilikten sz edilebilir. zellikle Edirne kadsnn, Ebussuud Efendinin bir fetvasndan bahsedip de bu fetvay kitaplarda bulamam olduunu belirtmesi dikkat ekicidir. Bundan, Ebussuud Efendinin o fetvay yazmasn gerektiren vakadan sonra Osmanl topraklarnda benzeri baka vakalarn seyrek yaand sonucunu karabiliriz20. Ayrca, nce bir bilirkii grevlendirip konu hakknda karar vermeyi ertelemesine, sonra da net bir cevap vermek yerine ne gerekiyorsa onun yaplmasn bildirmesine baklacak olursa, hkmetin bu ite pek fazla tecrbesi olmad anlalmaktadr. Ancak gerek mahall gerekse merkez yneticilerin cadlara kar tavrnn netlemesi iin aradan elli yldan az bir zamann gemesi kafi gelmi gibi grnmektedir. 1156 Cemziyelhr sonlarnda (Austos 1743) Terkosa bal Yeniky mezarlnda yaanan cad vakasnda, vakann yaand yer ile merkez arasndaki yazma, yukarda deindiimiz Edirnedeki hadise rneinde olduundan farkl ilerlemitir. Bu defa ne merkez bahsedilen cad meselesinin kesinletirilmesi konusunu gndeme getirmi, ne de Terkos naibi cady yok etmekte kullanlacak metod hakknda merkezin fikrini sormutur. Cad meselesini merkeze haber verdii ilk ilamdan sonra, ikinci ilamnda naib, dorudan cadnn yaklarak yok edildiini bildirmi, ayrca bu yakma iinin onaylandna dair bir hkm gnderilmesini istemitir21. iten getikten
18 Anonim Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara 2000, s. 148-149. 19 Anonim Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), s. 149. Edirnede yaanan bu iki cad vakas daha nce Markus Khbach tarafndan da ele alnmtr: Ein Fall von Vampirismus bei den Osmanen, Balkan Studies, 20 (1979), s. 83-90. 20 Geri, yukarda ele aldmz Trnovadaki cad vakasnda, cenazelerin yaklmas iin bavurulan er dayanak noktasnda zikredilen ismin Ebussuud Efendi deil, Hoca Sadeddin Efendi olduunu belirtmeliyiz. Ebussuud Efendinin eyhlislamlnn zerinden yirmi seneyi ok fazla amayan bir zaman gemiken cadlarn er adan gndemi bir kez daha megul etmi olduklar anlalyor. 21 stanbul Ahkm Defterleri, stanbulda Sosyal Hayat, I, stanbul 1997, s. 102.

62

ZEYNEP AYCBN

sonra istenen bu onay, belki de daha sonra vuku bulabilecek olan baka vakalar iindir. Bu arada naibin, cadnn ortadan kaldrlmasnda kullanlan yntem hakknda merkez ile yeni bir yazmaya girimeye gerek duymayn, dier illerde uygulana gelen cad yakma geleneini emsal gstererek aklam olmas nemlidir. Bu aklamadan, Terkos cadsnn ortaya kt gnlerde, civarda kendi cadlar ile megul olan baka yerlerin de bulunduunu anlyoruz. Yeniky mezarlndaki cadnn ardndan yaklak yz yl sonraki dneme geldiimizde Osmanl Devletinin cadlara kar izledii yolda bir kademe daha ilerlemi olduunu grmekteyiz. Bu dnemde Rumelideki Osmanl topraklarnda ortal vampirler basm gibidir. Konu hakknda, Michael Ursinusun Makedonya masarif defterlerine ve Bulgar folklorist Marko Cepenkov (1829-1920)un on ciltlik eserine dayanan almas bizim iin nemli bilgiler iermektedir22. Ursinusun Cepenkovun eserinden naklen verdii bilgiden, 1800l yllarn balarnda Makedonyada vampirlerin ok sk karlala gelen yaratklar olduunu, bunlar arasnda Trk vampirlerin de bulunduunu reniyoruz. Anlatlan hikyelerde vampire dnen Trkler bulunduu gibi, kendilerine has yntemlerle halk vampirlerden kurtaran Trkler de mevcuttur. Fakat Ursinusun almasnn asl dikkat ekici yann, Makedonya Arivindeki 1836-1839 yllar arasndaki sreye ait ayr masarif defterinde isimleri geen cadclar ya da cad stadlar oluturmaktadr. Bunlarn, cretleri devlet tarafndan denen ve her nerede bir cad vakas ortaya karsa oraya gidip cady yok eden grevliler olduu anlalyor. Ursinus meselenin bu ekilde, gerekte var olmayan yaratklardan devletten para alan kanl canl gerek insanlara intikalini hafif kmseyici bir yaklamla deerlendirmitir. Tam bir vampir uzman olan Peter Mario Kreuterin yaklam da Ursinusunkinden pek farkl deildir. Vampirlere ynelik herhangi bir derinlemesine aratrmas bulunmayan Osmanl Devletinin bunlar yok etmek iin para harcayp adamlar grevlendirmesi Kreutere ilgin gelmektedir23. Ancak Osmanllarn, vampirlerle olan tanklnn birden bire Ursinusun ele ald vakalarla birlikte ortaya kmad, yz, hatta belki daha fazla yllk bir gemie dayand dnldnde meselenin aslnda pek de basit olmad anlalr. yz yl iinde Osmanl Devletinin bu yaratklar kendi hallerine brakmak yerine, kademe kademe onlarla mcadeleye girimesini, Ursinus ve

22 Osmanische Lokalbehrden der frhen Tanzimat im Kampf gegen Vampire? Amtsrechnungen (masarf defterleri) aus Makedonien im Lichte der Aufzeichnungen Marko Cepenkovs (1829-1920), Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, 82 (1992), s. 359-374. 23 The Role of Women In Southeast European Vampire Belief, Women In The Ottoman Balkans, Gender, Culture and History, ed. Amila Buturovi-rvin Cemil Schick, New York, 2007, s. 236.

OSMANLI DEVLETNDE CADILAR ZERNE BR DEERLENDRME

63

Kreuterin yaklamlarnda olduu gibi, koca bir devletin gerekst ile olan itigalinin abeslii eklinde deerlendirmek hakszlk olur24. Bu arada, ne kadar gerek ya da ne kadar gerekst olduklar bizi ok fazla ilgilendirmemekle beraber, ele aldmz bu cad vakalarnn, o yllarda lyle diriyi birbirinden ayrt etmekte kullanlan tbb kstaslardaki yetersizlikten kaynaklanabileceini belirtmeden gemek istemiyoruz. Tarihte ldkten, hatta gmldkten sonra canlanan insanlara ait pek ok hikye bulunabilir. Gnmzde dahi hemen hepimiz aile byklerimizden, ya da etrafmzdaki grp geirmi kimselerden buna benzer hikyeler dinlemiizdir. Konu hakknda hazrlanm bilimsel bir almada, er-Rz, bn-i Sin, bn-i Rd gibi byk slam alimlerinin, damar tkanmas ve inme neticesinde len kimselerin gnden nce gmlmemesini nerdiklerinden; onlarn bu nerisinin geen yzyla kadar Avrupal doktorlar tarafndan da uygulandndan bahsedilmektedir. zellikle bu iki sebepten dolay gereklemi baz lm vakalarnda insanlar, saatler sonra tekrar hayata dnebilmektedir. Yine ayn almada, gmldkten sonra mezarlarndan ykselen lklardan aslnda lmedikleri anlalan baz tarih ahsiyetler rnek gsterilmekte, hayatta iken iyi biri olarak tannan ahsiyetin mezarndan ykselen sesleri hayra yoran insanlarn, kan dkc zalim bir kimse olarak bilinen ahsiyetin mezarndan ykselen sesler karsnda kapldklar korku zerinde durulmaktadr25. Bu alma, her eyin mantkl bir aklamas olduuna inanan modern okuyucuya, olaanst grneni olaan boyuta oturtmak konusunda belki yardmc olabilir. Bizim almamz ise, ister olaan olsun ister olaanst, cad meselesinin kadlar, hatta eyhlislamlar nezdinde itibar bulabilmi olmasnn arkasndaki gerek ya da gerekler hakknda bir fikir sunabilmeyi amalamaktadr.
24 Aslnda biz burada dzeltilmesi gereken bir yanl anlalma olduunu dnmekteyiz. Ursinus masarif defterlerinde karlat cadclar devletten para almakla kalmayp ayn zamanda devlet tarafndan atanan grevlilermi gibi ele alm ve Kreuter de aynen o ekilde deerlendirmitir. Hatta Ursinus, halk iinde cadlar yok etmekte uzmanlam kimseler zaten mevcutken bu devlet grevlisi cadclarn ortaya kna bir anlam verememektedir. Bizim anladmz ise, bunlarn bamsz olarak hizmet sunan insanlar olduudur. Ursinusun inceledii masarif defterlerinde, isimleri geen cadclarn devlet tarafndan atandna dair bir bilgi yoktur. Defterlerden anlalan sadece, bu cadclara verilen parann devlete mahsup edildiidir. Devletin bu masraf neden stlendiinin cevabn ise, cad ile mcadelenin ge kar bir nlem olarak dnlmesinin yansra, bu yllarn ayn zamanda Tanzimat yllarna denk geliyor olmasnda da arayabiliriz. Aslnda bu balant Ursinusun da dikkatini ekmi, fakat o bu konuyu biraz st kapal ekilde brakmtr. Devletin, nfusun byk ounluunu gayrimslimlerin oluturduu Rumeli ky, kasaba ve ehirlerinde cad av iin denek tahsis etmesini, gayrimslimlere ynelik Tanzimat ile neticelenecek olan hogr siyaseti kapsamnda deerlendirebiliriz. 25 Youssef Ragheb, Mslman lkelerde Yalanc lmler ve Diri Diri Gmlenler, slam Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri (Cimetires et Traditions Funraires Dans Le Monde Islamique) II, Ankara 1996, s. 59-71.

64

ZEYNEP AYCBN

Osmanllarn bir fetvayla balayp masarif defterlerinde bir kalem tekil edinceye kadarki yz yllk vampir macerasnda, eyhlislam bu konuda fetva vermeye zorlayan sebep bizim iin nemlidir. Bir slam aliminin mezarlarn alp cesetlerin karnna kazk saplanmasna, balarnn kesilmesine, yaklmasna izin vermesini hayretle karlamakla kalmayp, bunun arkasndaki gerein ne olabileceini tespit etmeliyiz. Edirne kadsnn kitaplarda bulamadn syledii fetva bugn bizim iin gz nndedir. Fetvada Ebussuud Efendiden nce, gmldkten sonra mezarlarnda kefensiz ve vcudu kzarm vaziyette bulunan llere bir aklama getirmesi istenmektedir. eyhlislamn aklamas, bu durumun o kiinin hayatta iken kt bir kimse olduuna yorulabilecei eklindedir. Sonraki soru, bu vaziyetteki bir lye ne yaplmas gerektii ynndedir. lden bir zarar gelmeyeceini belirten eyhlislam alan mezarn geri kapatlmas gerektiini sylemekte, bunun ardndan gelen, cesedin mezardan kartlp yaklmasnn uygun olup olmayaca eklindeki nc soruyu da tek kelime ile olumsuz ynde cevaplamaktadr. Drdnc soruda bu kez, Selanik kylerinden birinde yaanan hadise zerinde durulmaktadr. Bir gayrimslim lp defnedilmi, fakat ok gemeden bu kii gece yarlarnda kydeki dier gayrimslim vatandalarn kaplarnda grlmeye balamtr. Her kimin kapsna giderse ertesi gn o gayrimslim de l bulunmaktadr. Bu ekilde lenlerin says hayli fazladr. Durumdan tedirgin olan mslman vatandalar ky terk etmelerinin eran caiz olup olmadn merak etmektedirler. Ebussuud Efendinin cevab yine ksa ve net bir ekilde mslmanlarn yerlerini terk etmelerinin caiz olmadndan yanadr. Fakat cevaptan pek memnun kalmadklar anlalan vatandalar bu defa, hadisenin hikmetinin aklanmas, ayrca kurtulu iin kendilerine bir yol gsterilmesi konusunda eyhlislam sktrmaktadr. Ebussuud Efendi hadisenin hikmeti konusunda, bunu izahta akln ve dilin yetersiz kalaca, konu hakknda bilgi sahibi olanlarn bildirdiklerini nakletmenin ise laf ok uzataca eklinde kaamak bir cevap vermitir. Kurtulu iin bir yol gstermeye sra geldiinde ise eyhlislamn nihayet pes etmi ve yukarda bahsettiimiz karna kazk saplama, ba kesme, yakma gibi metodlarn nn am olduunu gryoruz26. Ebussuud Efendinin pes ettii ite bu noktada basit bir hurafeden, Osmanl tarihinde cidd bir demografik mesele olan ge gemi bulunuyoruz. Bata anlattmz Trnovadaki cad vakasna bir dn yapacak olursak, bu vakada cadlar yznden Trnova halknn baka yerlere tanm olmalar da, Ebussuud Efendinin fetvasnda dikkatimizi eken cad-g ilikisi ile paralellik arz etmektedir.

26 M. Erturul Dzda, eyhlislam Ebussud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983, s. 197-198.

OSMANLI DEVLETNDE CADILAR ZERNE BR DEERLENDRME

65

zellikle 1683 sonras, Osmanl Devletinde i glerin younlat, ayn zamanda ge kar alnan tedbirlerin artt bir dnemdir. Savalar ve bozgunlarla sregiden bu buhranl dnemde insanlar bulunduklar yeri terk etmeye zorlayan sebepler gayet geerli idi: Can ve mal gvencelerinin bulunmamas ya da deyebileceklerinin zerinde tutarda vergi ile mkellef klnmalar27. Daha gvenli bir yer ve ya daha az vergi uruna yaplan her g ise, sonular itibariyle sonraki baka glere zemin hazrlamaktayd. Topraa dayal i gcnn kayba uramas, ekyaln artmas, kalabalklaan yerlerin, zellikle Bild- Selsenin asayisizlik, erzak yetersizlii gibi sorunlarla kar karya kalmas, tenhalaan yerlerin ise ekya iin elverili barnaklar haline gelmesi bir tarafa, burada zellikle, yerini terk eden ykmllerin vergilerinin geride kalanlar arasnda paylatrlmas dolaysyla ortaya kan skntdan bahsetmek istiyoruz28. Tahrir defterlerinin en iyi ihtimalle senede bir yenilendii sistemde, salgn hastalklar ve gerek yerli ekyann gerekse d dmanlarn saldrlar neticesi artan lmlere bir de bu g hareketi eklendiinde nfusun dalm iyice bozulmakta, bozukluk lsnde vergi tahsilinde adaletsizlik ortaya kmakta idi. Mevkufatnin 1688-1693 yllar arasndaki ksa dnemi konu alan drt ciltlik kapsaml eserinde rastladmz, baz yerlerde kii bana otuz krk aka vergi dyorken baz yerlerde bu mikdarn iki bin akaya kadar ykselmi olduu eklindeki kayt, meselenin ciddiyetini gstermesi bakmndan nemlidir29. Geri, skntnn ok fazla olduu baz kylerde, nfusun son durumunu belirlemek iin yeni tahrirler yaplmyor deildi. Mesela, Zencine kadsna yazlan 1 Cemziyelevvel 1102 (31 Ocak 1691) tarihli hkmde, bir taraftan veba ve dman saldrlar dolaysyla meydana gelen lmler, dier taraftan gler dolaysyla kazadaki kylerin nfus dengesinin bozulduundan bahsedilmekte, halkn istei zerine tm kylerin tekrar tahrir edilmesi gerektii bildirilmektedir30. Ancak adaletsizlii nlemeye ynelik bu ya da bunun gibi dier teebbslerin genel olarak olumlu bir sonu verdiinden bahsedemeyiz. Gerek cizye, gerekse avarz tr vergiler mslman olan ya da olmayan tm vatandalar iin balca g sebebi olma zelliini korumutur. Ve g, sebebi her ne olursa olsun, hemen her dnemde devlet iin mcadele edilmesi gereken balca meselelerden biridir.
Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985, s. 230, 289. 28 nceleri kaak ykmllerin cizyelerinin sadece bir yars kyller arasnda paylatrlr, dier yars ise timar sahibinden tahsil edilirdi. Fakat XVI. yzyln sonlarndan itibaren timar sisteminin kmesiyle birlikte timar sahibi aradan ekilmi ve vergi ann tamam kyllerin zerine kalmtr. Halil nalck, Cizye, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, VIII, stanbul 1993, s. 46. 29 Mevkuft, Vakt- Rzmerre, II, TSMK, Revan 1224, vr. 158b. 30 BA, KK, nr. 3508, s. 82.
27

66

ZEYNEP AYCBN

G ile olan mcadelesinde devletin temel tutumu, on sene iinde yakalanmas mmkn olan kaaklarn tekrar eski kylerine yerletirilmesi, on seneyi akn zamandr kaak vaziyette olanlarn ise bulunduklar yerde vergi ile ykml klnmalar eklinde idi31. Ekonomik bakmdan fazlaca skntda olan baz ehirlerde ise ska bavurulan bir tedbir olarak, cizye ve avarz tr vergiler geici srelerle kaldrlmakta, tohumluk ve hayvan yardm yaplmakta, bylece halk madd adan rahatlatlmaya allmaktayd32. Bundan baka, g engellemek iin devletin kimi zaman sert uygulamalara bavurmak zorunda kaldn da biliyoruz. 1101 yl evval ay sonlarnda (Temmuz-Austos 1690) Kstendil muhafzna gnderilen bir hkmde, Kstendil halkndan civar kazalara kaanlarn yakalanarak hapsedilmesi emredilmektedir33. Ge dair bu genel bilgi bizde, herhangi sebepten dolay bulunduklar yerden ayrlmak isteyen insanlarn, bunu devletin takibine uramak endiesini tamakszn, meru bir ekilde yapabilmek iin salam bahanelere duyduklar ihtiyacn, Osmanl tarihinde yaanan cad vakalarnn ortaya knda etkili olabilecei dncesini uyandrmtr. Yani bahsetmeye altmz, bir hurafeye gereksinim dorultusunda gereklik kazandrlmak istenmesidir. Gn, Viyana bozgunu ile balayan bunalml sreten ok daha nce, 1500l yllarn ikinci yarsnda da devlet iin mcadele edilmesi gereken nemli bir konu olarak ele alnm olmas34 ve bunun ayn zamanda Ebussuud Efendinin, mezarlarn alp cenazelerin kazklanmasna izin verdii yllara denk dmesi nemlidir. Ayn ekilde, yukarda deindiimiz, Edirnede yaanan iki cad vakasnda da gn etkisi varln hissettirmektedir. Birbirinin ardsra mezarlarndan kalkan bu iki ly, o yllarda Sultan II. Mustafann sklkla Edirnede ikamet ediyor olmasna ve blge halknn padiahn varl dolaysyla ektii skntya, fazla zorlamakszn, balayabiliriz. Nitekim padiahlarn Edirnedeki uzun sreli ikametlerinin nelere yol at ile ilgili olarak, dorudan II. Mustafa dnemi iin deilse de, II. Sleyman dnemi iin net kaynak bilgisine sahibiz. Fndkll Silahdar Mehmed Aa, Trhinde bu konu zerinde nemle durmu, padiahn Edirnedeki varlnn halkn kesesine ve devlet hazinesine olan zararndan bahsetmitir. Yine Silahdarn nakline gre, II. Sleyman Edirneden ayrlp stanbula yerlemeye ikna etmek iin rikb kaymakamnn sarfettii szler de bu konuda bizim iin yol gstericidir. Kaymakam, halkn itir, nzl ve srsat

A. Tabakolu, ayn eser, s. 231. A. Tabakolu, ayn eser, s. 230-231, 288-291. 33 BA, MD, nr. 100, s. 76/287. 34 Ahmed Refik Altnay, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat (1495-1591), stanbul 1988, s. 139-140. Burada sureti verilen Safer 975 (1567) tarihli hkmde son be yl iinde stanbula gelip yerleenlerin tespiti ve bundan sonra dardan gelen hi kimsenin ehirde mesken tutmasna izin verilmemesi zerinde durulmaktadr.
31 32

OSMANLI DEVLETNDE CADILAR ZERNE BR DEERLENDRME

67

vermekten fakirletiini, ellerinde hibir ey kalmadn, masraflar mrden dahi karlansa bunun neticede yine halka zulme dneceini sylemektedir35. Osmanl tarihindeki cad vakalarnn tamamn ge balayamayz. Farkl sebeplerden kaynaklanan, veya herhangi bir zel sebebi bulunmayan cad vakalar da yaanm olabileceini, hatta, vampirler gibi yaayp onlar gibi yok edilen Osmanl cadlarnn, Trklere ait batl inanlarn Rumelide gayrimslimlere ait batl inanlarn etkisi altnda ekillenmesi neticesinde, geleneksellemenin birer rn olarak ortaya ktklarn kabul etmek gerekir. Ancak, kendisine intikal eden hemen her cad vakasnda mezarlarn almasna izin verilmesini devletin g engelleyici politikas ile aklayabiliriz. Cadlar hakknda sahip olduumuz Ebussuud dnemine ait ilk veri, cadlarla mcadele iin eran ngrlen yntemde esas noktann g olduunu kuvvetli bir ekilde ortaya koymaktadr. Bu arada, 1830lu yllardaki, paras devlet tarafndan denen cad stadlarnn ardndan yaklak yetmi yllk sre iinde devlet, g ve cadlar arasndaki tuhaf ilikide neler olup bittii hakknda ok fikrimiz olmamakla beraber, 1900lerin bana gelindiinde Osmanl Devletini cadlara kar tamamen farkl bir tutum iinde bulduumuzu belirtmeliyiz. Muzaffer Albayrak tarafndan neredilen, 1904 ylna ait bir ariv belgesinden rendiimize gre36, Selanike bal Doyran kazasnda cad, ya da o blgede kullanlagelen tabirle vampir, olduklar iddia edilen iki mslmann mezarlar hibir hkmet grevlisine bavurmaya gerek duyulmakszn alm, cenazeleri yaklarak yok edilmitir. ok uzun olmayan bir gemite mezarlarn alp cenazelerin yok edilmesini onaylayan, hatta bu ii yapanlara para dahi deyen devlet, bu defa mezar aanlar erefsiz ilan etmi ve adliyeye ynlendirmitir. Aslnda bu belge bile bir bakma, yukarda ele aldmz vakalarn tam zdd bir yoldan, bizi yine devletin cadlara kar tutumunun ge kar politikas kapsamnda ele alnmas gerektii sonucuna ulatrmaktadr. Resmiyete intikal ettirilmemi olmasn rnekteki cad inancnn arkasnda devleti ilgilendiren herhangi bir etken bulunmamas ile aklayabiliriz. Doyranllarn ikayetleri arasnda can gvenliklerinin olmadna ve bu yzden yerlerini terk etmelerine izin verilirse kendilerini daha mutlu hissedeceklerine dair hibir ima bulunmamaktadr. Olay, evlerindeki mutfak gerelerinin grnmeyen varlklar tarafndan kartrlmasndan rahatszlk duymalarndan ve bu rahatszlktan kurtulmak iin asrlardr uygulana gelen cad yok etme yntemini kullanmakta kendilerini zgr hissetmelerinden ibarettir. Evlerdeki mutfak gerelerini kartran grnmez yaratklara bir aklama getirmekle uraacak deiliz. Burada esas nokta, halkn neye niin inandndan, ya da inanmak istediinden ok, devletin halkn herhangi bir batl inancna kar hangi artlar altnda ne tepki gsterdiidir. Yz
35 36

Silahdr Trhi, II, nr. Ahmed Refik (Altnay), stanbul 1928, s. 543-544. Cad Avclarna Takibat, NTV Tarih, Say: 9 (Ekim 2009), s. 67.

68

ZEYNEP AYCBN

yldan daha ksa bir sre ncesinde mezarlarn alp cenazelerin yok edilmesine izin veren devletin bu defa mezar aanlar sulu bulmas, yani cadlara kar tutumunun normal bir hal almas, iin iinde kendisini ilgilendiren herhangi bir etken olmamas ile ilgili gibi grnmektedir.

Kaynaka
BA, MD, nr. 100. BA, KK, nr. 3508. stanbul Ahkm Defterleri, stanbulda Sosyal Hayat I, stanbul 1997. Ahmed Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, IV-V, haz. Ycel Demirel, stanbul 1999. Anonim Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara 2000. Evliya elebi, Seyahatname, I: Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Badat 304 Yazmasnn Transkripsiyonu-Dizini, I. Kitap, haz. Orhan aik Gkyay, stanbul 1996; VII: Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Ktphanesi Badat 308 Numaral Yazmann Transkripsiyonu-Dizini, 7. Kitap, haz. Ycel Dal-Seyit Ali KahramanRobert Dankoff, stanbul 2003. Mevkufat, Vakt- Rzmerre, II, TSMK, Revan 1224; IV, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2437. Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Trhi, II, nr. Ahmed Refik Altnay, stanbul 1928. Takvm-i Vekyi, Say: 68 (21 Cemziyelevvel 1249). Albayrak, Muzaffer, Cad Avclarna Takibat, NTV Tarih, Say: 9 (Ekim 2009), s. 67. Altnay, Ahmed Refik, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat (1495-1591), stanbul 1988. Ark, ahmurat, Osmanl Dneminde Bir Cad Av ve Trk Romannda Cad Kavram, Akademik Aratrmalar Dergisi, 2006, say 29, s. 139-154. Boratav, Pertev Naili, 100 Soruda Trk Fokloru, stanbul 1973. Dzda, M. Erturul, eyhlislam Ebussud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983. nalck, Halil, Cizye (Osmanllarda Cizye), Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, VIII, stanbul 1993, s. 45-48. Kou, Read Ekrem, Tarihimizde Garip Vakalar, stanbul 1952. Kou, Read Ekrem, Yenieriler, stanbul 1964. Khbach, Markus, Ein Fall von Vampirismus bei den Osmanen, Balkan Studies, 20 (1979), s. 83-90.

OSMANLI DEVLETNDE CADILAR ZERNE BR DEERLENDRME

69

Kreuter, Peter Mario, The Role of Women In Southeast European Vampire Belief, Women In The Ottoman Balkans, Gender, Culture and History, ed. Amila Buturovirvin Cemil Schick, New York, 2007, s. 231-241. Miklosich, Franz, Etymologisches Wrterbuch der slavischen Sprachen, Wien 1886. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2008. Otmanblk, Gnvar, Akltesi Olaylar-4. Trnovada Cad Av, Tarih ve Medeniyet, say 22 (Aralk 1995), s. 55-56. Pakaln, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, stanbul 1983. Ragheb, Youssef, Mslman lkelerde Yalanc lmler ve Diri Diri Gmlenler, slam Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri (Cimetires et Traditions Funraires Dans Le Monde Islamique) II, Ankara 1996, s. 59-71. Sayg, Osman, Sargl Folklorundan: Cadlar ve Cadclar, Trk Folklor Aratrmalar, no: 150 (Ocak 1962), yl: 13, cilt: 7, s. 2606. Tabakolu, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985. Ursinus, Michael, Osmanische Lokalbehrden der frhen Tanzimat im Kampf gegen Vampire? Amtsrechnungen (masarf defterleri) aus Makedonien im Lichte der Aufzeichnungen Marko Cepenkovs (1829-1920), Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, 82 (1992), s. 359-374. Vukanovi, Tatomir P., Witchcraft in the Central Balkans I: Characteristics of Witches, Folklore, Vol. 100, No. 1 (1989), s. 9-24. Wilson, Katharina M., The History of the Word "Vampire, Journal of the History of Ideas, Vol. 46, No. 4 (Oct.-Dec., 1985), s. 577-583.

70

ZEYNEP AYCBN