Universiteti AAB-Riinvest

Punim Seminarik

Tema:

Tregu Ndrkombtar i Aksioneve

Profesori mentor: Prof.dr. Fadil Govori

Studenti: Mirjeta Shala

Janar, 2011 Prishtin

1

Abstrakt

Prmbajtja:
1. Tregjet Ndrkombtare te Aksioneve ...........................................fq. 1 1.1 Tregu i aksioneve ...........................................................................fq. 1 2 . Historia ....................................................................................fq.3 dhe 4 3. Roli dhe funksionet e Tregut te aksioneve..................... fq. 4 ; 5 dhe 6 3.1 Qasje (akses) ne burime te kapitalit pr biznese 3.2 Mobilizimi I kursimeve ne investime 3.3 Mundson rritje te kompanive 3.4 Menaxhimi me i mire I kompanive 3.5 Barometr i ekonomis 3.6 Sigurimi I transaksionit

4. Klasifikimi i tregjeve te aksioneve ................................................fq. 6 4.1 Tregun primar te aksioneve 4.2 Tregu Sekondar

5. Pjesmarrsit ne burse ........................................................fq. 6 dhe 7 6. Aksionet dhe Tregtimi I aksioneve ne burse ...............................fq. 7 - 6.1 Aksionet ...........................................................................fq. 7 7. Tregtimi i aksioneve ne Burse..................................................... fq. 8 8. Disa fakte nga New York Stock Exchange1 ....................................fq. 9 Janar 2004 9. Indekset ..........................................................................fq. 9; dhe 10 - 9.1 Dow Jones Industrial Average (DJIA) - Mesatarja Industriale Dow Jones .........................................................................................................fq.10 - 9.2 Standard & Poors 500 Index (S&P 500)........ fq. 10 dhe 11 - 9.3 Nasdaq Composite..................................................... fq. 11

10. Rregullimi dhe mbikqyrja e tregjeve..................... fq. 11 dhe 12 11. Konkluzioni dhe e ardhmja e tregjeve ndrkombtare te aksioneve fq. 12

Tregjet Ndrkombtare te Aksioneve

Definimi I tregut ne nj prkufizim te gjere sht nj vend publik ku produktet apo shrbimet shiten dhe blihen direkt apo prmes ndrmjetsuesve. Tregjet jan shume te rendesishem pr nj numr arsyesh: Ofrojn nj vend (lokacion fizik apo virtual) pr shit-blerjen e produkteve dhe shrbimeve Ofrojn konkurrence ne mnyr qe te arrihet mimi me i mire i mundshm Ofrojn likuiditet

Ne specifike tregu financiar sht nj mekanizm qe mundson shit-blerjen apo tregtimin e instrumenteve financiare sikurse aksionet, fleteobligacionet, kontrata financiare etj. Tregjet financiare kane evoluar me kalimin e kohs gjate disa shekujve te kaluar dhe jan duke kaluar neper zhvillim te mtejm prmes inovacioneve sidomos me zhvillimin e teknologjis duke ofruar ne mase te madhe prmirsim te likuiditetit. Ne financa, tregjet financiare duke mundsuar takimin e oferts - te atyre qe posedojn kapital dhe te krkess te atyre qe kane nevoje pr kapital lehtsojn: Aksesin apo qasjen ne kapital ne tregjet e kapitalit Transferin e riskut ne tregjet e derivativeve dhe Tregtin ndrkombtare - ne tregjet e valutave

Tregu i aksioneve
Tregu i aksioneve sht nj treg publik ku tregtohen aksionet e kompanive dhe derivativet me nje mim te kontraktuar. Kto aksione listohen ne Bursa apo kembimore te aksioneve. Shume shpesh ne nj trajtim me te ngushte termi treg i aksioneve prdoret si sinonim i burses organizatave qe lehtsojn tregtimin e instrumenteve financiare. Kto mund te jene bursa te aksioneve Stock Exchange apo te komoditeteve (mallrave) Commodity Exchange. Bursa mund te jete e organizuar me lokacion fizik Organised si sht New York Stock Exchange (NYSE) apo ne forme te nje sistemi elektronik Over the Counter OTC si sht NASDAQ. Ky karakterizohet me rrjet te lidhur prmes internetit. Tregu I aksioneve mund te jete

lokal apo ndrkombtar. Tregu botror I aksioneve ne Tetor 2008 sht vlersuar te jete rreth 36.6 milion dollar.2

Historia
Inicimi historik I tregjeve te aksioneve na drgon ne shekullin e 12-te ne France ku nj grup njerzish qe quheshin courtiers de change merreshin me menaxhimin dhe rregullimin e borxheve te popullsise bujqesore ne emer te bankave. Pasi kta merreshin edhe me borxhe mund te quhen edhe Brokeret e pare. Termi Burse qe sht sinonim I tregut te aksioneve dhe qe sht prdor pr identifikim te aktivitetit te tregtimit te aksioneve mendohet qe vjen nga Belgjika ku ne shekullin e 13-te tregtaret e mallrave (commodity) ne Bruges te Belgjiks mblidheshin pr tregtim te ktyre mallrave. Ne vitin 1309 institucionalizohen kto mbledhje duke u formalizuar ne Bruges Bourse qe trajtohen si bursat e para. Shume shpejt nga kjo edhe ne vendet tjera u hapen bursa te reja si ne Gent dhe ne Amsterdam. Me vone Holandezet themeluan shoqrit e para aksionare joint stock companies duke mundsuar qe aksionaret te investojn ne kto shoqri dhe duke marre nje pjese te profitit apo humbjes nga afarimi I ktyre shoqrive. Me 1602 Dutch East India Company eshte kompania qe ka lshuar aksione ne Bursen e Amsterdamit. Kjo kompani eshte kompania e pare qe ka lshuar aksione dhe fletobligacione. Me 1688 fillon tregtimi i aksioneve ne bursn e Londrs. Me 17 Maj 1792, 24 broker nnshkruajn marrveshjen e Buttonwood ne SHBA sipas se cils tregtimi do te behej vetm ne mes tyre me norme fikse te komisionit. Me 8 Mars te vitit 1817 bursa zhvendoset ne Wall Street ne New York dhe regjistrohet si New York Stock & Exchange Board. Ne vitin 1863 u ndryshua emri ne The New York Stock Exchange, emr te cilin edhe sot e mban. Sot Bursat me te njohura botrore jane: SHBA: - New York Stock Exchange NYSE -NASDAQ - National Association of Securities Dealers Automated Quotation Britani : - London Stock Exchange Gjermani : - Frankfurt Stock Exchange France : - Paris Stock Exchange

Kine : - Shanghai Stock Exchange - Hong Kong Stock Exchange Japoni: - Tokio Stock Exchange Indi: - Bombei Stock Exchange

Roli dhe funksionet e Tregut te aksioneve

Tregu i aksioneve ka rol te shumfisht ne ekonomi, kjo prfshin: Qasje (akses) ne burime te kapitalit pr biznese

Roli kryesor I bursave sht ofrimi pr kompanit mundsin e financimit te nevojave te tyre pr kapital pr zgjerim te biznesit pr shitjes se aksioneve tek investitort e interesuar (aksionaret e ardhshm). Bursa ofron investitorve likuiditet te shpejte ne krahasim me mnyrat e tjera te qasjeve ne burime financiare si jan kredit apo format tjera. Mobilizimi I kursimeve ne investime

Investimi i kursimeve te njerzve ne aksione, ndikon ne nj shfrytzim me racional te burimeve financiare, pasi fondet ne vend qe do te shpenzoheshin apo te mbaheshin ne depozita bankare, ato mobilizohen dhe kanalizohen ne zgjerimin e aktiviteteve biznesore ne prfitim te sektorve te ndryshm te ekonomis duke ndikuar drejtprdrejt rritje me te shpejt ekonomike. Mundson rritje te kompanive

Bashkimi I kompanive apo blerja e kompanive prmes burss sht mnyra me e thjeshte qe kompanit te rriten prmes bashkimit apo blerjes. Menaxhimi me i mire I kompanive

sht e ditur qe kompanit e listuara ne burse, tentojn te ken nj menaxhim me te mire. Kjo ne njrn ane pr arsye te rregullatives strikte pr kompanit pr te qene te listuara dhe ne ann tjetr pr te knaqur krkesat e aksionareve te ndryshm ndrkombtare qe mund te jene pronar te kompanis. Barometr i ekonomis

Pasi ne burse ndryshimi i mimeve sht rezultat I menjhershm I forcave te tregut, renja apo ngritja e mimit te aksioneve mund te jete nj idnikator I hershem I shenjave te ndryshimit te gjendjes ekonomike apo I trendit te ri ekonomik.
6

Sigurimi I transaksionit

Bursat shrbejn edhe si ndrmjetsues transaksional clearing house duke minimizuar kshtu rrezikun e realizimit te transaksionit ne momentin e kmbimit.

Klasifikimi i tregjeve te aksioneve

Tregjet e aksioneve sipas kohs se emetimit te aksioneve klasifikohen ne: Tregun primar te aksioneve

Nga aspekti i kompanis dhe emetimit te aksioneve, kjo sht koha kur kompania pr here te pare listohet publikisht ne burse (IPO Initial Public Offering). Nga ky moment aksionet e kompanis shiten ne burse duke ju ofruar investitorve aksionet sipas mimit caktuar. Ne kt rast kompania e listuar njihet si lshues I aksioneve dhe blersit e aksioneve blejn aksionet nga vet kompania. Tregu Sekondar

sht tregtimi I aksioneve ne burse pasi me hert aksionet e kompanis jan blere nga investitort dhe shiten ne burse me mimin sipas oferts dhe krkess ne treg.

Pjesmarrsit ne burse
Pjesmarrsit apo blersit dhe shitsit ne burse konsistojn nga institucionet e mdha si fondet pensionale, kompanit e sigurimeve, fondet e ndryshme, grupet investive, bankat dhe institucione te ndryshme financiare. Sidoqoft me avancimin e teknologjis komunikuese ne ditt e sotme pjesmarrja ne burse I ofrohet shume lehte edhe investitorve individual. Ky zhvillim teknologjik ofron mundsin qe shitblersit te ken akses ne burse nga kudo dhe ne kohen sa me te shkurtr te mundshme duke komunikuar ne kohe reale me brokerat ne burse the te udhzojn urdhrat pr shitblerje.

Aksionet dhe Tregtimi I aksioneve ne burse

- Aksionet Aksionet mund te klasifikohen si aksione te zakonshme dhe preferenciale.

Si njsi e pronsis se biznesit aksionet e zakonshme prmbajn te drejta vote ne kompani. Aksionet e zakonshme perfaqesojne pronsin ne kompani dhe njkohsisht jan aksionaret te cilt paguhen te fundit ne rastet e likuidimit nga bankrotimi Prderisa aksionet preferenciale dallojn nga ato te zakonshmet qe nuk ofrojn te drejta vote ne vendimet e kompanis por jan ligjrisht te caktuara te pranojn pagesat nga dividentat para aksioneve tjera te zakonshme. Aksionet e zakonshme perfaqesojne pronsin ne kompani dhe njkohsisht jan aksionaret te cilt paguhen te fundit ne rastet e likuidimit nga bankrotimi. Pr Ilustrim me posht sht paraqitur nj certifikate aksioni e Grand Union Company e cila sht pr 100 aksione dhe e lshuar ne 20 Qershor 1963.

Tregtimi i aksioneve ne Burse

Si e kemi cekur disa nga bursat jan te lokalizuara fizikisht ne te cilat tregtimi I aksioneve ndodhe ne platformn treguese. Ne kt tip te tregtimit, oferta dhe krkesa pr aksion behet
8

ne mnyre simultane dhe verbalist. Prderisa tipi tjetr I burss sht bursa virtual qe prbhet nga rrjete te kompjuterizuara ku tregtimi behet ne mnyr elektronike. Kmbimi sht I bazuar ne modelin e ankandit ku blersi potencial oferton pr mim te caktuar te aksionit dhe shitsi potencial krkon mim te caktuar pr at aksion. Shitblerja ndodhe kur oferta dhe krkesa prputhn. Qllimi I burss sht te lehtsoj shkmbimin e instrumenteve financiare ne mes te blersve dhe shitsve duke ofruar nj treg real apo virtual. Bursat ofrojn kmbim ne kohe reale te aksioneve te listuara ne at burse. Shembulli me i mire I burss se lokalizuar sht Bursa e NEW Yorkut apo New York Stock Exchange. New York Stock Exchange ofron mekanizmin pr blersit dhe shitsit pr shkmbimin e aksioneve te kompanive te listuara ne kt burse. NYSE sht hapur pr tregtim nga e Hna deri te Premten 9:30 4:30 (ET sipas llogaritjes se kohs ne Amerike). Ne Platformn tregtuese, ne NYSE shkmbimi ndodhe ne formn e ankandit, ku tregtuesit ekzekutojn transaksionet me aksione ne emr te investitorve. Ata grumbullohen rreth nj vendi te caktuar ku nj broker specialist vepron si udhheqs ankandi, dhe qe takon blersit dhe shitsit si dhe menaxhon ankandin. Ai gjate ankandit ne mnyr qe te takon ofertn dhe krkesn ne kohe angazhon kapital te vet. Kjo ndodhe ne raste deri ne 10% te rasteve. Nga viti 2007 te gjitha aksionet e NYSE mund te tregtohen ne mnyr elektronike. Klientt mund te drgojn urdhrat pr shitblerje ne mnyr elektronike dhe ne kohe reale.

Disa fakte nga New York Stock Exchange3 Janar 2004

Kompanit e listuara (aksione te zakonshme dhe preferenciale) 2,750 Numri I aksioneve te zakonshme te listuara 2,581 Numri I aksioneve preferenciale te listuara 364 Volumi mesatar i aksioneve te tregtuara 1,663,100,000 mimi Mesatar I aksionit USD 30.27

Prderisa shembullin me te mire nga bursat virtuale ofron Bursa e NASDAQ. NASDAQ - National Association of Securities Dealers Automated Quotation sht nj burse virtuale ku I gjith tregtim I aksioneve behet prmes rrjetit kompjuterik. Procesi sht I ngjashm me NYSE, sidoqofte blersit (krkesa) dhe shitsit (oferta) takohen elektronkisht.

Indekset
Prcjellja e trendit te mimit te nj aksioni te vetm ne te cilin investitori sht I interesuar e bn prmes publikimeve ne bursat prkatse ku kompania sht e listuar. Sidoqofte performansa e nj aksioni te vetm mund te jep indikacione te ndryshme nga trendi performues I tregut te aksioneve ne trsi. Pr te pasur nj pamje me te gjere te trendit te tregut te aksioneve do te duhet te prcjelln Indekset e aksioneve. Indeksi sht tregues i trendit I llogaritur duke gjetur nj mesatare te nj numr aksionesh. Ekzistojn mijra indekse te llogaritur nga provider te ndryshm te informative. Mirpo ofertuesit e indekseve me te njohura jan: Dow Jones & Co Standard & Poors Morgan Stanley Capital Markets (MSCI)

Ndrsa indekset me te njohura jan: Dow Jones Industrial Average (DJIA) Standard & Poors 500 Index (S&P 500) Nasdaq Composite New York Stock Exchange Composite Index

Dow Jones Industrial Average (DJIA) - Mesatarja Industriale Dow Jones DJIA shpesh e njohur vetm si mesatarja industrial llogaritet duke marre mesataren e mimeve ditore te 30 kompanive ky. Termi Industrial sht pak a shume historik ne kohen e formimit te indeksit, prderisa lista e kompanive nen kt indeks prfshin kompanit me te njohura botrore nga sektor te ndryshm te ekonomise: 3M, Alcoa, American Express, AT&T, Bank of America, Boeing, Caterpillar, Chevron Corporation, Cisco Systems, Coca-Cola, DuPont, ExxonMobil, General Electric, Hewlett-Packard, The Home Depot, Intel, IBM, Johnson & Johnson, JPMorgan Chase, Kraft Foods, McDonald's, Merck, Microsoft, Pfizer, Procter & Gamble, Travelers, United Technologies Corporation, Verizon Communications, Wal-Mart dhe Walt Disney.4 Standard & Poors 500 Index (S&P 500)

DJIA

10

S&P 500 sht publikuar me 1957 I llogaritur nga mimet e aksioneve te 500 kompanive te mdha te tregtuara ne SHBA ne njrn nga dy bursat amerikane NYSE dhe NASDAQ. Pas DJIA S&P 500 sht indeksi me I prdorur ne aksionet e SHBA. Me posht e gjeni kompozimin e industrive te prfshira ne kt indeks5
Market Capitalization ($ Millions) 1,077,459 341,856 1,292,053 1,218,908 1,148,899 1,518,295 2,671,307 1,826,509 429,064 411,162 11,935,511

Sector Energy Materials Industrials Consumer Discretionary Consumer Staples Health Care Financials Information Technology Telecommunications Services Utilities S&P 500 Data as of 9/25/2006

# of Companies % of Total 29 5.80% 30 6.00% 52 10.40% 86 17.20% 39 7.80% 56 11.20% 89 17.80% 78 15.60% 10 2.00% 31 6.20% 500 100.00%

% of Total 9.03% 2.86% 10.83% 10.21% 9.63% 12.72% 22.38% 15.30% 3.59% 3.44% 100.00%

Nasdaq Composite Kompozicioni NASDAQ indeks I aksioneve te listuara ne bursn virtual NASDAQ dhe prmban me shume se 3000 komponent. Prdoret mjaft shume ne SHBA pr te vzhguar performancen e aksioneve te kompanive teknologjike. Pasi edhe kompani jo-amerikane jan te listuara nen bursn e NASDAQ, ky indeks nuk sht ekskluzivisht indeks amerikan. Indekse te tjera te rndsishme te tregut jan indekset: New York Stock Exchange Composite Index, Value Line, Russell dhe Wilshire 5000.

Rregullimi dhe mbikqyrja e tregjeve

Pr te pasur nj pasqyre mbi rregullimin e tregjeve financiare dhe mbikqyrjen e tyre do te marrim pr baze rregullimin e tregjeve financiare ne SHBA. Para krizs se madhe te Wall Street-it te vitit 1929 ka ekzistuar rregullim I vogl I instrumenteve financiare ne SHBA. Kriza detyroi Kongresin te mbaje seanca dgjimore te njohura si Komisioni Pecora.

Standard & Poors

11

Pas ktyre dgjimeve kongresi kaloj ne varg ligjesh te mdha ne lidhje me rregullimin e tregjeve. Nga ligji I pare I aprovuar ne vitin 1933 e deri ne ditt e sotme jan aprovuar 7 ligje kryesore qe rregullojn tregjet dhe instrumentet financiare.6 Mbikqyrja e respektimit te ktyre ligjeve behet nga agjensioni qeveritar United States Securities and Exchange Commission (SEC). SEC sht themeluar gjate kohs se depresionit te madh nga Kongresi I SHBA-ve me 1934 si agjension I pavarur rregullues. Arsyeja kryesore e themelimit te SEC ishte te rregulonte tregun e aksioneve dhe te parandalonte abuzimin nga korporatat ne lidhje me ofrimin dhe shitjen e aksioneve dhe instrumenteve tjera financiare si dhe me raportimin financiar. SEC ka autoritet te licensoj dhe rregulloj bursat, kompanit qe tregtojn ne kto bursa si dhe brokerat dhe dileret qe ekzekutojn kto transaksione.

Konkluzioni dhe e ardhmja e tregjeve ndrkombtare te aksioneve

Nga sa u tha me lart mund te prfundohet se rndsia e tregjeve financiare sht enorme ne veanti tregut te aksioneve pr ekonomin si: ofrues likuiditeti duke ofruar qasje ne financim alternativ nga financimi me borxh,

motor zhvillues I kompanive duke shtyre prmirsimin ne performance biznesore per te arrite rritjen e mimit te aksionit, barometr ekonomik - duke drguar sinjale te hershme te trendit te tregut dhe ne veanti si shtyts i zhvillimit ekonomik ne trsi , duke mobilizuar kursime nga burime te ndryshme qe nga ato individuale deri te fondacionet gjigande dhe duke I kanalizuar kto kursime ne investime te biznesit

Do te duhet te prmendt gjithashtu edhe aspekti spekulativ qe e prmbajn ne vete tregjet financiare, qe nganjher mund te jete edhe dmtues ne nj mase pr ekonomin. E ardhmja dhe zhvillimi i tregut te aksioneve mund te parashihet te ece ne te njjtin hap me zhvillimin teknologjik. Duke ofruar qasje me te lehte ne treg, provizione me te ulta te brokereve, realizim ne kohe reale te urdhresave pr shitje apo blerje te aksioneve duke mundsuar prfitim nga momentumi dhe prfundimisht qasje jo vetm pr kompanit e mdha por edhe kompanit tjera dhe individt me kapital dhe te interesuar pr investime. Ne linje me kt jan ne zhvillim shume te shpejt Sistemet Alternative Tregtare Alternative Trading Systems (ATS). Sistemet Alternative Tregtare mund te klasifikohen si sisteme kompjuterike (tregje) alternative te aksioneve apo valutave qe nuk jan te rregulluar si bursa. Kto sisteme te tregtimit kane filluar ne vitin

12

1998 ne SHBA dhe shembulli me I mire jan: Rrjetet Elektronike te Komunikimit electronic communication networks (ECN). ECN sht termi definues pr nj sistm kompjuterik tregtues i produkteve financiare jasht bursave. I gjith procesi tregtues realizohet ne kohe reale ne mnyr elektronike, duke kaluar barrierat gjeografike, kohore (time zones), duke realizuar procesimin e urdhresave pr shit-blerje ne me pak se 100 milisekonda per transaksion. Kjo do te ndikoj ne rritjen e transparences se tregtimit, procesim te shpejte, ulje te provizioneve tregtuese dhe domosdoshmrish rritje te likuiditetit ne treg. Me kalimin e kohs madhsia e tregjeve te organizuara trandicionale dhe volumi tregtues po kalon ne Rrjetet Alternative Tregtare ECN qe parashihet te jene e ardhmja e bursave te sotme.

Literatura e prdorur:
http://seekingalpha.com/article/99256-world-equity-market-declines-25-9-trillion
http://www.nyse.com/marketinfo/marketinfo.html DJIA Standard & Poors http://www.sec.gov/about/laws.shtml

13