Alimentacin saudable

Caderno do alumnado

programa

perseo
Come san e mvete!

PROGRAMA PERSEO
MINISTERIO
DE EDUCACIN
Y CIENCIA

www.aesan.msc.es
www.mec.es/cide

MINISTERIO DE SANIDADE E CONSUMO / AXENCIA ESPAOLA DE SEGURIDADE ALIMENTARIA E NUTRICIN

MINISTERIO DE EDUCACIN E CIENCIA / CENTRO DE INVESTIGACIN E DOCUMENTACIN EDUCATIVA

Alimentacin saudable
Caderno do alumnado
programa

perseo
Come san e mvete!

PROGRAMA PERSEO
MINISTERIO DE SANIDADE E CONSUMO / AXENCIA ESPAOLA DE SEGURIDADE ALIMENTARIA E NUTRICIN
MINISTERIO DE EDUCACIN E CIENCIA / CENTRO DE INVESTIGACIN E DOCUMENTACIN EDUCATIVA

GRUPO DE TRABALLO: Javier Aranceta Bartrina, Carmen Prez

Rodrigo, Margarita Serra Alas, Inge Iraeta Aranbarri, Alejandra
Bellido Lpez-Para, Ane Barinagarementeria Balentziaga.

Material didctico avalado pola

Sociedade Espaola de Nutricin
Comunitaria (SENC).

COORDINACIN CIENTFICA: Javier Aranceta Bartrina.

Coa colaboracin da Unidade de

Nutricin Comunitaria do Excmo.
Concello de Bilbao.

COORDINACIN TCNICA: Jess Campos Amado, Vicente

Caldern Pascual, Elena Gonzlez Briones, Alejandro Garca
Cuadra, Jos Prez Iruela, Valentn Gavidia Cataln.
COORDINACIN EDITORIAL E ILUSTRACINS: IM&C, S.A.

AGRADECEMENTOS
Comisin Xestora do Programa Perseo

Equipo de Expertos do Programa Perseo

Flix Lobo

Juana del Carmen Alonso Matos

Jess Campos Amado

Valentn Gavidia Cataln

Jos Prez Iruela

Jos Mara Martn Aceves

Vicente Caldern Pascual

Inmaculada Gil Canalda

Jess Muoz Bellern

Rafael Leal Salazar

Juan Manuel Ballesteros Arribas

M Luisa Lpez Daz-Ufano

Jos Daz-Flores Estvez

Ricardo Prez Snchez

Elena Gonzlez Briones

Begoa Merino Merino

Guillermo Domnech Muiz

Juan Carlos Porra Pardal

Alejandro Garca Cuadra

Susana Monereo Mejas

Sara Pupato Ferrari

Juan Jos Murillo Ramos

Jess Cerdn Victoria

Rosa Mara Nieto Poyato

Eulalio Ruiz Muoz

Mara Dolores Torres Chacn

Javier Aranceta Bartrina

Lucrecia Surez Cortina

Manuel Amigo Quintana

Dolores Abell Planas

Carmen Prez Rodrigo

Fernando Rodrguez Artalejo

Jos Joaqun Gutirrez Garca

Luis Carbonel Pintanel

Rosa Calvo Sagardoy

Gregorio Varela Moreiras

Natalia Gutirrez Luna

Miguel ngel Bonet Granizo

ngeles Castro Mas

scar Luis Veiga Nez

MINISTERIO DE SANIDADE E CONSUMO

AXENCIA ESPAOLA DE SEGURIDADE ALIMENTARIA E NUTRICIN
Subdireccin Xeral de Coordinacin Cientfica
MINISTERIO DE EDUCACIN E CIENCIA
SECRETARA XERAL DE EDUCACIN
Centro de Investigacin e Documentacin Educativa
EDITA
MINISTERIO DE SANIDADE E CONSUMO
Axencia Espaola de Seguridade Alimentaria e Nutricin
Subdireccin Xeral de Coordinacin Cientfica

N.I.P.O.: 355-07-17-7
ISBN: 978-84-690-9529-4
DEPSITO LEGAL: M-52693-2007
Programa piloto Perseo.
Promovido pola Axencia Espaola de Seguridade Alimentaria e Nutricin do Ministerio de Sanidade e Consumo e o Centro de
Investigacin e Documentacin Educativa do Ministerio de Educacin e Ciencia.
Coa colaboracin e participacin das Comunidades Autnomas de Andaluca, Canarias, Castela e Len, Estremadura, Galicia, e
Murcia e as Direccins Territoriais e Provinciais dos Ministerios de Sanidade e Consumo (INGESA) e de Educacin e Ciencia de
Ceuta e de Melilla.
Financiado polo Ministerio de Sanidade e Consumo.

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Dieta saudable: variedade e equilibrio

Pax. 5

Actividade fsica, sedentarismo e peso corporal

Pax. 13

Un almorzo saudable

Pax. 19

Comer algo media ma e na merenda

Pax. 22

Unha comida equilibrada

Pax. 26

A cea

Pax. 32

Comer e beber entre horas

Pax. 39

As froitas e as verduras

Pax. 42

Os snacks salgados e as lambonadas

Pax. 49

A alimentacin e o deporte

Pax. 54

Dieta saudable: variedade e equilibrio

Nutriente ou alimento?

Para poder medrar e sentirnos ben comprenos comer alimentos de diferentes familias. Cada familia de alimentos ofrece
nutrientes que tenen distintas funcions. Ao noso corpo comprenlles.

A:
Alimentos que serven para obter ENERXIIA
etticos.
Alimentos enerxe

Tenen unha funcion semellante a

gasolina que pomos no coche para que funcione.

Hai duas familias de alimentos que serven para esta

funcion:
F a m i l a d o a z uc r e , os c er ea i s e a s p a t a c a s :

A esta familia pertencen: o pan, a pasta, como os

macarrons, o arroz, as patacas...
Tamen o azucre e os doces.

F a m i l i a d o s a c ei te s e a s g r a xa s :

A esta familia pertencen o aceite de oliva, a manteiga, a margarina..., o toucino entrefrebado...

Debuxa neste espazo alimentos que nos serven para obter enerxia.

R
Alimentos que serven para CONSTRUIIR
o no s o c o r p o e p a r a M E D R A R .

Debuxa neste espazo alimentos que nos serven para por o noso corpo a punto.

Ofrecen nutrientes que funcionan coma os

ladrillos para construir unha casa. Tenen
sobre todo proteinas e tamen calcio.
on
n pla
assSon a familia de alimentos con funcio
tica. A esta familia pertencen:

As carnes: filete de vitela, polo, peituga de pavo, raxo, costeletas de ano...

Os peixes: pescada, sardinas, bonito, linguado, troita, salmon...
Os ov os.

O leite e os alimentos que se fan co leite: queixo, iogur, leite callado...

Tamen os legumes: alubias, garavanzos, lentellas...

Debuxa neste espazo alimentos que nos serven para construir o noso corpo e para medrar.

Todos os alimentos son iguais?

Procura fotografias ou debuxos de distintos alimentos.

Pensa a que familia pertencen segundo o nutriente que contenen en maior

cantidade. Recortaos e pegaos cada
un co seu grupo.
Alim
entos q
ue serv
en para

ERXIA.
ue dan EN
q
s
to
n
e
m
Ali

orr o noso corpo a punto.

Alimentos que serven para po

Alimentos REGULADO
RES.

Achegan principalmente vitaminas e minerais. Son a familia de alimentos reguladores. Son moi importantes para que todo funcione correctamente.
A este grupo pertencen:

As froitas: maza, pera, mandarina, morodos, pina, platano, uvas...

As verduras e hortalizas: leituga, tomate, cogombro, pemento, esparragos,

espinacas, xudias verdes...
6

MEDRA
R.

U nha dieta saudable

?Que e para ti unha dieta saudable? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................

mia pirmide particular

Colorea e recorta os alimentos para os pegar sobre a PIRAMIDE da seguinte paxina.

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

A limentos preferidos

Escribe os nomes de alimentos de diferentes familias. ?Gustanche? ?Adoitas

comelos?
Indica se che gustan ou non con estas claves:
Gustame moito . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gustame . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gustame, mais non o como . . . . . . . . . . .

Non me gusta, mais comoo . . . . . . . . . . . .

Non me gusta e non o como . . . . . . . . . . .
A L IME NT O S
ETICOS
ENERXET

A L IME NT O S
ASTICOS
PLAS

A L I M E N TO S
RE G U LA D O R E S

.............................................................................................
.............................................................................................
.............................................................................................
.............................................................................................
.............................................................................................
.............................................................................................
.............................................................................................

10

11

Colouse un intruso!

Busca en cada columna o alimento que non esta no seu sitio porque non pertence a esa familia:
Leite

Carne

Leite callado

Calamares

Iogur

Xamon

Queixo

Acelgas

Pan

Arroz

Carne

Pan

Cenouras

Polo

Alcachofas

Sardinas

Xudias verdes

Cereais
Galletas

Macarrons

Actividade fsica, sedentarismo e peso corporal

Mvete!

Correr, saltar, patinar, andar en bici, xogar ao balon... facer exercicio axudanos
a coidarnos, a sentirnos ben. Tamen a bailar se fai exercicio..
!Fagamos un concurso de baile!

Antes de empezar comprenos unha cancion. A letra da cancion debe indicar

como nos temos que mover: un pe, outro pe, un brazo, unha man, a cabeza, os
ombreiros...
Pensao, escribe a letra e inventa un baile. Logo, a demostracion. !Todo o mundo
a bailar!
?Apeteceche intentalo?

A mina cancion en movemento di...

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

12

13

Quebracabezas saudable

Selecciona as pezas do quebracabezas que che parece que compren para construir o quebracabezas da vida saudable.
A p u nt e im e a u n
equipo de
b al o n ce sto ; e sto u
c a n s a de v e r t a n t a
t e l e e d e t a nt o
o r de n a d o r .

n os
e g u st a
N on m
si o
s
i
a
m
,
es
d e po r t r e il le a o s
Di
b al l e t .
a is q u e
me u s p
ar
e m pez s
q u er o
ir a
a
s
e
t
n
c a n t o a e s.
clas

as
A s v e rd u r
e
m
n on
o n as
g us t a n . N
e r.
o
c
qu e ro m

Estaria
ia moitas
h or a s d i a
n t e do
or de n a do
r , m a is
decidin
in dosific
a l o,
m en o s t e
mpo
di a n t e d o
PC e
mais exer
c i c io
fis
isico.

Ao sair
ir do
colexio pres
estame
m o it o c o m e r
u n h a bo l s a d
e
p atac as.

N on m e
g u s t a n m oi t o
is
a s f r o it a s , m a
s
a
e
u
q
i
e
s
d e b o co me r
p a r a m ed r a r
de.
ud
con sau

Poderia
ia ir a
e s c o la
en bi c i
,
ma i s is
o de
ma dr u
ga r
mais...
!amola
me !

re
s e mp
as a,
Na c cocinan
qu e
,
ur a s
ve r d r m iso
e
ep
d a nm o me r un
c
a
r
a
de
p
di l l o
c
o
b a t i d o.
u
e mb

A p ar ti r d e ag o r
a
h ei a l m o r z a r
denantes de ir a
e sco l a; r e al me n t
e
co mp r o b e i q u e m
e
s i n t o m o i t o m el
lor
s e o fa g o .

Decidin
in que e
n
l u ga r d e
subir a
c a s a no
a s c en s o r
f a r e in o p
ol a s
e s c a le i r a
s.

O teu deporte preferido

A frase clebre

?Coneces algun refran ou frase celebre que fale sobre o deporte e a actividade
fisica?
Aqui tes un exemplo: Froita e camino diario para ser centenario.
Podes escribir aqui as frases que atopes ou que conezas:

......................................................................
......................................................................

?Ateveste a facer un anuncio que anime a facer exercicio? Pensa un slogan, a

frase para o anuncio. Escribeo e fai un debuxo.

......................................................................
......................................................................
......................................................................

?Gustache facer deporte? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

?Que deportes che gustan mais?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

............................................
............................................
............................................

?Por que che gustan eses deportes? . . . . . . . . . . .

............................................
............................................
............................................
14

15

F agamos un cmic

Facer exercicio fisico, facer deporte axudanos a estar ben. Debuxa as vinetas
dun comic no que contes como nos axuda a estar ben, a nos sentir ben facer
exercicio fisico, movernos todos os dias.

Certo ou falso?

Procura que frases son verdadeiras e cales falsas. ?Por que son falsas?

V ER DA DEI R O

1. A alimentacion durante a infancia ha de ser moi lixeira.

F AL S O

2. O crecemento en talla e peso ha de ser equilibrado e adecuado

pola idade.

3. Canto mais peso ganemos durante a infancia, mais sans estaremos

cando sexamos adultos.
4. Todas as persoas da mesma idade e da mesma altura hemos pesar
o mesmo.
5. O exercicio fisico e a alimentacion equilibrada son basicos para
conseguir un peso saudable.
6. Durante a infancia, a alimentacion ha de ser sa, equilibrada
e ofrecer todo o necesario para medrar sans e fortes.

Fas actividade fsica abondo?

?Queres saber se fas actividade fisica abondo? Para o saber so tes que contestar as preguntas deste test (1) e sumar os puntos que obtiveches.
?Cantas horas ves a television
ou xogas a videoxogos diariamente
de promedio?
0 horas...........
1 hora.............

4 puntos

3 horas...........

2 puntos

>5 horas.........

0 puntos

2 horas...........
4 horas...........

Suma a tua puntuacion

16

5 puntos
3 puntos
1 puntos

17

?Cantas horas lles dedicas as

actividades deportivas
extraescolares semanalmente?

0 horas........... 0 puntos
1 hora.............

2 horas...........
3 horas...........

1 puntos

2 puntos
3 puntos

4 horas........... 4 puntos
>5 horas......... 5 puntos

Suma a tua puntuacion

S e es u nh a ne n a e
ua puntuacion
on e.
e...
a tua

4 puntos ou menos

5-7 puntos
8 puntos ou mais
S e es u n n en o e
ua puntuacion
on e.
e...
a tua

5 puntos ou menos

6-8 puntos
9 puntos ou mais

O te u n i vel de
actividade fis
isica e.
e...
Malo

O noso consello e.
e...
Debes tentar seriamente facer
mais exercicio.

Regular

Tenta dedicarlle menos horas a ver a TV

e fai mais deporte.

Bo

!Segue asi!

Malo

Un almorzo saudable

U n bo almorzo

Escribe ou debuxa alguns ingredientes dun almorzo completo, cada un coa sua familia.
Con tempo

Mastigando devagar.
Sentamos a mesa.

Debes tentar seriamente facer

mais exercicio.

Regular

Tenta dedicarlle menos horas a ver a TV

e fai mais deporte.

Bo

!Segue asi!

(1) Fonte: Serra Majem Ll, Aranceta Bartrina J, Rodriguez-Santos F. Crecimiento y desarrollo. Estudio
enKid. Krece Plus. Volumen 4. Editorial Masson. Barcelona, 2003.

Que almorzas?

Debuxa o que ti adoitas almorzar decotio.

18

19

Repara ben no que debuxaches. ?Cantas familias de alimentos adoita haber no teu almorzo?

?Esta a familia dos cereais? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

?Esta a familia dos lacteos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

?Esta a familia das froitas? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Coloca cada un dos alimentos que escribiches na sua familia. ?Pensaches en todas
as familias de alimentos que tenen que estar nun bo almorzo?
CE RE A IS

ACT E O S
LAC

F RO I T AS

V E R D U R AS

G R AX A S

DO CE S

C A RN ES ,
PEI XES
OVOS

P reparemos un bo almorzo

?Que ingredientes propos para un bo almorzo?

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

!Fagamos un bo menu para o almorzo!

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

20

21

Comer algo media ma e na merenda

ti, que merendas?

?Sabes que ingredientes compren para preparar estes bocadillos saudables e moi
bos?
Nome do bocadillo: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

?Adoitas merendar?

.................................................

?Onde adoitas merendar?

.................................................

Debuxa os alimentos e bebidas que adoitas tomar na merenda.

......................................................................

I n g re d i e n t e s :

? A q u e f a m i li a d e a l im e n t o s p e r t e n c e ?

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

O s froitos secos: os nosos aliados

O noso grupo de froitos secos chamase:

..............................................

E xpo-bocatas

..............................................

?Coneces algun bocadillo saudable e riquisimo para a

merenda? ?Ten nome? ?Ocorrenseche moitos mais?
!Moi ben! Escribeos.

Debuxa o teu grupo de froitos secos.

Este froito seco procede de:

...................................

...................................

......................................................................

E interesante porque:

...................................

......................................................................

...................................

......................................................................

...................................

......................................................................
22

...................................

23

Algunhas receitas de cocina que se preparan con estes froitos secos:

......................................................................
......................................................................
......................................................................

E o martes: Froita!

milanse mellor. Doutra banda, esta demostrado cientificamente que o iogur

contribue, sobre todo, a equilibrar a flora bacteriana do intestino.
a!
!Consume polo menos un iogur ao diia

?Atreveste a facer un anuncio que anime a comer iogur? Pensa nun slogan, a
frase para o anuncio. Escribeo e fai un poster.
......................................................................
......................................................................

?Que froita se pode traer para o recreo? Escribe o nome dalgunhas froitas que
se poidan comer a hora do recreo, no colexio.

......................................................................

O novos produtos alimentarios

Cada dia aparecen nas tendas de alimentacion e nos andeis dos supermercados
novos alimentos. Propomosche unha visita a un supermercado. Seguro que estiveches moitas veces nun supermercado, mais hoxe formulamosche unha pescuda na procura de novos alimentos.
......................................................................
......................................................................
......................................................................

Que o iogur?

Procura no supermercado novos alimentos e repara nalguns detalles, coma a

marca, o prezo, que ingredientes lle engadiron, a sua composicion e a data de
caducidade.
Escribe aqui o nome dos novos alimentos que viches, a marca, o prezo, que
ingredientes lle engadiron, a sua composicion e a data de caducidade.
NO ME

MA R CA

P R EZ O

I N G R E D I E N T E E N G A DI D O

O iogur e un alimento que procede do leite, polo xeral da vaca. O leite

sometese a un proceso de fermentacion, polo que tamen se acostuma denominar leite fermentado ou acidificado.

Para a sua obtencion, engadenselle ao leite unhas bacterias, que son

responsables da fermentacion. Tras deste proceso os nutrientes asi24

25

D AT A D E C A D U C I D AD E

Sublina cun lapis ou rotulador de cor laranxa os pratos que incluan froitas

Unha comida equilibrada

entre os ingredientes principais.

O s pequenos chefs

Sublina cun lapis ou rotulador de cor amarela os pratos que incluan cereais,

Para estarmos ben compre consumir alimentos de todos os grupos. Alguns alimentos debemolos tomar mais polo miudo ca outros. Repara neste cadro:
. .G
. .ru. .p.o.s.d. e. .a.li.m. e. n. .to. s. . . . . . . . . . . . . .?.Q. u. e. .c.a.n.t.id. a. d. e. .d.e.b.e.m
. .o.s.t.o.m
. .a.r?. . . . . . . . . .
. . Carnes,
. . . . . . .peixes
.............................................................
e ovos

2 racions cada dia

......................................................................
Leite, queixo e iogur

3-4 racions cada dia

coma o arroz ou a pasta (macarrons, espaguetis...) ou patacas entre os ingredientes principais. Tamen conta o pan que comemos acompanando as comidas ou cos bocadillos.

O menu en cada
ia
toma do dia

? V e r me l l a?

naches de cor...
?Cantos pratos sublina

?Az u l ?

?Marro
on
n?

Para o almorzo:

. . Legumes
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. .racions
. . . . . .a. semana
......................
Hortalizas cocidas

Mais de 1 racion todos os dias

Froitas

Mais de 3 racions todos os dias

Mais de 1 racion todos os dias

frescas
Hortalizas
Puedes confeccionar un par de menus equilibrados?:

......................................................................
Mais de 6 racions ao dia

Cereais, patacas e pan

A media mana:

Coa comida:

Completa o menu dun dia: o almorzo, algo para tomares a media mana, o xantar, a merenda e a cea.

Sublina cun lapis ou rotulador de cor vermella os pratos nos que o ingredien-

te principal sexa carne, peixe ou ovos.

Sublina cun lapis ou rotulador de cor azul os pratos nos que o ingrediente

Para merendar:

principal sexa leite, queixo, iogur, leite callado ou outro produto lacteo.

Subraya con un lapiz o rotulador de color marron los platos en los que el

ingrediente principal sean las legumbres, como alubias, garbanzos, lentejas...

Sublina cun lapis ou rotulador de cor verde escura os pratos que incluan

Coa cea:

verduras e hortalizas cocidas, asadas, etc., entre os ingredientes principais.

Tamen contan se van acompanando o segundo prato.

Sublina cun lapis ou rotulador de cor verde clara os pratos que incluan

verduras e hortalizas cruas entre os ingredientes principais. Tamen contan se

van acompanando o segundo prato.
26

Suma nesta fila as

cores de todo o dia

27

?Ver d e
e s c u ra ?

?Ver d e
cl ar a?

?L ar an x a?

? A m a re l a ?

C ompleta o men

Neste menu de comida falta por un prato. ?Podelo completar para faceres un
menu saudable?
P r im e i r o p ra t o

Se g u n d o p ra t o
on
con gornicion

........................
Polo guisado
con ensalada

So b r e m e s a

........................

Pan

Pan

Aceite

A ug a

Auga

Macarrons
........................ con tomate

Froita

........................

Pan

Pan

Aceite

Aceite

Auga

Auga

I mos ao restaurante

Froita

Aceite

Aceite

Auga

Auga

Pan

Os nosos avos e as nosas avoas din que agora

non se come coma antes, e tenen razon.
Alguns pratos que antes se comian case
todos os dias, agora facemolos so de cando
en cando. Tamen preparamos algunhas cousas que antes non se conecian.
Preguntalles aos teus avos ou a algunha persoa de idade que conezas unha receita tradicional tipica da tua contorna.
na
a receita tradicional chamase: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A min
I ng r e d i en t es n ec e s a r i o s : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
......................................................................

?Podes elixir un menu equilibrado e saudable neste restaurante?

Comprobao.
Sinala cunha X os pratos que elixes. ?Por que os elixiches?
Primeiro prato: Macarrons.
Ensalada rusa.
Potaxe de garavanzos.
Pure de verduras.
Segundo prato: Carne con patacas.
Polo a xardineira.
Pescada con ensalada.
Pizza.
Sobremesa:

Garavanzos

Pescada
Albondigas
Sardinas
a romana
con ensalada empanadas ........................
con ensalada
con ensalada

Froita

Acei te
P an

Pure de
verduras

P reguntmoslles aos avs

Macedonia de froitas.
Pastelinos de nata e chocolate.
Crema.
Flan.
28

......................................................................
......................................................................
arrase: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prepa
......................................................................
......................................................................
......................................................................
P a r a ser v i r o p r a t o p o n s e: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
......................................................................
......................................................................
29

 Gstame moito!

?Por que che gustan tanto os pratos que tenen nota alta?: . . . . . . . . . . . . . . . . .

?Canto che gusta o que che ponen no comedor do colexio?

Repara no menu. Fai unha lista cos pratos que se acostuman servir de primeiros, de segundos, coma acompanamento ou gornicion co segundo prato e de
sobremesa.
Agora, ponlle nota a cada prato segundo canto che gusta: dende un 0, se non
che gusta ren, ata un 10, se che gusta moitisimo.
on
Puntuacion

Ordena aqui os pratos

ais a menos puntuacion
on
de mai

Pratos que se serven de primeiros

......................................................................
......................................................................
?Por que non che gustan os pratos que tenen nota moi baixa?: . . . . . . . . . . . . .
......................................................................
......................................................................

De que pas procede?

Pratos que se serven de segundos

Pratos que se serven cos segundos

?Coneces estes pratos que che propomos? ?Probachelos algunha vez?

Pescuda de que pais proceden e une cunha frecha cada prato co seu pais.
P AIIS
S

Cus-cus de ano (pais do norte de Africa)

na
Espana

Bandeira nacional (as suas praias son paradisiacas)

Bolivia

Arroz cantones (comese con paucinos)

Pratos que se serven cos segundos

Chile de fideos (tenen habitantes indixenas)

Tiebu-yen: arroz con peixe e verduras (a capital e Dakar)

Paella (e o prato representativo do pais)

30

31

Senegal
China

Marrocos

ublica Dominicana
Repub

obtiveches. Tes que sumar ou restar 1 punto, segundo se indique nas cuadriculas que sinalaches.

A cea

A dieta mediterrnea

?Coneces o nome dalguns dos paises que beirean o Mediterraneo?

Procurao e escribe o seu nome no mapa.

ons se asemellan ao que ti adoitas facer

?Cales destas afirmacion
io? Marca a cuadric
icula cun X
decotio

Non adoito almorzar

+1

Normalmente almorzo boleria industrial

-1

+1

Tomo unha peza de froita ou zume de froita natural todos os dias

+1

Tomo un segundo lacteo durante o dia

+1

Tomo verduras frescas ou cocinadas mais dunha vez ao dia

+1

Tomo unha segunda peza de froita todos os dias

Tomo verduras frescas ou cocinadas unha vez ao dia

Tomo peixe con regularidade (polo menos 2 ou 3 veces a semana)

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

Vou unha vez ou mais a semana a un centro de comida rapida tipo hamburgueseria
Tomo bebidas alcoholicas (cervexa, vino) unha vez ou mais a semana

+1
+1

+1
-1

-1

Gustame consumir legumes (tomoos mais dunha vez a semana)

+1

Tomo pasta ou arroz case a diario (5 dias ou mais a semana)

+1

Tomo doces e caramelos de goma varias veces ao dia

Na casa utilizase aceite de oliva

ua puntuacion
on
Suma a tua

U nha pequena enquisa

?Queres saber se a tua alimentacion se asemella a dieta mediterranea? Para o

saberes so tes que contestar as preguntas deste test (1) e sumar os puntos que
32

-1

Normalmente almorzo un lacteo: leite, iogur, etc.

Normalmente almorzo un cereal ou derivado: pan, etc.

Busca e escribe o nome de alimentos caracteristicos destes paises

on
Puntuacion

33

-1

+1

Agora, podes sumar a tua puntuacion. Damosche algun consello:

ua puntuacion
on e.
e... A tua
ua alimentacion
on e.
e...
Se a tua
5 puntos ou menos

M al a

6 - 8 puntos

R e g u l ar

9 puntos ou mais

e...
O noso consello e.

Debes tentar seriamente cambiar

alguns habitos alimentarios. O teu pediatra
ou dietista podente axudar a o conseguires
Tenta cambiar alguns costumes

Boa

!Segue asi!

(1) Fonte: Test de nutricion Krece Plus para a poboacion de 4 a 14 anos. Serra Majem et al. 2003.

......................................................................
......................................................................

C omplementando a comida
As recomendacions din que...

A cea debe consistir en alimentos que complementen

os do xantar: un prato de verdura se tomaron pasta,
arroz ou legumes polo mediodia, un prato de pasta ou
patacas se tomaron verdura no xantar. De segundo,
peixe, se comeron carne e ovo, ou peixe se comeron
carne. De sobremesa, froita, se xantaron un lacteo. Pan e auga.
?E ti, que opinas?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
34

S eguindo a pista

Alguns alimentos consumimolos tal e como se obtenen; poren, en moitos casos

os produtos seguen unha serie de procesos ata se converteren no que atopamos
nas tendas de alimentacion.
Propomosche seguireslles a pista a alguns deles. Hoxe no menu temos...
on
ns con salsa de tomate, queixo raiado e atu
un
n .
Macarro

Pescuda de onde procede cada alimento, que transformacions e procesos sufriu

ata chegar ao noso prato.
on
ns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Os macarro

......................................................................
......................................................................

A s a l s a d e t o m a te . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................
......................................................................

O q ue i x o r a i a d o. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................

un
n .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O atu

......................................................................
......................................................................

A cea saudable

Pensemos como debe ser unha dieta saudable, mais antes tenta responder estas
preguntas.
?Que adoitas tomar para cear? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................
......................................................................
35

?Que bebida soes tomar coa cea? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

?Que ingredientes compren para preparar esta receita?

......................................................................

......................................................................

......................................................................

?Con que soes cear? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................
......................................................................

U nha cea moi

......................................................................
......................................................................

?Como se prepara?

......................................................................
......................................................................
......................................................................

Podela preparar na casa coa axuda dunha persoa maior. Fai unha foto.

mediterrnea

Le devagar o te xto
sobre a dieta medit er r a n e a . R e p a r a n o s
aliment os q ue se
nomean .

Hoxe para cear... peixe!

?Gustache o peixe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A dieta mediterranea e un
concepto que vai mais ala
da utilizacion de determinados ingredientes ou receitas, e atopa o seu pleno sentido cando se asocia ao clima, a xeografia, aos costumes e aos xeitos de vida dos
pobos do Mediterraneo. Hoxe, a comunidade cientifica internacional reconece as
vantaxes do consumo xeneroso de aceite de oliva, legumes, froitos secos, pastas,
cerais, froitas, verduras, derivados lacteos e peixes, e o uso moderado de vino, cava
e carnes frescas e curadas. Algo que ratifica o que as xeracions pasadas xa descubriran hai centos de anos.
Fonte: Fundacion Dieta Mediterranea.

?Coneces algunha receita que tena como ingredientes un ou mais destes alimentos? ?Cal?
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
36

..........................................

..................................

?Comiches peixe a derradeira semana?

.....................................

......................................

?Lembras cantas veces comiches peixe a

derradeira semana? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................
?Acostuman mercar peixe na tua casa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cando ponen peixe na tua casa, ?adoitalo comer? . . . . . . . . . . . . . . .

...........................................................
De non o adoitares comer, indica por que . . . . . . . . . . . . . .

...................................................
...................................................
...................................................
37

 Con quen te identificas?

Le amodo o que din Alex, Marina e Carlos sobre o peixe.

Alex: Vin un programa de TV no que se dician que se ha de consumir peixe de 3

a 4 veces a semana. Creo que non chego nin a 2, pero a patir de agora heime
esforzar e hei comer mais peixe. !Hei ser responsable, quero coidar a mina alimentacion!

Comer e beber entre horas

Que consumo entre horas?

Debuxa os alimentos e bebidas que adoitas tomar entre horas. Escribe o seu nome.

Marina: Serei sincera. O peixe non me gusta moito, pero sei que o teno que
comer porque, ademais de ter proteinas de alta calidade, ten graxas moi sas e
minerais, coma o iodo e o fosforo. Vou comentar na casa cales son os peixes que
mais me gustan e as minas receitas preferidas.
Carlos: O peixe non me gusta ren, pero heino de empezar a probar. Creo que
abuso demais das carnes vermellas. Como son responsable da mina alimentacion, hei empezar a comer pouco a pouco. Vou comentar na casa a mina decision porque creo que compre para medrar con saude.

?E ti, que opinas? ?Con quen estas de acordo?

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

?Acostumas tomar estes alimentos e bebidas todos os dias?

?Cando os tomas?

.........................................................
.........................................................
.........................................................

U n aperitivo saudable

Debuxa alimentos saudables para tomar entre horas.

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
38

39

 Onde atopo auga?

Procura informacion e escribe o nome de alimentos

que tenen moita auga.

AGUA

...............................................
...............................................
...............................................

....................
....................

Alimentos que tenen moita auga

Ex e m p l o: z um e
de l a ra n x a

1. ?Adoitalo tomar?
2. ?Que che parece
a sua aparencia?

SI

5. ?Gustariche tomalo
mais a miudo?

SI

6. Puntuacion

...........................

Z um e d e

...........................

Z um e d e

...........................

3. ?Como cheira?
4. ?Como sabe?

Z um e d e

4+8+9=21

un zume de verdade?

Laranxada, limoada, zume de maza, e outros exemplos de bebidas, saben coma

as froitas. Mais non todas esas bebidas son realmente zume de froita.

Preparando

Un zume de froita e o zume que conten so o zume da froita. Iso soa loxico, ?verdade? Por iso, un zume de froitas de verdade e coma unha peza de froita.

zumes

?Preparaches un zume algunha vez?

?Apeteceche intentalo na casa? Proba con diferentes

tipos de froitas.
Escribe con que alimentos preparaches o zume.

Despois, ponlle nota a cada un dos zumes que probes.

Para iso, propomosche tres preguntas. Puntua cada unha entre 1 (moi
mal) e 10 (moi ben).
Ao completares a taboa, suma os
puntos de cada zume. O que obtena
maior puntuacion sera o mellor.
Repara no exemplo.

40

Por exemplo, o zume de laranxa esprimido na casa e alguns zumes de laranxa

envasados so contenen zume de laranxas, e por iso son zume de froitas. Repara
nas seguintes etiquetas.
A limoada conten moita auga, o refresco de laranxa conten moito azucre e auga con gas e o nectar conten tamen
moita auga e azucre. Por iso, estas bebidas non son zumes
de froitas.
Agora xa sabes cando un zume e realmente un zume de
froitas e cando non. Ben, e hora de faceres unha proba.

Tenta descubrir cal dos envases que tes son realmente

zumes de froitas e cales non.
41

Escribe os alimentos e bebidas que tomaches onte en todo o dia:

As froitas e as verduras

Cheguemos a 5!

Sublina cun lapis ou rotulador de cor verde os pratos que incluan verduras e

hortalizas entre os ingredientes principais. Tamen contan se van acompanando o segundo prato.

? Ca n to s p r a to s
naches de cor...
sublina

ia
O menu en cada toma do dia

? V e rm e l l a ?

Para o almorzo:

? Ver d e?

Sublina cun lapis ou rotulador de cor vermella os pratos que incluan froitas

entre os ingredientes principais.

Suma cantos marcaches con cada cor. Suma cantos marcaches en total, os ver-

des e mais os vermellos.

?Chegas a 5? ?Que poderias facer para chegar a 5?

A media mana:

Co xantar:

X D-201 o ET

Para merendar:

XD-201 non vive aqui. E un ET que por

casualidade aterrou no planeta Terra.
Non conece ningun alimento de
orixe vexetal, pero ten unha gran
curiosidade para os conecer.

Coa cea:

Encargoulle
Suma de cada cor por separado

Suma total de vermellos e verdes

42

unha gran
mision aos nenos e as nenas
da clase. A mision consiste en
que cada un deles faga unha
investigacion sobre unha
froita e unha verdura.

43

 Elixe a froita, verdura e hortaliza sobre a que queres investigar. Debes

pescudar...

O seu nome: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
?Como nos coida e alimenta?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
......................................................................

?Como e, como sabe e como se sente cando esta na boca?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................
......................................................................

?En que epoca do ano e mais doado atopala ou sabe mellor?: . . . . . . . . . . . . .

......................................................................

?Coneces algunha receita saborosa na que estea de protagonista?: . . . . . . . .

......................................................................
......................................................................

?Que outros ingredientes compren para a preparar?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Debuxa aqui o noso amigo XD-201

........................................
........................................

?Como se prepara?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
........................................
........................................
........................................

?Sabes canto tempo compre para facer esta

receita?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
........................................
44

V isita unha froitera

?Que froitas e verduras viches na

tenda que visitaches?

Froita: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................
....................................

Verdura: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................
....................................

Procura unha froita e unha verdura que nunca probaras. Escribe o seu nome.
Froita: ..................................................

Verdura: ................................................

I m o s p r o b a r d i s ti nt o s s a b o r es d e f r o i t a s .

- Vas probar distintos tipos de froitas. Proba polo menos un pouco de cada unha.

- Tes que puntuar cada unha das froitas que probes entre 1 e 10 para as preguntas 2, 3 e 4 na taboa.

- Ao completares a taboa, suma os puntos de cada froita. A froita con maior

puntuacion sera a mellor. Repara no exemplo.

1. ?Adoitas comela?
2. ?Que che parece
o seu aspecto?
3. ?Como ole?

4. ?Como sabe?

5. ?Gustariache comela
mais polo miudo?
6. Puntuacion

E x e m p lo :
maza

SI

Fr o i t a
...........................

SI

8+6+8=22

45

F ro it a
...........................

F ro it a
...........................

- Unha vez que completes a taboa, comenta as tuas puntuacions co resto do

grupo. ?Estades de acordo?

Lembrate de limpar e recoller a mesa ao rematares.

Caratomate

?Coneces algunha receita co tomate como protagonista?

Propomosche que inventes unha receita na que o tomate sexa o protagonista,

ainda que poida estar acompanado doutros ingredientes. !Mans a obra!

Nome da receita: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

...................................................................

?Canto tempo che compre para preparar a receita?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................

?Que aparellos de cocina che compren?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................
....................................................................
....................................................................

?Que ingredientes che compren?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................

?Como se prepara?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................
....................................................................

Describe o sabor: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................
46

A fibra alimentaria

A fibra e un conxunto de substancias

que forman parte da estrutura interna
dos alimentos de orixe vexetal. Atopase
nas sementes, na froita, nos froitos
secos, nas verduras, nas hortalizas, nos
legumes e nos cereais (especialmente
integrais). O aparello dixestivo non as
dixire totalmente.
O seu consumo diario e imprescindible
para o movemento intestinal, evitando
o estrinximento, e para a prevencion de
moitas enfermidades.
!Temos que consumir moitos alimentos
ricos en fibra!

?Atreveste a propor o menu dun xantar con moita fibra?

De primeiro prato poria... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

...................................................................
...................................................................

De segundo prato... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

...................................................................
.......................................................
.......................................................
.......................................................

De sobremesa... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.......................................................
.......................................................
47

O calendario das froitas e hortalizas

Hai froitas e verduras que se dan mellor nunha epoca do ano ca noutras, na sua
tempada. Enton tenen mellor aspecto, saben mellor e, o que e mais importante, tenen todos os seus nutrientes.
Investiga que froitas, verduras e hortalizas son tipicas nunha estacion do ano.

A estacion do ano que investigo e: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

As froitas tipicas deste periodo

As verduras e hortalizas propias desta

.................................

.................................

do ano son:

.................................
.................................
.................................
.................................
.................................

VE R D U R AS
ais
1 ou mai
ia
ao dia

ar

co

alim
a
h
n
au

me

.................................
.................................
.................................
.................................
.................................
.................................

entacin

sau

da
b

5o

u m i s t o d os o
48

a
sd

Os snacks salgados e as lambonadas

I nterpreta a etiqueta dunha bolsa de caramelos de goma

Busca nun paquete de caramelo de gomas alguns datos sobre este produto:

Nome do produto: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
?Con que ingredientes esta preparado?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

...................................................................
...................................................................
....................................................

?Que nutriente e o que esta en meirande cantidade?: . .

....................................................

?Ten aditivos?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
?De que tipo son os aditivos que ten?: . . . . . . . . . . . . . . .
....................................................

le

FR O I T A S
ais
3 ou mai
ia
ao dia

.................................

estacion son:

F ROIT OS SE C OS
E F ROIT A S
D E S E CA D AS
A l g u n ha v ez
po l a s e m a na

HO R T AL I Z AS
ais
1 ou mai
ia
ao dia

...................................................................

S nacks salados

Saborosas pero moi caloricas: analise de oito

das nosas patacas fritidas.

Estas patacas fritidas envasadas resultan moi

caloricas (mais de 500 Kcal por cada 100 g) e
contenen moita graxa (entre o 31% e o 39%,
segundo as mostras) e sal (entre o 0,6% e o
1,7%). Constituen un saboroso aperitivo, pero
49

resultan de todo prescindibles na dieta cotia. Conven consumilas con moderacion, especialmente as persoas obesas ou con hipertension arterial.
(Fonte: Revista Consumer).

?E ti que opinas? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................................................................

L ambonadas... si, mais... S de cando en vez!

Debuxa alimentos que se poidan tomar entre horas en lugar de lambonadas

Por que nos gusta comer o que nos gusta?

Falemos da publicidade e dos anuncios

Imos ver todos un anuncio dun alimento ou dunha bebida na television.

?Como se chama o produto que se anunciaba?:

............................................

?Que tipo de produto e?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

............................................

?A quen lle falaba o anuncio: aos nenas e as

nenas, a xente moza, aos vellos da casa...?: . . . .

....................................................................

?Que tipo de imaxes aparecen no anuncio: paisaxes, unha cidade, un coche,

unha festa...?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................
....................................................................

?Que frases se din no anuncio?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................
....................................................................

Lembra, cando comas lambonadas e doces... !lava ben os dentes!

?Como estan as persoas que aparecen no anuncio: contentes, tristes, soas,

con outras persoas...?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................

?Como nos din no anuncio que nos temos que sentir?: . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................

?Que temos que facer para nos sentir asi?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................
....................................................................

?Cres que e certo todo o que din os anuncios?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................

50

51

A s lambonadas e a caries

Coloca as palabras no seu lugar e

competa este texto:

lambonadas
cepillar
dentes

caries

U enderezo electrnico
para Lus

Acabamos de recibir unha mensaxe

electronica dun amigo que se chama
Luis.

consumir

tres minutos

Os ................ estan vivos. Hai que evi-

tar as ............................. porque nos

poden provocar a ................. Debemos ............................. os dentes tres veces ao

dia durante ............................. e tamen despois de ............................. lambonadas

e alimentos ricos en azucares.

C ampaa anti-lambonadas

Entre todos imos facer un anuncio que anime os nenos e nenas do cole a

comer menos lambonadas. No seu canto, imolos animar a tomar alimentos

mais saudables, como froita fresca, froitos secos, paus de cenoura, zumes...

Un logo e un debuxo que representa a nosa campana publicitaria. Un slogan

e unha frase curta e doada coa mensaxe principal do anuncio.

Pensa un logo e un slogan para o noso anuncio. Escribeo e fai un poster.

......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................
52

Dinos:
!Ola!

Escribobos este enderezo electronico porque me sinto moi mal. Ultimamente deixei
de facer exercicio fisico porque aumentei de peso. Estaba apuntado a baloncesto, mais
como me custa correr, xa non vou aos adestramentos. Boto moitas horas diante do
ordenador, xogando.

Nunca almorzo, ao me erguer non teno fame. Para merendar merco decote snacks salgados. !Gustanme moito!

Nunca como alimentos de orixe vexetal. !Ah! e para beber gustanme as bebidas
refrescantes de cola.

Os meus pais querenme levar ao medico porque din que so como produtos que non
alimentan. ?Vos que opinades?
Grazas,

Luis

?Que vos parece o que lle pasa a Luis?

?Recomendariaslle cambiar algun dos seus costumes?

Escribe unha mensaxe para Luis. Proponlle algunhas alternativas para que se
sinta mellor.
......................................................................
......................................................................
......................................................................
53

10

A alimentacin e o deporte

X ogos populares

?A que xogas cos teus companeiros no patio?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................
....................................................................

?Sabes que e un xogo popular?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................

?Coneces algun?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................

?Coneces algun destes xogos?:

- Xogo da raia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

- A barca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
- A charranca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
- Carreira de sacos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

- O gato e o rato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
- A cadeira humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

- Arrancar cebolas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

54