DITURIJA

E PERKOHESHtvlE SHQIPETARE

Del
VOI.lnl I
nY'I'J';

n}e

here
1 XAXTOlt

ne
)H26

mua}
XUlUUIt I

/
, !If:l

~
~

,~O
/

/~~O

~\.\ 91'0

,\91

/Jr."'~

~Re
!

<'2",

e~ ~rt~t se gjyshet dhe stergjyshet t'ane nuke jane mejtuare qe ~erdorin gJuhen e tyre si nje vegle marredhenjeje, si nje mjet kulture, o$,..e te mbushure nt,vojat e jetes' se perditeshme, ne per mos te intelektualese? Shume here njeriu ,esht' i shlrenguare qe te thote se perdorimi praktik i gjuhes nuke fillon ne Shqiptaret perve<; se me 1879, me perlindjen qe gien ne form!m te shoqerise ne Stamboll dhe t'asaj se Bukureshtit. Gjer ahere pandehim se gjuha jone ka mbeture me nj'ane, e haruare, e neglizhuare, e pakujdesure, e per<;muare. Padysh;m askush set s'munt te mohoje vjetresin' e studimevet te shqipese; I1bra dhe shkrime te af2ro katre qint vjetesh me pare na vertetojne mbi besimin tene. Po keta te shkruare te gjuhes s' ene a ka qene me nje menyre te vazhduarshme dhe praktike, a po e kane perdorure' vetem disa diletante si nje luks, si nje defrim shpirtor? Per te pergjigjure ne kjo pyetje duhete qe njeriu te kete ne dore te tij arshivat dhe dokumentet e jetese qe kane rrojture Shqiptaret p~ kohe te shkuarc, te kete nene sy gjurmat. dhe kronikat e vitevet te fluturuare. Te dime <;'kan~' mejtuare, si kane rrojture, <;'ka qene brenda ne shpirt dhe ,ne zemre te tyre puna frymore, ve~ asaj jete gjithenje bu<;atese dhe kercellimtare me te cilen e shohim te pajuare racen {ene dhe q'i esht~ bere si gjyra karakteristike e saj. Per fat te keq keto gjurmet e vjetra s'kemi ku t'i gjejme! Ne vete kemi shkruare fort pake punet dhe jeten t'ene, dhe te huajte na kane njohur!:' edhe me pak'akoma. S'kemi as arshiva, as kronika, as no nie gjurme te duruarshrne te jetes s'ene se shkuare.

~ ~

shkrime te haruare dhe te pa-diture

Fage

DITUIUJ

~r" 1.

Po qysh do bere qe te hedhe njeriu pake drile mbi kele qe pyesim? -- DLihete qe te kons'.l\toime vetem at6 shenja qe durojne qe" jane mbajture gjer me sot. Me pare Ie te shghim sa libra kemi ne gjuhet tene, te ditUJa dhe te ruajtura; me nje fjale tl~ bejme nje radl1ua te monumentevet fane literJre dhe historike; nje bibJiografi. Per fat te keq nje bibliografi shqiptare e plote akoma s'ka. dale dot ne drite; sa per tani m'e mira dhe we ~eriozeja esht' ajo e te ndjerit profesoi Emile Legrand, shtypure me 1912 ne Paris; ne kete libre, e pasuare prej dy shkol!are pas vdekjEs' se Legrand-it, jane kata!loguare 724 vepra; me pare keti profc:'sori, i degjuari albanolog i diture, Gustav Meyer, kishte vene :lje provim biblitgrafije shqipe ne fund te libres se lij Fjalllri etfmologjik shqlp (Strassburg, 1881); radhit 193 vepra mbi Shqiptaret ose ne gjuhet shqipe, prej te cilavet 80 shkruare shqip dbe orej Shqiptarevet. Nga te 724 librat e !-atalloguara prej Legrandit, gjer ne mot 1900, se bibliografi' e tij s'vete me tehu, vetem 125 jane te shkruara sbqip; te tjerate jane,ose studime mb! gjuhet, te bere prej te huajvet, ose libra historije, shetiijeje, mbi kombin dhe vendin t'ene. '

Per te kupetuare njeriu metesin e bibiiografis' 'se Legrand-it arrin shume here te ktheje fletet e nje kata!logu librari; per shemblle, katallogu No, 611 e librarit Joseph Baer dhe Co. ne Frankfurt, numuron 9 'vepra qe mungojn'ne libret te profesorit fran"ces.* Pra, jo vetem kerkimet ne kartrat e pluhuruara dhe te verdhura prej kohes, ne bibliotekat e mbedha dhe ne aIshivat e qeverivet, po edhe shume here hazardi do te na vere mbi gjurme te tjerave libra shqipe te panjohura: s.e na dukete qe kemi te drejte te besojme se gjuha jone s'do te ket qene dhe kaqe shum' e hedhure me nj'ane sa e pandehim ne vete. Frengu i Bardhe, ne parethenje te fjalurit latinisht-:;hqip te tij,a 11uke thote se gjuha jone po vdirete dhe po bastardhohete ? Kjo fraze 11a dukete si nje klithje kundre shkrimit me lathim te shqipese, dhe
*) Nje evaluim qe me dukete i vertete me ben te besonj se, ne qytetet e ndryshme: Shkodre, Bukuresh~, Sofje, KOfl;e, SeIanik, Stamboll, Bruxelles, Paris, Athine, Vjene, Hali, Misir, Amerike, do te jene shtypure afero 400 libra dhe broshura shqip, pa numuruare gazelat, qe padyshim kaperzejne te gO-at dhe arrijne te 100-at, sado qe te nentdhjet per qindat kane qene flete qe nuke duruane dot me teper se disa te pake numure, ne mos dhe nga nje here nje te vetem. Do Ie vime nje dite mbi kete pyetje ni:! faqet e se perkoheshmes s' ~ne. (Note shkruare ne Rorrik 1916)

'Nr.'

1.

DITUHIJA

Faqe 3

10 si nje qertim per foljene me goje. Eshte pra per te be5uare s~ ,shqipeja perdore5h si gjuhe e gjalle dhe praktike, ne kohet l1e Ie cilet :shkronte Frengu i BarJhe. M'ane tjatre Bogdani, ne parethenje te vepres' se tij shqipe. (Cuneus Prophefarum, shtypure me 1685, na deften se ka pasure dhe. .:akoma libra te tjera Ie shkrUara shqip prej tij, po qe, ne udhetimet, ,dhe prej prapesis se hUt, i jane trefure si kripa ne uie. Munt te themi se edhe tani gjurmat e ralla te gjuhes s'ene qe na jane "cuajture formojne nje vark te pa keputure. Po edhe sa te tjera qe nuk' i dime, qe na "jane {relure si kripa ne uj~", ose qe edhe po pesin ne .~ipat e dol!apevet, mbase gjysme dhe te mykura! Na ketu ca kujtime te informimevet dhe shenimevet qe munda te .mbleth mbi Ie tilIa vepra. Me 1909 kur isba :1e Elbasan per kO:1gresin eshkol1av'E't, pash' ne Z. Lef Nosi nga ky qitet, nje doreshkri!!l shqip ,te vogle, nje Liturgji te Thodhor Haxhi Filipit, pas Sht Gjon Hrisostomit, e mbeture nga fundi i shekullit te 18-te, dhe shkruare me a16 ~shkronjat e ndryshme Ie Thodhrit, qe Hahn-i i ka mane pef shkronja shqipe arhaike. Prape shkruare me a16 shkr6nja gjendesh ne duart te mcsonjesit .Z. Dot Biba nje kateqi"rne dhe nie defter tregetije, pa nje imr ortence /titerare, padyshim, po shurn'me rendesl si shenje qe gjuha jonl perdo~ .resh per te mbajture lIogarit e tregetise. N' Elbasan mesova se nj~ mesonjes greqishteje, i qt1ajtur..~ Tushi Pina dhe vdekure i ri nj'a 25 vjet me pare, kishte lene ca C:oreshkrime, "ca perkthime, etj, Ie cilet sot gjenden ne duart te Z. Gj. Pekrnezi, ne Vjene; keta doreshkrime i ze ngoje dhe Pekmezi ne nje SllJuim te vogle qe ka shkruare gjermanisht mbi shkronjat hundore te gjuhb 5'0"ne*

*) ZoUn Pekmezi qe e pyeta me nje letre mbi kete c;i.'shtje, pati te me pergjigjete ket6 me poshte, me date 3 Shtator 1926 :

miresit1~

"Me 1901 u-dergova prej Akademise se Diturise, Komisionit Bai!kanik te V}enese, ni' Shqiperi, per sludime dialektoJogjike, dhe me nje p"rosi Ie vcc;ante nga ana e profesorit t' enl Jag:c;it, per ~hkrimin e vjetre te Elbaanlt . . "Ne Elbasan gjeta ate here di, a njerze tregHare dhe nje grua, te ciiet edhe -sh~ruanin me shkTOnjat e vjetra te Elbasanit. Mirret vesh keta ishin plcq, dhe gruaja me plake akoma. Ne shtepin' e Papa Gjorgjit u-njofta me nje Kallugjer 80 vjec;, te quajtur Parthpni, te Manastirit Shen ,Gjon,' me ndihmen e te cilit -fshehtazi vajta gjer ne Manastir, dhe atjP, prapa altarit te Kishes, gjcta nj~ arke te vjetre e te shkallmuar, ne te cilen gjeta shume doreshkrime, prej 1C ci", "levet mjerisht m' u-desht vet em disa copera fshehtazi te marr. C;'u bl'ne te tjc....

FaqfJ 4

DITURIJA

Nr. 1.

Me 1913 kur qeshe ne Shkodre, i njohuri vjershetor Ate Gjergj' Fishta, me thoshte se gjenden ne duar te d;sa sbokve te tij ptifter,. nje mbledhje vjershash te priftit te Mirdites, Zarish-it, vdekur rreth, motit 1780. Ne Berat, me 1913, kisha pare ne Z. Sulo Resuli, nje doreshk~im shqip (po me shkronja turqishte) te vjershavet te nje Sylejman Ramazan, vjershetor i degjuare n'al6 ane, BerMas, dhe rrojture afero nje qint e nje zet vjet me pare; keto vjersha, edlte ne mos pa9in nje te madhe vlefte si literature, do te kene nje impnrtence dokumeniare, per mendimet, mbase dhe ngjarjet e kohese. Ne Berat prape mbahene dhe ruhene doreshkrime te tjere tevjershetorevet Hasan i Zyko Kamberit dhe Nezim-it; dhe une vete kam pasure ne mes te libravet te mija dy doreshkrit..e te vjershavet te Hasanit Zyko Kamberit, ter ne shkronja tyrqishte, dhe njeri pre; te cilevet te paken nje qint vje<; i vjetre.

ret doreshkrime? Pyeta perpara disa vjeteve kur qeshe ne EJbasan; me thane ne Manastir, se, as ata vete nuk e dine te kete pasur atje doreshkrime. '.: "Gjeta dhe do doreshkrime te nje mesonjesi, Dimitri Andrea Pina, i cili, perpara disa vjeteve, kishte vdekure ne nje moslle prej 27 vjetsh. Ki shkruante
.

me aJfabetin e Frasherit, po edhe me alfabetin e vjetre te EJbasanit. Pina ka

perkthyere disa biseda kishe, do copeza prej klasikevet latin. disa kenge kishe prej greqishtese; ka nje pjese te gramatikes shqipe me diaJektin e EJbasanit dhe nje cope te nje fjaIuri shqip. Une keta fragmente i ruanj, dhe dE!sheronj qe t'i shtyp nje here. . . . "Ne mes te tjereve doreshkrime gjeta ne EIbasan edhe nje fIete me te mots~me, te shkruare me alfabetin e Elbasanit, faqe 55 dhe 56, d. m. tho se ka qene nje doreshkrim mjaft i math dhe i shkruare fort bukur. KalIugjeri me thoshte se, ky doreshkrim i kesaj flete do te jete padyshim a pc> i Thodherit vete, a po i igumenit te Manastirit Shen Gjon, nxenesit te Thodherit. "Kam disa doreshkrime, kenge kishe, te perkthyere prej greqishtese, me tri reshta: i pari resht eshte shkruare greqishtja e motshme, i dyti resht me greqishten ere, dhe i treti resht eshte perkthim i j kttyre me shkrojIat e vjetra te Elbasanit. Duke i studijuare keto, gjeta se i ngjan shume dDreshkrinJi i greqishtes se re shkrimit te vjetre te Elbasanit. E keshtu m 'erth per dore te shkruaje permbi kete <;eshtje ne te perkoheshmen e madhe se Akademise se Diturivet, te Vjenese "Anzeiger der phiIosph. histor. CIasse der Akademie der Wissenschaften. Wien, ]ahrgang 1901, Nr. IX. faqe 39" dUk"e.i rrezuare te tera theorite e perpareshme, dhe duke thl'ne se, alfabeti i vjetre i EIbasanit eshte aIfabcti greqisht kursif te shekullit XVIII, i stilizuare individuaJisht. Me dukete se ky mendim eshte i pranuare kudo ne radhet e te diturvet".

Nr. 1.

DITURIJA
,

Dy libra fetare ne vjershe, te shkruara ne Fr<lsher prej Dalib

,.dhe Shahin bejvet, keI1dohene dhe sot ne teqet e Bektashivet.* Librate fetare muhamedane jane shkruare me germa arabishte. Sot gjendene shume mevlude, iIahi dhe vjersha te tjera keshtu te ruajture. Disa prej vjershetorevet te tille kane shtuare dhe vepra te -tjera ne prodhimi i fyre. Hafez Ali Ylqyni, me thone se ka IeEe nje ,fjalor shqip- lyrqlsht, nje tjatre tyrqisht-shqip si edhe dy iibra te tjera, mbe/ure akoma ne -joreshkrim:x,* Ne nie defter qe kam tani perpara syvet, dhe ku eshte shkruare 'nje fjale qe ka mbajture Joan Vretua, ne nje mbledhje Shqiptaresh per te filluar nje dege shoqerije shqipetare ne Bukuresht, me 20 Kallendor 1882, kendonj keto fjale se, nje fare Stefan Posten ani, qe s'e pask~ arritur as babaj i Vretos, paska lene nje shkronjetore te gjuhesc gre-qishte nde shqipe; ky doreshkrim i paska ren ne dore Vretos kur ishte djal' i vogle, dhe i paska dhene mendimin ae te beje grama\iken greqisht te tine. Ne nje fjale tjatre qe mban prape ne Bukuresht me 14 Kallandor (Janar) 1896, ter ay I. Vreto, thote se: Panajotidh i Meksaj nga r:abo;va, qe eshte sher6njes ne Parge, shkruantej aty matinaL se ka 'bere nje mbl~dhje te tille (do-me.thene ka meshtielle kenge, vajtime etj) sa ka mundure, ve<;: te shkruaravet te tija, edhe i vjen keq nd' i hengerte, myku."

y::...

*) M~sonj t~ni .se, ve~ ketyre dy Hadika~e, .q~nka ~dhe nje tj~tr,;, ~ene ne . vjersha pre] Haxhl C;:1~ko,nga Kor~a; doreshknml I kesaj Ilbre u-gjendesh sot ne teqc te Mel~anit. Hadika e Haxhi <;i\kos do te ket qene vjersheruare nja 50 vjet me pare **) Ky Hafez Ali esht' autori i nje mevludi qe po e pershkrojm~ ne artikullin Bibliograji Shqipetare. Pyetme te birin e tij, Z. Hafez Said, sot imam ne Lesh, mbi shkrimet e t' et, dhe pati miresiol; te na jape keta shpiegime : Haf.:!z Ali Ylqyni ('/dekule me 1913) ka, per ve~ mevludit: " 1 - Nje abetare shqip (me germa arabis'1te); ne vjershe, me fraze dhe 2 - Nje libre te imituare prej Tuhfe-i-Vehbije, fjale4tyrqisht shqip. , 3 - Fjalori shqip-tyrqisht qenka 133 faqesh, me 41 ose 42 fjale ne <;do faqe (total 5500 fjale). .' paskesh 435 faqe, n~ se cHen 41 ose 4:! fjaH~, 4 - Fjalorityrqisht-shqip qe, keshtu japin nje total afero 18,000 fjalesh. ,mete Po i japim keta pershkrime nga frika se mos ~dukene nje dite doreshkri-. dhe humbet edhe kujtimi i tyre.

X.

Faqe

DITUHlJA

(01'1'.1:

Ketu zengoje at6 qe pashe dhe qe di, sado qe as. koha, as fatL, s'me kane dhene leje te benj nje shetitje studimi, me nge dhe me qetesi zemre, ne Shqiperi. Edhe nuke benj fjale per doreshkrime te rinj. libra te gatijta qe presin diten dhe voline per te dale ne drite. Ket6 qe rrereva me lart me bejne Ie besonj se te folE~t Arberise e 'ka gene dhe duhet te kete qene kurdohere, ne mos dhe prej shume shekellash, te paken qe katre a pese qint vjet e tehu - si nje gjuhe' e gjalle dhe ndoshta edhe pake praktike. Dy gjerra l1a kane munguare per t'i dhene hov te math dhe shpirt Ie shendoshe gjuhes s'ene: nje qeveri kombiare, dhe nje k'she. autoqefale. Ket6 te dy fuqite, adrninistrata cJhe kisha, jane qe kane nje nevoje te perditeshme Ie gjuhese, qe mprojne mesimjn dhe zgjojne' nevojat. Dlke na munguare keto, gjuha ka qene pake me te vertet si nje luks, si nje defrim i ho1le i shpirtit dhe i I1djenjavet, Ie lumtur akoma ne pse kemi pasure stergjysher qe kane mundure te ngrihene pake permbi qarkun lendor dhe kafshor te jetese plot ashpresi dhe te~ mate-rialiste te tyre. '

TilOshnim me lart qe padyshim shurne prej shkrimevet teprindvet t'ane jane treture dhe kane humbure.~Po r;'do te bejrnE per te ruajture. a~a q~ edhe s'jane <;dukure dot gjer me sol? Do te dale valle no nje i pasur, no nje mprojtes i letravet dhe j letrarevet, qe te ket trimerine sa te mane ne mprojtje te tij editimin rishtazi te libravet te bera te ralla dhe te pa gjetshme, dhe te doreshkri-ment te ruajture prej nje fati shume te meshirshme, po qe jane kur-. dohere ne rezik te humbjese prej mykut, zjarit, dhembit te miut ose: dores' se njeriut?

Shqipetaret ne Greq~:
Pa zene qe te deftejme ato qe dihene mbi Shqipetaret e Greqise,.

duhet te themi me pare dy fjale pergjithe~sht mbi bashkekombasit tane'

qe gjenden jashte Shqiperise ose ne kufit e Jarga Ie saja. Per ne duhet te jete nje e vertet e kthiellte qe, edhe nje Shqipe-. tar j vetem, kudo qe te jete dhe sid6. qe te ndodhete; karendesin(> me. te madhe, nga shkaku se jemi nje komb i vogle,. i: paket nga numuri..

Nr. 1.

DITGRIJA

Faqe

Nje p ,pull i fuqishme, qe numuron me dhjelera miliune fryme, mun! te humbase dhe te lere t' arratisen disa qint mije njeres, ose edhe disa miliun~: Rusija dhe Alamanja munt qe te mos ken' no nje brenge te madhe pse mot per mot u ikin me qindra mije njeres per n' Amerike, dhe munt l' a shikojne me nje sy te qete qe keta djem te humbasin gluhell dhe komb~sin e tyre ne mergim, te harojne gjithe lith kat e lyre me rnemedhene; numuri qe mbetet ne Rusi ose ne Gjermani eshte mjaft i math sa per Ie mos dhen' no nje frike per dobetim dhe pakesim. lVle gjithe kele, edhe kombet e medhenj. marrin me te madhin kujdes qe giyrntyral e tyre Ie ndara nga Irup i math Ie mbeten 010ralisht dhe kombesisht Ie lidhura, Ie mos haroin!' gjuhen dhe ndjenjat, tt! mos shul1el ne zemre Ie tyre Jashurija e vendit. Kjo per neve eshte nje nevoje dhe njP delyre akoma m'e madhe, se, sa e ndjejme vetehen !ene Ie vogel dhe te velem midis !caqe te huajve te Ijere, aqe me teper duhel qe te kemi lidhje dhe aferim me njerezit qe jane prej gja:kut dhe prej gjuhes s' ene. Ketc gje e themi aq~. m~ teper sa e kerni parp te meten t' ene ne Hte Geshtje; lathimet dhe gabimet I' ane te shume zgjalene dhe mbi keic pike, dhe' nuk;eshte ra1le Ie shohim dhe Ie degjojme Shqipelarel I' ane te flasin me nje fare mos-kujdesje, me nje per<;rnim dhe tallje per veIlezerit e tyre qe jelojne ne nje vent pake Ie larget, qe kane shtepine me lej nje mali, m' at' ane lumi, a pertej nje kufije. Ky faj yne eshte bere shkak

qe te ftohim

sbum~ njeres, qe te

mas <lferojme shume vellezer; kjo e mete e ka ndaluale Geshljene t'ene kombiare qe te veje perpara, qe te beje Gapet e duhure dhe te jape frytet e shprehure. Ne Hie udhe Ie Ie marrim rer shemblle armiqte dhe kundreluf-

tHet fane, re cilet, jo vetem qe nuke harojne as nje Ie velem njeri te tyre ahe nuk' e lene jashte vatres, po edbe perpiqen si e si te marrin
brenda ne reth te tyre njeres qe jane fare Ie huaj, dhe rabin
11(\

1'i dhe

asiduke

milojne me pahir. Perpjekja e armiqvet tane

sa edhe ne vete Hahure gjymtyrat
J

ben aqe 111(' tepre dem,

larguare

u lehtesojme
tona.

pUl1en e lyre

duke

Pas kesaj parelhenjeje se nevojshme, tan! Ie Ie shohim Shqipetaret ne Greqi.

si vene

*
I pari dhe me seriozi autor qi> eshte rnar<? me Geshtjrn e njeko-

mbasvel tane ne Oreqi ka qene gjermani Fallrr;erayer. Ky autor, ne lib-

Faqe

IJITUPI.JA

ret Ie tij Geschichte der Halbinsel Morea wahrend des Miltelalters

flet nga vajtja e Sllavevet dhe Shqipetarevet lie Greqi, dhe me ket~ menyre. duke u-pshteture rnbi tregimet e historishkronjesvet bizantine, perpiqet Ie defteje se, Greket e sotme s' kane as nje pike gJak nga ay i Helinevet te mo<;me, po jane nje perzim, nje race e re e formuare prej Sllaver dhe Shqiptaresh. Fallmerayeri duke u bazuare ne deshmimet e historianit bizantin Halkokondil, beson se Shqipetaret fi!lojne dhe zene vent ne More per heren e part' ;;e mes te shekellit te katre-mbe-dhjette (1349). Po l1uk' ka dyshim se Shqipetaret do te kishin zene vent qe me pare ne Greqin' e sterrese, dhe si-do-mos fie provincet afre Epirit dhe Thesalise, Etoli, AkiJrnani, BeotL. Ne Pelloponps Shqipetaret shtohene kaqe shume sa Fallmerayeri' thc,te se, sikur te mos kishin ardhur Tyrqit ne shekell Ie 15-te. Shqiptarel do I' a kisl1in shtene fare ne dore dhe roberuare Ie tere Greqine dhe More:Je **. Si aulori qe permentme eshte okupuare me kete r;eshtje dhe,gjendete ter n'a1e nlendje edhe albanollogu i njohure, Johann von Hahn-i, ne vepret kapitale te tij Albaneslsche Studien (Vjene 1853 dhe ].ena: 1854 ). Edhe kerkimet dhe mendimet e shkronjesit ingliz G. Finlay (r e vepre te tij Histori e Greqise, London 1864) 'Juke ndryshojne shume prej te autorevet qe thame dhe nuke shtojn' 110 nje gje te re ***. Po me vone k~mj dhe shkrirnet e h;s!orianit grek Sathas. Satha-j duke botuare dokumente mbi historine e Greqis,;> re kohet te mesme, dhe duke studiuare kete histori, arrin te thote se, tie Greqi Shqipetarel jane hedhure shum' me pare nga r;' pandeh Fallmerayer-i dhe Hahn-j me shoke. Shqipetaret nuk kane zene vent ne Greqi ne shekell te 14-te, po qe ne shekell te 7-te- Ky autoi' vele dhe me tej akoma dhe thole se, gjithe ala sulme qe zen' ngoje shkronjesit bizantine dhe qe i quajrne Ie popuj'let sllave, nuke jane gje liatre ver; se Shqipetare; SHave fJeshte nuk' kane zbnture kurre ue Greqi, dhe historianel bizantine m~ fJalen Sthllave nuke duane te rrdejne sllavet (te cilet s'kane shkronjen lh ne gjuhe te tyre) po Sl1qiplare1.
*) Stuttgart tS36, vuL II, kapitol VIII, faqe 228-263. **) Fallmerayer "Das Albanesische Element in Gricchenland". .
1SGO.

Part. II, faqe

.;.;.) Nje Vepfe me rendesi te madhe per burrimet e shume te saja, si edhe per kritiken me gjykim, eshte libra Griechenland im Miltelalter und in der Neuzeii :prej Carl Hopf, Leipzig, 1870.

704, Munchen

1'11'.1.
----------

DITlmJ.JA

Faq'~

!J

Salhas e xhvillon kete theari Ie Hj ne parelhenjel te vollymit Ie 'Pare te Dokumenlevet dhe kjo cope meriton qe t' a perkthejme: * "Zapt6ojes kryqlare (d. m. tho ne sheblI Ie 13-110)gjetne shtlme kundreshtime dhe veshtiresi ne More prej nje kombi qe kronikfshkronjesit frenq e quajne slIav, i cili rrinte ne vendet Skorto, qe sot thuhene rV13la, Albena dhe Kontovuna. Te paret e keti kombi quheshin Bucaros dhe Branas. Keta emera kupetohene qe jane shqip me qtlne se Kontovuna greqisht do Ie thoU' mal' j shkurlre, fjale qe e gjejme ne Mala dhe Skorto. Sa per Bucaros kjo na kuj!on Irirnin Boc;arin. Emra pshatrash shqipetare gjejrne te shume ne Elidhe dhe ne TrifiE". Sathas pastaj thote se Shqipelaret hidhen ne More me 747, po do jene dile me te vjetr' akoma; Mainotevet u kane thene slJave, po kur, pas ardhjes se Tyrqvet, zene qe te emigrojne ne !tali, ne Qipro, ne Gjirit dhe ne QefaJoni, ahere nisin qe te thirene r.1e emrin e vertet te lyre, d. m. tho Shqiptare, dhe gjithe keta zoterinj (feudataires) kane ~mra Shqiplare si Bohali, Matranga, RaIli, Kuqi, Hel~i, Prifti, Varibobi, elj. '.zoterinjt r. Pdloponisit ishine "Po edhe perpara Kryqtarevet Shqiprare. Keshlu, esthlavome;lOs Rendaku i Parfirogjenitit, shqip do te thote i re'ndi, dhe perkthinli greqisht i kesaj fjaJe "Varis" gjendet ne Bizantinet si {'mre njeriu. Emri Sguros, j degjuari zot i Naupli-se qe kishte dashure Ie marre kuroren e Greqise te lakmuare prej sulesvet L0rnbarde, eshle nje emre shqip, qe e kane barture dhe te tjere princer Shqiptare si Mavriq (Maurice) Bua Sguro, dhespot (princ) i Nartes (me 1400), dhe konterit Shqiptare Sevasto Sguros (1274-1278), te cilit ja kishin marre vendin Topi-te. "Dokumentet veneciane zen' ngoje Shqiptarel gjer me 1541. Dy alltore gjiritlinj flasin akama prej Shqipetarevet gjer me 1659. Ter n' ate kohe Maniolet dhe Cakonet ** te krishtere shlkonin si vellezer te tyre Shqipetaret myslirn;ll1e Ie Barduines qe rrinin ne gerxhet e Lakon~se.

"Nuke do haruare se, ne rnes te Shqipetarevet myslimane zoterinjte (feudataires) te B1fduines jane Ie vetemit vdekja e te cilevet vajtohet dhe sotsi nje zi kombiare.

*) Sathas, Documents inedits refatijs d l' histoire de fa Orece au noyen age. Paris 1880, par~thenje, faqe 18 dhe :l1e poshte. **) Maina eshte hunda me jugore e ,'\"\orese, d. m. tho gjithe zalli i perendimit te Lakonise. Cak0net ishin ne jUj;e Ie menges se Nauplise, mbi zall te delit te Arkadhise. (Not' e perkthenjesit).

Faqe

10

DITurnJA

]\...

1.

"Po, do te thoni, keta Shqiptare qe rroitne kaqe shurne kohe ne mes te Maniot dhe te Cakonevet, a nuke Ian no nje gjurme <;quanjese te races se tyre? dialektin aqe kurioz te Cakonise, qe nga "Ata qe kane studiuare Leake-u e gjer ne BenIoew-i, jane <;uditure me te ngjaret e kesaj gjuhe me shqipene. Ket'1. autore, duke mos dyshuare ne nje marredhi'nje me te re me Shqipetaret, kane pandehure se mbi keto rnbeturina te gjuhese doreane vulgare ka pasure nje influence te mad1-:e gjuha ~ panjohur e Pellasgevet te mo<;me, prej te cilevet, pas mendjes' se tyre, zbresin Shqipetaret. "Mbi r~komandim te Z. Eg~er, Louis Bellloew studioj gjL1h~1J shqipe ne marrednenjet e saja me cakonishtene dhe arriti ter n' ate fryt si dl1e Thiersch, po pandehu se kjo inflmDce s'eshte m'e vjetre se nga moti 1770, ahere kur qEverij~ turke Jeshoj S!Jc;ipetari't qe le shuajne kryengritjen e Greqisc'. Tani kur te qenet e shqipet,1revd Ile Greqi provohete se, esh!e me e "vjetre, dihete se I<eta te ngjine nuke vjen prej pellasgishtese, po prej shqipese . . . "S' eshte ketu vtt)di qe te barabit vetijat e Shqipttari vet. me H~ Maaiotevet. Do te them vetem se keta kane nje zakon barbar qe s'dihete gjetke ne Greqi, vendetta (gjaku, shpaga e giakut), qe gjendete edhe ne Shqiperi, si dhf' ne kombet qe jane perzjere me Malliot (~he Shqipelarrt: Korset dhe Kalabro-Sicelianet.* gjurme qe jaDe te zoterinjvet, fjale qe perdorete dhe SOl ne M3T1je per te rrefyere njerezin e nje shtfipie aristokratike; kjo fjale s'vjen perveG se nga Shqipeja,jalmja d. tn. tho t'u-bere rob ne njeri. " prej feodaliteti. Dokumentet veneciane emerojne farneji bujqit Nga <;'fare e Shqiptarevet zbresin keta Ie Lakonise? Thenjet e " e Halkokondil dhe Ie Melet-it, ras 1~ cHavet Tenar-et quheshin dhe VIleh dhe ishin ter prej asaj race si edhe Vllehel' e Pindit, do Ie na sherbejne qe te zgidhim kete pyelje. Thuhete se, nga e tere Greqija, vetem ne Manje gjtndene

"Joan Kantakuzinoj, qe ka njohure mire VIleht'e Pindil, l1a meson se, ne kohe Ie lij keta nomade s'ishine vet:lTI prej racese vIla h; ne. mes te tyre kishte dhe Shqiptare indepen'dente (allasi/evti) qe rronin. dhe ata si nomade dhe ishin ndare me disa parti.
Hronika metrika e m0res~ ze ngoie nje lodre djemsh ql~ gjcndde dhp.. * sot ne Greqi, e quajturi~ Ambares, ambarizme. Kjo lodre ruhctU edhe ne Shqip. taret e nisivct. (Reinhonld Noctes Pelasgicae, Athine 1855, faqe HI.)

Nt". I.
~--~-

DITURIJA
------

Faqe

11

Gjilhe ket6 shenja qe na numeron Kamakuzinoj mbi Shqiptaret" e Pindit Hplikohene dhe mbi zoterinjte e Lakonise. "Dokumentet t' ane na rrefejne qe keta te Lakonise jetojne ter ate jete si dhe njekornbasit e tyre te Thesal.se dhe te Epirit, duke nderuare vendin pas nevojavet te tuH~vet dhen qe ushqenin dhe duke rrojture nene tenda te rnbedha (c;adere). "Bashkirni i origjines shtynte Shqipetaret e Lakonise drejt aiyreve Ie Thesalise, dhe gjeografi arab Abu!feda deften sC', te ashtll thenet SHave te Manjes, nuke nj:hnin as Bizantinjte, as Frenqte si me te math, po deshpotin (prinein) e Epirit, autoritet i te eilit zgiatesh mbi Pindin. Nga ky shkak n'ate koh~ glejme zOterL1j (feudataire, fe:ldale) ne Pelopones qe kane sunuare Thesaline, (te quajture Vllahi e Madbe) dhe nje koloni Cakone te ver.dosure rreth Vollos. Letrat e themelimit te nje manastiri te Makriniees (1272) zen' ngoje nje Ralli, kapedan te VlIehvet te Pindit, dhe nje prine Shqiptar, Malasinos, qe mbereteroj mbi ter ate cope te Thesalise,'" Sot me s' ka Shqipetare ne malet e Pindit, po Grekerit duke " Arvanito- Vllahi nomad~l (do-me-thene quajture Kueo- VlIehte) te Thesalise dhe t'Akarnanise, kane"mbajture kujtimin e perzimit te dy popujve. Tani na mbetet te shtojme disa fjale per te rrefyere C;' fare " opinioni kishin Bizantinjte dhe Helinet rnbi origjinen e Shqipetarevet. qe po botonj janc per femijen "Nje pjese prej dokumentevet Ralis, mbi te eilin kam premtuare qe te qendronj pake dhe te jap ea shpiegime.
i

Nuke do le kerkonj lithkat e prinderise midis te shumevet feu-

,dataire (zoterinj q~ urdheronin dhene dhe njerezin'e tiD te Epir, Thesali, Maqedhoni dhe Traqit qe bamin ermin Ralis ose Raul. Do te them vetem se, Rali-t e Pelloponesit me ngjajne te gjithe prej origjine Shqipetari; emri j tyre Ral (RaIle) eshte shqip dhe do te thota njeri me pake mjekre dhe mustaqe, qose, greqisht spanos. Nje Spanos zihete ngoje ne Livre de fa ConquCie, si sllav, me 1296 dhe nje Rali si i pari prine Shqipetar, me 1291. Po dherrat eketyre dy zoterinjve jane kaqe te perzjere me te njeri jatrit sa nuke ";quhene dnt; pra, pas mendjes s'ime, keta te dy zoterinj jane nje, po
njeri quhete pas emrit ne gjuhe shqipe, dhe tjatri pas Greqisbtese.

..

*) Ne dhiaten e Sht. Niko (i dhjcti shekull) kjo femije zihete ngoje n~ mes zoterinjvd te Spartes. Emri Malasinos ngjan shume qe tc jete shqip: malesi, malesor.

Faqe

12
~

DlTURIJA

~r.

1.

E dime se ne kohe te Karlit Ie math (Charlemagne, i Frankvet) " Shqiptaret e Ahaise quhE'shin Maqedhonas. Halkokondili qe ka thelluare <;:eshtjen e origjines se Shqipetarevet me seriozi, thote se jane sterniprit e Maqedhoncvtt. Skender-beu donte qe Shqipetaret e tij Ie quhene sterniperit e vertet te Pifio,e dhe t' Aleksandrit te Madh. Edhe Merkur Bua prt'tendonte qe zbret nga Pirrua dhe nga Maqedhonet. Di~ hete se gjer ne funt te sheke!li( 18 Shqiptaret mereenare (do-me-thene ata qe venin dhe shkroheshin me roge ushtare ne vendet e huaj) barnin emrin maqedhone (Reggirnento dei Maeedoni). Ne shekell te II-te hronografet e Sicelise quajne Pellasge dhe " Danane ushtaret Shqiptare (Pellasgi); edhe sot Shqiptaret e Argolides thirene Dano, Danoa, prej kompatriotevet te tyre te nisivet. . .

"

Satha rnbaron Hte parethenje kaqe t'interesa<;:me duke nxjere si fryt te studimev,:t Ie tij se, Shqipelaret jane i vetemi komb qe ka imigruare brenda ne Greqi, i te eilit gjaku i eshte perziere me ate te helinevet te pare. Sattla kcrkon Ie nxjere dhe nje fryt, nje konkludim tjatre: Greket dhe Shqipetaret jane dy raea mOira. E Ierne historianin e respektuare qe te tundetc poke dhe ne djep Ie politikes, dhe nuke do te kemi nonje veshtiresi qe \' iJ pergenjeshtrojme me fjalet e. tija vete. Me te vertet meritoIl 'Ije v~rt:jtje Ie posa<;:me dhe parelhenja e volymit IV I~ kesaj rnbledhjeje kaq'irnportante. Ne faqe 3 te kesaj pa.rethenjeje aulori thole keto fjale: Kombe prej nje origine k;Jqe te ndryshme (diferenle) kane rroj" 'ture te izo!uare ne mes te GrekEvet, po edhe popuj qe rnunt te shikohene si prej nje gjaku, ShqiplarEt, per shemblle, te vendosure ne Greqi, formojne nje kaste, nje shkalle, nje fis njerezish Ie ve<;:anre qe edhe pas nje mije .lje! prape njihete dhe <;:quhete," * Ne nje note, dhe ter n'ate faqe, Satha na flet prej nje se vogele kolloni Shqipetare ne Qipro (Kibris) e vendo~ure atje qe ne shekell Ie katret dhe e ruajture akorna gjer ne shekeJl te gjashte-mbe-dhjette. Le te vazhdojme parelhenjen e volymit Ie katret: atje historiani yne na jep dhe nje radhua te math emera njcrezish prej origine shqipetare. Pastaj na flet prape prej Mainotevet dhe prej gjakut shqipetar qe eshte perzjere ne rembat e lyre.
* Ne vol. VI te ketyre dokumenteve, faqe 24t, ne nje Ictre qe Nicolo Justinian "Baylo e capitan() de N;Jpoli de Romania" i shkron Venetikut, thuhetc -se, ushtare! greker s'duanii !e rrine niini Slzqipe!aret. Pra edhe kjo na rrefen se vllezerit e Satha-s nuk' u-vllazeruan'no nje here.

Nr. 1.

DITURUA
-~~

Faq~ 13
---~
--

--- ~

Mbi kete ~eshtje te Mainotevet kemi edhe opinionin e nje historiani gje.man i cili na thote* se: Konstantin Porfirogjeniti duke bere " fjale prej Mainotevet na thote se zgjateshin gjer ne mali Malea; kjo fjale a vjen r.ga shqipeja mal, a po nga sllavishtja maUo qe do te thote i vogi!I? " Ne faq~ 773 t'asaj vepre Zinkeisen-! flet keshtu: "shkronjesi englez Emer~on ne

Mainotet si nje perzim Greke, Sllave dhe Shqiptaresh." Pake me poshte autori gjerman shton dhe keto: "Pas Emerson dhe Malte Brun - ky i fundit ne vepret t2 tij mbi dheshkronjen e
pergjitheshme, vol. VI, fage 203

"H story of Modern Greece" vol I, faqe 229, shikon

fjala Maina rjeth prej sanskrishtese

Mail, qe do te thote mal dhe vark kodrash." Pra edhe keta autore na forcojne thenjet e Sathas pas te cilavet Mainotet kane nje sasi te forte gjaku shqiptari ne rem bat e tyre, sado-qe Satha gjelke flet dhe prej Dorianevet dhe prej emigrimit te tyre ne veri te Greqise. Prape ne parethenjet prej s':! ciles po flasim, Satha thote se, ne volym te pare kishte pandehur qe Shqipetaret zene dhe vendosen ne Greqi nga fundi i shekellit te gjashtte, po kronikat e Qiprose perm endin kete race n'ate nisi qe ne shekell Ie katret. Me nje vent tjater. Satha na shenon se, englezi Simeon Simeons qe ka shetitur ne Greqi me 1322, i ze ngoje Shqipetaret, dhe dergon ne shtypi i Cambridge-it Ie vepres se lij, fage 14. Pra, po e shihni sa jemi lark nga moti 1349 qe shenon Fallmerayer-i si ; pari mot ku dihete se Sh-liptaret zbresin ne Greqi. Keshtu jem; te shtrenguare qe te shohim Shqipetaret, jo si te vendosur nga fund i shekellit te kater-mbe-dhjette, po te vajtur dhe shume me pine akoma. C;'eshte .shkaku i kesaj vajtjeje ne Greqi? Pa dyshim ne kete ecje te malesorevet t'ane drejt zallevet dhe nisite te Greqise do te kete disa shkake prej te cilevet i pari eshte sulmi dhe shtrengimi qe palle Shqipetaret prej ko;nbevet barbare, Goter, Avare, Sliave; shkaku i dyte duhet te kerkohete fe natura e njeriut q'e ben kurdohere te zbrese nga veriu ne juge, te kerkoje diellin me te ngrohte. ~ C;'rol kane lr~jtur keta Shqipetare ne Greqi dhe ~'veperim kane pasure mbi kete vent? Histori e kompatriotevet t'ane h; vendosur ne Elladhe te sterrese

dhe ne Pellopones pa dyshim kerkon dhe shume pune dhe me teper akoma kohe; duhete rremuare dhe shoshiture i tere thesar i arshivevet
* J. W. Zinkeisen: Geschichte Griechenlands, Leipzig 1832, faqe 770.

Fape

14

DITUHIJA

Nt., 1.

qe nga ato te Venetikut, Raguses,' 1e RomE's dhe gjer me Ietrat dhe korrespondencat zyrtare te shteteVft qe kane pasure te bejne me kete <;ip jugor 1'Europes, si Franca, Au-;trija, Spanja. .. Ahere, bashke me driten qe do te bjere mbi Shqipi'taret e Shqiperise, do te kthieIlt\hene dhe kohet e erreta te vellezervd fane le Morese, Tani njohjet tona dhe dihria jane te paka, dhe ne shume vende te <;keputura. Sido qe te jete, nga fund' i kohes se mesme dhe ne fiHim te kohbe modern,e, Shqiptaret ne More dukene qe te jene bere mjaft te shume dhe te forte sa te rrefehene po thua dhe si te vetemit zoter te vendit. Historiani Frar:ces na thote se nga mes'i shekellit te l.'He, Shqipetaret formonin gjysmen e popullsis se Morese, me 200,000 veta edhe 30,000 luftare. Ahere Shqipetaret ne Greqi ishine mjaft te pushtetshme sa pef te formuare disa principato te forta qe Juftuane me shume ki>mbengulje dhe therori kundre Tyrqvet. Me se fundi edne ne u-dhane ne zaptonjesit, ne Murat dhe Muhammed-i, u-dhane duke marre premtime dhe sigurime qe do te respektohen 1e drejtat e lyre si wter te dheut dhe si feudataire. Gjithe historianet qe kane shkruar mbi Greqineper ditet e funime te kohes se mesme, l1a thone se vetem ardhja e Tyrqvet e shpetoj Greqine qe te behet nje truall Shqipetar.* Me nje libre tjater fer ay autor, thote keto fjale: "Te .kurajuar pre! emrit te math dhe te fanlshme q~ kishin marre trimerite dhe luftat e Skender-beut, Shqipetaret e Morese, qe ishine shtuar fort shume, ran ne de:;hire qe te perzene grekerit prej ati vendi dhe te mbetene te vetem.
"Ardhja e Tyrqvet dhe Iuftat e kumandantit osman IIi Turhan
i(.*

pa-

shes, e shpetuan sinisine qe te behete Shqipetare."

Edhe Grekerit e thirre vete Tyrqine, kaqe e shihnin te math reo zikun prej Shqipetarevet dhe aqe urrjejtj~ te thelle kisnin kunder tyre. Munt te themi pra se Tyrqit e muarre Morene prej Shqipetarevet, dhe jo prej Grekervet, te cilet gezohe::hin nga ardhja e Osmallllinjvet. (Ka dhe me).
* "The Greek race was quite as near extinction in the Morea, from th~ Albanians on this occasion, as it had ever been from the Sclavonians in preceding ages, and Turkish interference perhaps alone saved the Peninsula from becoming an Albanian land" - G~org Flrilay: 1 he History of Greece, from its I -conquest by the Crusaders to its conquest by the Turks, 1204-1461. London 1851, faqe 349. G. Finlay: History oj Greece from 145 before Christ to 1864, new edi** 'tion London 1877, vol. IV, faqe 255.

-_.~

Nr. 1.

~-

DITUldJ.l
------

Fabe

15
'--

Dora d'Istria
Eshte

mire qe te dime fytyrat e Gkelqyera qe kane dale ne mes

ie racese Shqiptare. Sa te njohim njerezit e famshme tane aqe me teper do te kemi respeKt dhe dashuri per Kombin, aqe ma te medha shenja 'che sherr.bella do te na tfaqene qe te mundim te ndjekim giurmet e tyre, dhe te rrefehemi djem dhe niper te lOter. Po shkrojme ketu nje jeteshkrim Ie shkurtre te nje zonje prej "races dhe prej gjakut tene. Zonja Dora d'Istria lindi me 1828 ne Bukuresht. Emt'ri j vertet i saj eshte Helena Gjika, po ne bote te shkrimevet dhe Ie letravet eshl'e njohure me emrin e pare qe e ka perdorure kurdohere. Helena ishte bij e Mihallaq Gjikes, i cili vete ishte vellaj j Grigor Gjikes qe sunoj ~RumatJi[)e si domnilor (prioc:, ose bej). E bij e Mihallaqit pat nje aresim te mire ne voge1i, mesonjes Ie zgjedhure dhe te diture. Te kaJre-mbedhjet vjet e pitre tE' jetes i shkoj pa dale nga Rumdnija; po qe me 1842 dhe gjer me 1849, do-me-thene shtat vjet me radhe, udhel6j ne qytele te Ehropes, ne shokeri te mesonjesit te saj, duke ndenjure me tepre ne Vjene, Dresden, Berlin, dhe Venetik. Ky ishte nje udhetim studimi per te plotuare dhe pee te .zgjeruare mesimet dhe studimet e saj. Helena kishle nje mendje te zgjuare, nje merak (e math per Ie mesuare dhe njeetje te pa nginjure per dituri. Ky udhftirn, dhe keta Ie ndeniure ne qytete te medhenj e te perparuare, zgjoj me (epre .akoma kuplimin dhe e ffimijesoj me nje shumice gjerra te ra, mbi dituritf dhe hislorine; atje nxuri e vogela Helene te.vereje, te shikoje .dhe te studioje, te njohe njerezit dhe njerezine. Lehtesija qe kishte per te mesuare gjuhet e huaja, i ndihte qe l' a ndjeje vethen e saj tekdo brenda l1e te njohure dhe jo te huaj. Edhe, me te vertet, kur mejtojme duke i kendllare veperat, gje'resin'e ditjevet qe kishte princesa Helena Gjika, jerT.i Ie shtrenguare t'i njohim nje inteligjence me te larte se te zakonshmen: as nje \eshtje nuk i mbetesh e pa njohure, se studionte dhe thellonle punet me nje seriozi burrerije, dhe jo me ate koqeteri te lehte qe shume here grate e kane si IIje luks hollesije. Mbi kele shtonj dhe lehtesine qe kishte ne te shkruare frengjisht, gjermanisht, anglisht, italisht, si dhe gr~qisht, rumanisht, e rusisht qe i dinte dhe i flisle fort mire.

r'aqe
~

Ii)

DITURI.JA
----..

XI'.

I .

---~

Mjerisht dukete qe shqip I1Ukka diture ve~ se sa kishte mundureqe te mesoj ne botime filologjije, ca te paka fjale padyshim. Se, femija e princvet Gjika, sadoqe origjinare nga Permeti i Janines, kishte afer6 dyqint vjet qe jetonte ne Rumani (i pari Gjike, Gjiergji [Georges] kishte sunuar me 1658), dhe femija princiare duke Iene dhe duke haruare gjuhen e Shqiperise, kishte marre foljene greqishte ne shtepi te saj, ashtu si ~'ishte zakon- ne princerit e Rumanise. Me gjithe kete Helena Gjika ne <;do shkrim te saj perment origjinen Shqipetare dhe mburrete me gjakun qe i rjeth neper r@mbate. Me 1846 Helena u marlua me princin rus Koltzoff-Massalsky, nga nje femije e vjetre dhe rnbreterore; qe ahere zuri te jetoje ne Shent Petersburg dhe te hyje ne marredhE nje me [:aresine ruse, duke njohure mire oborin e imperaforit dhe faqen @ brende>hme Ie administrate;. j, te Mendimet Iiberale te Belenes dhe karakteri pake i pashkuarshme shoqt, si edhe ftohtesija qe keluane qe Helena te lere kishle d:JTuare vetem shtate djaJj te vogle, po pas 1856,
vdiq dhe djali.

gjet: ne shqerit e larta te kryeqytetit, shkaRusirle dlle burrin e saj. Jeta e marteses vjet, dhe kishte pasure bekimin e nje pak kohe si u-mergua Helena nga Rusija,
,

Nga 1856 gjer me 1860 Helena vajti ne Svicre, duke shktiare' nje jele Ie hequre, lark njertzise dhe bujes, po plot studime dlie pune, shurne here duke rrefyere dhe nie kurajo te ~uditeshme, si ahere qe u-ngjit ne maje Is malit Monch, 4100 metra e Jarle, ne nje kohe kur vetern nja' dy burra perpara saj kishin kuxuare te vene kaqe lart ne akul1et e perjeteshme. Ne Svicre Helena, qe kish zene te njihesh nen'emrin Do.a d'!slria, baton nje libre te madhe, me 4 vo!yrne, (La Suisse allemande), mbi kete vend qe kishte 2.gjedhure per t'u-hequre nga bota, per te studiuare dhe per Ie medituare; atje shkron dhe baton nje vepre mbi kishen e lindjese (La vie monastiqve dans I egl;se orientale) si edhe nje libre mbi grate e orientit (Les femmes en Orient). M~ 1860 e Ie Svicren dhe hidhete ne \tali, duke udhetuare nga nje here ne Greqi dhe gjetke, po udhelime te shkurtre. Me 1872 ze vend ne Firenze, ne Villa d'istria, ku jeton gjer ne funt, gjer diten qe vdiq me 17 nantur 1888. Te dhj et vjet e fundit Dora d'istria nuke shkroj fare gje; po gjer ahere aktiviteti i saj ishte i palodhure dhe shum i math. Per fat tC keq s'kam nje bibliografi te plate te saj gjer ne funt te jetes, po ne Jibret Gli Albanesi in Rumenia, shtypure me 1873 ne Firenze, perktrenjesi Cecchetti, ne, 10 faqe te parethenjes ku jep

---- ~~..

~r. .1

DlTURTJA

Faqe 17

bibliografin e Dora D' Istria. qe me 18.')6 e gjer 1873, numur6n me ra~he 116 1ibra dhe artikuj te autoreshes, prej te cilevd me te shumet kane qene q' ate c;ast perkthyere dhe botuare ne gjuhe Ie tjera. Qe nga 1873 dhe gjer me 1878, d-m-th ne pese vjet te fundit te aktivitetit te saj, padyshim autoresha ka shkruare dhe botuare edhe artikuj t~ tjele, sadoqe jo no nje vepre me rendesi te posac;me. Po per neve importencen me te madhe e kane shkrimet e saj mbi Shqipelaret, dhe te cilet po i numorojme pas radhes Sp kohes: Les femmes en Orient, Zurich 1859; volum i pare i kesaj vepre,
faqe

267-341,

shkron

mbi grate sqipetare.

La nationalife albanaise d' apres les chants poplilaires, botuare ne "Revue des Deux Mondes" Paris, 5 maj 1866. Ky artikull eshte perklhyer Shqip prej D. C. (Demetri Kamarda) nene titliin: Fletia e Arbnore pre; KanEkat laoshima I' nkethyeme oe shkype prej D. C. Livorno, 1867. Eshte perkthyer dhe italisht prej E. Anton, dhe shtypure ne Cosenza, 1867. '.

Reponse au comite Epiro-thessal, o-macedonien des dames, . Independance Hellenique, .3 letur, 1867, Athine. "Tour du Monde" Paris 6 shkurt 1867. Le golfe de la Spezia,

Les ecrivains A:banQls de I' Italie meridionale, botuare ne Inde" pendance Hellenique" Athenes 1867. Ky artiku!l eshle kthyere dhe botuare gjermanisht ne "Internationale Revue "(?), Vjene, .1867; dhe italisht kthyer prej D. Camarda, 1867, Palermo. Vassiliki, ne Salon" Lepizig 1869, dhe "Courrier " 19, 25'shkurt, 6 mars 1869. Esquisse Albanaise, ne "Grece " laHar dhe shkurt ct' Athenes " 1868, Atht'.le.

OU Albanesi musulmani cop' I' pare, Shkodra dhe Bushatllite, ne Nuova Antologia ", Firenze, vol. VIII, fasikol VI, qershor 1868, cop'e " 11 dhe I' III prape ne "N. Antalogia" maj dhe shtatur 1870. Keta arti.kcj jane perkthycre frengjisht ne Independance Helle" l}ique ".
Souvenir de La Spezia, memoire lu devant Ja societe d'archeologie d'Athenes, Ie 20 mai 1869. Botuare ne Grece ". Athine 22 maj

1869. Oll Albanesi in Rume ca nei secoli

Faqe

18

DITUmJA

Kr. 1.

XVII, XVIII, XIX, su documenti inediti degli archivi di Venezia, Vienna; Parigi, Berlino, Costantinopoli, etc ; tradotto da Cecchetti, Firen'ze 1873: Kjo vepre qe ka 455 faqe, ishte botua~e me pare, dhe perkthyre prej doreshkrimit te autoreshes, ne Revista Europea" 1871-73. " Po Dora d'istria edhe ne ~do shkrim tjatre te saj nuke Ie t'i shkoje m'e vogela rasje qe te flase me simpati per kombim nga i cili zbret vete dhe stergjyshet e saj. Keshtu, gjithe librat ose artikujt mbi Greqine, kane te paken disa here fjale per Shqipetaret. Per shemblle menyres' saj qysh flet OIbi racen t'ene, po nxjerim keto radhe nga nje librez e vogle e saj dhe fort e ralle me titllin : La vie Klepl1tiqlle dans l'cmptre Persan, Kolozsvar 1879, Autare~ha duke folure prej nje hajduti, ase rebel tyrk, ne Persi, gjen rasje, qe te hedhe fjalen mbi Shqipetaret, dhe Ie thote, ne faqe 26*:
"

Historija

e Shqipetarevel

deften se <;'fare proekte

munt

te bej~

njeriu kur gjendet~ ne nie situate te tille. Ali Pasha, -Ie kishte nisure karieren e tij dramatike ne radhet te hajdutevet, arriti te cegjoje qe bola t'a therese "Pirro i ri", dhe qeverite europiane te trata.tin me te tmeruarin dhe dinakun vezir H~janines si me nje njeri qe munt te kete me te madhin veperim mbi faUn e Orientit. I biri i nje te padegjuari Shqiptar te Kavalles a nuke ngrili perseri troain e Faraonevet? Kam rrefyere, me ndihme, te arshivevet te Venetikut, ne OU Albanesi musulmani ~'fare enderime te ~kelqyere perkedhe]in me ~do shkalle te njerezise shpirtat e Shqipetarevet, sa edhe ne kele shekell qe eshte kaqe burgiez... Po ne qafte se Shqipetaret shpet0jne prej ketyre lufterave te paprera dhe te pameshirshme ne mes te fise dhe malevet, ne te cilat humbet katerisht e ralla fuqi qe nuk' eshte mbaruare kurre prej kaqe shekella e tehu, dhe qe i kane dhene imperatorise Bizantine, Tyrqise, Misirit, Rumanise dhe Greqise zhenerale, dhe politikane me nje energji te ralle dhe kaqe te zote..... Nje note zbret nga fjala "Rumani. qe zume ngoje sipre, dhe autoresha jane shton: "Jam oerpjekure ne GU Albanesi in Rumema, te rrefenj historin' e Shqipetarevet te vendosure ne mes te llatinevet te Tunes. Po sa kerkime duhet bere per te gjurmuare kete race te gjalle dhe te zonjen ne Stamboll, ne Kajro, ne Hidra , etj?, Ky Komb ben shume pune po shkron pake.
* * *
Libra vete ka 28 faqe, a mbi 10 santimetra, dhe t!shte shtypurt!me 100

cope.

XI'. 1.

DITURTJA

Faqe 19

Eshte vertet se nga shkrimet qe la Dora d'lstria mbase as nje "nuk' fsht' i fatuare qe te rroje dhe te mbetete per jete; autoresha jone 's' e3hte as nje mejlimtare e thelle qe te <;elnje nje ruge dhe orizon te rj si zonja de Stael, as nje lelratore si George Sand ose George Eliot. i\'eperat e saja, sadoqe dhe me verejtje te thelle dhe te verteta, s'kane mjaft fuqi sa Ie rnbetene te respektuara prej kohes, as nje origjina!itet :te posa<;me. Dora d' Islria me tepre se <;'do gje beri sherbim qe Ie njihete ne bote letrare europiane orientin, nierezit dhe zakonet e kom::bevet te Orie:1tit. Per neve Shqipelaret rn:renjohja drejt autoresbh eshte shum' m'e 'madhe, se, jo velem shkrimet e saj sherbyene qe te na njohe Europa, 'po rnbase qe te ndjeje dhe pake simpati per komb!n t'en~. Padyshirn 'kete ja kerni hua zonjes Dora d'lstria qe, pas luftese ruso-turke te 187~'-es, zeri yne gjeti nje exo ne shtyp te botes se qyteteruare. Ahere prit:-cesha Giika kishte pre\(alilur oje atrnosfere dasharn ire, ndihmuare prej vepravet qe sapo kishin botuar te dilurit Georg Han, Gerolamo de ,Rada, Demetrio Camarda",dhe Ie [jer akoma.

pike historije
Ali pashe Janina dhe Zonia Frosini
Ata ,qe kane kei1duare, makar dhe fort pake, historine e Ali pashe Janines e dine ngjarjen e Zonjes Frosini, qysh i keqi Tepelenas vuri ta zene kete grua te bukur dhe ta hedhin ne liqen, bashke dhe disa tetjera me velija qe quhene Ie "Iehta", Pouqueville-i qe ka qene konsul i Frances prane Ali pash~s, e historis kete ngjarje dhe rrefen per shkak dashurine e njekoheshrne per Frosinen e bukur te Muhtar pashes dhe te plakut Ali vete. Konsuli franees kujton pra se edhe Aliu zuri te ndjeje dashuri 'per metresen e 1\\uhtarit (d. m. th, e te birt) dhe me qene se Frosina nuke j'u-pergjij dashuris' se p!akut, kYi nga inati vuri ta zene dhe tei 'mbytin ne liqen. Bashke me Pouquevilie-in edhe shume shlaonjes te 'tjere kete shkak i rrefejne ngjarjese tragjike e eila hedh edhe nje here -;nje turp rnbi karakterin egoist dhe gjaksor te Aliut te Janines.

Faqe 20

DITUPIJA

Nr. 1:

Po me nje libre te shkruare prej nje kontemporani te Aliut, gjejme nje version tjatre. Bejme fjale prej gjeneralit Guillaume de Vaudon--

court, libra e U!cilit eshte botuare vetem ne perkthim anglisht me titullin: Memoirs on the Ionian Islands. . . including the life and charac-ter of AU Pasha, London 1816. Sikundre qe dukele ne note te f. 6. autori ka qene ne mot 1807 ne mision nga ana e Frances prane bejevet te Beratit, pashajt Ie Shkodres dhe ve~anerisht prane Ali pashe. Janines. Per ngjarjen e Froslnes Vandoncourt-i flet ne f. 272 te Jibreseqe permendim dhe na thote se, kjo zonje, me qene se ishte e mbesa e mitropolitit te TerhalIes, dhe me qene se Muhtari e donIe fort shume. metresen nga shkaku e bukurise dh' e mendjes'saj, Ali pasha dyshoj; inlriga greke ne kele dashuri, dhe desh ta beje te ~dukele Frosina. qe te shpetoje Muhtari prej influences se rezikeshme te priflerise greke. Edhe keshtu krimi shpiegohete nga shkake politike. Jemi pra lark prej pasionit kriminal qe kujton Pouqueville-i. Po, ka edhe nje version tjatre ne kele ngjarje tragjike. dhe te' zeze, te ci1in e mbanj nga Z. Gjergj <;ako, i Sheperit, qe ay vete e mban nga Mane Tahiri, degjuar prej gojes' se tij ne Janine, kur ishte gjalle. Mane Tahiri ishte i biri i Tahir Abbasit, qe kishte .qene si krye i policise i Ali pashe Janines; pra munt te themi se duhesh ta. dije kele pune ma mire se ~do njeri tjatre. Mane Tahiri rrefyekesh se shkaku i vrasjes. se FrosinES ishte prej ca letrave te Pouqueville-it vete. Frosines nuk'i bente kur Ie Ali pasha, si ~'do ta rrefeje Pouquevllle-i, po i bente vete Konsul; i Frances. Aliu e dinte kete dhe e thirka nje dite prane te bukuren grua; e perkedhelka dhe e pyetka qe a i bie me qafe Pouqueville-i. Frosina s' e paska pshehure qe po. Dhe Aliu i dha keshillen qe te veje IIje nale te frengu, te pine bashke sa te dehete, dhe l'i vjedhe do karlera. qe Aliu i kallzoj naturen. Puna ngian si tha pashaj, dhe kartrat j' us,lalIe ne dore; po, LJete mos dale lie shesh kjo vjedhje politike, Aliu kalli dhe e mbytne Frosinen, bashke me te dhe disa gra Ie tjera, qe te mos kihet~ no nje dyshim. Si do qe te jete ngjarJa eshte tragjike dhe njeriut nuk' i vjen' ne n~ent qe te skuzoje keqesin e Aliut, per~te cilin gjith shklOnjesit qe e njohne jane !e bashkuare te thone Sf ishte j keq, i rebte, pa meshire, i reme, fallsh, rrembenjes dhe neqe~. Jeta dhe karakteri i tij meriton, me gjithe kete, qe te studiohete me paanesi; se, ne kishte shume te meta, nuk'ishte dhe pa virtute. Autori qe phmentme, gjenerali Vaudollcourt, sadoqe i sheh te metat dhe-

"Nr. 1.

DITURIJA

Faqe

21

'keqesit e Aliut, i njeh dhe shume cilesi te larta (shikoni f. 262, 265 .te asaj libre); thote se kishte cilesi qe bejne te math nje suveran, si te njohurit thelle te zemres'se njeriut, ajo qe e ben Ali pashen te zgjedhe 'mire njerezit qe do perdornje, dhe te kupetoje talentin e cilitdo. Gjer me sot burrimi me i konsultuare per jeten e vezirit te janiDes jane dy vepra te dy frenqve : te Pouqueville-it, konsul i Frances, .dhe te Ibrahim Manzour efendi; ky i fundit ishte nje frances (Adolf Cerfbeer) qe kishte ren' ne skllavi'ri te piratevet arabe dhe qe blere prej Aliut, i cili e perdori si instruktor artilerie. Te dy keta njeres kishin shkaket e tyre qe te mo.5 jene te paaneshm: Ibrahim Manzour-i si njeri qe rr:nte me pahir, dhe Pouqueville-i si njeri fanatik dhe .armik palilik, me qene se ishte per te bere prift, dhe kishte lene urdherin duke marre gjithe fanatizmen fe!are. Po nje shkak tjatre dhe fare personal eshte ay qe na jep Pana~ot Aravandinoj, nga janina, ne libret te tij greqisht mbi Ali pashen (shty-pure ne Athine me 1895). Ky shkronjes na thote (f. 403) se Ponqueville-i qenka rrembyere nje 'here kundre disa njerezve per shkakull e barrevet me pla<;ka, dhe u-paska rene dy dacka; vajti pastaj C:he ja -rrefe!1ngjarjene Aliut, i cili i "paske thene: "Pukovil, opjos dherni ton dhernun, avta dhe Sf' pernun edh6!" (Pouqueville, kush reh e rahin, ket6 nuke te shkojne ketu!) - Kupetohete pra mbi kete anekdot pse autori frenk ka derdhur1' kaqe vrere, jo vetem mbi Alin e janines, 'po edhe mbi gjith~' Shqipetaret pergjilhesisht. Literatura mbi Ali pashen eshte mjaft e pasure; Emile Legrand-i l1e bibliografin e tij shqipetarf' numuron 42 vepra relatife me An pa'shen, te botuara gjer. me 1900; duhet te jene :::!heme tepre akoma; po ( .duane te gjithe konsultuare me kritike te madhe. Nje vepre te shkruare prej Shqiptari mbi Alin e janincs dime vetem libren e Z. Myfid Libhove 1--. 'f!dicion te Kairos dhe te StambQ.lLit) ne gjuhe tyrqisht, po i cili ka rene ne eksces tjatre, duke dashure pake si tepre ta rrefeje ne gjyrra te bukura iron e tij, me te cHin, pothua ne <;do faqe, stabilit dhe lithka gjenealogjike.* Ne studim te jttes' s' Aliut nuke do mbajture lark sysh gjendja e ahereshme e Shqiperise dhe e Shqipetarevet, per te cilet gjithe shkroKy artikull eshte shkruare per numurin e 4te te Diturise, me 1916, dhe * :kishte mbeture doreshkri01. Mil vone eshte botuare edhe nje Jibre tjatre per AJi pashen, nc gjuhe shqip ,~ Ii vetemi n~ foljet tene, gjer me sot) R..~zi (Histori e AJi Pasha Tc- 1"-pelenes, Bukuresht, edite e pare dhe e dyte, pa datE:l).Z. 110 Qafezezi ka ndickure Avavandinone, sikundre qe e thote dhe vete. Ka pasure vctem iden c mire '.1einterkaloje nje .tok vjersha .popullore, sa here qt! e siell rasja e historise.

Fape

22

DITUIlLJA

Nr. 1.

njesit e vjetre jane te njezeshme te na i rrefejne si njeres te rebte, te pa-bindure, dhe fort pake te qyteteruare. Aliu pra kishte te beje me adversare kembe ngules, qe s'e degjonin dhe s'donin fa degjojne. Thone se nje dite i rrefenin pashajt te Janines punN qe kishte b~re nje tjatre pasha shqipetar ane Nilit, Mehmed Aliu. TepeIenasi sii degjoj historin e vepravtt te <;udi<;mete Misirit, paska thene: "Hajdei o Mehmed AIi, si lum ti qe ke gjeture Fellahet dhe i ben si do vete;1 Utle ketii vras nentedhjet e nente Shqiptare dhe nuk' i mbush dot koken e te nje qindit!" Eshte nje gje e treguare se ne velldet qe sU:JOnte Aliu mbreteronte nje siguri dhe qetesi e plotte. Valle zbutjen e vetijavet dhe perparimin relatjf qe verejme sot ne ane! jugole te vendit lel;e, a nuke ja kemi hua rebtesise dhe keqesise qe ekzelsoj veziri nga Tepelena?>1

Aktiviteti i Shqipetarevet ne Rumani

S' kemi ne ment te bejme fjale per ardhjen e Shqipetarevet ne; Rumani heren e pare, per punet qe kane bere ne kete vent. Dime sa, per tani qe te pakten tri femije, Gjika, Lupu dhe Duka (Duca) kane qene prej races shqipetare, qe i kane dhene te tria bashke 16 princer.E dime qe keta kane pa~ure njeres te tyre Shqipetare, prej te cilevet shume kan' arrire ne shkalle te larta. Kronikat e Rumanis zen ngoje shume njeres si Arnaute, dhe mjaft kapedane, kryetar ushterie, osekrere ~etash. Edhe sot shume femije ne Bukuresht dhe gjetke kujtojne' origjinen e tyre shqipetare mbeture si nje tradite ne shtepit e tyre. Ne ketu duam me tepre te bejme fjale per aktivitetin e Seqipeta-revet ne punet kombiare, ne perlindjet te Shqipetarizmes, .ne perpjekjet e tyre per zgjimin e kombesis dhe te gjuhese. Edhe keta sherbime esht'e diture, qe vin ne radhe te pare mbi gjith aktivitetet e vendevet te tjere. Tani kolonija e Shqipetarevet ne Rumani ka me Ie shumet e gjy-mtyravet ne Bukuresht e ne Konstance; s'munt te themi gjer me sa arrin numur i tere i njek6mbasvet tane ketu ne 1!lbreterit, se na mungajne themelet, qofte per nje evaluim aproksimatif. Pa dyshim kjo pune:

Xr. 1. do te behet~

DITURUA

F age 23

prej nje njeriu qe do te muntnje te kerkoje dhe Ie mbledhe dokumenta te vjelere. Atyreve n Ierne prape delyren qe te na rrefejme dhe <;'muntIe mesojme mi jeten dhe punet e t~ ndjerit Naum Veqilharxh, qe munt te shikohet ketu si pioneri i levizjese per kombesi qe ne gjysem e pare te shekellit Ie XIX-Ie. Do Ie ndajme studimin tene te shkurter me disa pjese duke fil. luare prej historis' se shoqerivet.

Shoqeri e Shqipetarevet.
kelu ne Bukuresht u-fillua heren e pare si nje dege e asaj te Stambollit, e cila vete l<-ishte hedhur themeli zyrtra me 30 Vjesht' e pare 1879. Pake kohe pas filhrnit te punevet ne Slam boll, kishte nisur korespondenca me Shqipetare e Bukureshtit, dhe nga fund i moti! 1880 erth ketu Joan Vretua nga Postenani, duke ardhur si i derguare nga shoqerj e Stambolllt, me kreret e se cilese kishte mir esi. Shoqerija Shqipetar~ ketu s'kisle nje jete autonome, as no nje l~me Ie math, ishte forrnuar prej ca veta te pake qe kishin zgjedhur si kryetar Vangjel Gje<;o (n'ga Kor<;a) dhe si arketar Llazar Andonin (nga Kolonja). Pas nje dokumeti qe kemi ne dore, ~ para mbledhje per nje dege shoqerije, u-be me 18 Korrik ]881, ne shtepi te V. Gje<;os. Shoqeri e Shqipetarevet te palodhur,

duke <;faqure nje aktivitet qe karaklerizonte vetijen e tij. Ne krye Ie motit 1882 Vretua u.hoth ne Misir per te bere propagande; me te l<thyer ketu ndenj vetem nje muaj e gjysme dhe shkoj per ne
me ate durirn dhe embelsi Stamboll.

Vretua ketu loste rolin e organiz:!tont

Ne Starn boll shoqerija deftente aktivitelin e saj duke shlypure nje abetare dhe duke perhapur soje fort shume cope ne Shqiperi, se kam degjuare nga Sami be Frasheri qe, nga ajo libre qene hequr 10,000
eksemplare: M'ane tjatre korespondenca po vazhdonle me Bukureshtin dhe anetaret e <;eshljese komblare S'3 vinin po shioheshin. Me 1884, ne nje mbledhje Ie madhe qe u-rnbajt me 27 dhjetur' stit'i vjeter, u- themetua ! zyrtarisht shoqerija autoqefale e Bukure"shtit. Me pake dite u-rnblothne me teper se 15,000 franga dhe, pas kanonizmes qe kemi perpara syv~t, eshtE! zgjedhure si kryetar Avramidhi Lak<;eja nga Kor<;a; nene kryetar Konstandin Eftimin Drenova; shkronjes Vasil Kanash Frasheri dhe Jorg V Gje<;o Kor<;a; pleq Vail Abdullah Dibra, Jorg Doko Kor<;a, Andre Mboria, lrakli Duro Drenova;

Faqe

24

OITUWJA
---'~--". --"---

~r. I.

qyretar te punts Konsiandin N3umesko Drenova, Lazar Duro Drenova, Vangjel Oje<;o Kor<;a. Shoqerija merr emrin DrUa Molin e dyte 188") Vretua u-thirr nga Stambo!li qe te mane dhe te shpiere ne Bukuresht doreshkrime te libravet per te shtypur, se shoqerija kishle porositur shkronja ne Vjene, pas modelil Ie atyreve qe ishine gdhendure heren e pare ne StamboJl, dhe kishte vendosur qe te hyje ne sherbim me te shtypur te libravet, me qene se qeverija tyrke e kishte ngriture tolereocen qe kishte rrefyere gjashte vjet me pare, dhe tani kishle nisur te persekutoje dhe te ndaloje shlypjene dhe perdorjen e skkrimit shqip. Prandaj edhe rivisla e muajshme DrUa dhe Dituria prej Ie cilavel (nga Ie dyja bashte) dualle 12 numura, (1884) kishte pushuare se u.botuari. Vrelua pra erth prape ne Bukuresht me shkakun qe te sjeJle doreshkrimel, dhe mbeti kelu si nje shly!le e <;muare gjer me 1900, motmol para se te vdese n'Alhine. . Ne vitet e pare te aktivitetit Ie saj, shoqerija DrUa shtypi 8 cope' libra shqip dhe nje greqisht, te cilat do t'i emerojme me vone kur te bejme fjale per libral dhe gazelat e botuara ne Rumani.
Shoqeri e Shqiplarevet ne Bukuresht

. Drita" po i-sherbente c;esh-

tjese Kombia.e duke perhapure mendimin e nje periindjeje Kombesie dhe duke shtypure Iibra ; shoket e saj me te shumet ishin brenda ne kryeqytet te Rumanise, po edhe ne qytetet e Ijere mbahesh nje korespondence dhe marredhenje me Shqiptaret. Kjo pune vazhdoj gjer ne krye te moti! 1886, 21 Shkurt; ate dite, ne nje mbledje te madhe qe po behesh, ngjau zihja e Nikolla Naum Na<;os, nje shok i ri, i cili perdori revolver dhe thike kunder dy gjymtyrave te pleqesise. S'dihete mire shkahu i vertete qe e befJte Na<;on te punoje keshtu, po me pastaj u-kupetua se natura dhe temperamenti i tij i reple e shtynte shume here te ndodhete me nje hall nervoz dhe te siJlete mt nje menyre inkonshienle. Pas asaj ngjarjeje, qe permendme, dhe si u-vu Na<;ua pese muaj ne burg, shoqerija mbel gjysm' e shuare, se shoket dhe pleqesi e saj kishin bere nje praces verbal qe e trelne shoqerine .Drita".

Po mon' e

dyte

1887 shoqerija

perseritete "'prape dhe

gjithe

me

ata punonjes te pare, duke marre emrin "Dituria". Burrimin e emravet Drita dhe Dituria qe bar njerin pas tjatrit shoqerija, na e rrefen i ndjeri Joan Vreto ne nje fjale qe mban me 1896: keta dy emra vijne prej atyreve te Se perkoheshmes sl! muajshme shpipe qe dolli ne Stam-

~r. 1.
--- ---

DITUi{fJ
.

A
~ ,.__._--

Fa be 25
~ --"--

boll rr.e 1883; nga emri i pare i asaj flete literare kish Ie marre shoshoqeri e Bukureshtit emrin Drita me 1884, dhe prape nga emri i dyt' i saj (se e perkoheshmja dolli me emre "Dituria" pas numurit te katerl), mer tiUlin e ri. Dhe nene ket' emre shoqerija punon dhe mbahete gjer ne mot 1906.
Pake me gadale po me durim ohe pa reshture

. Dituria" po hente

detyren e saj ; librate nje-nga-nje po dilnin nga shtypeshkronja qe kishte ngrehure shoqerija, dhe <;do jave paqeta pak' a shume te mbedha, c;oheshin me te katre anet, t~ gjitha te perndara pa te holla. Tardhurat e shoqerise ishin vetem te formuara prej dhuratavet dhe prej koti-

zacies' se permuajshme qe pagonin anetaret e saj

Librat kendoheshin tekdo dhe ngjallnin ndjenjen e Kombesise, deshiren per nje perlindje dhe per nje mel..edhe, zgjuanin nje ide te re dhe nje ideal. Me 1986 me qene se u-<;el shkolla shqipe ne Kor<;e (shkolle qe mbajti gjer me 1902) shoqerise j'u-hap nje detyre e re qe te dergoje libra ne ate qytet. Per katre libra te shtypura prej shoqerise (Abetare, Kendime, Shk!"onjetore dhe Numerotore, me dukete) ministri i Tyrqtse qe ishte ahere ne Bukuresht, Xhemall beu.ikishte sielle !eje zyrtare shoqerise qe }nul)t Ie hynin at6 libra shpenguare ne Shqiperi, pa ndrojtje nga ce~lsura. Sa per librat e tjera, at6 shkonin kondrabande, shume here me ane te postavet te kuaja qe ish in ne Tyrqi, ose dhe ne mes te plac;kavet, me ane miqve, ne skelat dhe ne kufit te' Tyrqise. Te <;elurit e pes a gjashte shkollave ne pashatrat ~ Kolonjes me 1893, i hapi nje fare aktiviteti te ri shoqerise, me librate qe duheshin c;uare; po kio nuke mbajti dot shume se disa prej atyreve mesonjetore u-shtrenguane te mbyllele qe molin e dyte. Shkolla e Korc;es ne krye mbahesh me ndihmat e mbledhura ne vent dhe me'dhuratat e pshtjella ne Bukuresht, kur ndjehesh nevoja; po, ne nje proces verbal te 11l0tH 1896, shohim se shoqerija vel:dos t'i lidhene asaj shkolle 1,000 franga ne mot, sume qe j'u-dha gjashte vjet me radhe, gjer sa qeverija tyrke gjeti kohen e volitshme qe t'a mbyllnje che ate Ie veteme shenje shqipt~rizme. Per fat te keq, bashke me patr;otizmen dhe therorine. edhe grinda me intrigen kishin. gjeture nje dere qe te hyjne brenda n;~ shoqerit dhe te ndezin mos-shkuarjene dhe smire ne mes shoqvet. Anastas Avramidh Lakc;eja i cili kishte qene si sh;ylla e shoqerise qe ne fillesefare (1881) kishte zene qe te ftohete - i shtyre dhe i intriguare prej keqdashesvet, mbase dhe pak i zvertiture nga punet e regretuarshme qe ngjanin nga nje here, si ajo e 21 Shkurt 1886.

Faqe

26

DlTUHIJA

~)-.. 1.:

tv\e 1892 behete nje shtrengice qe te jepefe pake shpirt i ri n~ shoqerija, dhe kjo shtrengic;e perserifete prape me 1896 ne nj~ mbledhje te madhe, ku nderohene dhe disa nyje te kanonizmes' se vjetre. Shoqerija, me titlIe "Orita" ose .Oituri" qofle, qeIlimin e saj ~ ka pasure kurdohere per te sherbyere Kombit dhe Kombesise duke shtypure dhe perndare libra. Nga fjala qe mban Vretua ne mbledhj~ te 14 Kallalldor (Janar) 1896, shohim se kerkohete nje frym' e re shoqerise, duke e bere qe te mirrete pake me shume seriozisht me shtypjen e libravet dhe duke marre barren qe te nxiere ne drite ca vepra te mbetura si doreshksime, ose disa te tjera te edituara qe moti dhe te raHuar a dhe pakesuar a. Reforma e moti! 1896 dha disa peme, se mbi ate shtrengice shohim qe shtypene Ie dy Jibrat me te mbedha te dala prej shtypeshkronjes se shoqerise, Skender beu dhe Qerbelaja e Nairn be Frasherit, bashl;e me disa te tjera qe d:!lin afre e afre, dhe te cilat do t'i permend in kur te bejme bibliografin e shkrimevet te edituara prej shoqe. rise. Ky aktivitet dur6n, me disa intervale pushimi pak a shume te gjate, gjer me 1902, kur editohete e fundit libre dale prej shoqeri'se Metoda jrengjisht pas Ahn-it. Akliv;teti i shoqerise nuk kish dyshim se po fillonte te pakesohesh, ay shpirt j pare kishte nisure qe te dobetohesh. <;'ishte shkaku' 'ose me mire cilet jane me te mbedhenjt e ketyre shkakeve? Me pare do kujtuare se shoqerija kishte nisure pune me nje qelIim te caktuare, per te shtypure dhe te perhapure libra shqip. Ne kete pune dy punetore me te mbedhenj dhe te palodhure ishine Nairn be Frasheri, ne Starn boll, ahe Joan Vreto Postenani ne Bukureshf; shoqerija, do me emre "Orita" do me emre "Oituria" qofti', nuke shtypi, pervec; dy a tri libra te vogela, as nje vepre tjatre fe shkruare prej nje tjatrekujt se nga te dy shkronjesvet qe zume ngoje me ~ipre- Pra vdekja e Naimit me 1900, dhe me pare akoma smundja dhe pushirni i {ii, si edhe t'u-hequet e Vretos, dne me vone ikja per ne Athine, e do-betoj shoqerine. Kete mungim ne intelektuale midis kolonise Shqiptare, pasurit njeres te zoter dhe me merak per lilerature dhe per mendor, ne njeres qe te <;mojne vertet vleften e nje punimi te gjejme si me te madhin e shkakevet e te mpeturit Ie kufizuare dobet vepra e shoqerise ne Bukuresht. te mos punim tille, e dhe fe

Mbi kef6 shtoni dhe grinden qe permentm'me lart, zihjete dhe. opozicionet e kundreshtarevet, nj'a dy <;arje prej ca shoqeri te ngrehura prej ter atyreve kundreshtare; shtcni dhe ca ngjarje qe .mernin,

Xr.1.

DITURIJA

Faqe

27

fylyren e nje pune dipllomatike per te tfaqure c;arje dhe anarshi, si ajoe dhiates se Mandi Terpos; ml)i keto vini edhe pak' a shume c;eshljen e abecese, e c;pikure dhe ajo me qellim kundresntimi, dhe pa as nje konvikcion. Shoqerija kishle qene anelare dhe s'munt Ie punonle pervec; se me abelaren a Sla:-:::bollit,perdorimin e se dies e kishte kurdohere ne nje nyj te posac;me te kanonizmavet, ne c;do editim ose ndryshim qe bi!nte ne kete. Po parlit e, tjE-rane taklike te tyre te kundreshlimil kishin zbuluare dhe kele c;eshtje Ie shkronja dhe shenjavet. Pra, Shoqerija Dituria duke humbure ca nga ca, ashtu si e tham me lart, shpirtin dhe frymen e saj, kishte arriture qe te mbetete vetern me nje emhe, dhe ter aktiviteti i permblidhesh ne nje luftim qe te mbaje dot rrojtjen e vogel Ie saj dhe te mos stJUhe!e fare. Shkolla e Korc;es ishte mbyllure, no nje shkolj' e re s'ishte c;eJure, libra H~ra as shtypeshin, as qe kishte njeri ne mE:nt te shtypte; edhe tipografia, ajo tipografi e sjelle dh' e ngrehure m~ aqe dashuri dhe nxehtesi, ishte hedhure me nfane dhe shk'ateruare fare. Thote njeriu se c;eshtja dpe Jevizj-a kombiare kishte ren' ne letarzhi, gjysm' e vdekure. Per 'gjithe shenje gjellim i nuke mbetesh vec; se Ie derguaret e disa'libravet ne ca korespondente Ie shenuare dhe te numuruare, ne Shqiperi e ne Turqi, dhe Arnerike, Po, me ane tjaler, ne Shqiperi kishte zene nje levizje politike, nje veperim me energjik, me c;eta dhe me kumita. Ishte e kupeluare qe dhe shoqri e Bukureshtit s'mun! qe te rrinte jashte kesaj rjedhjeje dhe ishte gje fort naturale qe te hidhesh ne Ierne te politikes; me kete menyre ben nje sh!rengice qe te ngrihete me kembe, Ie mane fuqi Ie
re, duke nderuare emerin e saj dhe duke u - bashkuar me dy shoqe te

tjera 4e jetonin nje jete te vec;imte dhe gjysem Ie shuare dhe ate: DrUa (e Nac;os) dhe Shpresa. Me 1996, ne Shenendre (Dhjetor) hidhete themeli i nje shoqrije se re me emerin Bashkim. Kanonizma e kesaj shoqerie qe esht shtypure gjithe ne ate mot dhe ne gjuhe Vllahisht, na thole dhe na meson ne nyj te dyte se, qelIimi i Bashkimit s' eshte vec; se per te shtypur libra, te themeloje shko/lla ne Bukuresht e ne Shqiperi, te botoje ase te subvensionje Ie perkobeshme literare Shqipe. Nyji 10 na thote se fondi i Shoqerise formohete prej atyreve te shoqerivet Difuria, Drita dhe Shpresa. Kesaj Shoqerie ne B'Jkuresht me vone i behet dhe nje dege mjafl e madhe ne Konstance, me tri Janar 1910, ashtu sikunder qe e shohim nga nyj'i fundi! i kanonizmes. Nyj'i dyte i kesaj kanonizme na meson se qelli-

Faqe

28

DITURTJA

K.l

'mi i Shoqerise Baskim i Konstances eshte ter ay si dhe i motrese me se madhe e Bukureshtit. "Bashkimi" sa do qe i shl2non vetehes se tij nje detyre kuIturale 'dhe literare, s' rr~fen as nonje shenje ne kete Ierne, dhe po thua se mirrete vetem me politike, me shume edhe kjo me ndrojtje dhe duke mos i rrefyere sheshazi punet e sa;a. Po pas ngjarjes se Kor~ikut ne Tyrqi, edhe kjo lev!zje u-pandeh se pushoj fare, dhe u-deshne kryengritjel dqe perpjekjet e vitevet 1~10, 11 dhe 12 qe nga nje here te nefeje pake gjellim shoqerija, e cila ndodhesh dhe ne nje pike delikate kunder vetehes'saj dhe deshires se 'pergj:theshme, me qene se sheshit qeIlimi i Bashkimit nuke munt t'ishte ve<; se per shkolla e per libra, pune e cila kishte dhjet vjet afer6 qe ishte lene e haruare. Pra edhe nonje ndihme materiale ose morale qe ipte ne politike, e bente me shume ndrojtje dhe duke pshehure dukjet e jashtme. Vetem me 19 12 ne te derguare delegate ne mbledhje te Vlores dhe ne te marre pjese ne kongres te Triestit, si edhe p.e te c;uar perfaqesrmjes ne Dunes, per te salutuare mbretin, me 7 Mars 1914;'shoqeri e Bnkureshtit dhe Konstances manin nje pjese fjeshte dhe <;iltazi politike. Edhe shoqerija "Bashkim" mbahete gjer me nga funt i motit 1914,duke qen here fare e dobet dh' e veniture, here here duke hedhure no nje shkendije te vogle. Per fat te keq ne ket6 kohe verehete dhe nje 'c;thurje dhe nje leshim ne Shqipetaret e Rumanise, per shtim ndjenjash e cila mbase dhe munt qe te spiegohetfi prej menyres se jetimit te tyre dhe se punes se perdilesl1me me te clen mirren, qe nuk' u Ie dhe shume nga te punojne per nje vepre shoqerore. Po edhe per te qene 'fare ne Ie drejte dhe i paaneshm, s'do mohuare sherbimi moral, ne mos dhe material, qe kane bere kompatdotet tane Ie Rumanise ne keta 'tridhjet vjel si mbajtesit e Ilambadhes per nje veledije kombiare, dhe si kurajonjes Ie levizjevet lona brenda dhe jashte Shqiprise. Munt edhe te themi, pa-u-ndrojture se mos pergenjeshterohemi. qe edhe shoqerite 'shqipetare te dala me vone, alo te BuJigarise dhe te Amerikes, fuqine morale dhe shembellen prej alyreve te Rumani,se e kane mane. Nga funt i motit 1914, shoqeri e Bukureshtit hyn me nje faze te re, duke marre ne verejtje ndryshimin politik Ie Shqiperise dhe ngreh'jen e saj si Shtet me vethe, Ahere gjykohete per mire qe te behele 'nje ko1\oni shqipetare ne Bukuresht, me nje shoqeri ne krye Ie saj. Qeveri e vendit e njohu zyrtarisht kollonine Shqiptare, si 'njeres te nje Shqi;Jerije independente. Me gjithe kele shoqeria nuke njihesh dot si 'person morale, me tere perpjekjet qe jane bere gjer me sot prej saj qe nga fiIlesat e para Ie punevet. Po kundr~ kesaj, qeveri

~r. 1

DITURIJA

Faqe 29

e Rumanise, i njohu Shoqerise te drejten qe te jape <;ertifikate per nenshtetesine shqipetare, dhe kjo kaqe me tepre sa. pas trazimevet teShqiperise dhe shkaterimit Ie qeveris saj, s'kishte nonje perfaqesonjes t~ vendit t'ene qe te jete ngarkuare per mprojtjen e Shqipetarevet. Sa mbajti lufta munt te themi se Shoqeri e Kolonise Shqipetare e Bukureshtit,lojti rolin e nje konsullatoje. Ne nyj 2 te qendrimit H! saj (kanonizme) qellim i shoqerise eshte-rrefyere keshtu: "qe te forcohene dhe te mbahene m~ te nxehet ndjenja bashkekombesije dhe bashkimi midis gjymtyravet te kolonise; te shvillohene ide e memedbeut, ndjenjate kombiare, dhe C;do gje qe ndihmon per te mbajture nxehtes;n e dash uris' se kombit; t' u kujdesure per <;do fare interesi te shqipetarevet qe rrin ne Rumani". Nyji 48 i kesaj kanonizmej e na rrefen se m baj tja e sa j u- pelqye dhe u-votua ne mbledhjen e kesillese me 12 mars 191~, po ne funt tefletorese shohin se pleqesi e shoqerise ishte zgjedhure !Y.e 8 Shkurt ter t'ati moti. Kur jemi duke shkruare keto radhe edhe ne Konstance eshte njedeqe shoqerije, e dla, ter si kjo e Bukureshtit, mirrete me punen ec;ertifikatevet. * Pasi beme historiiJe e Shoqerise se madhe te Bukureshtit (e asaj qe quhesh DrUa ne kryet, dhe pa~laj morri emrin Dituria, Bashkim. dhe ne funl Shoqetl e Kolonise), sho::}eri qe ka pasure nje vazhdim dhe ndjekje ne punim dhe ne mendim, kulturale dhe kOI1lbiare, do tevime tani ie mirremi me shoqerit e dores' se dyte qe kane rrojiure ne Bukuresbt dhe ne qytetei e tjere I quajme Shoqeri se dores' se dyte nga shkaku qe kane duruare pak kohe - disa prej tyre dhe s' kane mbajture m~ tepre kohe se nga <;' duhete per t' u-thare mellani i kano-nizmavet t,e ~yre* dhe nga shkaku qe shpesh k"ne bere dhe me pake pun'- akoma.
Ka edhe

me

* Keto radhe jane shkruare me 1918 ne Bukuresht. Pas luftese ~hoqerite shqipetare u-shuane dhe u-shdukue ne Rumani. . * Pas numurit te math te gazetavet shqip, mbace dhe pel para tyre, vijne kanonizmat e uruara. Shum!! here krijesa e shoqerise ka pasure per qellim vetem shtypjen e kanonizmes dhe botimin e emravet te anetarevet W shoqerise.

Fage

30

DITUlU.JA

Nr. i

Remihjet e misionit arkeologjik frances ne Apolloni

Ne nje konfe.ence qe bera ne "Teatre Nasional", ne Tirane"',
~

'rrefeva rezultatet e kerkimevet tane ne ate breg mbi te cilin ngrihesh i nje pjese e qytetit ApollonL Remihjet qe berne ne motin 1925 do te!, botohene se afremi nek Albania** po, me gezim te math jam tue u i
dhene kendonjesvet te se perkoheshmes Diturija lajmete akoma te pa botuara te ketyr~ zbulimeve. ' Qyteti Apolloni, ne vent te cdit mioioni frances po gjurmon remihjete qe tre vjet e tehu, ka lojture nje 1'0\ importent ne kohet e vje~ra.; Historin e saj do ta ndajme me tri perioda krenore qe keshtu te ku-. petohet edhe me mire C;e do te therni me poshte

1 - Apollonija koloni e Corcyre* do me 1hene nga s~ekel1i i shtatte gjer ne shekell i katrete para Krishtit. 2 - Apollonija qytet makedonas, nene sunim te Aleksandrit dhe te trashegimtarvet te tij. Apollonija qytet romak, qe nga fillesa e shekellit te dytet 3 ' dhe ne koha - qe s'dihet akoma - ne te cilet u-shkretna **

M'.1ret qe rrethojshin Apollonin duken akoma ne shume pika;: keta murE' u zbulL1ane dhe u-vizatuan~, ne mes te shektlllit qe kaloj,' prej nje Francesi Ie quajture GlIlieron; vizatimet e tij u- plotesuan prej: Z. Z. Praschniker dhe Schober, ne kohe te okupimit austriak. Nga ket<ii zbulime kupetohete se qyte1i kishte nje rreth katre kilometrash, 5htrihesh ne faqe Ie bregut dhe ishte kthyere nga ana e prrendimit, qe te rr.arre eren e mire 1e detit, ashtu sikundre qe zakon edhe per nje tok -qytete te vjetre.

4 Gusht 1926.
reviste arkeologjike, arti, historije per Shqipcrine dhe Balkanetj

** Albania

'shitete ne Z. Lalaj ne Durres dhc ne Librarija Lumo Skendo, ne Tirane. Corcyre, Korkir, sot quhete Korfus dhe kishte qene nje koloni e Koriuthit. , * Apollonia padyshim u-shkretua prej termeti, te pakten keshtu kupetohet~ **

;prejremihjevet tefundit.

NT. 1.

DITURIJA

Faqe 31

Ne pjesen e siperme te qytetit ngjan te kene qene monumentet botore, tempujtdhe akropoli; padyshim kolonet e pare atje wne vent; gastra e tregtarevet ~ ne f2qe te kodrese dhe gjer ne fusha shtrihesh dhe bani met private.

Dy ngaket6
Perve~ sendevet vlefte artistike -

shtepite

private

qe

u-gjentne

rezultati

krenor

1924. dhe disa prej Ie cilavet kane nje i ketyre remihjevet qe te siel1e disa
u-zbuluane prej misionit me

'Prova te ra per historin e banesavet greke. Shtepija greke s'kishte drita~e mbi rruge, perkundrazi te shtepivet te sotme; odat merrnin drite -dhe ere nga nje obor qe ishte ne miedis. Me nje nga ket6 shtepi te Apollonise dritarete r;eleshin ne nje koridor me dy dega; tjatra i ka {date rreth nje obori te mesme, dhe kjo dukete te jete nje godi me e reo Ne shtepi hyhesh prej nje vestibuli te cilit i eshte gjendure praku. Porta qe prej drase. me gozhda hekuri, kryet tunxhi; ne Ilje prej odavet, q~ ishte mbutuare me rasa guri, u-gjent nje qyp i gurte: kjo do te kete qene kuzina.* Remihjet e mati! 1926 u-bene ne pjesen e siperme te qytetit, ku kemi nxjere ne drite nje galeri nentoke katredhjete metrash te gjate, e Iormuale prej dy mure gur qe mbaniri nje vark kamare (niche) bere prej nje cope guri. Ne disa vis.e kjo galeri eshte mjaft e larte dhe e gjere .sa ti! munt te shkoje nje njeri, po edhe gjetke ngushtohete tepre, keshtll qe ky tunel s'ka qene per te shkuare njeriu, po per te rjedhur uje, rat. Afre fundit verior te keti kanali gjetme nje monument Ie math me kube, ne forme kamareje; ma vone u-gjentne dhe gjashte kamare te tjera, afre se parese. Gjithe keto kamare jane me tepre se Iri melra te lana, pa/ kelqeve. Midis r;do kamareje k~ dhe goditure me gur te lidhure

nje shtylle, mbi te cilal ka pasure padyshim pjeset e tjera te arkitekturese. Ne kohen romake giithe keto kamare u-zune sislemalikerisht me . 1jegulla ose me "gure.

S'ka dyshim se ky vend ku gjendene ket6 kamare ka qene nje nimfeon, do me thene nje monument i shogruare nimfevet.
Nimfet I,i moncdha qe ishine perendeshat u-gjentne dhe qe

qe kercejne) provojn~ se nimfele qtne Ie veneruara prej banorevet te Apollonise.Ishte pra gje e natureshme qe Apolloniatet te kene dashure I t~ gcJitin ne qytet Ie tyre nje monument per nder te atyre p~rendej,shave: kamarete prej guri kujtonin shpellat ne te cilat ne fillim adhu~ ronin nirnfete. Eshte gje e mundure se, perkundrejt ketyne kamareve
* Shikoni Albania, No. e motit 1925.

e pyjevet, perfytyrojn~

e arravet, e ujnavet. Disa keto perendesha (tri nimfe

Faqa 32

DlTUHIJA

gjendesh nje hauz ujnat e te cilit rithnin dhe derdheshin nga kanali ~ beme fjale. Nimfeon-et jane mjaft te shume ne epoken romake, d~ gjenden' n' Asi te Vogle, ne Afrike, ne Itali. Nt:' gjithe ata monumem: shihene kamare si at6 te ApolIonise. Ne mes te pla<;kavet qe c-gjentne a1je, disa kapitele, I<rere shl~

lie, na provojne se nimfeoni i ApolIonise eshte goditure ne te tret~ shekell para Krishtit, do me thene ne kohet makedonase. Arkitektet I
Greqise perdornin vija te drejta dhe jo te kerrusuna, dhe keshtu pH feronin traret e drejte ne qemeret; po goditesit makedonas qene me I sterviture me qyteterimin oriental dhe kalIne ne Greqi perdorimin e Qe merit si gjysme rredhi, menyre arkitekture qe e perdornin romakt vete, me qEne se e kishin mesuare prej Etruskevet. Nimfeon i Apollonise, si monumentel e tjere Ie kesaj fare, ish~ padyshim, nje vent deirimi dhe prehjeje. Nga kjo pih.e njeriu gezon n~ pamje fort te bukure Ie fushese, e ciJa s'ka dyshim se ne kohe Ie mo~ me ka qene me bukure pU:Juare se sot. Vila te bukura dhe kopshle \, kandshme shtrheshin gjer ne zall. Me tutje zgjalet deti, dhe nga ani e jugese, kjo pamje kufizohesh me malet e Himarese dhe me nisin, Sasan qe ngreh mbi qiellin formen e saj elegante. S'ka dyshim se A polIoniatet kane zgjedhure kete vent si me te kandshmin e qytetitl1 tyre. Per t'i dhene nje bukuri akoma me te madhe nirnfeon~in e'zb~ kuruane me nje shumice statuje. Njera prej ketyre slatuve pe1fytyrm nje burre te shCJl1are te qytetit. Burri qe perfylyron kjo statU eshte mveshure me mantone (toge! greke; ne kembet ka krepidet; eshte me kembe dhe ne dare te me~ gjre mban nje sbkrese, nje va/amen, kur se krahu i djathte, pas zako;

nit te oratorit te mo<;me, esb~e palosure dhe pshtielIe me napen e leshtr Kjo vepre e bukure prej mermeri te bardhe, bashke me te tjeratf giendete dora dores ne manastir te Pojan:t. . Duke shkl1are vitete sendet qe po zbulohene prej misionit fran. ces behene me te shumeta; te gjitha ket6 pla<;ka lihen ne Sbqiperl dhe fOLl1ojne nje koleksion te interesatshim, dhe do te ishte mire si. kur te krijohesh nje muze e vogle, do brenda ne manastir, do jashlt manastirit, ku, vizitoret, dita dites me te tepre, te mundin te admirojnl sendet qe remihesit i kane mbledhure me aqe kujdes. Te na jipete leje dhe te rrefejme Hie deshire. E rrefejme se nu~ eshte vetem deshira jane, po dbe e bano~vet te Fierit, Ie Vlores dhr te gjitheve Shqipelare. te cilet, me te drejte, jane madheshtore prej sf shkuares'se vendit tyre. LtOn Rey

Xr. 1.

OTTum.J A ,
'

Faqe

33

P: S. S'kisha mbaruar akoma ket6 radhe, kur erdhe e u-shtuane mbi at6 p:ej te cilavet beme fjale.
ne nje shkrim tjatre.

zbul:me Ie rinj Do 't'i deflejme {... R.

(Vepra e Z-it Leon Rey po vjen te plotesoje ,., .

Daumet, Patsch dhe Praschniker, te botojml'
'1

pUllet e filluara metodike

prej

Heuzey, tc

po me

nje meriyr!!

qe' do te nXlee mcqe dha

rc nc shesht, jo sende artistike vjetri'. Jemi te lumture larlmi', shkruare frengjisht nc 4 gusht, ketit ne Tirane,

t,~ vjetra,

po edhe fytyri'n

e vertet!! te qytetit

ne nUl11ur te pare te Dituris~ artikullin posa<;erisht per kendonjcsit fane. Nt' ,kon!erencen Z. Rey foli per Apolonine
.,

dill' Durresin, duke shagjer me s()t pubJiku yne s' eshte in., . \. " teresuare aqe sa duhet!! ne punet dhe zbulil11et e arkeologjis~, dh'e gazetat ton a kcruarc ,fjalet e tiJ .m~figura , ,. drite. Mjerisht kanc rrefyere nje pakujdesje tyre. Nga ana tjatre rrine nearkat, dhe nje pa interesil11 te vec;ante per 'tE bere fjalc prej dhe Muze e kryeqytetit Nj!! neneshkrim jane tue rrefyere njl:' po per ~do s~nd te edhe Biblioteka Fier.

l110skujdesje jo mc ti:' vogle ni:' .ketc pune. Shume prej pla<;kavet e ~buluara ne Pojan dh,epe mir~et~ dorezuare, po keto pla,(fka rrine';te prej atyreve qe duane t' i shohin pa Iadhitura,

t!! pSh,ehu.ra phe ,te har~ar~, lark Me gjithe

dhe ,t' i studiojne.

ketc

ket6

vjcterte para-

sina, ket6 shenja dhe

nikevet, te gjyshe rrojture para n~sh. Do te na

te "shekujvet tC shkuare, jane mbeturina dhe stergjyshvet , tane" trashegi me bel e prej atyreve , :, gjurma
! j'

qe kanl'
dhe

'

donte

zemra

te rrefehemi Shqiperis'e

pake mc tepre te dill' Shqip0ta'revet.)

interesuare

me merak per sendet qe i perkasin

DITURIJA

Shtepi}a dhe qetesi e sa}

,Mos shkoni mysafir lie tiatri .qii me nate. Ler-e.ni . ie .. bir' e botiis . J t -, - .
teshikoje, PU,nell,-/e r~gulloii! b,anes~n, ie ,mirreti! ,me.f?m,ijen. / Mos hqmp,'l( edhe ju .kohiin kot me. mysqfirlleke. ,.E..d.~e, kur veni per te pLku.re, per nje pune" m(js rrilzi, gi{r.~a te ,f1}e?lfet .tl?tri.
,'. '. " '~ . "

.'"

.'

'J'

*
Kur shkoni ke dokush pe':.'p~ne, mos filloni me fjale fe kota, rne pyetje qejfi, me bisedim mbi diellirz dhc ~;hi,ze: Qe sa po fe veni

Faqc 34
~

DITURIJA
~-~~-_.

~. 1

hyni ne thelb Ie fialese, shpiegoni p~~.

qmimin

e vizilese,

dhe mbaroni

fu pandehni se eshte nie miresiellje, nie edukate e holle kur te I

duki sikur s'keni vaiture per nie pune: doni Ie rrifehi Sf veni per miqesl,. mbase besoni se kifshtu e reni Ij(drin. Po, siellia ma e mire dhe miqesiia me e kthiellte eshte kur nuk e beni tjatrin Ie humbase kot kohen, mbaroni ate qe doni ne dy minuta
dhe i !in i shendet,

*
Mos hyni ne tjatri pa i marre leje,omos, felni nie porte, nio dcre pa trokolliture.

Ler-e-ni mikun te jlere vefem,omos i shkoni ne' odet sa pa ung~~tur,. mos rri~i ni! odi:t kur do te biere te flere, E p-i-ni leie te
r;vis~ete, te flere, te mvishete dhe te lahele shpenguare.
"

*
Mikwz qe kini ne tryeze mos e shtrengoni te half: shte gje qesharake te pandehni se i vjen turp te ushqeheti! ose qe ne shteri te tij nuk ka buke te nginjeti!,

*
Mos shkoni per te piekure ne nje lehone. Ler-f-nl te mjeri:'nmi'me te mbledhe vetehene, I'i behete me te qeti! sherbimi. Mos i ngrini prehieni! dhe mos e vdisni me pahir,

*
Te semur:n mos e lothni. Ne e kini mik me te vertet, ni! kini per ti! dashuri ne zemret tuai, shkoni fdo dile dhe pyetni si eshte,o po mos hyni brenda, kuvendoni vete'm me nje prei nierezvet te shte'pise, Ti! semurit i vjen turp qe te ;u perz,eri!,. mbase dhe as k"itohete fare,. dhe ju te mos bi!hi shkak qe te' vdesi! me pahir.

~I'. 1

DITURIJA
~-~~-

];'aqe 35

Kuriozitete filologjije
Me qene se besimtaret e Maisit merrene pergjilhesisht, ase me

mire akoma vetem me tregeti, ne Tyrqi judhenjte thirrene bezergjan, nga fjala persisht bazergjan, tregtar. Ky titull u jepete edhe zyrtarisht,
duke u-vene pas emrit te tyre: Mishan Bezergjan.

Kete titull e gjejme edhe ne Rumani. sidomos ne Maldavi: negustor (tregtar) ne giuhen e Prutit, deften nje judhe Ne Rumani kapshtet e zarzavatevet punohene me tepre prej Bu\!garevet. Pandaj bulgarie deften nje kopsht zarzavati. Ne Serbi te vjetre mjesh1eri e bakallerise ekzersohete prej Grekvet te Maqedhonise, ase Shqipetaret orthaLlakse te Epirit. Dhe keshtll serbisht fjala grk deften nje bakall. Ne Shqiperi foban i themi Vllahut, nga shkaku se kuco\'llehtf, a me mire nj~ pjes'e tyre, mirrete me mjeshterin' e bariut. Ne disa vende te Serbise fjala 4rnaut (Shqipttar) ddttn nje bari, perkundrejt Slave vet qe jane me tepre bujq.

BIBLIOGRAFI SHQlPE,T ARE

Shtim ne Bibliografi e Emile Legrand-it"
nEAA~nKA. SKHl AIIAA cae AA<!'AHHTAP. J\IE H81I\~ TABlmt\l\ ~ESOYMAIIA\'(IAPA EOC J\1E 81'1OOT1\I3Et\li.

SKE<!'81KA. T;\H~(SOIt\A
Bovy.ovycd'ttOV

20

A1ty~AlOV 1877.

THulli i brendeshme shton keto radhe:

BA~IA ~IJ\lITPl 1,:nOfPAJ\IATU OYA~OYPON

pas

nEAA~rIKA dhe SKIII AnAA AM-A...

NDAIWHCA t\D;\BAAU SKPOBTI ,

POY~O, AIt\DOYPA DIEJ\JBE

NDASKInAI'I ,

Pastaj

vazhdon

tituni

si edhe ne kapakun

e jashtme.

Veprat q~ pershkrojme

ne kete bibliografi jane te bibliotekese sene. LumIJ Skmdo

D1TUlHJA
l;

"

'~

~... .

f\r. 1.
--

Ne
medalon,

faqe

te jashtme

te

kapakiit

te tundit, brenda

ne

nje
i ti-

eshte sbkruare:

l\ILOOY TA(I'lTO~ ~Ol'l\IA (Transkriptim

.

t~llit tedyte: Pellasgjika; sqqip aplla allfavitar. Vasil 6himitri Rusa, I [indure nde Kor<;e, nde Vllai shkrojti keto gramati. U a dhuron diemve j mesojne edhe Ie nde Shqiperi. Me ithika .edhe me thrishqefthika.Te, i kene se shume perpara do te vene Bukuresht, 20 Apriliu [prill] 1877),

Nje vol. 21 santim'etra i gjate, 12 sant. dhe 7 milimetra i gjef(i; 104 faqe, dhe nga nje flete te bardhe, pa numur, ne krye dhe ne funt. Libre abetare dhe kendimi, mbeture pothua e panjo'hure. Autori ka marre per baze abecene greqishfe, duke shtuare b (b), o (d),w (nj), s '(sh),c (c), c; \C;), pos'ka diiure kur'dhe qysh te ndaJe fjalet njha prej tjarese.

Ail' egregio' hade /s~[bei

e continuo benefattore Coletti, 1842,

Vi;'gjoni, libe/atore e }irotettote'di Berat, della sOfjeFenie umanifc}. Trieste, dalla,'tipografja

Nje broshure 16,8 's,!nt. me 11,2; '8 f,?qesh, prej te cilavet 6 tekst" ne vjershe. Sikundre qe mirrete vesh nga vjershat e fundit, i;wtori i kesaj broshure eshte Pulli Teodoro, nga BeratL

Hoda rabbim terxhymesZ (Gjuhe shqip me shkronja tyrqishte) Nje broshure 23 san!. me 15,5; '48 faqe. Shtypure melithogrcfi, pa vend shtypi, po dukete se eshte ne Stamboll. Sikundre qe mirrete vesh nga vjershat e fundit te parethenejese,
perkthenjesi j kesaj libre fetare eshte Hafez Ali Ylqyni, dhe mot i perkthill1it (qe mbase eshte dhe i shtypit) 1295 (1880).

Manzumct-yl-mevlud, fi efdalil mct1xhud, bilisanil arnolld~ (9juhe shqip me shkronja tyrqishte) Lithografuar2 ne SlambolJ, me IE-jen N'o. (0'9 te ministris s'Arsimit. Nje broshure 23 santimetra mbi 15, l'tI~)6 faqe. Vjershetori shqipetar i keti mevludi e emeron me vjershe vetchen e lij; "E mestiti ket mevludin nji fakir, per rahn~et Zoti, ala q)lIIY,shej-inkadir;. e,mni Muham.med Tahir bin HaIiI, ban-j aI, hem ep-ll

xhennet, ja Xhelil; Memleqet j tyne nahiJi Ko'sove; ViJ<;i:'tJ Kasaba, in

katund Popov~." '

Nr. 1.
-

. ------

.-

Faqc 37

Nuk' ka nonje mot shtypi; drejt vitit 1890.*

po pl'rklhesa
--

thuhele se do te jete

Arnaudlluk ve Arnaudllar.

Muharriri

seadetlu

Vassa

efer.di

ha-

zereth~ri. Myterxhimi 'A. D. Haselati safijesi ve her hakki xhem 'ijjet-i 'ilmijje-i Arnaudijjeje 'aidder. Mexhlis-i me 'arifen ruhsalile tab 'ollenmeshder. lstanbull, Mihran matba 'asi, Bab-i 'Ali djaddesinde, No, 28; 1297. Nje volum, 16 santimetra me 11; 148 faqesh. Perkthenjesi nga frengjishtja i kesaj libre se Vasa pashes, Ali Danish bej Prishlina. eshte

Arnautllar, Su/jatllar. Tarihe mystenid bir roman. Muharriri Ahmed Midhat. Evvela Terxhyman-i 'Hakikat gazetaseiia tefryka edildiqden sonra, birinxhi def 'a ollarak qitabsuretende dahi basellmeshdtr. Istanbull, sene 1305.Nje volum 23 saul. me 16; 224 faqe faqe e pare mban dhe titullin': dhe 3 te bafdha Ile funt;

BIBLIOGRAFI
Albania, per molin 1925, nje fasikol i math, me 62 faqe, dhe

. shume figura; botuare prej Bestelli dhe Tuminelli, Roma dhe Milano, dhe Champion, n~ Paris. Ky botim luksi drejtohete prej Z-it Leon Rey, i misionit francez qe ben remihjet e Pojanit,. afre Fierit, dhe ka per qellim Ie pershkroje punimet arkeologjike qe behene prej lnstitutit te Francese. Z. Justin Jodart, miku yne bespik ahe kaqe simpatik, ka shkruare nje paretheneje, Shqiperija me 1925, ku gjen rasjen te na mproje
dhe te na jape kurajo me fjalet e tij zemredhenese. ,;E verteta eshte, thote, se puna e Shqipetarevet eshte fort e rende. Shqiperija' ka pasure I ~~dohere nje fryme te perbashket per indepedence dhe nje shpirt'theRrefehcte' se autorF i- keti mevludi nuk" eshte vertet Tahir efendi Popaya, * ;)0 nje Tahir efendi jakove,' i njahure' ne. KosoYe me emrin.Tahir efendi i.math; ky thuhcte se paska lene disa shkrime shqip, .midis cilevet edhc..kete IlIcvlud, ti: cilin, duke c ndryshuare pake, e ka"bo1l~are njecrr.rCsi i tij prej' Popovc.

Faqe 38

DITURI.JA

Nr. 1

rorije per lirine; po gjer. me sot akoma s'kishte nje opinion publik qe! te mbaje qeverine. Te mprojturit e vatrese dhe te arese ne malet s'e-

shte nje me administraten e krahines ose te Shtetit. I duhete disa kohH

qe luftari i dieshme te behete nje qytetar veperues." Artikulli i pare pershkron zbulimet e Pojanit, dy shtepi, do pla<;ka; artikulli i dyte, the prej L. Rey, na jep nje njoftim historik te murevel te Durresit. Pastaj dy fja]e (prej Andre Seriset) permbi udhetimin e Lord Byronit ne Janine, dhe nje artikull te fundit mbi gurret e vanevet tE myslimanevet te Tyrqise. Sicilido prej ketyre shkrimeve ilustruare me nje shumice figurash. Remihjet arkeologjike kane nje rendesi te madhe per neve, se jane faqet e hislorise te stergjyshevet tane. Z. Rey, ne krye te gushtit te keti moti dha nje konferenc~ ne Tirane, me pamje fotografike. Eshte per I':! shpresuare se bola jone do te interesohete me lepre ne ~eshtjet arkeologjike dhe do t~ minete nje kujdes me i math, si per formimin' e l11uzevet, si edhe per te rruajture vjetresinat e sotme: mure kalaje, kula sahati, kisha, xhami dhe varre te vjetre.

Kalendari Kombiar, 1926, nje volum 208 faqesh, 9 figura, dhe 5 faksimile. Shtypeshkronia Kristo Luarasi, Tirane. Pjesa me e madhe e kesaj libre (faqe 119 -196) eshte okupuare prej fjalurit te Marko Bo~arit, pas doreshkrimit te fameshr.1it luftar shqiptar te Bibliothekese Kombiare te Parisit. Ky fjaIor afero 1850 fjalesh greqisht dhe shpip (shkruare edhe shqipete me shkronja greqisht) ka nje vlefte historike per neve Shqipetaret si edhe nje importence filologjike per foljen e <;amerise, krah:ne prej se clese benle pjese Suli, nga pikepamja e dialeklit dhe e zakonevet. Arlikujt e tjere jane: "Popullsija shqipetare me 1924, jashte Shqiperise" nje veshtrim mbi humbjete dhe therorite tokesore te vendit ten~ si edhe situata tragjike e banorevet Ie visevet mbeture jashte kufivet. "Nairn be Frasher:" artikull i bazuare me tepre mbi kujtimet e aulorit, Lumo Skendo, dhe stu-;!ime mbi ve rimin e vjershetorit ne rilindje te Shqiperise. "Lidhja e Prizrenit, mbledhja e dokumentavel" pasuare prej oje kujtimi te Z-it Gani Frasheri, relatif me ngjarjet e kesaj lidhjeje, kujtime qe formojne nje faqe te vogle te asaj .lfistoriJe kaqe me rendesi per neve. Kalend<lfimban, midis tjerave, pake fjale per filloshqipetaret Aubrey Herbert jhe d'Estournelles de Constant, si edhe per Hdlid bej Berzesh";' ten; apostolin shqipt'tar te Manastirit.

XI". 1.

DITlJRIJA

Faqe

39

Fjalori i Marko BO~Qrit (Lexique de Marc Botzari) nje vol. 48 faqesh, me 4 faksimile. Shtyp. Kristo Luarasi, Tirane 1926. Eshte nje shtypje vec;an e botimit ne Kalendar, me nje parethenje shqip dhe frengjisht prej Lurno Skendo. Libra eshte komplekte ne

84 faqe,
mbaruare.

sadoqe nje e mete shtypi e ben te dukete sikur nuk bhte

Serbet dhe Shqiptaret prej Dr. M.ilan Suflay, perkthyere nga selbishtja prej 2ef Fekec;i dhe Kari Gllrakuqi, nje yo\. 200 faqe, Tirane 1926. Shtyp. Kristo Luarasi. fl'\ilan Sllf1ay nuk' eshte nj~ i panjo~ure per Shqiptaret; e njoh:m me tepre si nje bashkepunonjes te vlefshrne ne te dy verrat e meJha .Acta et diplornata res Albaniae mediae aetatis" dhe "lllyrisch-Albanische Forshungen", keshtu qe shkrimet e tij rrefejlle nje dijUar te fal11iliarizuare me sendet e Shqiperise dhe U' Balkanhet. Libra e sotme s'eshte as nje histori e Shqiperarevet, as edhe e S~rbevet; eshte nje mbledhfe shenimesh dhe notas~ te vogla mbi r,,cen dhe vendin tene si edhe mbi Slavet afre Shqiperise ose 'ne prekje historike me Shqipetaret; Esht~' nj~ thesar materiali qe rrefen remihje dhe kerkirne te gjate ne Ierne te kohes' se kalueme, ne tOglll1 e :1~atl1 te dokumentavet te Jetes se rnesme, ne veprat ~ auktorevet dlle lie tetrat e kanc;ellar;vet. Kendimi i kesaj libre, ne te ciJet mungesa e nje harte gjeografike ndjehete fort e mad he, eshte plot interes. Nuke mundin: te mos shenojme disa cope, bie fjala kapitolin (faqe 74 dhe poshte) mbi formimin e fisevet, e feudalevet, duke filluare nga barite dhe pronaret e kopevet. Faqe 104-105 inf111el1ca mbi gjllhen e zakonit te maleSOlvet Shqipetare qe kuvendojne duke klithure breg me breg, dhe duke perhapure Jajmet, ose duke dhene kushtrimin: ky zakon ka shkaketuare shkurtimin e fjaJevet dhe shumezimin e njerokjevet. Ne f. 109 kendonjzsi gjen nje kapitoJ lObi banimin e Shqipetarcvet ne kufite verore, ku, "per ranze te detit, Shqipetaret ne kohen e rnesme mrrijshin ne veri ma Jarg se sot Deget e trupit Shqiptar te preI' .IiI nga kolonizimi sloven i zhupanvet te vjeter ndermjet Ulqinit, Budes e liqenit te Shkodres, shiheshin ne te ) 3-lin e te 14-tin qindvjel per qark Ie Raguzes e te' Kolorit; pastaj prap nder eI11natmalazes qhe
ncjer erpnqt

e vendevet te Hercegovines . , ."

Faqe 40

DTTURTJ

.
'

Nr. I.
"-'~--~--

---

Kendonjesvet
Diturija u-botua me 1909 ne Selanik, si nje e perkoheshme 16 faqesh, nga krei i itluajit janar gjer ne Dhetur. Me qene se Ie dy numuret e fundit dualle per dy muaj, i tere koleksionl forman nje volum 160 faqesh. Me '1916, ne Qershor, Korrlk dhe Gusht, nxora Ire numure, ne B'Jkuresht, ter ne formatin e pare - qe eshte dhe ky i soteni -dhe me 16 faqe; revista mbante adresen e Shoqerise ,Shqipetare ne Bl1kuresht, e cila bente spenzimet e botirnit, dhl' shlypesh ne Konstar~ce, ne tipografija A/bania, e Mihal S. Xoxe. Ky botirn i D,tur;se bar shenimin Va/urn i Dyti!, po Ie tre numuref Jane bere sot te pa gjetshme, me qenese humbne ne rremuje te luftese. Po ja pim ketu mbajtjen e ketyre tri fIef(ve: oNQ Shpresa dill' puna, Me Ie vjetret shkrirne shqip, Dora d'Is1: tria, Shqipetaret ne Greqi, Aktiviteti i Shqipetarevet ne Rumani, Gjenc.ja ne Shqiperi. M 2: Miqte dhe armiqt' e Shqiperise, Per shkrime te haruare" dhe te pa.diture, Shqipetaret ne Greqi, Peshkopija dhe Kolegji i $hqipetarevet ne'Kalabri, Aktiviteti i Shqipetarevet ne Rumani, 'Bbliografi oNQ Kufit e Shqipetarevet, Hundorete ne emrat shqipe, Shqipe3: IMet ne Greqi, Aktiviteti i Shqipetarevet ne Rumarii, Letre s'ime mbese, Bibiiog-rafi. Dukete prej keti indeksi se, artikujt qe mban nurnuri; i tanishme i Diturisf, "Per shkrimete haruare'dhe te pa-diture", nShqipetaret ne Greqi", "Dora d'lstria" dhe "Aktiviteti iShqipetarevet ne Rumani" jane rishtypje, jo vetem pse revista e Bukureshtit tani nuke gjendel, po edhe'riga shkaku qe te tre 'artikujt (ve~ atj te titul1uare "Dora d'Ish'ia")'kishine mbeture te pa mbaruare.

Gjithe nga shkaku 'pse te tre numuret me nuke gjendene, botimin

e

sotme e quajme'.Volumte
te 'Bukureshtit.

Dyte,

sikur te mos kishin dale fare ata

tre':tlumure

Ky numur i sotme i Diturisi! kishte per te daJe ne drite me 1 te Shtato[it 1926. Mjerisht nje pengim. qe ,"i...qelloj shtypeshkronjesit,
.. shkaketoj

vonimin l' botimit per dy muaj.

Shi!nim -

Do ta themi nje here 'pergjithenj

se,. artik,ujt ~

Diturise qe s'kane nje neneshkrim Jane te Drejtorit te saj.

SHTYPURE NE SHTYPESHKRONjET n;VIBROTHESfjA" KRISTO p, LUARASI TIRANE

Kendonjesvet
s,.kemi

I
.

mane

me parepajtimet e DITURISE

nga shkaku se donim te sigurohemi ne do t~ mundNn t'a nxierim me regull te perkoheshmen t~ne. Diturija tani e ka te slguruare jeten dhe do .te
dale me koh~ .kfye <;do muaji.
.

U lutemi kendonjesvet, zoterinjvet dhe miqvet qe

na derguane neneshk'rimin e tyre, tekene miresine te na dergojne pajtitriin Ahe t~ mundohene qe te na dergohen' edhe ndihmat, e miqvd te tyre.. Nuke do haruare se, jeta e revistese dhe regulla e saj ne Ie botuare, dote sigurohen"e me pajtimet qe do te na vijne. . Pajtimi i se perkoheshmes sene eshte 10 franga ar, per tekdo ne Shqiperi. Kjo sume munt Ie <;ohete me mandat postar, ose
. . .'

brenda ne letre, duke vene plikun ne poste me vlefte . te deklaruare.

jashte Shqiperis~ pranojm~ v('tem frangate Svi-

crese (10) ose dollare (2).

Adresa jone, pEr pajtime dhe <;do send, eshte:

LlBRARIJA LUMO SKENDO " T I RAN E

. ..1
. -.. .'.. -,,~ -, -." "'--''''

Desherojme te bleme
vjetre qe i perket

C;do

libre te

Shqiperise.

DUAME:

Sa/name Ysqyp.

te vilajetevet Janine, Manastir, Shkodre,

Libren e Naum Veqilharxhit. Abetare e shtypure me 1879 ne Starnboll si

edhe nurnure te revistese DUuria dhe DrUa. Duarne prape gazeta shqip te vjetra, si Aibanija (Beligrad), Shkupi (Ysqyp), Intibah dhe Zgiimi (Janine) dhe ~do fare gazete tjatre. U luterni alyreve qe kane te na shkrojnc dhe te na thone ~e <;rnirnkerkojnc. DITURl/A, Tiran/!