Internacionalizimi i s drejts kushtetuese: Klauzolat kushtetuese t integrimit t Shqipris

Prof. Dr. Aurela Aanastasi

Hyrje Kushtetutat bashkkohore jan angazhuar t prcaktojn raportet midis rendit juridik ndrkombtar dhe rendit juridik t brendshm, si dhe procedurat prmes t cilave do t sigurohet pajtueshmria midis normave t t dyja rendeve. Kto raporte manifestohen n mnyrn, sipas t cils Kushtetuta bn t mundur integrimin e normave ndrkombtare n rendin juridik kombtar. Ndrkoh, e drejta kushtetuese zgjidh shtjen e vendit q zn normat e s drejts ndrkombtare n kuadrin e hierarkis s normave t brendshme. Ajo prcakton sistemin prkats rregullator, i cili n vshtrimin e prgjithshm juridik, i ndihmuar edhe nga doktrina juridike, paraqitet n dy modele kryesore: sistemi monist dhe ai dualist. I pari sht ndrtuar mbi bazn e doktrins s prparsis t s drejts ndrkombtare, sipas t cilit kjo prfaqson jo vetm nj sistem t pavarur normash e rregullash, por edhe nj rend juridik, q ka eprsi mbi t drejtn e brendshme. Thelbi sht shprehur qart n nenin 47 t Konvents s Vjens Pr t drejtn e traktateve (1969): Njra pal nuk mund t prdor dispozitat e s drejts s saj t brendshme si justifikim pr mosekzekutimin e nj traktati. I dyti, sistemi dualist, sht themeluar mbi bazn e njohjes s bashkekzistencs n mnyr t pavarur t t dyja rendeve. Doktrina dualiste prjashton t gjitha rreziqet e konfliktit midis normave. Sipas saj, duke qen se t dyja fushat trajtohen t lidhura shum ngusht me njra-tjetrn, nuk ka nevoj t afirmohet prparsia e t drejts ndrkombtare mbi t drejtn e brendshme dhe as e anasjella. Esht fjala pr nj paralelizm midis t drejts ndrkombtare dhe asaj t brendshme, ku asnjra prej tyre nuk mund t ket eprsi mbi tjetrn. Duke vlersuar kto sisteme, vm re se n dallim nga analiza dualiste, ajo moniste bazohet n unitetin e rendit juridik dhe presupozon q sistemi juridik epror t ndodhet n situat prparsie n raport me tjetrin. N kt kuptim, vet sistemi monist shfaqet qart n dy opsione: sistemi monist ndrkombtarist (njihet prparsia e t drejts ndrkombtare mbi t drejtn e brendshme) dhe sistemi kushtetues nacionalist (i jep prparsi t drejts kombtare kushtetuese mbi at ndrkombtare). Kto sisteme jan prqafuar nga pjesa m e madhe e shteteve evropiane, duke ofruar tipare t ndryshme. Pr t arritur n prfundime t sakta n lidhje me ndrthurjen e t drejts ndrkombtare me t drejtn e brendshme, sht e nevojshme t njihemi me klauzolat dhe procedurat e parashikuara n kushtetut. N kt kuadr, duhet t zgjidhet ende shtja e vendit q i njihet t drejts ndrkombtare n gjirin e hierarkis s normave. Ndodh q formulat dhe modelet e adoptuara nga shtetet e bjn t paqart klasifikimin e tyre sipas sistemeve. Sidoqoft, kur nj kushtetut kombtare krkon nxjerrjen e nj akti, prmes t cilit mund t receptohet (merret) ose transformohet akti i s drejts ndrkombtare, me qllim q ky i fundit t fitoj vler juridike, ather pushteti kushtetues ka br zgjedhjen e dualizmit.

Sistemi dualist Nj zgjedhje e till vihet re n disa Kushtetuta Evropiane. P.sh. Kushtetuta suedeze ka sanksionuar nj procedur t posame pr inkorporimin e akteve ndrkombtare n t drejtn e brendshme. N rastet e shteteve q cilsohen si adoptuese t nj sistemi dualist (Gjermani, Danimark, Finland, Britani e Madhe, Itali, Irland, Austri), praktika dhe jurisprudenca kan parashikuar nevojn e nj ligji pr receptimin e t drejts ndrkombtare n t drejtn e brendshme. Kurse Kushtetuta austriake flet vetm pr miratim t traktateve ndrkombtare nga kshilli kombtar1. Megjithat, n procedurn e miratimit sht fjala pr nj receptim t vrtet t akteve ndrkombtare. Nga kta shembuj shihet se Kushtetutat e disa shteteve konfirmojn ekzistencn e padyshimt dhe rndsin e t drejts ndrkombtare. ...Por, ato... kufizohen n nj zgjidhje t pjesshme dhe jo t plot... Ndonse kan pranuar zbatimin e s drejts ndrkombtare si pjes e sistemeve t tyre normative, nuk sht shprehur se ndodh n rast se ka prplasje..., midis norms t s drejts ndrkombtare dhe asaj t s drejts s brendshme.2 Kjo sht arsyeja q nj vend i rndsishm i sht ln praktiks e jurisprudencs kushtetuese. N disa shtete norma ndrkombtare ka vlern juridike t norms s brendshme, prmes s cils sht operuar pr receptimin e saj. M shpesh bhet fjal pr nj ligj t zakonshm, por ka edhe raste t veanta q recepsioni t kryhet prmes ligjeve kushtetuese. Prandaj, kur ngrihet opsioni i dallimit midis ktyre normave t brendshme, natyra dhe prmbajtja e traktatit shndrrohet n prputhje me normn me t ciln sht operuar pr marrjen e tij n t drejtn e brendshme. Kshtu p.sh. n Austri akti ndrkombtar mund t ket vler legjislative apo kushtetuese, sipas faktit nse i qllon t jet n legjislacion ose n kushtetut. Sistemi monist Zgjedhja e njrit prej opsioneve t ktij sistemi sjell pasoja t rndsishme pr natyrn e vet shteteve, n mnyr t veant pr sovranitetin e tyre. Opsioni monist ndrkombtarist e vendos prparsin e t drejts ndrkombtare mbi rendin juridik t brendshm, prfshir edhe mbi vet kushtetutn, gj q n fakt, t shpie n nj far mohimi t s drejts s brendshme. Prandaj, lidhja tradicionale e pjess m t madhe t shteteve evropiane me parimin e sovranitetit, ka br q pothuajse t gjitha shtetet moniste t ruajn prparsin e Kushtetutave t tyre n t drejtn ndrkombtare. Jan mjaft t rralla rastet kur shtetet kan vendosur q norma ndrkombtare t ket prparsi edhe mbi vet kushtetutn. Ky opsion ka gjetur vend vetm n vendet evropiane, n historin kushtetuese t t cilave sovraniteti n kuptimin e tij klasik nuk ka luajtur ndonj rol t veant3. P.sh. Vendet e Ulta kan gjetur kt zgjidhje: do dispozit e nj traktati q vjen n kundrshtim me kushtetutn, ose q mund t oj n nj mosprputhje me t, mund t miratohet nga dhomat e shteteve t prgjithshme vetm
1 2

Dhoma e Ult e Parlamentit austriak, e zgjedhur me votim t prgjithshm Ksenofon Krisafi, Kushtetuta shqiptare dhe e drejta ndrkombtare, botuar n 5-vjet Kushtetut, Buletin e posam i Gjykats Kushtetuese t Republiks s Shqipris dhe Komisionit t Venecias, Tiran, 2004 3 C. Grewe dhe Ruiz Fabri, La situation respective du droit internacional et du droit communautaire fans le droit constitutionnel des Etats, cituar nga Anne Lavade et Bertrand Mathieu, LInternationalisation du Droit Constitutionnel (Raport General), 2005.

nse miratohet me 2/3 e votave (art. 91/3 i kushtetuts holandeze). Eprsia e traktateve ndrkombtare n raport me t drejtn e brendshme riafirmohet qart edhe m tej n kushtetutn holandeze, pikrisht kur theksohet se: Rregullat ligjore q jan n fuqi brenda mbretris, nuk do t zbatohen nse ky zbatim sht n mosprputhje me dispozitat e traktateve q jan t detyrueshme pr t gjith, ose n mosprputhje me rezolutat e institucioneve ndrkombtare (art. 94 i kushtetuts holandeze). Pra, kjo prparsi sht e sanksionuar shprehimisht n ligjin m t lart t shtetit, pr ti dhn siguri institucioneve kushtetuese. Shembulli i Republiks Franceze me kushtetutn e vitit 1946 e m pas n Republikn V (1958), u shoqrua me prhapjen e sistemit monist n pjesn m t madhe t shteteve t Evrops. Artikulli 55 i kushtetuts franceze t vitit 1958 sht interpretuar n mnyr klasike si mishrim i adoptimit t sistemit juridik monist 4. Belgjika, Spanja, Greqia, Luksemburgu dhe Portugalia kan adoptuar gjithashtu sistemin monist. Ashtu sikurse edhe pr shtetet q kan br zgjedhjen e dualizmit monizmi rezulton jo vetm nprmjet dispozitave t shprehura n Kushtetutat prkatse, por edhe nprmjet praktiks e jurisprudencs. Kjo mund t shihet qart n Spanj (neni 96 i kushtetuts spanjolle). S fundmi, pothuajse t gjitha vendet e Evrops Qendrore dhe Lindore, n Kushtetutat e hartuara pas rnies s sistemit komunist t tipit sovjetik, kan br zgjedhjen e sistemit monist prmes sanksionimit t shprehur n dispozitat e Kushtetutave t tyre. Kto Kushtetuta prfituan nga prvoja e konstitucionalizmit t zhvilluar n veanti, pas Lufts s Dyt Botrore, duke nxjerr msime jo vetm nga shembujt e suksesshm, por edhe nga problemet e Kushtetutave t mparshme t vendeve evropiane. Kshtu, ato parashikuan dispozita m t detajuara e m t qarta mbi vendin e t drejts ndrkombtare n rendin prkats juridiko-kushtetues5.

Rasti i Shqipris shtja e raportit midis t dyja sistemeve, q n kohn e hartimit t kushtetuts prbnte nj gur prove pr Shqiprin, pr shkak t detyrave q kjo e fundit ka pasur dhe ka, n lidhje me integrimin euroantlantik. N trsi Kushtetuta e ka zgjidhur n mnyr t detajuar (pjesa VII) problemin e raportit, duke prcaktuar hierarkin midis normave, procedurat e ndrfutjes s normave ndrkombtare n rendin juridik t brendshm, si dhe kompetencat e organeve prkatse n kt fush. Marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara zn vendin e dyt pas kushtetuts dhe marrin fuqi mbiligjore (neni 116 i Kushtetuts). Duket se Kushtetuta nuk e ka lshuar vendin e par dhe ruan superioritetin e vet mbi t gjitha aktet e tjera normative, pra edhe mbi marrveshjet ndrkombtare q ratifikohen me ligj (neni 116). N kt mnyr, ajo e ka renditur Shqiprin krahas
4

Neni 55 i kushtetuts franceze (1958): Traktatet ose marrveshjet e ratifikuara ose t miratuara rregullisht, sapo t miratohen kan nj fuqi m t madhe nga ajo e ligjeve, me rezervn pr do marrveshje a traktat, t zbatimit t saj nga pala tjetr. 5 Kshtu mund t prmendim kushtetutn bullgare (art.5/4), kusht. kroate (artikulli 140), kusht. e Estonis (art.3/1), kusht. hungareze (art. 7/1), kusht. lituaneze (art.138), kusht. polake (art.87/1), kusht. rumune (art 11), kusht. sllovene (art 8), kusht. eke art 10, si dhe at shqiptare (neni 122).

shumics s shteteve q kan prqafuar opsionin kombtar kushtetues t sistemit monist. Aktet ndrkombtare q vijn menjher pas saj ratifikohen me ligj, por ruajn eprsin vetm mbi ligjet e tjera q dalin n vend (neni 116, 122/2). N trsin e neneve t kushtetuts q prcaktojn vendin e s drejts ndrkombtare (nenet 5, 17, 116, 121, 122, 123), nj interes t veant paraqet neni 5 i saj: Republika e Shqipris zbaton t drejtn ndrkombtare t detyrueshme pr t. N fakt, duke gjykuar edhe nga vendi i tij n kushtetut (sht vendosur n pjesn e par: Parime Themelore), duhet t pranojm karakterin e tij si parim i prgjithshm kushtetues. N kt mnyr ai i paraprin gjith rregullimit t mtejshm q Kushtetuta i ka br statusit t s drejts ndrkombtare dhe raportit t saj me t drejtn e brendshme. N literaturn ton juridike ka mendime se ky nen nuk ekziston n mnyr t pavarur, por mund t zbatohet i lidhur ngusht vetm me nenet e tjera prkatse. Ky kndvshtrim do ti jepte nenit nj karakter t thjesht deklarativ. Prkundrazi, mendimi tjetr q shpreh se neni 5 duhet ti nnshtrohet nj interpretimi m t gjer6 duket m i arsyeshm. Sipas ktij, n nocionin e t drejts ndrkombtare t detyrueshme pr nj shtet, do t ishin jo vetm normat e traktateve apo t marrveshjeve ndrkombtare t ratifikuara, por edhe normat prgjithsisht t pranuara t s drejts ndrkombtare zakonore, si dhe parimet e prgjithshme t s drejts ndrkombtare. Ka nj sr normash t s drejts ndrkombtare zakonore, t cilat, edhe pse jan t pranuara prgjithsisht, nuk gjejn pasqyrim n traktatet apo n aktet t tjera formale t s drejts ndrkombtare. P.sh. detyrime t tilla ndrkombtare si ndalimi i agresionit, ndalimi i gjenocidit, mbrojtja nga skllavria, etj., kan karakter superior n t drejtn ndrkombtare, duke qndruar mbi normat e tjera t saj7. Kjo sht arsyeja q na shtyn n konkluzionin se neni 5 i kushtetuts shqiptare duhet t shihet nga operatort tan kushtetues dhe gjykatat, jo vetm si nj nen i lidhur ngusht me nenin 122 t kushtetuts, por edhe si nj dispozit q gjen zbatim n mnyr t pavarur. Kt qndrim ka mbajtur edhe Gjykata Kushtetuese kur ka gjykuar rastin e pajtueshmris me kushtetutn, t dispozitave t Statutit t Roms pr Gjykatn Penale Ndrkombtare. Ajo shprehet se: ... prderisa n baz t kushtetuts rregullat e gjithpranuara t s drejts ndrkombtare jan pjes e t drejts s brendshme, ather edhe mungesa e imunitetit n proceset penale ndrkombtare pr krime t caktuara me rrezikshmri t lart, bhet pjes e sistemit juridik shqiptar.8

Xhezair Zaganjori, Vendi i s drejts ndrkombtare n Kushtetutn e Republiks s Shqipris, botuar n Jeta Juridike, nr.2, shkurt 2004 7 Po aty. Nj qndrim i ngjashm sht shprehur edhe nga Gjykata Kushtetuese e Gjermanis, e cila duke interpretuar neni 25 t Kushtetuts gjermane, q ka pika t prbashkta me neni 5 t Kushtetuts son, (Rregullat e prgjithshme t s drejts ndrkombtare jan pjes prbrse e s drejts federale...), ka theksuar ndr t tjera se ...rregullat e prgjithshme t ksaj natyre q ka parasysh neni 25 i ligjit themelor, jan norma t s drejts ndrkombtare zakonore q prmbajn parime themelore t s drejts ndrkombtare me karakter t prgjithshm dhe t pranuara prgjithsisht.
8

Shih Vendim Nr. 186, dt. 23.09.2002, i Gjykats Kushtetuese t RSH-s.

Ratifikimi i marrveshjeve ndrkombtare9. Nj prej krerve t kushtetuts (Pjesa e VII, Kreu II: Marrveshjet Ndrkombtare), i sht dedikuar procedurave prmes t cilave bhet i mundur adoptimi i nj marrveshjeje ndrkombtare, si nj akt me fuqi normative n territorin e RSH-s. Nga mnyra se si ndrthuren ato n t drejtn e brendshme, Kushtetuta i ka ndar marrveshjet ndrkombtare n dy kategori kryesore. S pari, jan marrveshjet ndrkombtare q ratifikohen me ligj nga Kuvendi, n kuptimin formal t fjals. S dyti, marrveshjet ndrkombtare qeveritare, t cilat nuk ratifikohen me ligj. Kushtetuta ka prcaktuar rastet q e bjn t domosdoshme ratifikimin me ligj t nj marrveshjeje ndrkombtare (neni 121)10. Megjithat, kuvendi, mund t ratifikoj edhe marrveshje t tjera ndrkombtare, kur kt e vendos shumica e antarve t tij. Edhe pse ato nuk prfshihen n rastet e listuara shprehimisht nga Kushtetuta, nj ratifikim i till mund t vendoset pr arsye t ndryshme, p.sh. kur sht fjala pr seriozitetin e detyrimeve t parashikuara n marrveshje, pr besueshmrin, pr respektimin e reciprocitetit, etj. N kt kuadr duhet theksuar edhe fakti se e drejta ndrkombtare nuk mund t kuptohet vetm si e drejt konvencionale. Esht e domosdoshme q me termin marrveshje ndrkombtare e ratifikuar (referuar n nenin 116 t kushtetuts) t nnkuptohen t gjitha aktet ndrkombtare, t cilat mund t formalizohen si konventa, traktate, statute, etj. N rastin e dyt, prfshihen marrveshjet ndrkombtare, t cilat nnshkruhen nga Kshilli i Ministrave dhe nuk ratifikohen me ligj. Kto marrveshje nuk kan t bjn me ndonj nga rastet e parashikuara n kushtetut pr ratifikimin dhe denoncimin e marrveshjeve ndrkombtare dhe n shumicn e rasteve jan marrveshje t lidhura n nivel qeveritar. Megjithat, kryeministri ka detyrimin kushtetues t njoftoj Kuvendin sa her q Kshilli i Ministrave nnshkruan nj marrveshje ndrkombtare q nuk ratifikohet me ligj. Njoftimi i Kuvendit ka nj rol t rndsishm n kontrollin parlamentar t veprimtaris s qeveris n fushn ndrkombtare. Nga ana tjetr, ndoshta, njoftimi i Kuvendit sht konsideruar nga kushtetutvnsi si nj veprim formal i mjaftueshm, pr t garantuar palt e marrveshjes dhe pr t mos e lidhur vullnetin e palve vetm me ekzistencn e qeveris nnshkruese. N kt mnyr, ndrrimi i qeveris nuk mund t shrbej si shkas pr ndrrimin e njanshm t marrveshjes apo pr t krkuar pavlefshmrin e saj. Gjithashtu, mendojm se ky njoftim luan edhe nj rol t rndsishm formal, duke iu dhn eprsi vendimeve t Kshillit t Ministrave pr t nnshkruar nj marrveshje ndrkombtare mbi vendimet e tjera t zakonshme pr
9

Ratifikimi, n kuptimin e prgjithshm, sht akti me ann e t cilit, organi kompetent i nj shteti, miraton nj traktat n mnyr prfundimtare. N baz t kushtetuts 1998, organi i vetm kompetent pr ratifikimin sht Kuvendi. (M gjer shih E drejta e Traktateve n: Arben Puto E drejta Ndrkombtare Publike II, Tiran, 2000, fq. 101-144. 10 Ratifikimi dhe denoncimi i marrveshjeve ndrkombtare nga Republika e Shqipris bhet me ligj n rastet kur ato kan t bjn me: a) territorin, paqen, aleancat, shtjet politike dhe ushtarake; b) t drejtat dhe lirit e njeriut, si edhe detyrimet e shtetasve, si parashikohen n Kushtetut; c) antarsimin e Republiks s Shqipris n organizatat ndrkombtare; ) marrjen prsipr t detyrimeve financiare nga Republika e Shqipris; d) miratimin, ndryshimin, plotsimin ose shfuqizimin e ligjeve;

rregullimin e marrdhnieve t brendshme. Megjithat, duhet theksuar se marrveshje t ktij tipi nuk kan status kushtetues t barabart me marrveshjet e ratifikuara nga Kuvendi. Hyrja n fuqi e marrveshjeve ndrkombtare Kushtetuta krkon q marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara me ligj, t shpallen dhe t botohen sipas procedurave q parashikohen pr ligjet e tjera t vendit. (117/3). Ndrkoh, krkesa e kushtetuts pr botimin e tyre n Fletoren Zyrtare t Republiks s Shqipris, prbn kusht q marrveshja ndrkombtare e ratifikuar t bhet pjes e sistemit ton t brendshm juridik. Aktualisht, ligji pr ratifikimin e marrveshjes prkatse shoqrohet edhe me botimin e shqipruar t saj. N kt mnyr sht br e mundur q t korrigjohet praktika e gabuar e botimit t ligjit pr ratifikimin pa tekstin e marrveshjes, e cila u ndoq deri prpara hyrjes n fuqi t ksaj kushtetute. Krkesa e botimit t tekstit t plot t tyre buron edhe nga parimi i zbatimit t drejtprdrejt. Zbatimi i drejtprdrejt i akteve ndrkombtare t ratifikuara dhe eprsia e tyre mbi ligjet e vendit n rast prplasjeje. Marrveshja ndrkombtare e ratifikuar me ligj zbatohet n mnyr t drejtprdrejt, me prjashtim t rasteve kur ajo nuk sht e vetzbatueshme dhe krkon nxjerrjen e nj ligji (122/1). Kushtetuta sht shprehur qart lidhur me zbatimin e tyre. Megjithat, n praktik ka ende nj ndrojtje t dukshme pr ti referuar veprimet dhe operacionet e brendshme n aktet ndrkombtare. Sidoqoft, gjyqtart e kan thyer tashm mitin e interpretimit t vendimeve t tyre vetm mbi bazn e ligjit, duke u referuar edhe n tekstin e konventave ndrkombtare. N kt proces ata kan rolin m t rndsishm. Kushtetuta e RSH-s e ka prcaktuar qart eprsin q marrveshja ndrkombtare e ratifikuar me ligj nga Parlamenti, ka mbi ligjet e vendit. N kt mnyr, ajo mban nj qndrim t hapur t eprsis t s drejts ndrkombtare mbi ligjet e vendit dhe zgjidh automatikisht prplasjet midis tyre, n favor t zbatimit t norms ndrkombtare. Ndrkoh, disa Kushtetuta t vendeve t tjera kufizohen vetm n pohimin se legjislacioni i tyre i brendshm i konformohet rregullave dhe normave t s drejts ndrkombtare, pa e zgjidhur drejtprdrejt konfliktin q lind midis norms ndrkombtare dhe asaj t brendshme, n rast se ka prplasje (Italia, Spanja, Maqedonia, Sllovenia), etj. N kt kuptim Kushtetuta jon sht m afr formulimeve t kryera nga Kushtetuta e Polonis, Kroacis, etj., n t cilat shprehet qart eprsia e normave ndrkombtare t ratifikuara mbi ligjet e brendshme t vendit, n rast konflikti midis tyre. Pr sa m sipr, duhet theksuar fakti se shtja e pajtueshmris s ligjit t vendit me nj marrveshje ndrkombtare t ratifikuar, sht shtje e kontrollit t ushtruar nga Gjykata Kushtetuese. Kjo gjykat vendos pr pajtueshmrin e ligjit me marrveshjen ndrkombtare. Marrveshjet ndrkombtare, t cilat bhen pjes e legjislacionit t brendshm t RSH-s, duhet t zbatohen nga gjykatat e vendit. Por lind pyetja nse gjyqtart e gjykatave t zakonshme ndeshin papajtueshmri t ligjit t brendshm me marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara, cili do t jet qndrimi i tyre? T respektojn ligjin apo t respektojn nenin kushtetues 122/1, i cili i autorizon ato t zbatojn drejtprdrejt marrveshjen ndrkombtare t ratifikuar nga Parlamenti. Padyshim q ata

jan t lir t zbatojn drejtprdrejt nenet e marrveshjes ndrkombtare, e cila ka superioritet mbi ligjet e brendshme. T mos harrojm se gjykatat jan ato q kan gjithmon t drejtn e zgjedhjes midis ligjeve q ata i mendojn si t prshtatshm pr ti zbatuar. shtja e zbatimit t marrveshjes ndrkombtare n vend t nj ligji t brendshm t vendit q nuk prputhet me t, nuk sht shtje e gjykimit nga Gjykata Kushtetuese. Ajo mbetet nj shtje e thjesht e interpretimit gjyqsor, pra nj shtje e gjyqsorit t zakonshm. Nse ndeshet me nj rast t till, gjyqtari nuk mund t zbatoj nenin 145 t Kushtetuts, por nenin 122/1. Ndryshe ndodh n rastet kur sht fjala pr zbatimin e nj ligji, i cili prmban kufizime t t drejtave t njeriut, q vijn n kundrshtim me KEDNJ-n ose me Kushtetutn e Republiks s Shqipris. N kt rast, gjyqtari i zakonshm nuk do t ndjek zbatimin e nenit 122/1, por do ti drejtohet Gjykats Kushtetuese duke referuar shtjen, n baz t nenit 145 t Kushtetuts. Kjo buron nga vet hierarkia e normave, pr shkak se n kt rast Konventa ka nj status kushtetutor.

Formulat kushtetuese specifike pr integrimin euro-atlantik t Shqipris Duke analizuar me kujdes statusin kushtetues t akteve ndrkombtare, krahas qndrimit t prgjithshm t prshkruar m sipr, konstatojm edhe formula specifike t parashikuara nga Kushtetuta e Shqipris, t cilat lidhen me pjesmarrjen e saj n organizata supra kombtare. Formula e par ka t bj me eprsin e normave t ksaj organizate mbi t drejtn e vendit (neni 122/3 i Kushtetuts). E dyta parashikon transferimin e pushtetit tek nj organizat ndrkombtare (neni 123 i Kushtetuts). T dyja kto formula prbjn nj baz t rndsishme kushtetuese pr pjesmarrjen e Shqipris n nj organizat ndrkombtare, n vijim t vullnetit t saj t shprehur n marrveshjet e arritura me kto organizata. Edhe pse nuk kemi pasur ende raste t zbatimit t ktyre dispozitave, mendojm se ato jan t lidhura me njra-tjetrn. Vetm t marra s bashku ato i japin kuptimin e nj organizate m t lart, Bashkimit Evropian, gj q heq shqetsimin e shprehur nga studiues pr nj status t paprcaktuar t BE-s11. Kto dispozita ndihmojn q sovraniteti i popullit, i cili q n artikullin e par t Kushtetuts sht afirmuar dukshm si parim baz i ktij shteti, t mos kuptohet si nj sovranitet summa potestas i pandryshueshm, por si nj shtje fleksibl. Ratifikimi i marrveshjeve ndrkombtare q vendosin eprsin akteve t nj organizate ndrkombtare, mbi t drejtn e vendit Mbi bazn e nenit 122/3, Republika e Shqipris mund t ratifikoj marrveshje me nj organizat ndrkombtare, n t ciln t parashikohet shprehimisht zbatimi i drejtprdrejt i normave t nxjerra prej saj. N kt lloj marrveshjeje, n rast konflikti, normat e nxjerra prej ksaj organizate do t ken eprsi mbi t drejtn e vendit. Deri m sot nuk sht br e mundur t kemi ndonj marrveshje ndrkombtare t ktij lloji, por nga interpretimi gjuhsor i dispozits (neni 122/3) dhe nga krahasimi i saj me dispozitat e tjera, arrijm n konkluzionin se ktu nuk sht fjala vetm pr eprsin mbiligjore t
Shih: Alfred Kellermann, Impakti i antarsimit n BE n rendin e brendshm ligjor t Republiks s Shqipris, botuar n revistn: E drejta parlamentare dhe politikat ligjore, nr.1, viti 2007
11

akteve t nxjerra nga kjo organizat ndrkombtare. Kjo dispozit parashikon nj eprsi t normave t organizats ndrkombtare mbi t gjith korpusin e t drejts s brendshme t vendit, pra edhe mbi vet Kushtetutn. Sidoqoft, ajo dispozit mbetet disi e paqart pr sa koh q nuk sht zbatuar n praktik dhe pr sa koh q nuk ka ndonj interpretim t saj nga Gjykata Kushtetuese. I paqart mbetet edhe interpretimi i saj n lidhje me nenin 123 t Kushtetuts (shih n vijim). Prandaj, un bashkohem me mendimin e studiuesit Kellermann, sipas t cilit shihet e udhs q referencat pr efektet dhe statusin e legjislacionit t BE-s n sistemin ligjor shqiptar duhet t shtohen n Kushtetut s bashku me bazat ligjore pr antarsimin n BE12. Transferimi i pushtetit normativ tek nj organizat ndrkombtare N Kushtetut sht parashikuar mundsia e ratifikimit t marrveshjeve ndrkombtare, n t cilat vendoset pr shtje t caktuara, delegimi i kompetencave shtetrore tek nj organizat ndrkombtare (neni 123). Konkretisht, n marrveshje t tilla ndrkombtare, sipas vullnetit t Kuvendit (ose me referendum), ndodh transferimi i nj pjese t pushtetit pr shtjen, prfshir edhe pushtetin normativ. Gjithka mund t vendoset me shumicn absolute t Kuvendit, prmes ratifikimit t nj marrveshjeje ndrkombtare q e parashikon shprehimisht sa m sipr. Kuvendi sht sovran vet n kt transferim specifik kompetencash dhe madje sht i lir t vendos nse do ta bj ai vet ratifikimin e ksaj marrveshjeje apo do t vendos q ratifikimi t bhet me referendum. Edhe pse n praktik ende nuk sht br e mundur t kemi ndonj marrveshje ndrkombtare t ktij tipi, mund t bjm disa prsiatje n kuadrin e integrimit t Shqipris. Duhet pranuar se n kt kuadr kalimi i shtjes n referendum paraqet prparsit ose disfavoret e tij. Paraqet prparsi, pasi nj marrveshje i forcon pozitat e saj kur ka marr miratimin e prgjithshm popullor prmes referendumit. Nga ana tjetr, nj referendum mund t bhet penges ose t ngadalsoj nj marrveshje t ktij tipi (kujto rastin e Francs n qndrimin ndaj Kushtetuts s BE-s). Kt e themi pr faktin se neni 123 i Kushtetuts mund t prbj nj baz t mir ligjore pr antarsimin e Shqipris n Bashkimin Evropian. Edhe pse kemi mendimin q do t ishte m mir q Kushtetuta t kishte parashikuar n mnyr t posame nj klauzol specifike me t cilin t autorizonte antarsimin e Shqipris n BE, prmes nenit 123 si dhe 122/3, mund t realizohet qllimi pa asnj penges. sht m se i qart vullneti popullor n Shqipri pr t shpejtuar procedurat pr integrimin e saj n Bashkimin Evropian. Madje referendumi q qndron si nj mundsi n Kushtetut nuk do t ishte ndonj procedur e domosdoshme n kt rast. Procedurat q garantojn pajtueshmrin midis normave t brendshme kushtetuese dhe normave ndrkombtare Parimi i kushtetutshmris dhe i siguris juridike dikton garantimin e pajtueshmris s normave ndrkombtare q hyjn n rendin juridik t brendshm me normat kushtetuese t brendshme. Kontrolli kushtetues mbi to ekziston n t gjitha shtetet evropiane (me prjashtim t dy prej tyre, Belgjiks dhe Zvicrs). N mjaft kushtetuta jan sanksionuar formula t ndryshme t ktij kontrolli. N mnyr t prgjithshme ai sht mjaft i
12

Po aty.

rndsishm pr t krijuar uniformitetin e dshiruar. Megjithat, nj vler t madhe paraqet qndrimi i Gjykats Kushtetuese, i cili varet nga sistemi (nse ky i fundit sht monist apo dualist)13, si dhe nga fakti nse kontrolli kushtetues sht konkret apo abstrakt. Megjithat, nj ndryshim themelor n kt kontroll prbn edhe fakti nse do t jemi prpara nj kontrolli a prioriapo a posteriori. N rastin e par, traktati ndrkombtar i nnshtrohet gjykimit kushtetues prpara ratifikimit t tij. Neni 54 i Kushtetuts franceze14 parashikon nj formul t till. Kontrolli do t kryhet prpara ratifikimit, por hyrja n fuqi e traktatit (nse Gjykata Kushtetuese vren ndonj papajtueshmri) bhet pas nj rishikimi paraprak t Kushtetuts. Modelin a priorie kan zgjedhur edhe Bullgaria, Spanja, Hungaria, Portugalia si dhe Shqipria. Nuk ka dyshim q kontrolli paraprak i kushtetutshmris s marrveshjeve ndrkombtare i prshtatet m mir natyrs s marrdhnieve ndrkombtare dhe zbatimit m t mir t parimit pacta sunt servanda. N rastin e nj kontrolli apriori, presupozohet se akti ndrkombtar i paratifikuar nuk ka hyr n fuqi, ndrkoh q mund t jet vn n lvizje Gjykata Kushtetuese. N kt kuadr lind pyetja: far pasoje do t ket nse gjyqtari kushtetues vren papajtueshmri t aktit ndrkombtar objekt shqyrtimi dhe Kushtetuts? A mundet gjyqtari kushtetues t marr vendime t tilla, q do ta bnin t paarritshm ratifikimin e nj traktati ndrkombtar? Ka disa opsione n lidhje me prgjigjen, t cilat jan prcaktuar shprehimisht nga kushtetutat ose praktika kushtetuese e shteteve t ndryshme. S pari, shteti mund t heq dor nga ratifikimi i traktatit. P.sh. kt zgjidhje e ka br Franca, n lidhje me ratifikimin e karts s gjuhve rajonale ose minoritare, n prputhje me vendimin e Kshillit Kushtetues Francez (nr. 99-142 DC t 15 qershorit 1999). S dyti, shteti detyrohet t formuloj nj rezerv mbi pikat e mosmarrveshjeve n momentin e ratifikimit. Konventa e Vjens (23 maj 1969), Mbi t drejtn e traktateve, parashikon mundsin pr t formuluar rezerva gjat nnshkrimit, ratifikimit ose miratimit t nj traktati (art. 19). Megjithat, ky opsion nuk mund t zbatohet n rastet kur formulimi i rezervs ndalohet nga vet traktati. S treti, shteti bn nj rishikim t Kushtetuts, me qllim q t eliminohen elementt e papajtueshmris. Kjo zgjidhje sht parashikuar shprehimisht n kushtetutat e mjaft vendeve evropiane (Kushtetuta franceze neni 54, kusht. spanjolle neni 95/1, kusht. portugeze art. 279/4). N kt rast, rishikimi i Kushtetuts mund t marr forma t ndryshme. Megjithat, t rishikosh nj dispozit kombtare me qllim q t eliminosh rregulln q vjen n kundrshtim me traktatin ose t prfshish n Kushtetut nj klauzol specifike q sjell nj autorizim kushtetues pr ratifikimin e ktij traktati, do t thot q bashk me t t vij edhe detyrimi pr t shfuqizuar normn kushtetuese t kundrt. Duke u prsiatur n prvojat e vendeve t ndryshme, pr t garantuar pajtueshmrin midis norms ndrkombtare dhe norms kushtetuese kombtare, jan evidentuar dy rrug kryesore: s pari, vendosja e ksaj pajtueshmrie midis t dyja
13

N kt rast imponohet edhe nj saktsim terminologjik: termi pajtueshmri, duket m i prshtatshm se sa termi kushtetutshmri, pr t dhn raportin e prputhshmris s nj norme m t ult, n raport me normn m t lart q sht Kushtetuta. 14 Neni 54 i Kushtetuts franceze (1958): N qoft se Kshilli Kushtetues, pas krkess s Presidentit t Republiks, t kryeministrit ose t kryetarit t njrs prej t dy dhomave, deklaron se nj angazhim ndrkombtar prmban nj dispozit n kundrshtim me Kushtetutn, autorizimi pr ratifikim ose pr miratim mund t jepet vetm pas rishikimit t Kushtetuts.

normave, prmes interpretimit kushtetues; s dyti, n rast t pamundsis pr t parn (pr shkak kundrshtie), vendoset rishikimi i Kushtetuts. Kjo fush sht tipike pr t ilustruar vetprmbajtjen gjyqsore.15 Gjyqtari kushtetues ndodhet prpara shtjes q duhet t mbroj parimin e rndsishm kushtetues pacta sunt servanda, por n t njjtn koh ai duhet t mbetet garant i t drejtave dhe lirive themelore t njeriut. Kjo sht arsyeja q ai prpiqet paraprakisht pr nj interpretim konformues maksimal, pr t shmangur rrjedhojat n planin ndrkombtar16. Kt qndrim ka mbajtur edhe Gjykata Kushtetuese Shqiptare, kur ka gjykuar rastin e pajtueshmris me Kushtetutn, t dispozitave t Statutit t Roms pr Gjykatn Penale Ndrkombtare. N t kundrt, disa shtete t Evrops kan zgjedhur modelin a posteriori, gj q do t thot se krkesa mund t kryhet ndrkoh q traktati sht n fuqi. Kjo mund t ndodh si prkundr ligjit q ka ratifikuar traktatin (n shtetet ku nevojitet nj ligj pr t receptuar traktatin, p.sh. n Austri), ashtu edhe prkundr traktatit vet (p.sh. n Gjermani, Itali). Ky lloj kontrolli mund t jet problematik sidomos n lidhje me faktin se deri n mas traktati q ka hyr n fuqi kufizohet nga nj kontroll i kushtetutshmris stricto sensu t tij. Situata bhet m komplekse kur disa shtete e mbajn kt tip kontrolli edhe ather kur vet Kushtetuta e tyre kombtare parashikon kontrollin e pajtueshmris a priori. sht pikrisht rasti i Spanjs, n t ciln Kushtetuta parashikon shprehimisht n nj dispozit (art. 95/2) dy modele kontrolli, a prioridhe a posteriori17. Tendenca e kohve t fundit tregon se kontrolli a priorisht m i preferuar, pasi t lejon t menaxhosh integritetin e rendit kushtetues n rastin kur ratifikimi nuk mund t ndrhyj. P.sh. Kushtetuta franceze sht rishikuar n dy raste pr t lejuar ratifikimin e traktateve, papajtueshmria e t cilave me Kushtetutn sht ngritur nga Kshilli Kushtetues. Ky procedim sht prdorur gjithashtu n mnyr t vazhdueshme edhe n kuadrin specifik t s drejts s Bashkimit Evropian, gj q t shpie n nj evropianizim t vrtet t kushtetutave kombtare. Marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara prpara hyrjes n fuqi t Kushtetuts Kushtetuta e vitit 1998 e ka siguruar vazhdimsin e statusit t akteve ndrkombtare t miratuara prpara hyrjes s saj n fuqi. Ajo i ka konsideruar marrveshjet ndrkombtare, t cilat jan ratifikuar prpara hyrjes n fuqi t saj, si t ratifikuara n baz t ksaj kushtetute. Pavarsisht nga ndryshimet q njihte procedura e ratifikimit t akteve ndrkombtare n baz t ligjit Pr dispozitat kryesore kushtetuese (1991), ato do t konsiderohen si t ratifikuara n baz t Kushtetuts n fuqi. Megjithat, Kushtetuta ka ngarkuar Kshillin e Ministrave q t vr n lvizje Gjykatn Kushtetuese, nse konstaton se ndonj prej marrveshjeve ndrkombtare t mparshme, prmban dispozita q vijn n kundrshtim me kt kushtetut. Kushtetuta nuk ka prcaktuar ndonj afat pr kt qllim. Sidoqoft, sht fjala pr nj kontroll a posteriori, i cili zbatohet vetm pr kt rast.
15 16

Kristaq Traja, Drejtsia Kushtetuese, Luarasi, Tiran, 2000, fq. 170 Shih vendimin e Gjykats Kushtetuese shqiptare nr. 186, dt. 23.09.2002, me objekt: Pajtueshmria me Kushtetutn e RSH-s, i Statutit t Roms pr Gjykatn Penale ndrkombtare 17 Neni 95 i Kushtetuts spanjolle (1978): 1. Nnshkrimi i nj traktati ndrkombtar q prmban dispozita q vijn n kundrshtim me Kushtetutn, krkon paraprakisht nj rishikim t Kushtetuts. 2. Qeveria ose njra nga t dy dhomat, mund ti krkoj Gjykats Kushtetuese q t shprehet nse ekziston ose jo nj kundrshtim i till.

Veorit e statusit t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut Thirrja e drejtprdrejt e Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, nga art.17 i Kushtetuts, i cili thekson se ligji q kufizon nj t drejt, n asnj rast nuk mund t tejkaloj kufizimet e parashikuara n Konventn Evropiane pr t Drejtat e Njeriut (neni 17/2) sht nj garanci karakteristike vetm pr Kushtetutn e Shqipris. N bot ka prvoja t ndryshme t statusit q i sht dhn Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut. Ka vende t cilat i kan dhn asaj nj status kushtetues (Austria), ndrkoh q vende t tjera, si sht rasti i Holands, i ka caktuar nj pozicion mbi Kushtetutn e vendit. Megjithat, grupi m i madh i shteteve e trajtojn Konventn si nj akt me fuqi ligjore ose mbiligjore. Prvoja jon karakterizohet nga disa veori18. Prandaj lind nevoja e njohjes m t thell t raportit q ekziston midis t drejts s brendshme shqiptare dhe Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut. Padyshim q Shqipria bn pjes n grupin e atyre vendeve q i kan dhn KEDNJ-s nj fuqi mbiligjore (neni 122/2). Kjo do t thot se nenet e Konvents jan vendosur mbi ligjet e brendshme por jo mbi Kushtetutn. E njjta gj sht br e zakonshme edhe pr nj numr t madh kushtetutash evropiane. Por kjo merr nj prmbajtje tjetr nse lexojm nenin 17/2 t Kushtetuts son, n t ciln konventa thirret drejtprdrejt dhe merr nj status t barabart me vet Kushtetutn. N kt mnyr arrijm n mnyr indirekte n prfundimin se t drejtave t parashikuara n KEDNJ nuk iu sht garantuar nj status kushtetutor pr sa i prket prmbajtjes s tyre, por nj status i till sht parashikuar pr kufizimet e ktyre t drejtave. Kjo doktrin e identitetit t kufizimeve, si do ta quaja, sht veoria m e dukshme e Kushtetuts son. Kt gj nuk mund ta gjeni n asnj sistem tjetr juridik.19 Duket se qllimi i hartuesve t Kushtetuts ka qen vendosja e rezervs ligjore mjaft t prforcuar me qllim q t sigurohej nj garanci e fort pr t pasur nj mas t prshtatshme t ndrhyrjes s shtetit n t drejtat e njeriut dhe pr t mos lejuar arbitraritete, t cilat mund t ndshkoheshin nga Gjykata Evropiane pr t Drejtat e Njeriut. Pr saktsi, duhet t theksojm se vetm kufizimet e Konvents jan ngritur n nivel Kushtetues. Kjo sjell si pasoj nevojn e referimit t gjyqtarve drejtprdrejt n t nevojn e prputhjes s ligjeve me kufizimet e parashikuara n t, nevojn e njohjes s vendimeve t Gjykats s Strasburgut, q kan pr objekt kufizimin e t drejtave t njeriut dhe referimin n to. Edhe pse thirrja e drejtprdrejt q i bhet Konvents Evropiane nga Kushtetuta i referohet vetm kufizimeve t t drejtave t njeriut, jo pak vmendje i duhet kushtuar prmbajtjes s neneve t saj. Kjo, sepse t drejtat themelore t njeriut t parashikuara n Kushtetutn shqiptare, jan ndrtuar n mnyr identike me nenet prkatse t Konvents Evropiane (me ndonj prjashtim t vogl). Kjo e lehtson punn e gjyqtarit, i cili, nse gjykon nj shtje t caktuar t lidhur me lirin e individit, mund t referohet
18

Shih: Kristaq Traja, Kushtetuta dhe sistemi i mbrojtjes s t drejtave t njeriut, botuar n Kushtetuta e re shqiptare sfida e s ardhmes euroatlantike t Shqipris., Luarasi, Tiran, 2002 19 Po aty.

njkohsisht n dy nenet prkatse t Kushtetuts dhe t Konvents. Ato nuk sjellin ndryshime a kundrshti, gj q lehtson punn e gjyqtarit. P.sh. neni 27 i Kushtetuts mund t shihet i lidhur ngusht me kufizimet e parashikuara n nenin 5 t Konvents Evropiane. Problem mund t shtrohet vetm n rastet kur formulimet n Kushtetutn shqiptare kan devijuar paksa nga formulimet n Konvent. T tilla mund t prmendim t drejtn e organizimit, t tubimit, t mitingjeve paqsore etj. N kto raste gjykatat dhe gjyqtart jan t detyruar t respektojn Kushtetutn dhe kufizimet prkatse. Detyrimi kushtetues pr t respektuar Konventn dhe kufizimet n t, lehtsojn mjaft punn e gyqtarit, i cili mund ti referohet me lehtsi t dyja neneve (t Kushtetuts dhe Konvents) n mnyr t barabart kur sht fjala pr kufizimet e t drejtave t neriut dhe detyrohet t ndjek kshtu parimet e gjykimit t Gjykats Evropiane t t drejtave t neriut. Po n mnyr t barabart mund tiu referohet neneve t Kushtetuts dhe t Konvents,kur ato jan formuluar n mnyr simetrike. Konvents mund ti referohet duke i dhn fuqi mbiligjore por jo t barabart me Kushtetutn, n rastet kur formulimet nuk jan t barabarta. N t gjitha rastet e parashtruara m sipr do t ishte e vshtir t devijohej nga praktika e Strasburgut. Prmbajtja e tyre thelbsore interpretohet dhe zbatohet n prputhje me praktikn e Strasburgut. Formulimi i ndryshm, m shum sesa pr gjyqtart, l nj hapsir m t gjer pr organet shtetrore q prodhojn norma juridike, t cilat vlersojn n prputhje me Kushtetutn hapsirn pr t marr masa mbrojtse dhe pr t ndrhyr n fushn e t drejtave t njeriut. Nj garanci tjetr me karakter ndrkombtar na jepet edhe prmes mbrojtjes q ofrojn marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara, t cilat kan fuqi mbiligjore. N prgjithsi konventat ndrkombtare prbjn nj baz t domosdoshme t t drejtave q nuk mund t shkelen, ndrkoh q nuk e pengojn t drejtn e brendshme t ec e t prparoj m tej pr t afirmuar e mbrojtur t drejtat e njeriut20. Qndrim t njjt ka mbajtur edhe Gjykata Kushtetuese shqiptare, e cila sht shprehur qart se: E drejta ndrkombtare n fushn e t drejtave t njeriut sanksionon, si rregull, vetm nj minimum baz t lirive dhe t t drejtave, ndrkoh q shtetet pal n konventat ndrkombtare mund t ngrihem mbi kto minimume dhe t implementojn ligje kombtare q prmbajn ose mund t prmbajn dispozita t nj karakteri m t gjer.21

Shih:Pierre Bon, Les droit et liberts en Espagne. lments pour une thorie gnrale, botuar n Dix ans de democratie constitutionnelle en Espagne, Paris, 1991 21 Vendim i Gjykats Kushtetuese t Republiks s Shqipris, Nr.3/04

20