AKADEMIA E PLATONIT DHE ALEKSANDRI I MADH I MAQEDONIS

Aleksandri i Madh
Ka ekzistuar nj mit pr ta paraqitur Aleksandrin e Madh si pushtues, por Aleksandri ishte i madh sepse nuk ishte pushtues por lirues i njerzimit t asaj kohe prej lavires babilonase q qndronte n fronin mbretror t Persis dhe q me shekuj paraqiste tmerrin e njerzimit. Prandaj, Aleksandri ska qen pushtues dhe ktu ishte dallimi i tij me babain e tij Filipi II, q ishte n shrbim t planit t Isokratit pr t themeluar pjesn perndimore t perandoris persiane, me ide t kultit t Apolonit n Delfi. Ai ishte nj institucion i perandoris perse q kryente funksione t shrbimit inteligjent

kundr helenve. Aleksandri i Maqedonis prshkruhet si nxns dhe mik i Aristotelit. Kt mit e ngriti diktatori Sulla n kohn e Roms por n fakt ishte Aristoteli dhe Antipatri ishin armiqt m t mdhenj t Aleksandrit q i prgatitn disa atentate t pasuksesshme dhe helmimin e tij misterioz. Akademia e Platonit kishte edhe projekt politik edhe pse nuk kishin mundsi q ta bnin n kohn e tyre dhe qllimi i tyre ishte prhapja e kulturs jonase t qytet-ndrtimit dhe progresit t civilizimit. Akademia e Platonit ishte vend ku prgatiteshin republikant e rinj. Andaj, Akademia e Platonit e kishte t qart se armiku i djallzuar i civilizimit n lashtsi ishte Persia q barte me vete virusin e oligarkis financiare babilonase. Andaj, kjo akademi e kshilloi Aleksandrin e Maqedonis, drejt fitores s tij edhe pse ai kur e sulmoi Persin, kishte 50000 ushtar n krahasim me Darin III, q kishte 1 milion ushtar. sht edhe nj anekdot kur perst i ofruan gjysmn e perandoris dhe vajzat e Darit.

Perandoria e Aleksandrit t Madh

Nj tregtar i thot se un po t isha Aleksandri n vendin tnd do t pranoja,- por Aleksandri tha Po, edhe un do t pranoja sikur t isha tregtar por un jam mbret. Kjo anekdot e shpalos planin e Isokratit q kishte punuar n at drejtim me Filipin II, Kultin e Apolonit n Delfi dhe oligarkin udhheqse persiane. Aleksandri e braktisi iden e Filipit t Dyt dhe me kshillat e Akademis s Platonit, ai deshi q t ngrit kulturn jonase t civilizimit dhe progresit pr njerzimin e asaj kohe. Andaj Aleksandri nuk luftoi as pr ar dhe as pr pasuri, por thjesht pr ti liruar nga djalli babilonas q kontrollonte perandorin Persiane,gjegjsisht t gjith njerzimin e asaj kohe. Prandaj Aleksandri i madh edhe pse ishte strategu m i madh i kohs s tij prap mbetet nj brilant edhe pse ishte nj ndr djelmoshat m t pashm t kohs s tij, veanrisht nga vizioni i tij dhe devotshmria politike. Programi i Aleksandrit prmbante 10 pika kryesore: 1. Restaurimi i kushtetuts s lasht republikane t Jonis q ishte kushtetuta e Sollonit t Athins. 2. Themelimi i nj konfederate t unifikuar t qytet-shteteve jonase dhe projektimi i fuqis komerciale t jonve ashtu si e propozoi Talesi prej Mileti dy shekuj e gjysm m par. 3. Formimi i nj thesari qendror q t zvendsoj autoritetin taksativ t vasalve 4. Themelimi i nj miniere qendrore imperiale q emeton monedhn dhe eliminimi i t drejts t - ish vasalve q t emetojn monedhn e tyre. 5. Qeveri masive qendrore q mbshtet ekspansionin e tregut duke ndrtuar infrastrukture si kanale ndrmjet Detit t Kuq dhe mediteranit 6. Brja e Eufratit i lundrueshm duke e br Babilonin limanin m t madh q lehtson tregtin lindje perndim

7. Ndrtim i qyteteve q do t bartin emrin e Aleksandrit si Aleksandria 8. Program masiv edukativ dhe futja e shkencs dhe kulturs helene n tr botn t shoqruar me unifikim kulturor t t gjith etnive tjera. 9. Hapja e mediteranit perndimor pr urbanizim t shpejt 10. Ekspulsioni i fraksionit oligarkik prej qyteteve helene dhe nxitja e forms republikane t qeverive lokale. Qllimi i Aleksandrit t Madh ishte ndrprerja e sistemit oligarkik t kultit t Mardukut babilonas q dy mij vite e kishte shtypur dhe skllavruar popullsin e asaj kohe. Ky ishte programi humanist dhe civilizues dhe shpirti human i Aleksandrit t Maqedonis, megjithat ky vizion i ndritur i tij, ka mbetur i errt pr historin pr qllime politike sepse ai ishte hero i vrtet i civilizimit dhe e shkatrroi djallin e civilizimit t antiks q ishte kulti i Mardukut Babilonas. Plani republikan i Aleksandrit ishte edhe shkaku q ndaj tij u prgatiten disa komplote t njpasnjshme. Historia e sotshme, prpjekjet pr ta vrar Aleksandrin i prshkruan si deziluzione t persekutimit t Aleksandrit por n fakt kulti i Apolonit n Delfi si dhe Aristoteli kishin motive politike pr ta eliminuar Aleksandrin nga rruga e tij e ndritshme q parashikonte shkatrrimin e do fraksioni oligarkik n qytetet helene. Prandaj, Kasandrit djalit t Antipatrit kishte prjetuar frik t madhe edhe pas vdekjes s Aleksandrit dhe sa here qe kalonte ka statuja e Aleksandrit tekstet e lashta shkruajn se atij iu rritnin flokt gjithashtu dhe Aristoteli friksohej se kur t vinte Aleksandri prej fushats q kishte ndrmarr n Azi do ta vriste sepse pr keqbrjet e Aristotelit dhe t Antipatrit i shkruante edhe nna epirote Olimpia q edhe at e prbuznin. Pikrisht historia ka qen e gjymt n ndriimin e lidhjes n mes t Aleksandrit t Maqedonis dhe Akademis s Platonit sepse 6 shekuj pas vdekjes s Aleksandrit, politika sht udhhequr nga armiq t prbetuar t Akademis s Platonit dhe Aleksandrit t Madh. Interesi i tyre ka qen

shkatrrimi dhe distorzioni i ksaj lidhje q solli fitoren m t madhe n historin e helenve kundr armikut historik, djallit babilonas. Ka shum autor t lashtsis q prmendin korrespondencn e Aleksandrit me dy lidert e akademis si : gjenerali athinas Fokioni dhe Ksenokrati q ishin udhheqs t akademis. Ksenokrati u ftua prej Aleksandrit q ta shoqroj n fushatn n Azi kundr Persis. Aleksandri e ndihmonte financiarisht Akademin e Platonit dhe i dha mandate Aleksandri mikut t tij Ksenokratit, q t shkruaj De monarchia q ishte n katr vllime pr shtje politike, por kjo vepr e lashtsis nuk mbijetoi por pr t na kan folur : Plutarku, Ciceroni dhe Diogjeni i Learts. Nj rol tjetr q lozi Akademia e Platonit ishte restaurimi i kushtetuts republikane t lasht t joneve q rridhte prej Sollonit t Athins si dhe ideja e Talesit t themelimit t konfederats t qyteteve helene. Pas betejs n Granicus, Aleksandri e lshoi nj proklamat n t ciln premtoi abonimin e regjimeve oligarkike n qytetet jonike dhe restaurimin e kushtetuts s vjetr republikane t Sollonit, Athins. Kto masa u dizajnuan prej Deliusit t Efesit q mori pjes n implementim. Kjo ishte nj fyerje publike e planit t Isokratit dhe prfshirjen e masave shtes pr lirimin e qyteteve jonike prej tatimit imperial, mirqenies joniane si mas pr ekspansion t shpejt t prodhimit dhe t tregut. Kto reforma q u propozuan prej Akademis s Platonit, q Jonia dhe zonat e thella t bhen provinc me vler n perandorin romake dhe m von zemra ekonomike, financiare dhe administrative e perandoris bizantine. Programi pr zhvillimin e qyteteve jonike nuk u plqye prej gjeneralve t vjetr t ushtris maqedone veanrisht prej gjeneral Antipatrit q ishte regjent n Maqedoni dhe Hegjemon mbi qytetet helene. Antipatri n bashkpunim me Aristotelin promovonin formn tiranike t qeverise n qytetet helene duke inkurajuar dhe forcuar oligarkit ekzistuese ose duke instaluar oligarki t reja. Menjher pasi u b mbret m 336 p.e.s., Aleksandri e

braktisi iden e t atit t tij, Filipit t II, pr ta ndar perandorin me Persin. Kjo miqsi e Filipit t II me mbretin persian shihet edhe n letrn q ja oi mbreti Persian, Dari, Aleksandrit gjersa Aleksandri ishte n Marat ku prve letrs s Darit, prfaqsuesit e Darit ishin t porositur prej Darit q edhe me goje ti luteshin Aleksandrit qe ti liroj Aleksandrin t mn, gruan dhe fmijt e tij. Letra shkruante q Filipi II dhe Artaksersi mbreti pers ishin miq dhe aleat. Dhe kur erdhi n fron Arsesi djali i Artaksersit, Filipi II e bri hapin e padrejt ndaj mbretit Arses, pa psuar asnj padrejtsi prej persianve. Q kur Dari sht mbret i Persis, Aleksandri nuk kishte uar asnj prfaqsues t tij pr t dshmuar miqsin e vjetr dhe aleancn me Persin, por sht futur me nj ushtri t madhe dhe u ka sjell persianve shum dme. Pr kt arsye Dari e mbron tokn e vet dhe sovranitetin mbi t. Beteja prfundoi sipas dshirs se ndonjrit prej zotve. Por si mbret i lutem mbretit q ta liroj t mn, gruan dhe fmijt dhe Dari sht i gatshm q me Aleksandrin t lidh miqsi dhe aleanc. Pas gjith ktyre krkoi nga Aleksandri q t oj garanci prmes t besuarve t Darit si Meniskosi dhe Arsima dhe tu dorzohet familja e tij prej Aleksandrit.* Dari i kishte br edhe oferta tjera t njpasnjshme Aleksandrit, prher t fundit ai ia ofron 10000 talent, gjysmn e Perandoris dhe vajzn e tij grua dhe gjenerali Parmenioni i tha se un po t isha n vendin tnd Aleksandr do t pranoja kt ofert ndrsa Aleksandri iu prgjigj se edhe un sikur t isha Parmenio do ta pranoja por jam Aleksandr. Diodori i Sicilis raportoi se Aleksandri e fshehu letrn e vrtet t Darit dhe e zvendsoi me nj letr tjetr q ishte sipas interesave t Aleksandrit dhe kt letr, ai, ua prezantoi gjeneralve t tij pr tu siguruar n refuzimin e negociatave pr paqe. Por t gjitha raportet e dshmojn se Dari nuk rreshti duke krkuar paqe madje duke ia ofruar edhe gjysmn e perandoris dhe portat e mediteranit lindor. Por, Aleksandri duke qen i udhhequr prej Akademis s

Platonit e cila q nga koha e Platonit dhe Sokratit si qendr e s keqes e shihte Persin q udhhiqej prej aristokracis financiare babilonase dhe si qllim Aleksandri kishte t shkatrroj njher e prgjithmon kt perandori famkeqe. Aleksandri pasi mundi Darin III zgjeroi kufijt e perandoris, nn ndikim t kshilltarve t tradits humaniste jonike themeloi shum qytete t cilat i kishte shkatrruar dhe i kishte varfruar tej mase Persia. Aleksandri mori masa edhe ti asimiloj disa pakica etnike n kulturn humaniste jonase. Aleksandri kishte bere nj plan pr ta pushtuar tere mediteranin perndimore ose ekspedit prtej shtyllave te Herkulit kufijt tradicional te civilizimit mesdhetar. Aleksandri dizajnonte nj perandori qe do te shtrihej prej Indis deri n Spanj n t ciln do t zhvillohej kultura jonase, industria, infrastruktura dhe do t lulzonte tregtia. Planin e tij civilizues e ndrpreu Aristoteli q e helmoi Aleksandrin dhe q ishte n koordinim me kultin e Apolonit n Delfi q t parandalohej plani i Aleksandrit dhe n vend t planit t Aleksandrit, Kulti i Apolonit n Delfi orkestroi ngritjen e Perandoris Romake dhe qendra e oligarkis u transferua prej Persis n Rom e cila vazhdoi t njjtn tradit oligarki

__________________________________________________ *Plutarch ,The life of Alexander, Loeb Classical Library edition, 1919

ARISTOTELI DHE MISTERI I VDEKJES S ALEKSANDRIT T MADH

Aleksandri i Madh - shptimtar i njerzimit t lashtsis

Historiant akademik e shquajn vetm si pushtues, por Aleksandri i Madh shquhet m tepr si politikan dhe vizionar. Ai kishte n mendjen e tij zbatimin e planit Jonik q e kishte prgatitur Akademia e Platonit pr ngritjen e civilizimit n nj stad m t lart, vdekja e tij misterioze i dshtoi planet e Akademis s Platonit pr t themeluar Republikn e Platonit dhe n vend t saj u themelua Perandoria Romake, e cila e dominoi botn q mbijetoi n forma t ndryshme n epokn ton moderne. Simptomat si prshkruhen pr vdekjen e Aleksandrit jan konstatuar se bhej fjal pr helmim. Aleksandri vdiq n moshn 32 vjeare n kulmin e karriers s tij dhe n rrethana tepr misterioze si shkruan edhe shkrimtari antik, Ariani. Njohurit e Aristotelit mbi helmet i kishte prej t atit t tij q ishte mjek personal Filipit t Dyt dhe oborrit mbretror t

Maqedonis. Aleksandri ishte i rrethuar prej konspiracioneve reale dhe t imagjinuara. Aristoteli e njihte mir edhe Aleksandrin si dhe qndrimin e tij rreth medikamenteve. Antipatri dhe Aristoteli kishin motive politike dhe personale pr ta b nj gj t till, sepse edhe kishin frikn se nse kthehej n Maqedoni, Aleksandri mund ti sulmonte ngase ishte i revoltuar ndaj Aristotelit dhe Antipatrit si dhe pikpamjet e tyre politike rreth tiranis nuk prputheshin me idet humaniste q kishte Aleksandri i madh. Olimpia, nna mendonte se Antipatri dhe Aristoteli mund t ishin konspiratort e Aleksandrit. Konspiracion ka gjasa si prshkruajn shkrimtaret antik t jet br prej bijve t Antipatrit, Kasandrit dhe veanrisht Jolles q supozohet se mund tia kishte drguar filxhanin me helm n nj mbrmje argtuese, ku ishte pjesmarrs edhe Aleksandri i Madh. N kt konspiracion mori pjes edhe Mediusi shoku i Jolles q nxiti t pij Aleksandrin. Ariani thot se vdekja ishte misterioze dhe papritur n vitin 322 p.e.

Helmimi i Aleksandrit Petrarch-Master, ca 1520*

Majtas, Antipatri ose (Aristoteli) duke prgatitur helmin, djathatas, djemt e Kasandrit e prgatisin helmin pr tia dhn Aleksandrit. Filipi e derdh prej thundrs s kalit helmin n kup prapa shpins s Jolls. Jolla ia jep kupn me helmin e panjohur q ia jep Aleksandrit pr ta pir. Aleksandri i irrituar nga helmimi prej miqve t tij ose nnkupton dhimbjen e fuqishme t barkut q prjetoi Aleksandri.*
Studimet moderne t Universitetit t Stanfordit besojn se Aleksandri i Maqedonis vrtet ishte i helmuar prej ujit nga lumi Stix. Lumi besohej t ishte hyrja mitologjike pr n ferr. Lumi Stix q prmendet n Teogonin e Hesiodit identifikohet me lumin Mavroneri. Ky lum gjendet n Nanakris t maleve Ariania t Arkadis n Gadishullin e Peloponezit. Prandaj, edhe studiuesit jan t mendimit se uji i Mavronerit sht shfrytzuar pr t helmuar Aleksandrin e Madh. Ndryshe njihej si Uji i Zi q buron prej maleve t Gadishullit Peloponez. Zbuluesit gjetn korrelacion n mes t simptomave q ka vuajtur Aleksandri i Madh para vdekjes dhe efekteve t baktereve me toksicitet t lart q gjendet n kt lum. Mbreti i Maqedonis u smur n nj aheng n Pallatin e Nebuchadnezzar II n Babiloni, ku Aleksandri filloi nj dhimbje t fort si shpim me thik t mlis, pastaj ai e humbi edhe t folurit. Kishte ethe dhe pas 12 ditve n gjendje agonie ndrroi jet n moshn 33 vjeare, legjenda e botes antike Aleksandri i Madh i Maqedonis.. Pr shum shekuj historiant menduan se ai vdiq prej tifos dhe malaries. Misteri dalngadal ndriohet. Aleksandri u helmua dhe motivet politike pr kt komplot gjendeshin tek Antipatri, Aristoteli dhe kulti i Apolonit n Delfi. __________________________________________________
*Adrienne Mayor, Antoinette Hayes, THE DEADLY STYX RIVER and the DEATH OF ALEXANDER THE GREAT, Princeton/Stanford Working Papers in Classics, May 2011