Anda di halaman 1dari 79

bjhl kW KGikahd kL

fzF
Ma ifnaL

bjhlfiy (xW Kj IJ tFf)


(Kj gUt)

btpL:
btpL
khy fa Muh g Wtd,
bridbrid-600 006, jehL.

Ma ifnaL
FG jiyt
U.F.njtuh#,
aFe,
khy fa Muh g Wtd,
brid 6

nkyhthsf
Kidt
Kidt v. gHrh,
iz aFe (l),
khy fa Muh g
Wtd,
brid 600 006.

Kidt v. fzg,
iz aFe (thf),
khy fa Muh g
Wtd,
brid 600 006

jah FG
Kiit . ky
iuahs,
khtl Maf kW
g Wtd,
Utnf, brid.

j. Iag,
cj nguha,
khy fa Muh
g Wtd,
brid

nfh. gH
iuahs,
khtl Maf kW
g Wtd,
tl.fl khtl.

Kiit M. ght
iuahs,
khtl Maf kW
g Wtd,
UZz khtl.

nr.R . rutz
iuahs,
khtl Maf kW
g Wtd,
uhngil., nt khtl.

uh. irjh ngf


jiyik Ma,
Cuh xa Jtf g,
dh fl go,
eft xa, nry khtl.

F. njtuh#,
aFe,
khy fa Muh g Wtd,
brid - 600 006.
mJiu

f Fo fL klik. . .
jukhd f neha jHf mu y K Kaahf KgUt f Kiw
bjhl kW KGik kL tU fahL Kj (2012-2013) jHf midJ
gfY xWKj vlh tFtiu eilKiwgLjgl csJ.
ah KjKiwahf KgUtKiw fia jehL mu gf Jiw
mKfgLJwJ. j bgUjJl KgUt fKiwfhd tfhL beKiwf,
bjhl kW KGik kLKiwfhd tfhL ifnaL, midJ ghl Ma
ifnaLf Madtiw khy fa Muh g Wtd totikJsJ.
tha ifnao, khztfis kL br ghl braghLf
sfgLtnjhL, khztflKs wfis KGikahf jumsL brtJ vthbwd
MaUF tfhLwJ. j_y khztfS bghJs xU w kLkyhJ
gKfwfS
btbfhzugL.
nkY,
khztf
jwfis
milahsfL gUtnjhW ML KGtJ bjhlJ KGikahf kL bra
MaUF cWJizahf fwJ.
a kL Kiwdh, khzt f braghLf, f iz
braghLfshd clf, nahffiy, edy, tha wf, kdghikf kW
kf vd midJ TWfS mslgLwd.
thW msLtj _y
khztf MSik tsia KGikahf maKowJ. nkY, khWwdhf
fw a kW ntfF Vg kLtjfhd bejikfS sfgLwd.
fhynjhW fwKiwf bragL tU khwfisaLJ jnghJ kL
KiwY a khw mKfgLjgLsJ. a kLKiw Mafis
CFFgnjhL khztfis nj ga kd mGjUJ LJ
nkgLJ; kH br!
Maf, ifnaoYs fUJfis KGikahf cthbfhL tFgiw
bragLJj ntL.
mnghJjh sjiyKiwdiu MSikftfshf
jdif cilatfshf tUfhyij totikgtfshf cUthf aY.
ah Kndw ehF RtfSFns cUthwJ vgjid fUbfhL
Maf
jfSF mfgl flikid mfiwlD bghWzlD
bragLjntLbkd iHnw.
thJfSl
aFe.

bghUslf
t.
v

jiy

gf
v

1.

mKf

2.

tsu kL (m ) FA (a)

3.

tsu kL (M ) FA (b)

4.

bjhFj kL

5.

jeg braghL

6.

FG braghL

7.

Fiw fw

8.

bjhlf iy tFfSfhd w goa

9.

kh kL braf - Kj tF

11

10.

kh kL braf - ulh tF

24

11.

kh kL braf - _wh tF

38

12.

kh kL braf - ehfh tF

51

13.

kh kL braf - Ijh tF

64

14.

Rail dhf

75

fzF - bjhlf iy tF
mKf:
f vgJ xbthU FHijfl ijJ UF Mwiy MSik
wid btbfhztjhf mika ntL vw ntfhdj TWgo
jnghJ f Fnfhf FHijfis ikakhf bfhL, fwYF
mf KaJt bfhL cUthfgLsd. xbthU iyY fwiy
cW brtjfhf fjgLtJ klhF.
mogil eljgLw njf my.

kL vgJ kbg

kL vgJ

tFgiw fw

braghLfSl xUizj bjhl fthf Uf ntL.


nja

fbfhif

1986

bjhl

kW

KGikahd

ko

KaJtij tW csJ. J FHij tFgiw brafis


kL,

tFgiw

braf

myhj

FHij

MSikwDF

njitahd w w milfis kl t tFwJ. bjhl

vD

brhyhdJ fw ff eilbgW fhy KGtJ vtifyhd fw


fjJ, vtifahd fw VWbfhsglJ vgij g KGikahf
bjhlJ

bjJ

bfhtij

FF.

KGik

vD

brhyhdJ

FHijf m rhj ghlgF w milfSl cz rhj, bra


rhj milfis kLtij FwJ.

fzF bjhlf iy tFf


nja fiyl - 2005 tWJ nfhghLf mogil bghJ
ghll cUthfgLsJ.

a ghljff brat fwYF,

FHij ika fwYF KaJt bfhLJ jahfgLsJ. aZgh


FG kW FHijfSfhd ytr kW flha f cikrl 2009go
2012-2013

faho

KgUt

ghll

jHf

murh

mKfgLjgLsJ. murhiz 143go kL Kiw f bga khw


bfhLtugLsJ. bjhl kW KGikahd kogo tsu kL (m)
FA(a),

tsu

kL

mKfgLjgLsJ.

(M)

FA(b)

kW

bjhFj

kL

SA

kogo khztf jhf fwij Rakhf

ijakhf tFgiw kwtfnshL fyJiuaho jf iyia ma,


nkgLbfhs

th csJ.
1

khztf nj ga yhJ

fzF - bjhlf iy tF
Rjukhf UgJlD, <LghLlD braghLf _ykhf, vikahd
vGJ nj _ykhf jf milit ju kL thyhf bgWthf.

Ma ifnaoid gagLJtjfhd tKiwf:


tKiwf
KGikahd kW bjhl kL Kiwia tFgiw eilKiwgLJ
nghJ Ma ftf ntoait:

ifnao bfhLfgLs braf midJ tfhlYF kLnk.


bfhLfgl braghLfis tFgiw gaghonfg Maf
mgona (m) khaikJ gagLjyh..

jHf murh btlgLs ghl cs midJ ghlfS


ifnao lbgW tz jahfgLsJ. UD J nghw
(m) ntW brafis Ma jf cq

khzt njitnfg

totikJ eilKiwgLjyh.

ifnao FlgLs brafisna tsu koF gagLj


ntL

vw

bfhLfgLs

mta
brafis

iy.

Ma

tfho

ifnao

KiygL,

brafis

cUth

bfhs, totikJ bfhtjF KG Rju jugLsJ. Mdh


tsu ko nehf ijglhk UgJ mta.

ifnao gtif fw kL f, braf nghwit


koid nkbfhs tHfgLsJ. ghlbghU jik, vghF
fw is, fhy ms, khztf vif, ilF tsf
Matiw bghWJ, FlgLs brafis nkbfhsyh.

tsu koid, Ma kL brbghGJ khztf Rikahf


idfhjthW nkbfhs w ftd vLJbfhSj ntL.

tsu ko Ka nehf, fw khztf lghL bfhS


gFfis mJ, Fiwfis fistjF njitahd eltoiffis
vLJ fwiy nkgLJj MF. nkY, fw fj Ma,
khztf jf iyid cztjF cjwJ.

fzF - bjhlf iy tF
tsu kL (m) [FA(a)]
tsu kL (m) vgJ ghlYs xU fUij fF nghJ fUJ
cUthtjF, fwiy tYgLJtjF braghLf mogil fH
ToajhF.

tsu kL (m) wgrf


jid jhnd nrhJ ma khztfSfhd xU msnfh.
Fiwa kW Fiwfis nghf eltoif vLf MafSfhd
tfho.
FGbragho _y tha wfshd KobtLj, uridfis
fisj, ewit nkgLJj, Tjid kW rahd jft bjhl
nghwtiw nkgLj cjtJ.
khztf fw ntfnfg braghLf mikfgl ntL.
tF cs xbthU khztU Fiwjgr 4 braghLfis xbthU
gUtY

nkbfhL

mt

wj

braghLfis

koF vLJ bfhs ntL.


(2 braghLf X 10 kbgf = 20 kbgf)

tsu kL (m) - [FA (a)] fhd y braghLf


 bra l (Project)
 uridia j (Problem Solving)
 tufis nrfj (Data Collection)
 fUJ tiugl (Concept mapping)
 bghU sf jUj (Interpretation)
 (Puzzle)
 cW nehFj (Observation)
 flhuhj (Investigation)
 brJ fw (Learning by doing)
 xgilf (Assignments )
 isahLf (Games)
 fh gLJj (Visualisation)
3

Ma

fzF - bjhlf iy tF
 kLj kW njhuha fhz (Estimation and Approximation)
 khztfis fj bkh gkhwF tnfhYj ( Mathematical
Communication)

tsu kL (M) [FA (b)]


tsu kL (M) vgJ ghlYs xU fUij fj fwiy
kL brtjfhf xbthU khztUF FWa fhy ms eljgL xU
W njthF.

wgrf:
1. j bragho _y xbthU khztUila

fw mil

cW

bragLwJ.
2. khztf jidjhnd nrhJ jf fw milit ma cj
msnfhyhF.
3. Fiwa

kW

Fiw

eltoiffis

vLf

MafSF

xU

tfhoahf mikwJ.
4. j bragho _y FiwaagLtjh jid mj, Tjid
w, gilghww kW fYF fhz nghw tha
wfis nkgLJwJ.
5. tF cs xbthU khztU Fiwjgr 4 braghLfis xbthU
gUtY

nkbfhL,

mt

wj

braghLfis

koF vLJbfhs ntL.


( 2 braghLf X 10 kbgf = 20 kbgf )

tsu kL (M) [FA (b)] fhd y dhtiff


dhtiff
 gy bj (Multiple Choice)
 nfhol lfis uj (Fill in the blanks)
 bghUJj (Matching)
 dho dh (Quiz)
 fj fUJfis id TWj (Recalling )
4

Ma

fzF - bjhlf iy tF
 tirgLJj (Sequencing Mathematical Concepts)
 ca jidia L dhf (Higher order Thinking question)
 W dhf (Short Answer Question)
 FW dhf (Very short Answer Question)

bjhFj kL (SA) :
bjhFj kL vgJ xbthU gUt W 60 kbgfSF
nj eilbgW. jfhd dh totik kW tF thahd kh
dhjhf ifnao izfgLsJ.
bjhFj klhdJ fw nehffshd mj, j, gagLJj
kW wbgw vw mogil mikfgLsJ. jnfg xbthU
gUtF njf tF thahf eilbgW.
bjhFj

klhdJ

mj

gUt

bfhLfgl

ghllij

cslajhf UF.
nkY,

ghl

gahf

bfhLfgl

fzFf

myhkY

ghlbghU rhJ UF.


bjhFj klhdJ ghl bfhLfgl ghlbghU g kW
braf rhjjhf UF.

j eg braghL :
KGikahd kW bjhl ko xbthU khztiu fw cW
bra j eg braghL mtakhwJ. tFgiw khztf vif
Fiwthf UFnghJ braghL Vilajhf mik. braghil
mikFnghJ Ma xbthU khztlY ftd brY, fw
bjh eilbgWwjh? vgij cW bra ntL.
j eg bragho _y eilbgW fwyhdJ, l ehfSF iyJ
F. nkY, fw MtKilajhf UF.

fzF - bjhlf iy tF
W FG braghL :
tFgiw khztf vif mfkhf UFnghJ Ma
khztfis 5myJ mjF nkgl W FGfshf J fw braghil
mikf ntL.
W FGfshf fgLtjh xbthU FGdUF fw fj
JizfUfis braf MugkhtjF Kd tHFtij cW brj
ntL.
braghonghJ

tFgiw

xGF

eKiw

mika

Ma

ffhf ntL.
xbthU khztUila gf l bgWkhW Ma cW bra
ntL.
Fiw fw
fw:
w:
tsu kL ( m ) kW tsu kL ( M) KGikahf braglhj,
Ka njitgL khztfSF L fw KGikaila Ma
cjl mnj braghilnah myJ khzt vLJbfhl braghoF
izahd, vikahd khW braghilnah mf ntL.
Fiw fjiy khztf KGikahd fw mil bgWtiu Ma
bjhlJ brj ntL.

fzF - bjhlf iy tF
bjhlf iy tFfSfhd w goa
Kj gUt
myF

tF I

 w bt j
I
totfS
Uiy g
cUtfS
mj.
 cik
bghUf
totfis,
gfis
mKf
gLJj.
 bjhlf iy
totfis
mj.
 bghUf
bjhFfis
totfSF Vg
tifgLJj

tF II

tF III
 U gkhz totij
cUthFj kW
mj gfis
sFj.
 nl uh
JLfis
gagL btntW
totfis
cUthFj.
 tiugl g mJ
bfhSj.
 Kgkhz
totfis tiuj.

tF IV

tF V

 U gkhz
 Knfhz, rJu,
tot UJ
brtf, Infhz,
Kgkhz totij
tl nghw
tiuj.
totf bgafis
mj.
 tisa kW tl
tot _oia bfhL
tlid tiuj.
 ftuhaij
gagL tl
tiuj.
 tl bjhlila
brhfshd ika,
Mu, lid
ma brj.
 nluhik gagL
btntW cUtfis
cUthFj.
 jsufis
gagL
btlij mJ
uj.

fzF - bjhlf iy tF
II vf

 1 Kj 9 tiu
vf mj.
 TLj 10F
tUkhW Xyf
vf TLj
fhz.
 Tl
braghoF
+F, nrJ,
TLj, bkhj
nghw
thijfis
mKfgLJj

 99 tiu vfis
vGj gof
mj.
 l k vw
fUij J
bfhSj.
 100 tiu vfis
VWtir /
wFtir
tirgLJj.
 xiw, uil
vfis mj.
 dkhw,
dkhwJlD
TLj 100F
tUkhW Tl
 a Tliy
mj.

 1000 tiu _W
yf vfis
gof vGj
mj.
 1000 vf tiu l
kid J
bfhSj .
 1000 tiu vfis
VWtir /
wFtir vGj
mj.
 TL bjhif
1000F tUkhW
vfis
brFjhf vG
Tl.
 _W yf
vf fj
braiy brj.
 50F Fiwthf cs
vfis gagL
uL vf
TLj k W
8

 10,000 tiu ehyf


vfis gof
vGj mj.
 lkid
gagL ehF
yf vfis
J vGJj
 ehyf vfis
VWtir /
wFtir vGj
mj.
 ehyf vf
vfis xw
xwhf (brFjhf)
vG Tl kW
fj. (TLj
10000F fhk
Uj ntL)
 10, 100 klFfis
kdjh Tl
ff mj

 1,00,00,000 tiu
vfis mj.
 1,00,00,000 tiu
lk mj.
 ehF mogil
braghLfis
brj.
 fhufis
fLof mj.
 vf
klFfis fhz
 kd fzFf
brj.
 + braf
lk gid
mj.

fzF - bjhlf iy tF
www.crsttp.blogspot.com

III
msitf

 jugLjglhj
myFfshd rh,
KH, ufil,
fhyo, jgo _y
RWw
cs
bghUf
sij msf
mj.

ahrij
kLj.
 _yf vf
xiw v, uil
vfis mj.
 bfhLfgl
yffis
gagL bga v,
a viz
cUthFj .
-

lysit
 , br.. Tl,
fj fzFfis
brj .
 liu br.. Mf,
br..-I luhf
khWj.
 njhuhakhf uid
kLj.
Wj msit
 .. uh nghw
myFfis
gagL Tl
fzif brj.
 .. uh nghw

 bfhss
myFfis
nkdUJ
dkhf,
d UJ
nkdkhf
khWj.
 bfhss Fj
ehF mogil
brafis brj.
 fhy ilbtia
fla Tliy,
fjiy
gagLJj .
 gzij gagL

fzF - bjhlf iy tF
myFfis
gagL fj
braiy brj.
 vilid
njhuhakhf kl.

IV
mikf

 totf
tir mik
mikfis
TJ neh
tiujY
ojY.

10

ehF fj
mogil
braghLf _y
fzFfSF
fhz.
 bfhssfhd
thij
fzFfis
j.
 lbghU fd
msit Kiwrhuh
msf _y
Jakhf mj.


fzF - bjhlf iy tF
kh kL braf Kj tF - Kj gUt
fhy ms
t.v

1.

2.
3.

bkhj ghl

ghljiy

tsu kL

ntisf

FA (a)

FA (b)

40

25

Tl

15

bkhj

80

totfS
cUtfS
vf 1 Kj
9 tiu

ghljf cs tsu kL (m) braghLf FA (a)


t.
v.

ghljiy

gf

76

1.

totfS
cUtfS

9 tiu

nkny nH, cns-btna

FGbraghL

nkny nH

jeg braghL

80

mU bjhiy

jeg braghL

81

f mU-f bjhiy

jeg braghL

85

tiuJ gHFf

jeg braghL

88
vf 1 Kj

mU bjhiy,

bragho tif

79

86

2.

braghL

108

bghUis bfhL totij


tiuf.
tz o kf
vfis izJ kf

11

jeg braghL
jeg braghL
jeg braghL

fzF - bjhlf iy tF
ghljf cs tsu kL (M) FA (b) braghLf
t.
v.
1.

ghljiy

gf

braghL

totfS

82

nfhoL izJ fhLf.

cUtfS

83

tobthj bghUfis nfhoL


izf

2.

84

cUil jil

87

totfis nfhoL bghUJf.

87

isahL

vf 1 Kj

90

mf - Fiw

9 tiu

91

vghJ izf

92

glijgh! vgh!

102

v vGJf.

103

vfSnfg nfhLf tiuf

104

viz

www.crsttp.blogspot.com

bgaiu

izf

3.

Tl

105

bga v - a v

107

vdh Ko

112

it xW nrjh

113

ufis v TLf

113

mltizia uf

114

vfSnfg nfhLf tiuJ


fhL

114

To bghUJf

115

vdh Ko

12

fzF - bjhlf iy tF
Kj tF
tsu kL (m) kh braghLf
braghL 1:

tifgLJj (FGbraghL)

ghljiy totfS cUtfS.


nehf: bghUf jikfSF Vg tifgL vLJfhLj
njitahd bghUf:
gJ, jf, brf JL, k cUil, bga nfhFL, FWjfL,
ehza, ny, bg, cfhj, fUf ...
bra sf:
 nkTwgl bghUfis khztfis nrfJ tu brhy.
 brhubrhu, tGtG bghUfis MaU nrfJ tu.
 khztfis ehF FGfshf J khztf nrfJ tj
bghUf, Ma nrfj bghUf Matiw fyJ ehF
FGfSF tHf.
 jil tot, cUilahdJ, tGtGghdJ vd Ma xw
xwhf bghUf jikia Tw.
 khztf Ma TW bghU jikF Vg bghUfis vLJ
fhl.
kL:

Ma TW jiks bghUis Fa UJ midij


vLJfhoa FGF 10 kbgf tHFj.

Fa UJ uL myJ _W bghUfis kL fhj


FGF 8-9 kbgf tHFj.

XU bghUis kL fhoa FGF 6-7 kbgf tHFj.

bkJthf bragL FGF 5 kbgf tHFj.

tha w:
w braghil FGg koF gagL bfhs.
13

fzF - bjhlf iy tF
braghL 2:
milahs fhz (FG braghL)
ghljiy
ghljiy : totfS cUtfS.
nehf: rJu, brtf, tl - bjhlila bghUfis milahs fL
vLJ fhLj.
njitahd bghUf :
gho _o, mr mil, thJ mil, Ukz miHjf, nrh
lgh,

tisa

nghw

ilF

bghUf.

(nghJkhd

vif).
bra sf :
 khztfis ehF FGfshf J nkfl bghUfis rkkhf
xbthU FGF J bfhLf.
 Ma rJu totkhd bghU vwJ khztf mbghUfis
milahs fL Fa UJ vLJ fhl.
 nj ngh brtf, tl vW TaJ bghUfis milahs fL
khztf vLJ fhl.

kL:
Ma Tal cldoahf midJ bghUfis vLJfhoa
FGF 10 kbgf tHFj.
J neu vLJ bfhS FGF 8-9 kbgf tHFj.
wiu ghJ milahs fhQ FGF 6-7 kbgf tHFj.
bkJthf br FGF 5 kbgf tHFj.
tha w:
w:
braghil FGg koF gagLj.

14

fzF - bjhlf iy tF
braghL 3:
3: bral (j eg braghL)
ghljiy:
ghljiy vf
nehf : vQUfis mikj
njitahd bghUf:
khztf vifF Vg 1 Kj 9 tiu vf vGjgl A4
fhjf, gir, jhaf, fk, of bghL ...
bra sf :
 xU ehisF _W vQUf j vG bfhLj.
 vf vGjgl jh, gir, ijf, jhaf, fk, of
bghL (xL bghL) Matiw

xbthwhf khztfSF tH

xo fhl TWj.
kL:
rahd neu mHfhf KojtfSF 10 kbgf tHFj
rahd neu, W FiwghLfSl KojtfSF 8-9 kbgf
tHFj.
fhy jh rahf KojtfSF 6-7 kbgf tHFj
KaW bfhoUnghF 5 kbgf tHFj

15

fzF - bjhlf iy tF
braghL 4:
4 tiuj kW tzl ( jbraghL)
ghljiy : vf
nehf : vfis tirahf izj.
njitahd bghUf :
ghl jf (gf v 108) , tz bg.
bra sf:
 khztfis jjahf mku itJ ghljf kW tz
bgfis bfhLj.
 Ma khztfl, f cs Fl vfis tirahf
nenfhLf kW tisnfhLfis gagL izf brhYj.
 khztf jf fgidF VwthW nenfhL kW tis nfhLfis
gagL glij KGikgL tzl.
kL:
 iuthf mHFzlD tiuJ, nfhoF tzkojtfSF .
10 kbgf tHFj.
 iuthf

mHFzlD

nfhoF

uw

tzkojtfSF 8-9 kbgf tHFj.


 uw Kiw tzkojtfSF 6-7 kbgf tHFj.
 nfhLf kL tiujtfSF 5 kbgf tHFj.

16

Kiw

fzF - bjhlf iy tF
braghL 5 :

nrJ ngh (isahL) - (FG braghL)

ghljiy:
ghljiy Tl
nehf: Tl thghil bra _y Tw brj.
njitahd bghUf : tFgiw NH
bra sf :
 Ma tFgiw cs bkhj khztfis uL FGfshf
j.
 xU FG bra <LgLnghJ kbwhU FGit cWnehf TWj.
 FGjiyt eh xW vd TbfhL tFgiw ika f
ntL.
 ulhtJ khzt Kj khztid fho xWl xW nru uL
vd T bfhL Kj khztDl izJ f ntL.
 3 tJ khzt tFgiw ikaij ifo fho bfhL uLl
xW nru _W vd TbfhL tFgiw ikaF tUj.
 nj

nghW

bjhlJ

khztfis

bra

brh

mtfsJ

eltoifia Ma cWneh kl.


 xU FG Kojl cW neha FGit bragho <LgL
kl.
kL :
 ewhf cW neh iuJ Tl tuij T braghil br
khztfSF 10 kbgf tHFj.
 rahd Kiw bragLgtfSF 8-9 kbgf tHFj.
 Tl

tuij

jLkhwJl

bragLgtfSF

kbgf tHFj.
 bragho kL <LgL khztfSF 5 kbgf tHFj.
tha w:
w
braghil jft bjhl wid kl gagLbfhs.
17

6-7

fzF - bjhlf iy tF
braghL 6: dho dh (FG braghL)
ghljiy:
ghljiy Tl
nehf : xU viz uL myJ _W vf TLjyhf TWj.
njitahd bghUf : fUgyif, Rzfo, v milf (2 Kj 9 tiu)
bra sf :
 khztfis uL FGfshf J, FGF A, B vd bgaLf.
 vj FG Kj JtFtJ vgjfhf th, jiyah? nghL
khj.
 A FG Kj Jtf ntL vd khj iy mFG xU v
milia vLJ fhl ntL .
 B FG mbt Tl tu TWj. xWF nkgl Tl
tuf Tw Ma CfgLj ntL.
 xbthU FGF g mf 3 lfshtJ jugl ntL.
 Tl tufis rahf Ta FGF Ma fUgyif
kbgf FJ tuntL.
 bjhlJ kh kh U FGF rk thf mJ braghil
brj.
kL :
KGikahd

FG

gnf

kW

iuJ

gyF

FGF

10

kbgf tHFj.
iuJ gyj FGF 8-9 kbgf tHFj .
gyf neu vLJ bfhl FGF 6-7 kbgf tHFj.
KaW gygtfSF 5 kbgf tHFj
(FG cnsh, gnf, iuJ gyF jik Matiw
fU bfhL kL brf. gnffhj khztfis cWneh Fiw
eltoifahf ghljf cs braghLfis s bra itf
ntL).
tha w:
w
bragho _y fhuz
zit kL bra.

fhaJl

18

kW

Ra

fzF - bjhlf iy tF
bjhFj kL
kL (SA)
kbg gL (ghlthahf)
t.v

ghljiy

kbgf

1.

totfS cUtfS

10

2.

vf 1 Kj 9 tiu

30

3.

Tl

20

t.v

kbg gL (dhthahf)
dh
dh tif
kbgf
vif

bkhj

1.

wta dh

30

30

2.

W dh

10

20

3.

eL dh

10

bkhj

42

60

Kj gUt bjhFj kL kh dhjh


fzF
tF: 1

kbgf: 60
fhy: 90 l

I. rahd ilia (
() brf.

5 x 1 =5

1.

v vG mfkhdij  brf

2.

v vG Fiwthdij  brf

19

fzF - bjhlf iy tF

3.

v vG a viz  brf.

4.

v vG TLf.

gJfSl

5.

gJf nrjh

gJf

v vG TLf.

gfSl

gf nrjh

II v vGJf.

gf
5x1=5

20

fzF - bjhlf iy tF

III. viz v bgaiu izf


izf

5x1=5

xgJ

_W
3
6

vL

xW

MW

21

fzF - bjhlf iy tF
www.crsttp.blogspot.com

IV. bghUJf:

5x1=5

V. Lgl vfis vGJf.

5x1=5

VI. vfSF Vg nfhLf


nfhLftiuf:
ftiuf:tiuf:-

5 x 2 = 10

1.

2.

3.

4.

5.

=
22

fzF - bjhlf iy tF
VII. To
To uf
uf.
uf.
1)

3
+4

5 x 2 = 10
2)

2
+3

3)

5
+
6

4)

4+

=8

5)

5+

=9

VIII. tU vfis uL vf TLjyhf vGJf:


(v-fh)

1)

8=

2 + 6

8=

5 + 3

7=

7=

2)

4=

4=

IX. ila:

2 x 5 = 10

1x5=5
gl vjid tlf csd?

id bfhf:
1. wbt Uj bjhlf (nkny nH, mU bjhiy, aJ
bgaJ)
2. totfis ghJ bga TWj
rJu

brtf

Knfhz

3.

vf : (vQtjF, vGJtjF g)

4.

Tl thghL
1+1=2
1+2=3

1+3=4
2+1=3

2+2=4
2+3=5

23

tl

fzF - bjhlf iy tF
kh kL braf - ulh tF
t.
v
1

ghl jiy
totf mikf

Kj gUt
fhy ms
bkhj
bkhj ghl
ntisf
10

tsu kL
FA (a)
FA (b)
1
1

2
3

vf
vfis xLj

20
25

4
5

Tl
lysit

30
13

98

bkhj

ghljf
ghljf cs tsu kL - m braghLf FA(a)
t.
v

ghl jiy

totf
mikf
vf

vfis
xLj

gf
v

braghL

86

tir khWgl mikig fLoJ


tzLf

jeg
braghL

91

bfhLfgl mikid KGikahFf

jeg
braghL

102

l kid TWj (bra l)

FG
braghL

105

FpL _y xl (braghL)

FG
braghL

108

bfhLfgl vfUJ VnjD _W


vfis vG mtiw VWtir/wF
tir vGJf.

jeg
braghL

108

VWtir/wF tir mikj

FG
braghL

115

uL ulhf, _W _whf, IJ Ijhf


ndh vGJj

FG
braghL

123

U <yf vfis Tl

FG
braghL

130

Tl tufhd fijfis mikj

FG
braghL

134

tFgiw cs bghUfis rh, ufil


kW KH Matwh msj

FG
braghL

136

mgh, F, g Jygh (^uZ) _y


bfhLfgl bghUf sid msj.

FG
braghL

Tl

lysit

bragho
ragho
tiff

24

fzF - bjhlf iy tF
ghl jf cs tsu kL - M braghLf FA (b)
t.v ghl jiy

1.

2.

gf
v
85

yFfis mj H glfSl nfhoL


bghUJf.

totf

88

bfhLfgl mikfis L tiuf.

mikf

89
90

bfhLfgLs mikf
bjhlid tiuf.
mLj mikid tiuf.

96

v vGJf.

97

bghUJf, vQU vGJf, v bga


vGJf.
vf lkid vGJf. RUa
to vGJf.
bjGJf, monfhol vF
lkid vGJf.

vf

101
102

3.

105

FpLfis gagL vfis xLj

107

VWtir vGJf, wF tir vGJf.

vfis

110

xiw vfsh? uil vfsh?

xLj

113

bjhlJ mLJ tU vfis vGJf.

114

bjhlJ mLJ tU vfis vGJf.

115

129

ndh v mLJ tU vfis


vGJf.
dkhw <yf vQl Xyf
viz TLf.
(dkhw <yf)
To il vGJf.
<yf U vf (d khwJl) To
il fhf.
(thif fzFf)
il fhf.
kd fzF

133

rahd ilF () FLf.

119
122
4.

Tl

125
128

5.

braghL

lysit

25

fzF - bjhlf iy tF
tsu kL (m) kh braghLf
braghL 1 :

tiuj (j eg braghL)

ghl jiy :

totf mikf

nehf : bfhLfgl mikid KGikahFj kW tz Lj.


njitahd bghUf :


ghl 91 M gfij gagL bfhf.

tz bgf

bra sf :



ghl fhlgLs WW nfhLfis cWneh


ntL.
tiuJ Koj d tz l ntL.

izJ tiua

kL:
kL

ehF glfis KGikah tz oatfSF 10 kbgf


tHFj.

VnjD _W glfis
kbgf tHFj.

VnjD uL glfis
kbgf tHFj.

glfis KGikah tz lhjt/glfis KGikahfhk tz


oatfSF 5 kbgf tHFj .

braghL 2 :

KGikah
KGikah

tz
tz

oatfSF

89

oatfSF

6-7

v bga vGJj (j eg braghL)

ghl jiy : vf
nehf :

1 Kj 99 tiuyhd vQUfSF v bga vGJj.

njitahd bghUf :


v milf (1 Kj 99 tiu), k ruf, c kf.

26

www.crsttp.blogspot.com

fzF - bjhlf iy tF
bra sf :

khztf rnfhju / rnfhj myJ eg taid Tw brj

mtf TW taF jFj v milia vLJ fhf TWj.

xbthUtU vLj v milnfg, krufis c kfis


gagL vQUnfw kfis mikJ fhlTWj.

mj vQU v bgaiu Fngo khztf vG fhl


brhYj.
kL
kL :

rahd Kiw kfis mikJ v bgafis iuJ vGatfSF


10 kbgf tHFj.

kfis rahf mikJ v bgaiu vGatfSF 8-9 kbgf


tHFj

kfis rahf mikJ v bgaiu KGikahf vGjhjtfSF 6-7


kbgf tHFj.

kfis mikgY, v bgaiu vGJtY ukgLwtfSF 5


kbgf tHFj.

tha w:
w
bragho _y jft bjhl wid Ma kl.

braghL 3 : isahL (FG braghL)


ghl jiy : vfis xl
nehf : uL ulhf, _W _whf, IJ Ijhf ndh v
vGJj.
njitahd bghUf :


,, vd vGjgl v milf (mf ms)

 btntW tz bghjhf / iyf.


 FGf vifF Vg 1 Kj 100 tiu vGjgl v
goa (tiugljh)
27

fzF - bjhlf iy tF
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10

99
89
79
69
59
49
39
29
19
9

98
88
78
68
58
48
38
28
18
8

97
87
77
67
57
47
37
27
17
7

96
86
76
66
56
46
36
26
16
6

95
85
75
65
55
45
35
25
15
5

94
84
74
64
54
44
34
24
14
4

93
83
73
63
53
43
33
23
13
3

92
82
72
62
52
42
32
22
12
2

91
81
71
61
51
41
31
21
11
1

bra sf :
 khztfis W FGf mku brf. xbthU FGF xU v
goaiy jUf.


 vd vGjgl v milfis fJ itf.

 xbthU FG jiytU tJ, fJ itfgl v milf VnjD


xwid vLf.
 mj mil vj v csnjh mjnfg mjid lfis,
100UJ ndh v mj l jkF tHfgl iyia
itf.
 iy jnghJ cs l vj v csnjh, mj viz jkJ
Fngo vGj.
 wF L braiy bjhlJ bra FGdUF tfhl.
(v-fh.) 3 vw v mil xU FGdUF tUjh, mFGd jkJ
Fngo 100, 97, 94 ... vd vGUf ntL.
kL:
kL:
iuthf braiy brJ KoJ Fngo g brjtfSF 10
kbgf tHFj.

braiy brJ KoJ Fngo g brjtfSF 8-9 kbgf


tHFj.

braiy gh brJ KoJ vG bfhoUgtfSF 6-7 kbgf


tHFj.

bkJthf brJ bra bjhlJ <LgLwtfSF 5 kbgf


tHFj.

tha w:
w
bragho khztfsJ Ra z , FG kdghik Ma
wfis kl.
28

fzF - bjhlf iy tF
braghL 4 : vfis xl (jeg braghL)
ghl jiy : vfis xl
nehf

: vfis VWtir / wF tir vGJj.

njitahd bghUf :
ghl 108 M gfij gagL bfhf.
bra sf :

ghl rfu tot uggLs vfis cWnehFj

mt VnjD 3 vfis vGJkhW TWj.

vGa vfis VWtir vGj brj

mnj vfis wF tir vGj brj.

thW nkY gy fzFfis brkhW TWj.

kL:
kL

3 fzFfSF mfkhf brJ KojtfSF 10 kbgf tHFj.

3 fzFfis kL brJ KojtfSF 8-9 kbgf tHFj.

2 fzFfis kL brJ KojtfSF 6-7 kbgf tHFj.

xU fzifahtJ VWtirnyh / wFtirnyh brJ bfhoUgtfSF


5 kbgf tHFj.

tha w:
w
nkfl bragho khztfsJ fhuz fhaJl F wid kl.
braghL 5: isahL (FG braghL)
ghl jiy : Tl
nehf:
nehf <yf vfSl Xyf vfis TLj.
njitahd bghUf :
0 Kj 99 Koa vGjgl v mltiz. (FGf vifF Vg)
btntW tz iyf
gfil(Dice)
29

fzF - bjhlf iy tF

99
80
79
60
59
40
39
20
19
0

98 97 96 95 94 93 92 91
81 82 83 84 85 86 87 88
78 77 76 75 74 73 72 71
www.crsttp.blogspot.com
61 62 63 64 65 66 67 68
58 57 56 55 54 53 52 51
41 42 43 44 45 46 47 48
38 37 36 35 34 33 32 31
21 22 23 24 25 26 27 28
18 17 16 15 14 13 12 11
1 2 3 4 5 6 7 8

90
89
70
69
50
49
30
29
10
9

bra sf :

khztfis FGthf mku brf. xbthU FGF bghUfis tHFf.

xbthU FG j FGFa iyia 0 fl itf.

wF gfilia cUl. m nkw vjid f csdnth


(myJ) vif csnjh, mjid lf Kndh v, mj
fl jkJ iyia itf. jid Fngo vGj bra.

xbthU FG cs midJ khztfS bra <Lgl Ma


cjf
(v-fh.)
17- iy csJ. gfilia cUoa Gj vif 6 v,
17UJ 6 lf Kndh v 23- jkJ iyia itf
ntL.
Fngo

17
+

6
23

vd vGj ntL.
xbthU FGdU braiy bjhlJ brJ 99-I beUF tiu
isahl t fhl ntL.

30

fzF - bjhlf iy tF
kL:
kL
iuthf isaho, Fngo vG KojtfSF 10 kbgf
tHFj.

neu mfkhD, isaho


kbgf tHFj.

isaho kL bjhlJ <LgL Xus bkJthf KndWgtfSF 6-7


kbgf tHFj.

isahil
tHFj.

bjhlJ

Fngo

isahl

vG

KojtfSF

KagtfSF

8-9

kbgf

th
tha w:
w
nkfl bragho khztfsJ Ra z kW FG kdghik
Ma wfis kL bra.
braghL 6: msj (FG braghL)
ghl jiy : lysit
nehf:
nehf mgh, F, gJygh (Tooth Brush) itfis gagL
bfhLfgl bghUf sfis msJ vGJj.
njitahd bghUf :
 ghl 136 M gf
 mgh, F, gJygh, jf, nkir, bg
bra sf :
 khztfis FGf mku brf.
 mgh, F, gJygh itfis mf ms xbthU FGF
jUf.
 jf csthW cik bghUfis msJ vGj, FG cs
xbthUtUF thf mikJ jUf.
kL
rahd Kiw msJ jf vGat,

_W bghUfis msJ vGa FGF 10 kbgf tHFj.

VnjD U bghUfis msJ vGa FGF 8-9 kbgf tHFj.

VnjD xU bghUis msJ vGa FGF 6-7 kbgf tHFj.

msj bra <LgLnshF 5 kbgf tHFj.

tha w:
w
nkfl bragho khztfsJ FG kdghik , fhuz fhaJl
F w Matiw kl.
31

fzF - bjhlf iy tF
bjhFj kL (SA))
ghl thahf kbg gL
t.
ghljiy
v
1.
totf mikf

kbgf
4

2.

vf

15

3.

vfis xLj

17

4.

Tl

20

5.

lysit

bkhj

60

dhtif thahf kbg gL


t.
v

dh tif

dh
vif

kbgf
kbgf

bkhj

rah / jtwh

uf

10

10

bghUJf

10

10

Wdh

10

20

beLdh

15

38

60

bkhj

32

fzF - bjhlf iy tF
bjhFj kL kh dhjh
tF : 2

fzF

kbgf:
kbgf 60
fhy: 90 l

I. rah / jtwh (
(/ ) FLf.

II.

1.

15 bjhl

2.

71

75

3.

12 vgJ uil v

4.

6+0=0

5.

s l myF l

>

16

5x1=5

rahd ilia nfhol l vGJf.


vGJf.
1.

23 ________, 25

(24 / 20)

2.

63

95

(>/<)

3.

82

70

(=/>)

4.

57 K ______

(56/58)

5.

7 + 6 = ______

(13 / 67)

6.

12 + 0 = ______

(0 / 12)

7.

40 + 50 = ______

(90/50)

8.

36 + 6 = ______

(96/42)

9.

caukhdJ ______

(kiy/gs)

10.

KgJ eh vQU ______ (44/34)


33

10 x 1 = 10

fzF - bjhlf iy tF
III.

(m) bghUJf.

5x1=5

1. 98 K

90

2. 1 Ko v

36

3. 5, 10, 15 bjhl mLj v

97

4. 89 bjhl

91

5. KgJ M vQU

20

(M) bghUJf.

5x1=5

1.

ruij msF ms

28

2.

15 + 5

75

3.

22 + 6

4.

0 + 75

KH

5.

l msit

20

IV. ila

10 x 2 = 20

mLj mikig tiuf.


1.

____________

2.

____________

3.

44 v bga

4.

ehgJ _ vQU ____________

5.

6 gJf kW 8 xWf RUa tot ____________

6.

96, 72, 84 VW tir ____, ____, ____

____________

34

fzF - bjhlf iy tF
15
12

7.

64
48

53

tlUJ uil vfis kL vLJ vGJf.

81
90

______ ______ ______ ______

To il vGJf.
8.

72

9.

+ 16

60

10.

+ 38

47

+ 52

V.

ila

1.

monfhol yf l k vGJf.

2.

3.

3 x 5 = 15

12

_______________________________________

30

_______________________________________

45

_______________________________________

76
6

_______________________________________

89
9

_______________________________________

TLf.
TLf
42

65

+ 19

+ 25

brJ
brJ 5050- rahd mikid bghUJf.
50

m)

5, -- 15 , --, --, --, --, --, --, --, --

M) --, 10, --, --, 25, --, --, --, --, -)

5,10 , --, --, --, --, --, 40 --

35

fzF - bjhlf iy tF
id bfhf
bfh f
I totf mikf
 mikf vgJ xj totf xU Fl tir bjhlJ miktJ
MF.
II vf
 <yf vQUfS mj v bgafS.
III vfis xLj
 <yf vf gjh l yf bga viz bfhl v
bgajhF.
 <yf vfis xl Kj gjh l yfij, d xwh l
yfij xl ntL.
 a vUJ bga vF, vfis tirgLJtij VWtir
vnwh.
 vfis, bga vUJ a vF tirgLJtij wF
tir vnwh.
 1,3,5,7 kW 9 Ko vf xiw vf vdgL.
 0,2,4,6 kW 8 Ko vf uil vf vdgL.
IV Tl
 dkhw <yf vf Tl bra Kj xWfis To
xwh lY, gJfis To gjh lY vGj ntL.
 gJ xWf xU gJ.
 dkhwJl <yf vf Tl bra Kj xWfis
Tl, TLj 10 (m) 10F nk xWfshf U dkhw brJ,
xWfis xwh l ilahf , gJfis gJfSl nrJ To
gjh lY vGj ntL.
 vfis tir kh TodhY, TLbjhif khwhJ.
 X vQl aij TodhY, aJl X vid TodhY
mnj v ilF.

36

fzF - bjhlf iy tF
V lysit
 bghUf sij ufil, rh, KH bfhL, Fl
ilbt uij fhyo, jgo bfhL msnwh. tsitf
xbthUt
if, fh, uf msfis bghUJ khWgL
jikilait.
 s l myF luhF.
 s a msid l vnwh.
 s bga msid l vnwh.

37

fzF - bjhlf iy tF
kh kL braf - _wh tF

t.
v

ghljiy

Kj gUt
fhy ms
bkhj
bkhj
ghl
ntisf

tsu
su kL
FA(a)

FA(b)

totfS, cUtfS I

10

totfS, cUtfS II
vf
Tl
fj

36
25
23

1
1
1

1
1
1

98

3
4
5

bkhj

ghl
ghl jf cs tsu kL m braghLf FA(a)
t.
v

1.

ghl

totfS
cUtfS

gf
v

braghL

bragho
tif

74

rJu to cs bghUfis
goaLf.

jeg
braghL

75

brtf to cs bghUfis
goaLf.

jeg
braghL

76

Knfhz to cs
bghUfis goaLf.

jeg
braghL

77

tl to cs bghUfis
goaLf.

jeg
braghL

80

tisnfhLfis tzLj

jeg
braghL

81

nluh cs JLfis
bfhL gy khfis
cUthFj

FG braghL

82

7 JLfisila nluhik
gagL gntW totfis
cUthFj

jeg
braghL

86

bral

88

fd cUtfis bgaUl
bghUJj.
38

FG braghL
jeg
braghL

fzF - bjhlf iy tF
101

vf

109

KaW gh
xiw vzh, uil vzh
fbga v, fa v
cUthFj

jeg
braghL
jeg
braghL /
FG braghL

2.
111
3

4.

Tl

fj

0-9 tiuyhd vfis


bfhL a vfis
cUthFj

FG braghL

123

M krlij bfhL
d khw Tliy brj

FG braghL

125

braghL 1

FG braghL

131

braghL 1

jeg
braghL

131

braghL 2

jeg
braghL

133

M krl _y
fj

FG braghL

140

braghL 3

FG braghL

140

ij

FG braghL

144-147 fij cUthFj


149

FG braghL

kdfzF

FG braghL

ghl
hl jf cs tsu kL (M) braghLf FA(b)
t.
v
1

ghl

totfS
cUtfS

vf

gf
v

braghL

79

rJu tot jhfis koj

83

a js ufis cUthFj

85

g 1

86

L kW g tiuglij tiuf.

88

fd cUtfis tzLj

89

glij ghJ vifia mj


39

fzF - bjhlf iy tF

Tl

fj

97

Lgl vfis vGJf

98

v bga vGJf

99

tzLj

101

xiw kW uil vfis tlLj

102

_W yf vf jhjh vQj

107

xLj <, >, =

108

VW tir, wF tir

111

fbga v, f a viz cUthFj

115

Tl mltizia uj

120

vfis TLj

124

TLj

140

fj g

141

thif fzFf

148

149

kdfzF

tsu kL (m) -kh braghLf


braghL 1 : tzLj (j eg braghL)
ghljiy:
ghljiy totfS cUtfS.
nehf
nehf:

tisnfhLfis, nenfhLfis milahs fL tz


Lj.

njitahd bghUf :
ghljf gf v 80 I gagL bfhs.
bra sf :
Ma tU tKiwfis TWj.
jf cs glfis cW nehf.
gl tisnfhLfSF gir tz l.
gl nenfhLfSF t tz l.
40

fzF - bjhlf iy tF
kL :
10 glfis tz oUjh 10 kbgf tHFj.
8 glfis tz oUjh 8-9 kbgf tHFj.
6 glfis tz oUjh 6-7 kbgf tHFj.
6 F Fiwthf tz o Ujh 5 kbgf tHFj.
tha w:
w
braghil fhuz fhaJl F wid kl gagL
bfhs.

braghL
braghL 2

fhgLJj (FG braghL)

ghljiy

totfS cUtfS

nehf

g tiuglij tiuJ Ulij g


TWj.

njitahd bghUf :
tiugljh, bg, msnfh, ug, tz bg
bra sf:
khztfis ehF FGfshf f.
ehF FGfSF njitahd bghUf bfhLf.
g tiuglij FGf tiuj
(njitglh Ma tfhl).
tiutjF nghJkhd neu mDkf.

g tiugl tiuJ Kojl Ma ghlF bjhlila


dhfis xbthU FGthf nff.
(v.fh.) cdJ tFgiw mLJ vj tFgiw csJ?
cdJ tFgiwF Kdh vd csJ?
isahL ikjhd vF csJ?
J nghw dhfis g NHYF Vg nff.
kL :
KGikahf FG gnfW, iuJ gyF FGF 10 kbgf
tHFj.

iuJ gyj FGF 8-9 kbgf tHFj.

gyf neu vLJbfhl FGF 6- 7 kbgf tHFj.

KaW gyj FGF 5 kbgf tHFj.

tha w:
w
bragho jft bjhlwid , Ra z wid
kl.
41

fzF - bjhlf iy tF
braghL 3

xLj (FG braghL)

ghl jiy

vf

nehf

uL, _yf vfis cUth aJ, bgaJ vW


xL TWj.

njitahd bghUf

v milf 1 - 9, 10 - 90, 100-900 ( 4 br) tiugljh, ngdh, bg


bra sf :
 tF cs khztfis 4 FGfshf f.


vyh FGfSF njitahd v milfis bfhLf.

FGYs midJ khztfS uL _yf vfis cUth m


bgaJ, aij FL vGJj.

xbthU FGY cs midJ khztfS vfis xL vGa


wF FG mtf vGaij kw FGfSF tHFj ntL.

kL :
 Fj neu KGikahf KoF FGF 10 kbgf tHFj.


J neu MD KGikahf KoF FGF 8-9 kbgf


tHFj.

J iHf UD Xus KoF FGF 6-7 kbgf tHFj.

vfis kL cUthF FGF 5 kbgf tHFj.

tha w :
FG g koF gagL bfhs.

42

fzF - bjhlf iy tF
braghL 4

gfil isahL (FG braghL )

ghl jiy

Tl

nehf

_yf vfis TLj

njitahd bghUf:
3 gfilf (fbgaJ 1, bgaJ 1, aJ 1)
bra sf :
khztfis 4 FGthf f
fbga gfil Wfis FF.
bga gfil gJfis FF.
a gfil xWfis FF.
xbthU FGF 3 gfilfis bfhLf.
FG gfilia cULtjF midJ khztfSF th ju
ntL.
FG xU khzt _W gfilfis xnu neu cUl ntL.
gfilf FF vfis FJ bfhs ntL.
L xUKiw gfilfis cUo tU vfis FJ bfhs
ntL.
uL vfis To TLjiy FG FJ bfhL, FG cs
kw khztf bjhlJ gfilfis cUo braghoid bjhlu ntL.
midJ FGfS braghil nkbfhs ntL.
kL :
 midJ khztfS gnfW fzFis rahf
kbgf tHFj.

brj FGF 10

 xUt / Ut ju kw khztf gnfW fzFf rahf brj


FGF 8-9 kbgf tHFj.
 xUt / Ut kLnk gnfW fzFf rahf brj FGF 6-7
kbgf tHFj.
 Ka br FGF 5 kbgf tHFj.
tha w :
braghoid FGg kW jft bjhl w koF
gagL bfhs.

43

fzF - bjhlf iy tF

braghL 5

: fj (FGbraghL)

ghl jiy

: fj

nehf

: uL _yf vfis fj

njitahd bghUf:
bghUf:
btntW _yf vf vGjgl milf 40
(v.fh.)

456

768

bra sf :

khztf vifF Vg ehF FGfshf f.

milfis nkir J jiyHhf fJ itf.

xbthU FGUJ FGjiytid miHJ FGF 10 milf j


vLJ bfhs TWj.

Ma jah vwJ, khztf milfis tirahf mL itj.

FG uouL khztfshf nrJ fj fzFf mikJ


ilfhz

FG brj fzFfis fUgyif vG fhl T rahf


brJsduh vgij kw FG khztfis rbra TWj.

kL

 iuthf, 10 fzFfis rahf brj FGF 10 kbgf


tHFj.
 8 fzFfis rahf brj FGF 8 - 9 kbgf tHFj.
 6 fzFfis rahf brj FGF 6-7 kbgf tHFj.
 5F Fiwthd fzFf brj FGF 5 kbgf tHFj
tha w :
FG g koF gagL bfhs.

44

fzF - bjhlf iy tF
braghL 6

: TlY, fjY (FGbraghL)

ghl jiy

: TlY, fjY

nehf

: uL _yf vfis To, fJ il TWj

njitahd bghUf: Rzfo

bra sf

 khztfis _W FGfshf f
 tU tKiwfis khztfSF Tw
xU FGd uL _W yf vfis fUgyif vGj ntL.
ulhtJ FGd mj vf TLjiy fUgyif vGj bra
ntL.
_whtJ FGd mj vfis fJ fUgyif vGj bra
ntL.
RH Kiw xbthU FGthf vfis fUgyif vGjitJ
braghoid nkbfhs.

kL

 FGYs midJ khztfS gnfW braghLfis (vfis


vGJj, Tl, fj) brUjh FGF 10 kbgf tHFj.
 XU braghLf kL brUjh 8 - 9 kbgf tHFj.
 xnu xU braghL kL brUjh 6- 7 kbgf tHFj.
 gnfW jtW br FGF 5 kbgf tHFj.

tha w :
FG g koF gagL bfhs.

45

fzF - bjhlf iy tF
bjhFj kL (SA)
dhjh l iu (Blue Print)

ghljiy

totfS
cUtfS I
totfS
cUtfS
II
vf
Tl

2(1)

w (S)

5(1)

F
1(3)

8(10)
1(1)

2(1)

6(1)

2(3)

3(1)

1(1)

1(1)

2(3)

2(1)

1(3)

1(1)
1(5)

15(21)
1(5)

8(20)

1(5)
1(5) 5(19)
*
13(13) 5(15) 1(5) 5(5) 1(3) 4(10) 1(1) 1(3) 2(10) 37(71)
1(1)

6(6)

bkh

1(1)

fj
bkhj

F f

gagLJj
( A)

j (U)

mj (K)
(

1(3)

1(5)

wta dh

milFF cns kbgf

F FWdh

milFF btna - dhf vif

f fLiu dh

* khW dhf

46

fzF - bjhlf iy tF
bjhFj kL kh dhjh
fzF
tF : 3

kbgf: 60
fhy: 90 l
l

I. nfhol lfis uf:


20 x 1 = 20
1.
rJuF ______ Kidf (4/6)
2.
rJuF ______ gff (2/4)
3.
254 v bgaiu vGJf ______
4.
266 vw v ______ Wf ______ gJf ______ xWf csd.
5.
14 + 12 = ______
6.
tlLs yf lkig vGJf.
7 25 ______
7.
xiw vfis uf ______ , ______
133, 146, 548, 601
8.
vfis xL bghUjkhd <, > FLf.
118 ______ 340
9.
880 80 = ______
10. 16 I gJfSF KGikahdh ---ilF.
11. Lgl vfis uf.
415,416, ______ ______419
12. gJ gjhf jh Lgl tlfis uf.
200
210

13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Xyf vf, <yf vfis l ______


vfis xL bghUjkhd <, > FpL
200 ______ 123
Tliy uf.
______ + 14 = 20
brtf _iyl ______
______ vQl 1I Todh 100 ilF
TLf:
13 + ______ = 22
96 vw v __ gJf , --- xWf csd.
98 vw <yf viz bjGJf ______

47

fzF - bjhlf iy tF
II. bghUJf.
bghUJf.
21.
22.
23.
24.
25.

rJu
brtf
Knfhz
tl
5+5=

5x1=5
-

3 gff
4 gff
vbu gff rk
10
uhd tisnfhodh Md _oa tot

III. VnjD IJ dhfSF


dhfSF kL ila
26.
27.

brtf tot bfhL a jsufis uf.


tl bfhLfgLs vfis VWtir vGJf.
692
650 670 629
648 635
695
682

28.

29.

5 x 3 = 15

__________________

wF tir vGJf.
463,448,474,432,493
7, 4 kW 5 vw yffis gagL _yf f bga kW
fa viz cUthFf.
fbga v ______
fa v ______

30.

TLf.
5 4 3
+
4 2 1

31.

TLf.
2 5 7
+
1 4 3

32.

v bgaUnfw vfis vG TLf.


W vgJ
eh}W mWgJ IJ

48

fzF - bjhlf iy tF
IV. vitnaD ehF dhfSF kL ila
33.

34.
35.

36.

4 x 5 = 20

TLf:
3 3 9
+
2 7 2

xU ijafhu 125 btis bghjhfis 165 t bghjhfis


thdh. ijafhu bkhj vjid bghjhfis thdh?
7 8 4
- 1 9 5

Kj tir UJ fjiy bjhlf. ffgl ntoa vf


m FL fhlgLsd. Kj fzF brJ fhlgLs
fj braiy bjhlJ brf.
186

485

299

301

37.

gJfSF KGikah uL vf TLj kW cikahd k


fhf.
Tl tu

KGikaha
TLj

cikahd k

13
15
TLj
38.

xU filfhu 25 Mf itUwh. nkY 20 Mf thdh


mtl jnghJ UF Mf bkhj vjid?

49

fzF - bjhlf iy tF
id bfhf.
totfS cUtfS
 eikR Vuhskhd mogil cUtf fhzgLwd.
 ehF gff kW ehF Kidf Matwh milgL cUt
rJu MF.
 brtf vbu gff rk kW _iylfS rk.
 _W gff kW
Knfhz MF.

_W

Kidfsh

milgL

cUt

 tlF Kidfns ilahJ.


 nluh gHfhy d MF.
 totf ilbtyhkY x nk xW goahkY xU jsid
utJ js uf MF.
vf

0, 2, 4, 6, 8 ...... vw vfis bfhL Ko vf uil vf MF.

1, 3, 5, 7, 9 . . . . vw vfis bfhL Ko vf xiw vf MF.

v nfho xU vF Kdh tU v mj viz l aJ.

v nfho xU vF bjhlJ tU v mj viz l bgaJ.

fj Kj xWfis fnwh. d gJf, Wf vd


tirahf fnwh.

50

fzF - bjhlf iy tF
kh kL braf - ehfh tF
Kj gUt
fhy ms
t.
v

braghLfSFa
ghlntisf

bkhj
ghl ntis

ghljiy

1.

cid R

25

2.

vfis mnth

30

3.

TlY fjY

11

4.

sij msj

16

5.

bghUfis Wj
bkhj

16
98

FA (a)
1
2

FA (b)
1
2

ghl
ghl jf cs tsu kL - m braghLf FA (a)
t. v.

ghl jiy

gf
v
80
83
85

cid R

vfis
mnth

TlY
fjY

4
5

braghL
totfSF tz Lf.
fis gagL
Knfhzf tiuf.
jh totf tiuJ
tz Lj

bragho
tif
j eg
j eg
j eg

86

tlf tiunth

FG

87

fhj kof _y tl ika,


kW Mu fhz

FG

91

nluh JLfis mLFnth

FG

94

js uf bfhL unth

101

vfis cUthFj
mltizia uj kW
fzF

FG

108

112

kha rJu mikj

116

Mtf bra (1, 2)


Tl ria uj

FG

sij msj

127

msJ TWf (l msit)

sij msj

134

ufis fzLf

FG

bghUfis
Wj

140

vilia
njhuhakhf kl

FG

51

fzF - bjhlf iy tF
ghl
ghl jf cs tsu kL (M) braghLf FA (b)
t.
v

ghl jiy

gf v
81, 82, 83

1.

2.

3.

cid R

vfis mnth

TlY fjY

sij msj

Muij msJ vGJj

89

ftuha bfhL tl tiuj

94

ghit braghL (1-8)

97, 98

flfis uf (1, 2, 4)

98

Mk rl kf tiuf

100

FpL Kiw vGJf.

103

f bga v, f a vfis
cUthFj

105

VWtir, wF tir miknghkh

111

( ghit)

116

TLf (g)

121

ff (g)

122

thbkh fzF

126

( ghit)

131, 133
135

5.

bghUfis
Wj

totf Kidf, gff


kW _iylfis FLj

88

130, 131
4.

braghL

d khw
l msit Tl, fj bra
(g)
tiugl ghJ fzLj (Mtf
bra)

136

( ghit)

138

brf

140, 143

Wj msit Tl, fj

147

( ghit)

52

fzF - bjhlf iy tF
tsu kL (m) kh braghLf
braghL 1 : tlf tiuj (iz braghL)
ghl jiy : cid R
nehf : iy bgiy gagL ikaij khwhk tlf tiuj.
njitahd bghUf :
btntW sf JLf, bg, tz bg (Crayans),
btis jh (A4)
bra sf :
1) tF khztfis Ut Utuhf J mkuitj. xU khzt/khz
jJ UF NH Vgo mj khzt/khz jahfnt braghil
brayh.
2) tz bg (Crayans), A4 btisjh , bg nghwtiw
xbthU W FGF btntwhd sKila _W JLf Ma
tHFj.
3) ikaij khwhk btntW mss iy gagL _W tlfis
tiuJ tz o fhf TWj.
kL :

_W tlfis _W tzf KGikahd fhyF KoJ


Ujh gJ kbgf tHFj.

uL tlf KGikahf tiuJ tz oUjh 8-9 kbgf


tHFj.

tlfis bgyh kLnk tiuJ Ujh 6-7 kbgf tHFj.

xU tl kLnk tiuJ Ujh 5 kbgf tHFj.

tha w :
braghil FG g bjhl koF gagL bfhs.

53

fzF - bjhlf iy tF

braghL 2 :

jft nrfj (j braghL)

ghl jiy : vfis mnth


nehf :
tuyhW ff kW cq tsf bjhlila MLf _y
ilF ehF yf vfis VW tir kW wF tir mikj.
njitahd tuf :
Rju d ML, FoauR d ML, wj ML, kdf Ml fhy
kW cq tsf, fllf flgl ML nghw tufis LKiw
ehf tu nrfJ vLJ tu TWj.
bra sf :



MLf kW rgtfis khztf bjhFJ tHf TWj


mj MLfis VWtir kW wF tir mikf TWj.

kL :
 mf tuf bjhFJ m cs MLfis VWtir kW wF
tir mikjtfSF gJ kbgf tHFj.
 FiwjJ IJ tufis bfhL nkfh braghLfis KoJ
Ujh 8-9 kbgf tHFj.
 VWtirnyh myJ wF tirnyh kL KoJ Ujh 6-7
kbgf tHFj.
 tuf kW MLfis kLnk bjhFjtfSF IJ kbgf
tHFj.
tha w :
braghoid jft bjhl w koF gagLbfhs.

54

fzF - bjhlf iy tF
braghL 3 : cWneh g brj (j eg braghL)
ghl jiy : TlY fjY
nehf : ehF yf vfis milahsfhQj kW TLj fhQj.
njitahd guf :
LKiw eh ghf Toa uL rfu thfdf yt g
vfis FJ tuTWj
bra sf :
khztf uL rfu thfdf g vfis vF, vthW Fjd
vd TWj.

khztf FJ tUj uL rfu thfdf g vf


TLjiy fhz brhYj.

g vf bga v kW a viz vGj brhYj.

kL :
 tof g vfis mf ms goaL VnjD ehF
gbtfSF TLj rahf fzlh gJ kbgf tHFj.
 FiwjJ _W g vfSF kLnk TLj brjtfSF 8-9
kbgf tHFj.
 FiwjJ uL g vfSF kLnk TLj brjtfSF 6-7
kbgf tHFj.
 g vfis kLnk vG tjtfSF 5 kbgf tHFj.

tha w :
braghoid jft bjhl w bjhl koF gagL
bfhs.

55

fzF - bjhlf iy tF
braghL 4 : dho dh (FG braghL)
ghl jiy : TlY fjY
nehf :
Tl, fj braf khztf thif fzFis cUth il
mj.
njitahd tuf :
khztfis U FGfsh thif fzFf kW mjfhd
ilfis uL ehf Kdjhf jah brJ itJ bfhs ntL.
bra sf :
 U FGfS tufis jahJ tJsduh vW Ma cW
gLJj kW r ghj.
 vj FG Kj JtFtJ vgjfhf th, jiyah, nghL khj.
 nf nfgjF U FGfSF rk thf mj.
 xU FGd kbwhU FGdl thif fzFfis nff ntL.
kbwhU FG mjfhd ilia Tw ntL.
kL :
 gJ dhfSF rahf ilaj FGF gJ kbgf tHFj
 8 Kj 9 dhfSF rahf ilaj FGF 8-9 kbgf
tHFj.
 6 Kj 7 dhfSF rahf ilaj FGF 6-7 kbgf
tHFj
 6 dhfSF Fiwthf ilaj FGF 5 kbgf tHFj
tha w :
braghil FG kdghik kW jft bjhl w koF
gagLbfhs.

56

fzF - bjhlf iy tF
braghL 5 : caufis msj (iz braghL)
ghl jiy : sij msj
nehf :
khztf caufis msJ mt TLj kW ahrij
fzLj.
njitahd bghUf
bghUf :
msnfh (1 mo), ms ehlh, l ms nfh, bg (Rt tiuJs
msnfhiy gagL bfhsyh).
bra sf :
uL uL khztfshf tFig j.
xUt kh xUt mtf Ut cauij msnfh bfhL msf
TWj.
mtf cauf TLj kw ahrij fhz brhYj.
kL :
 khztf cauij rahf msJ mauf TLj kW
ahrij rahf fzL Ujh 10 kbgf tHFj
 khztf cauf ms rahf iybaD (Ma ghit)
cauf TLj kW ahrij kL rahf fzlh 8-9
kbgf tHFj
 khztfSila cauf ms rahf iy vD mt TLjnyh
myJ ahr rahf U 6-7 kbgf tHFj
 khztfSila caufis kLnk msJ U 5 kbgf tHFj
tha w :
bragho _y khztfsJ Ra wid Ma kl
braghL 6 : Wj (FG braghL)
ghl jiy : vilia msngh
nehf :
bghUf vilia msJ mt TLj kW ahrij
fzLj.
njitahd bghUf : juhR kW vilff
bra sf :

khztfis ehF FGfshf j.


xbthU FGF bghUfis Ma tHf. bghUf vilia
vilfU bfhL msf TWj.
bghUf vil msfis FG goaL mt TLj kW
ahrij fhz brhYj.
57

fzF - bjhlf iy tF
vil mfKs bghUis kw bghUf vilfSl xL TWj.
kL :
 vilia rahf msJ mj vilf TLj kW ahrij
fzL Ujh gJ kbgf tHFj
 vilia ms rahf msfiy vD (Ma ghit) vilf
TLj kW ahrij rahf fzlh 8-9 kbgf tHFj
 vilf ms jtwhf UD mt TLj myJ ahr rahf
U 6-7 kbgf tHFj
 vilfis kLnk rahf msJ U 5 kbgf tHFj
tha w :
braghoid khztfsJ FGg koF gagL bfhs.

bjhFj kL (SA)
dhjh l iu (Blue Print)

cid R

1 (1)

vfis
mnth
TlY
fjY
sij
msj
bghUfis
Wj

1
(9)

bkhj

1 (1)
1 (1)
1 (1)
5
(5)

1
(13)
1
(3)
1
(3)
1
(3)
1
(3)
5
(15)

1 (1)
1 (1)
1
(5)

1 (1)
1 (1)
1 (1)

1
(5)

5
(5)

1
(3)
1
(3)
2
(3)
1
(3)
1
(3)
6
(18)

1
(5)
1 (1)
1
(5)

1
(5)

1 (1)

bkhj

bgUdh

FWdh

w (S)
wta
dh

bgUdh

FWdh

gagLJj
(A)
wta
dh

bgUdh

FWdh

j (U)
wta
dh

bgUdh

FWdh

ghljiy

wta
dh

mj (K)

4 (13)
5 (9)

1
(1)

1 (3)

10
(26)

1 (1)

1 (5)

6 (14)

1 (1)

1 (5)

6 (14)

4
(4)

1 (3)

2
(10)

1
(1)

1
(5)

milFF cns kbgf, btna - dhf vif

58

31
(76

fzF - bjhlf iy tF
bjhFj kL kh dhjh
dhjh
fzF
tF : 4

kbgf
kbgf : 60
fhy:
fhy: 90 l
gF m

I. rah, jtwh vd fl vGJf.

5x1=5

1.

brtf ehF gffS rkkhdit

2.

3747 > 4375

3.

467 + 524 = 9811

4.

bro liu luhf khw 100 M tFf ntL.

5.

1 nyh gR = 1 nyh U

II. nfhol lij brf

5x1=5

1. KnfhzF __________ gff csd.


2. _thuJ bjhshuJ M vQW __________
3. 476 305 = __________
4. 7 25 br. = __________
5. 1 . = __________

III. bghUJf.

5x1=5

1. xiw v

m)

30

2. 36 g bghUSila k

M)

3. 73 43

) 40

4. 15 + 5

<) 8275

5. 200 br.

c) 20
59

fzF - bjhlf iy tF
gF M
II. VnjD gJ dhfSF kL ila

10 x 3 = 30

1. js u totf VnjD uil vGJf.


2. gl cs rJufis v vGJf.

3. FpL Kiw vGJf.


3460
4. VWtirY wF tirY fl vfis vGJf.
8275, 8555, 8150, 8325
5. xU tF 20 WtfS 30 WafS csd. tF cstf
bkhj vjid ng?
6. 100 yLf 30 yLf tHfgld. jKs yLf vjid?
7.

7826
-

3918

8. 35 15 = 20 vgjF X thif fzif cUthFf.


9. 12 75 br. + 58 53 br. =
10. 8 15 br. I br. Mf khW.
11. xU Til 12 jfh kbwhU Til 13 500 uh jfh
csJ. v bkhj jfh vil vd?
12. xU gfo vil 15 20 lfSF wF vil ms 10
v gfo vil Fiwjjfhd fhuz vd? gfo vts
FiwJsJ?

60

fzF - bjhlf iy tF
gF
III. VnjD _W dhfSF kL
kL ila

3 x 5 =15

1. ftuhaij gagL 4 br. MuKs tl tiuf.


2. xU Til 83 kbwhU Til 46 UwJ v
bkhj vilia 10 bghUSiljhf kLf. rahd vilF 10
bghUSilajhf kl vilF cs ahrij fhf.
3. xU g brw ML 2238 khztf f RWyhF brwd.
j ML 1356 khztf f RWyhF brwh brw Mo
vjid khztf TLjyhf brwd.
4. u tha ril J bkhj s 3. m jdF 1 65 br.
sKs ril J vLJ bfhlh jKs ril J vts?

id bfhf
1. cid R:R:

xU rJu ehF KidfS, ehF gffS csd. rJu


ehF gffS rk.

xU brtf ehF KidfS, ehF gffS csd.


brtf vbu gff rk.

xU Knfhz _W KidfS, _W gffS csd.

xU Infhz IJ KidfS, IJ gffS csd.

tl ikaij, tl Js VnjD xU ia izF


nfhLJL tl Mu MF.

tl Js VnjD U fis izF nfhLJL


tlika tahf brY v mJ tl l vdgL.
61

fzF - bjhlf iy tF


xU rJu bto vLfgl (VG) toa JLfis bfhl


mikig nluh vnwh.

xU jsij uhd mik ug cj totfis jsuf vd


miHnwh.

2. vfis mnth:mnth:

ehF yf vf faJ 1000, fbgaJ 9999.

bfhLfgl vf, xW l 1,3,5,7,9 vw yff


U, mit xiw vf MF.

bfhLfgl vf, xW l 0,2,4,6,8 vw yff


U mit uil vf MF.

bfhLfgl vf, bgaJ, aJ fhz, VWtir wFtir


mikf, mbtf yffis lkig Kiwna
ftd bfhs ntL.

X viz 10- bghUSilajhf kLtjF mbt xW


l cs yf 5-F Fiwthf csjh? myJ 5 (m) 5-I l
bgajhf csjh vd ftf ntL.

3. TlY fjY:fjY:

vj vQlD aij Todh mj vnz ilF.

vf tiria kh TodhY TLbjhif khwhJ.

ehF yf vf Tl bra xWfis To, gJfis


To, Wfis To fil Mufis Tl ntL.

dkhw Tl kW dkhwJl Tl vd Tl braf


cL.

thbkh fzFf bkhj vw brh Tl braiy, j


vw brh fj braiy FF vgij ftd bfhs
ntL.

62

fzF - bjhlf iy tF
4. sij msj:msj


1 l = 100 bro l.

liu broluhf khw, 100-M bgUf ntL.

broliu luhf khw, 100-M tFf ntL.

l msit Tl branghJ Kj br.. To liu


Tl ntL.

l msit fj branghJ Kj br. fJ liu


ff ntL.

l
msit
Tl,
fj
braf
dkhw,
dkhwJlD fzL brnghJ ftdJl brj ntL.

5. bghUfis Wj:Wj


1 nyhuh = 1000 uh.

Wj msit Tl branghJ Kj uhik To


nyhuhik TLf.

Wj msit fj branghJ Kj uhik fJ


nyhuhik ff.

63

fzF - bjhlf iy tF
kh kL braf - Ijh tF
Kj gUt
fhy ms
t.
v.

ghl jiy

ghlntisf

tsu
tsu nj
FA (a)

FA (b)

1.

totf

15

2.

vfS lk

18

3.

ehF braghLf

22

4.

bfhs

20

5.

neu

16

6.

gz

bkhj

98

ghl
ghl jf cs tsu kL (m) braghLf FA(a)
t.
v.

myF

gf
v.

2.

totf

ehF
braghLf

j eg
braghL

82.

wj iyyhd bgo
tiyaikf

j eg
braghL

86.

UgkhzUJ
Kgkhz mikj

j eg
braghL

89.

ij fzF

FGbraghL

kharJu

FGbraghL

braghL

j eg
braghL

137

FGbraghL

FGbraghL

cUnjhwfis
KGikgLJj

FGbraghL

140

n#hr eh FUJ

j eg
braghL

braghL

FGbraghL

115
135

3.

bfhss

bragho
tif

fd rJu tiyaik

81

1.

braghL

4.

neu

145

5.

gz

156

64

fzF - bjhlf iy tF
ghl
ghl jf cs tsu kL (M) braghLf FA(b)
t.
v.

myF
totf

1.

vfS
lk

ehF
braghLf

bfhss

gf
v.
84
85
88
89
93,94
95,96
96
102
106
107
109
110
112
114
115
122
126
127
129
130
132
133
137

neu

6
gz

139
141
144
146
147
149
150
152
153
155

braghL
tiyaiknfw cUtij
bghUJj
brJ gh
g neu
g jh
brJ gh
braghL
g neu
brJ gh
brJ gh
g neu
brJ gh
brJ gh
brJ gh
g neu
braghL
g neu
g neu
g neu, brJ gh
brJ gh
brJ gh
brJ gh
g neu, brJ gh
bgofis v
mLFnthkh!
brffis mLFnthkh!
g neu
g neu
g neu
braghL
brJ gh
brJ gh
brJ gh
g neu
g neu
65

fzF - bjhlf iy tF
tsu kL FA (a)
kh braghLf Ijh tF
braghL 1 : Kgkhz bghUf tiyaikig tiuj.
ghljiy: totfS cUtfS.
nehf: vjbthU Kgkhz tiyaik X Ugkhz totnk vd mj.
njitahd bghUf:
fdrJu bgo, fdbrtfbgo ( dr th gagLjgL bgo,
nf bgo nghwit ) khf, fnfh, msnfh, tiugl jh, bg.
bra sf:
 khztf vifnfg W FGf mikf.
 xbthU FGF nkfl bghUf tHFf.
 gf v. 80, 81 cWnehf TWf.
 fnfh bfhL FGF tHfgl fdbghUis (fdrJu / fdbrtf
milbgo) bto mj tiyaikig tiua TWj kW mogil
totij Tw brj.
kL:
kL
 vj FG Fj neuF bfhLfgl milbgoia neahf bto
mj tiysaikig rahf tiugljh tiuJsdnuh mFG
cWdf xUizF Vg 10 kbgf tHFj.
 tiyaikig Fj neuF rahf tiua ayhj FGthf U 8-9
kbg tHFj.
 tiyaik totij kL TWgtfSF 6-7 kbg tHFj.
 milbgoia bto tiyaik tot Tw Ka brjtfSF 5
kbgtHFj.
tha w:
w
braghil khztfsJ FGg koF gagLj.

66

fzF - bjhlf iy tF
braghL 2

Mk rl vfis mikj (j braghL).

ghljiy

vf.

nehf

5 yf vf lkig mj.

njitahd bghUf :
Mkrl, 50 kf, 0 Kj 9 tiu vGjgl v milf
(khztf xbthUtUF xW j).
bra sf:
 0 Kj 9 tiu vGjgl v milfis khztf xbthUtUF
tHFj.
 5 yf vfis cUthf TWj
 Mkrl vnfw kfis l brj.
 yff lkig khztf vGJj.
kL:
 ehF vfSF M krl kfis L, lkig rahf
vGa khztfSF 10 kbgf tHFj.
 _W vfSF Mk rl kfis L lkig rahf
vGa khztfSF 8-9 kbgf tHFj.
 2 vfSF Mkrl rahf kia L, lkig rahf
vGa khztfSF 6-7 kbgf tHFj.
 Mk rl rahf kfis L khztfSF 5 kbgf
tHFj.
tha w:
w
braghil fhuz fhaJl F wid kl gagLj.

67

fzF - bjhlf iy tF
braghL 3 :
fhy ilbtia flj (jeg braghL)
ghljiy:
neu.
nehf:
mwhl th fhy ilbtia fzLj.
tu:
njitahd tu
khzt xbthUtU mtut dr braghLf bra Mug neu,
Ko neu FJbfhL tuTWj.
bra sf:
 khztf jfSF oj braf Mug neu Ko neu Ff
TWj
 bra Mug neu kW Ko neuF ilgl neufis fzl
brhYj.
kL:
 dr th khztf Ug bragho Mug neu kW Ko
neuF ilgl fhy msit VnjD ehfid fLoJ Ujh
gJ kbgf tHFj.
 VnjD _DF fhy ilbtia fLoJ Ujh 8-9
kbgf tHFj.
 VnjD uoDF fhy ilbtia fLoJ Ujh 6-7
kbgf tHFj.
 nkfh bragho Ug braf goaL fhy ilbtia
fLof KanghF 5 kbgf tHFj.
tha w:
w
khztfsJ Ra z w, jft bjhl w nghwtiw
Ma kl.

braghL 4 : jft nrfj


ghljiy : vf.
nehf : dr khf ytu xU uh jf iy bfhL ahr
fhz
njitahd tu:
xU thu 7 ehf 1 uh jf iyia (khbf ytu) dr
ngg / eiffil jft gyifia cWneh FJ tu TWj.
68

fzF - bjhlf iy tF
bra sf:
 khztfis vifnfg FGfshf J xbthU FG
njitahd tufis nrfJ tJsduh vd Ma rghj.
 xbthU FG jh nrfj tuf fj _y jf iy
Vw myJ Fiw VgLsjh vd fzl TWj.
kL:
 VnjD ehF fj brafis rahf brJ iy Vw / wf TW
FGF gJ kbgf tHFj.
 VnjD _W fj brafis rahf brJ iy Vw / wf TW
FGF 8-9 kbgf tHFj.
 VnjD uL fj brafis rahf brJ iy Vw / wf
TW FGF 6-7 kbgf tHFj.
 VnjD xU fj braiy rahf brJ iy Vw / wf TW
FGF 5 kbgf tHFj.
tha w
bragho _y Ma khztfsJ fhuz fhaJl F
w, FGg nghwtiw kl.

braghL 5 :

bral (jeg braghL).

ghljiy:
ehF braghLf.
tFj bragho thif gaid mj.
nehf:
njitahd tu:
tu
tFj bragho thifgaid goaL tu brj.
(v.fh.) uL egf nrJ %gh 44 bfhLJ uL bghUf
thdhf v xUt gF vd?
bra sf:
 khztf nrfj tufis tFgiw thf brj.

69

fzF - bjhlf iy tF
kL:
 tFj bragho gJ thif gafis thj khztfSF gJ
kbgfis tHFj.
 tFj bragho 8 Kj 9 thif gafis thj khztfSF 8-9
kbgf tHFj.
 tFj bragho 6 Kj 7 thif gafis thj khztfSF 6-7
kbgf tHFj.
 tFj bragho MW thif gafSF Fiwthf thj
khztUF 5 kbgf tHFj.
tha w :
bragho _y khztfsJ jft bjhl wid kl.

braghL 6 : fj bkh ngRj (jeg braghL).


ghljiy : msitf
nehf :
dr th msitf rkjgl bfhLf, thf braf jFj
mogil braiy gagLJjiy kLj. (fj bkh fUJ Tw
thgj)
njitahd tuf:
tuf:
Tl, fj, bgUf, tFj brafis gagLJ tufis
dr th khztfsJ mDgtUJ Tw thgj (K ml)
bra sf:
 Ma Kj jdJ dr th vj iy Fl xU mogil
bra kL gagLdh vgij cjhuz bfhL sFj.
(v.fh.) vdJ o 4 ng csd. dK fhiy 1 l ghY khiy 1 500
.l ghY tHfkhf thFnt. neW cwd xUt tjjh 200 .
gh ghf TLjyhf thf ntoajhW. Mf neW kL bkhj 2 . 700
. gh thnd.
 kw mogil brafis jFj cjhuzfSl Ma FL
sFj ntL.
 xU mDgt xWF nkgl mogil bra tuntoa mtaiy
vgij Ma Tw ntL. Xyf vf Tl fzLf mika
mDk ju ntL.

70

fzF - bjhlf iy tF
 khzt xbthUtUF thgJ (jdJ o (m) mwhl bra brw
thu / khj / goif fhyf bgwgl mDgtfUJ)
mogil bra lbgwij Rofho Tw bra ntL.
(F: khztf f va mDgtfis Tw Ma mDkf
ntL.)
 ehF jkhd mDgtfis Tw mWj ntL.
kL:
kL:
 ehF mogil brafis ugfToa mDgtfis TW
FHijF 10 kbgf tHFj.
 ehF jkhd NHf Fl uL mogil braf lbgW
mDgtfis TW FHijF 8-9 kbgf tHFj.
 ehF jkhd NHf xnu xU mogil braiy kLnk lbgw
mDgtij gnthF 6-7 kbg tHFj.
 KaW jt jdJ mDgtij mogil braiy FL Tw
iHnthUF 5 kbgf tHFj.

bjhFj kL (SA)
dhjh l iu (Blue Print)

totf

1 (1)

vfS
2 (1)
lk
ehF
1 (1)
braghLf

1 (1)
1 (1)

1 (3)

1 (5)

2 (1)

4 (3)

1 (5)

1 (3)

bkhj

bgUdh

FWdh

w (S)
wta dh

bgUdh

FWdh

gagLJj (A)
(
wta dh

bgUdh

FWdh

j (U)
wta dh

bgUdh

FWdh

ghljiy

wta dh

mj (K)
(

1 (3)

3 (5)

1 (3)

6 (14)
1 (5) 9 (25)

bfhss

2 (1)

1 (1)

neu

1 (1)

1 (1)

gz

1 (1)

1 (1)

1 (3)

1 (3) 1 (5) 5 (13)

8 (8)

7 (7)

7 (21) 2 (10)

5(15) 3 (15) 32 (76)

bkhj

milFF cns
milFF btna

1 (3) 1 (5) 6 (14)


1 (3)

kbgf
- dhf vif
71

3 (5)

fzF - bjhlf iy tF
bjhFj kL - kh dhjh
fzF
tF : 5

kbgf
kbgf:
f 60
fhy: 90 l
fhy
l

I. midJ dhfSF ila

15x1=
15
15

a) rahd ilia njbjLJ vGJf.


1. 4, 6, 7, 8 Ma vfis xU Kiw kL gagL cUtha ehyf
f a v.
m) 4678 M) 7864
)8764
<) 6784
2. 5,600 cl vts nrjh 90,000 ilF
?
m) 88,500 M) 84,000 ) 84,400 <) 88,400
3.

liu luhf khw liu


m) 1000 M tFf ntL
M) 100 M tFf ntL
) 1000 M bgUf ntL
<) 100 M bgUf ntL.

4. gaz neu 70 l vgJ


m) 1 k M) 1 k 10 l

) 1 k 20 l

<) 1 k 30 l
5. 500 %ghF vjid 100 %gh f
m) 10 M) 5
) 15
<) 20
(b)) tU TWf rah jtwh vd vGJf.
vGJf
6. fh gJ rJu totkhdJ.
7. 4515 ehF Muf csd.
8. liu luhf dkhw bra liu 1000 M tFf
ntL.
9. vj xU viz 1 M bgUdh1 ilF
10. %.1 = 100 igrh

72

fzF - bjhlf iy tF
( c) nfhol lfis uf:
uf

11.
12.
13.
14.
15.

fdrJu --------------- gffis bfhlJ.


f a ehyf v ----------------10000
=0
3 l = ---------------------- l.
1 k neu vgJ ----------- lfis bfhlJ.

II vitnaD gJ dhfSF ila


10X3=30
10 3=30
16. cUis tiyaikig tiuf
17. lto vGJf.
20,000 + 4,000 + 300 +20+5
18. Lgl vfis vGJf
9,99,100, 9,99,200
9,99,300 ----------------------------19. tU vfis xw xwhf rahf l kl vG TLf.
2,465, 94,366, 376 kW 56
20. 6,589 F 74,569FKs ntWghil fhf.
21. xU khzt L xU ehSF %.350/- brylgLwJ. 30 ehf
bfhl xU khjfhd bryid fLo.
22. tFJ < , fhf.
5,697 9
23. 2 250 . I luhf khWf.
24. ff - 17 150 - 14 450 . .
25. xU g 10.30 K.g. Kj 3.00 .g. tiu ma ffh eilbgwJ.
ffh elj fhy ms vd?
26. xUt jh itUj %.6,345/- %.745.50 I brytJ lh. jnghJ
s bjhif vts?
27. uhk %. 12 j 8 Mf thdh, mt filfhul %. 100
bfhLjh thf ntoa bjhif vts? igrh vGJf?
III. rahd ilaf:ilaf
(vitnaD
vitnaD _wDF ila)
3X5
5 = 15
28. 52, 830, 41,197, 64,542, 47, 675 Ma vfis VW tir kW wF t
vGJf.
29. xU efuh xU khj Fo tahf %.8,430/- bjhtahf %.9,890/nfif tahf %.1,480, rij tahf %.2,740 vd bgwgld. mkhj
bgwgl bkhj tbjhif vts?
30. f bga 5 yf vF fa 6 yf vF cs
ntWghil fLo.
31. xU nf cs kbzbz ms 10 500 . ij 5 of
rkkhf udh xU oYs kbzbz ms vts?
32. xU ngU _W ehf bgwgl bjhif Kiwna %.4775.50, %.5350.50,
%.4785.50 MF. _W ehfY bgwgl bkhj bjhif vts?
73

fzF - bjhlf iy tF
id bfhf
totf
vj xU U gkhz tot kofglh Kgkhzkhf khWwnjh,

mj U gkhz totnk Kgkhz tiyaik vdgL.


brtfij cUisahF nghJ brtfs cUis
mojskhf mik.
tl nfhzgFia Tghf khW nghJ tl nfhz s
mj mojs tl Rwsthf mik.
gu njhw vgJ xU Kgkhz bghUis Ugkhz js
fhL njhwkhF.
vfS ,lk:,lk
Iyf vf kW mjF mfkhd yff bfhl vfis

iuthf vjhf gof fh Lnwh.


vf bga v, a v fhzKj yff
vifia xl ntL. yff rkkhf U tykhf
yff lkig xl ntL.
f a vUJ fbga vf tiu vfis tirgL
vGJtJ VW tir vdgL.
f bga vUJ f a v tiu vfis tirgL
vGJtJ wF tir vdgL.

ehF braghLf
vyh vfis lknfwhngh vG Tl ntL.

bfhss
1 l = 1000 ..
liu luhf khw liu 1000 M tFf ntL.
liu luhf khw 1000M tFf ntL.

neu
60 dhof = 1 l
60 lf = 1 k

74

fzF - bjhlf iy tF

Ra il dhf (Open ended Questions)


fz khztf Mt fhl, dhf xU rthj fU MF.
xU Fl dhF rahd gy ilf U mdh Ra il
dhthF. Rail dhfis Ma thbkhahf, vGJ njthf
khztfl koF gagL bfhsyh.
tif dhfis khztfl vGnghJ khztfSila F
w tsu ttFF.
cjhuzf:
cjhuzf
 xU v yff TLj 2 M tFgL v, mbt ahJ?
 U vf TLj 15 v, mbtf ahJ?
 U vf ahr 12 v, mbtf ahit?
 6 I Ffis gagL cdF bjj totfis cUth
fhf.
 jh gntW totfis tiua TWj.


cl %. 10 Ujh, mjid bfhL vbdd bghUfis,


vjid thFth?

 X brtf gu 72 r.br.. v brtf s, mfy msf


vgoUF?
 fofhu bga KS, a KS xnk xW bghUJkhW
vbjj neuf mik?
 1 l gHrhiw c egfSF rk ms gl ntL v,
vjid egfSF vbjj ms gjgh ?
 uL xiw vf TLj X uil v v, mj xiw
vi z uil viz TWf.

75

Anda mungkin juga menyukai