FUNGSI
TRANSENDEN
MA1114 KALKULU I
y f (x)
yx
y x2
y x
u
fungsi y=x satu-satu
Secara geometri grafik fungsi satu-satu dan garis yang sejajar dengan
sumbu x berpotongan di satu titik.
Teorema : Jika fungsi f satu-satu maka f mempunyai invers
notasif 1
f 1 : R f D f
y x f 1 y
R
Df
x f
R
f
( y)
Berlaku hubungan
Rf
y=f(x)
f(f
( f ( x)) x
1
( y )) y
D f 1 R f ,
MA1114 KALKULUS I
R f 1 D f
3
f ' ( x) 1 0, x R
f selalu naik
f ( x) x
f(x)=-x
f ' ( x) 1 0, x R
f selalu turun
0, x 0
f ' ( x) 2 x
0, x 0
f naik untuk x>0
turun untuk x <0
f ( x) x 2
f ( x) x
ada
ada
MA1114 KALKULUS I
tidak ada
x 1
Contoh : Diketahuif ( x )
x2
a. Periksa apakah f mempunyai invers
b. Jika ada, tentukan inversnya
Jawab
3
1.( x 2) 1.( x 1)
0, x Df
a. f ' ( x)
2
2
( x 2)
( x 2)
Karena f selalu naik(monoton murni) maka f mempunyai invers
x 1
, x 2
b. Misal y
x2
xy 2 y x 1
2y 1
f ( y)
y 1
1
2y 1
x y x 2 y 1 x
y 1
2x 1
f ( x)
x 1
1
MA1114 KALKULUS I
f ( x) x 2
f ( x) x 2
Untuk x>0f
ada
Untuk x<0f
ada
f ( x) x 2
MA1114 KALKULUS I
Grafik f danf 1
f
MA1114 KALKULUS I
1
( f )' ( y )
f ' ( x)
1
dx
1
dy dy / dx
Contoh Diketahuif ( x ) x 5 2 x 1
Jawab :
( f 1 )' (4)
tentukan
1
1
( f )' (4)
f ' (1) 7
1
MA1114 KALKULUS I
Soal Latihan
Tentukan fungsi invers ( bila ada ) dari
1
.
2.
1
f (x ) x
, x0
x
f (x ) 3 2x 1
3. f ( x ) 5 4 x 2
4. f (x )
5
x2 1
, x0
5. f ( x ) x 1
x 1
6. f ( x)
2x 3
x2
MA1114 KALKULUS I
x1
ln x
dt , x 0
1
1
D x ln x D x dt
x
1t
D x ln u D x
1
1 du
dt
t
u dx
MA1114 KALKULUS I
10
f ( x) ln(sin(4 x 2))
1
f
'
(
x
)
Contoh : Diberikan
Jika
y ln | x | , x 0
Jadi,
y ln x y '
ln x , x 0
ln( x) , x 0
d
1
(ln | x |)
, x 0.
dx
x
1
x
y ln( x) y '
1 1
x x
1
x dx ln | x | C
Sifat-sifat Ln :
1. ln 1 = 0
2. ln(ab) = ln a + ln b
3. ln(a/b)=ln(a)
ln(b)
r
4. ln a r ln a
MA1114 KALKULUS I
11
x2
Contoh: Hitung 3
dx
x 2
0
jawab
1
2
Misal u x 2 du 3 x dx du x dx
3
3
x2
1 du
x 3 2 dx u 3
1 1
1
du
ln | u | c
3 u
3
1
ln | x 3 2 | c
3
sehingga
4
4
x2
1
3
0 x 3 2dx 3 ln | x 2 | 0
1
1
(ln 66 ln 2) ln 33.
3
3
MA1114 KALKULUS I
12
a. f ( x) ln x
f(x)=lnx
1
b. f ' ( x) 0 x D f
x
c. f ' ' ( x)
1
dt
1 t , x 0
1
0 x D f
2
x
MA1114 KALKULUS I
13
1
Karena Dx ln x
0 untuk x 0, maka fungsi logaritma asli
x
y exp( x) x ln y
exp ( x) e x
14
y ex
x ln y
dy
1
y ex
dx dx / dy
dx 1
dy y
Jadi, Dx (e x ) e x
Secara umumDx (e u ( x ) ) e u .u '
Sehingga
x
x
e
dx
e
C
MA1114 KALKULUS I
15
Karena fungsi ekponen asli merupakan invers dari fungsi logaritma asl
maka grafik fungsi eksponen asli diperoleh dengan cara mencerminkan
grafik fungsi logaritma asli terhadap garis y=x
y=exp (x)
y=ln x
1
1
Contoh
D x (e 3 x ln x ) e 3 x ln x .D x (3 x ln x) e 3 x ln x (3 ln x 3).
MA1114 KALKULUS I
16
Contoh Hitung
e3/ x
x 2 dx
Jawab :
Misalkan u
3
3
1
1
du 2 dx 2 dx du
x
3
x
x
Sehingga
e3/ x
1 u
1 u
1 3/ x
x 2 dx 3 e du 3 e c 3 e c.
MA1114 KALKULUS I
17
Soal latihan
A.Tentukan y ' dari
1.
y sec e 2 x e 2 sec x
6.
y ln x 2 5 x 6
2.
y x 5 e 3 ln x
7.
y ln cos 3 x
3.
y tan e
4. y
e 2 x xy 3 1
5. e y ln( x 3 3 y )
8. y
ln x
x2
9. y ln sin x
MA1114 KALKULUS I
18
4
dx
2x 1
2
ln
3x
2.
dx
x
6.
4x 2
2
x x5
dx
x 2 6x
11.
7.
( x 3) e
3. 2
dx
x 1
8.
tan(ln x)
dx
4.
x
9.
sin x
(cos
x
)
e
dx
10.
2 ln x
e
dx
x3
5.
2
x ln x
dx
2
dx
sec 2 e
MA1114 KALKULUS I
dx
x e
2 2 x3
dx
e2x
12. e x 3 dx
e 3x
13.
dx
3x 2
(1 2e )
19
2. 1 x 1 x dx
ln 3
3.
4.
e
x
7.
ln 3 e 4
ln 5
x
dx
8.
2x 3
e
dx
5.
xe
4 x 2
dx
x
e 3 4e dx
2 e 3x
2 dx
1 x
e2
dx
9.
2
x
(ln
x
)
e
MA1114 KALKULUS I
20
a
Fungsi
, a > 0, a1 disebut fungsi eksponen umum
x ln a
Dx (a x ) Dx (e x ln a ) e x ln a ln a a x ln a
Jika u = u(x), maka
x
a
dx
1
a x C , a 1, a 0
ln a
MA1114 KALKULUS I
21
a x a y a x y
ax
x y
a
2.
ay
3.
(a x ) y a xy
4.
(ab) x a x b x
5.
a
b
ax
x
b
MA1114 KALKULUS I
22
Contoh
1. Hitung turunan pertama dari
f ( x) 32 x 1 2sin 2 x
Jawab :
x2
.xdx
Jawab :
Misal
u x 2 du 2 xdx xdx 12 du
x
4
.xdx
2
u
4
x2
du 1 4
4
C
C
2
2 ln 4
2 ln 4
MA1114 KALKULUS I
23
f ( x) a x , a 0
D f (, ) R f (0, )
a x ln a 0 , 0 a 1
b. f ' ( x ) a ln a
x
x
a ln a 0 , a 1
f monoton naik jika a > 1
monoton turun jika 0 < a < 1
MA1114 KALKULUS I
24
ln x
ln x ln a y ln a y
ln a
y
Sehingga
Dx ( a log x ) Dx (
ln x
log x
ln a
a
ln x
1
)
ln a
x ln a
ln u
u'
Dx ( log u ) Dx (
)
ln a
u ln a
a
MA1114 KALKULUS I
25
x 1
)
2. f ( x) log(
x 1
4
Jawab :
1.
2.
ln( x 2 1)
f ( x) log( x 1)
ln 3
3
x 1
ln(
x
1
4
x 1 )
f ( x) log(
)
x 1
ln 4
2x
1
f ' ( x) 2
x 1 ln 3
f ' ( x)
1 1
x 1
Dx
(
)
x 1
ln 4 x 1
x 1
1 x 1 x 1 ( x 1)
ln 4 x 1 ( x 1) 2
1
2
ln 4 ( x 1)( x 1)
MA1114 KALKULUS I
26
f ( x) a x , a 1
MA1114 KALKULUS I
f ( x) a x ,0 a 1
27
Soal Latihan
A. Tentukany '
dari
2x 4 4x
1. y 3
10
2
2. y log x 9
3. x 3 log( xy ) y 2
B. Hitung
1.
2.
5x 1
10
dx
x2
x 2 dx
MA1114 KALKULUS I
28
h( x)
, f ' ( x) ?
h( x )
f ' ( x) h' ( x) ln( g ( x))
g ' ( x)
g ( x)
MA1114 KALKULUS I
f ( x)
29
Contoh
Tentukan turunan fungsi
f ( x) (sin x) 4 x
Jawab
Ubah bentuk fungsi pangkat fungsi menjadi perkalian fungsi denga
menggunakan fungsi logaritma asli
f ' ( x)
4x
4 ln(sin( x))
cos x 4 ln(sin( x)) 4 x cot x
f ( x)
sin x
f ' ( x) (4 ln(sin( x)) 4 x cot x)(sin x) 4 x
MA1114 KALKULUS I
30
lim f ( x) g ( x ) ?
xa
Untuk kasus
(i) lim f ( x ) 0, lim g ( x) 0
xa
xa
f ( x) , lim g ( x ) 0
(ii) lim
x a
xa
f ( x) 1, lim g ( x)
(iii) lim
x a
x a
Penyelesaian :
Tulis lim( f ( x )
xa
g ( x)
x a
xa
MA1114 KALKULUS I
31
Contoh Hitung
lim x x
b. lim 1 x
a. x 0
x 0
Jawab
a.
x 0
x 0
1
x
c. lim x 3 1
x
1 / ln x
(bentuk0. )
Rubah ke bentuk
/
b.
lim ( (1 x)
1/ x
x 0
ln (1 x)
exp lim
x
x 0
MA1114 KALKULUS I
32
1
exp lim
exp1 e
x 0 1 x
sehingga
1
x
lim 1 x e
x 0
3
lim
x
exp
lim
ln(
x
1
)
c.
x ln x
1 / ln x
3x
3
exp lim x 1 .
x 1 / x
ln( x 3 1)
exp lim
x ln x
(3)
exp lim
x (1 13 )
x
3x 3
exp lim 3
x x 1
x
(3)
exp lim 3
x x (1 13 )
x
exp 3 e 3 .
MA1114 KALKULUS I
33
1.
lim x
1
1 x
6. lim ln x
x 1
1 sin 2 x
2. lim
x 0
1
x
2
x
2
4.
5.
lim e
x 0
lim 1 x
x
lim 3 x 5
9.
1
x x
lim x 2
10. lim x 2
ln( x 2)
x 2
x
x 1
lim
x x 2
3. lim cos x
x
2x
7.
1
x
1
ln x
1
2 ln x
8
.
E. Hitung y :
11.y (ln x )
12. y 3 5
MA1114 KALKULUS I
x 1
y
13.
x 2
cos x
1
x
14. y ln(cos x )
34