MAKİNE

ELEMANLARI

Prof.Dr.Mehmet Tunç ÖZCAN

YATAKLAR
Yataklar iki eleman arasında bir veya birkaç
yönde bağıl (izafi) harekete en az sürtünme
ile olanak veren fakat mesnet kuvvetleri
doğrultusundaki harekete engel olan
elemanlardır.
Bağıl hareketin dönü hareketi olması
halinde destekleyen elemana yatak ve
doğrusal olması halinde ise kızak denir.
Yatak üzerinde çalışan yükün
oluşturduğu kuvvetin yatağın taşıyan
elemanın ekseniyle aynı doğrultuda
olması halinde eksenel yatak ve dik
olması hainde de radyal yatak olarak
adlandırılır.Her iki doğrultudaki
yükleri taşıyan yatağa radyal-eksenel
yatak denir.
Yataklar aks veya mil ile taşıyıcı yatak
gövdesinden oluşur. Bazı yataklarda mil
veya mile geçmiş yatak bileziği ile
taşıyıcı yatak bileziği birbiri üzerinde
çalışır. Bu yüzeyler güzelce yağlanarak
sürtünme azaltılır ve aşınmanın önüne
geçilir. Bu tip yataklar kaymalı yatak
olarak adlandırılır
bir tip yatakta ise mil geçen iç bilezik ile
sabit yatak gövdesi (dış bilezik) arasında
bilye, makara gibi yuvarlanan elemanlar
kullanılır. Bu tip yataklara da
Yuvarlanma elemanlı yatak veya Rulman
adı verilir.
KAYMALI YATAKLAR
Kaymalı yataklar aşınmaya karşı
dayanımı yüksek yatak
malzemelerinden üretilir.
Bu malzemeler beyaz metal yatak
malzemesi adıyla bilinir.
Kalay alaşımıdır. LgSn80, LgSnPb5,
LgSn80F gibi adlarla anılır.
Çelikten daha yumuşak olan bu alaşım
yüzey basıncına dayanımı yüksek
yağlanınca sürtünmesi çok düşük ve
nispeten aşınma dayanımı iyi
özelliklerdedir.
Diğer yandan aynı amaçla bakır
alaşımları, kalay ve kurşun bronzları da
kullanılır.
G-SnBz14, GZ-Rg5
de sinterlenmiş malzemeler, seramikler,
plastikler (teflon, naylon) de yatak
malzemesi olarak kullanılmaktadır.
Yuvarlanma elemanlı yataklarda
ise yüksek karbonlu Cr Mn
çelikleri 100Cr6, 100CrMn6, 100
CrMo6, 100CrMnMo6 kullanılır.
Setleştirildiklerinde 58 HRc
Sertliğe çıkabilirler.
Kaymalı yataklar daha sessiz yataklardır,
darbeli yüklere dayanımı iyidir, çok büyük
kuvvetlerin taşınmasında da kullanılırlar.
Fakat çok iyi yağlanmaları gerekir aksi
takdirde hızla aşınarak elden çıkarlar. Hazır
malzeme olarak bulunmazlar, bu nedenle
yeniden üretilmeleri gerekir. Pahalıdırlar.
Rulmanlar daha sesli çalışırlar.
Darbeli yük altında ömürleri kısadır.
Gresle de yağlanarak çalışabilirler.
Seri üretildikleri için tamamı veya
bazı parçaları istendiğinde piyasadan
hazır olarak temin edilebilir.
Ucuzdurlar.
Yuvarlanma elemanlı yataklar (Rulmanlar),
yuvarlanma elemanının şekline ve diziliş
özelliklerine ve sıra sayısına bağlı olarak
adlandırılırlar.
Yuvarlanma elemanları;
1.Bilye
2.Silindirik makara
3.Konik makara
4.Fıçı tipi makara
5.İğne tipi makaradır.
Rulmanlar yuvarlanma elemanının
hareketliliğine göre;
• Sabit ve
• Oynak elemanlı.
Rulmanlar yuvarlanma elemanının diziliş
sıra sayısına göre de
• Tek sıralı ve
• Çok sıralı
Rulman sembolleri
Ön ek semboller genellikle rulmana ait
her bir parçayı ifade eder.
Örneğin
K – kafes ile yuvarlanma elemanı
birlikte
L – Parçalarına ayrılabilen rulmanın iç
veya dış bileziği
R - Parçalarına ayrılabilen makaralı
rulmanın makarayı taşıyan iç veya dış
bileziği
Son ek semboller rulmanın
konstrüktif özelliklerini verir.
Örneğin;
A,B,C,… Aynı rulmana zaman
içinde uygulanmış değişiklikleri
ifade eder.
E – Sağlamlaştırılmış iç konst.
G – 72 ve 73 B rulmanın universal tipi
K – Konik delikli
N – Dış bilezikte segman yuvası var
NR – Dış bilezikte segman yuvası ve segman
Z – Tek taraftan kapaklı
ZZ ( 2Z) iki taraftan kapaklı
RS – Tek taraftan contalı
2RS – İki taraftan contalı
ZN – Tektaraftan kapaklı karşı tarafında
segman yuvası var.
ZNB - Tektaraftan kapaklı aynı tarafında
segman yuvası var.
Temel sembol,
rulman cinsini veren seri sembolü ile iç
bilezik delik çapı ölçüsünden üretilen iç
çap sembolünden oluşur.

•İç çap sembolü her zaman bir sayıdır.

•Seri sembolü bazen sayı ile bazen de

harflerle ifade edilir.
İç çap serisi sembolü için iç çapın (mm)
olarak değeri (5) ‘e bölünerek elde edilen
sayı iki haneli olarak kullanılır.
Örneğin;
İç çapı d= 30 mm ise ( d/5) (30/5= 6)
çap sembolü ( 06)

İç çapı d= 80 mm ise ( d/5) (80/5= 16)

çap sembolü ( 16)
İç çapı 20 mm den küçük olan delikler
için aşağıdaki semboller kullanılır.

Çap işareti 00 10 mm delik çapı

Çap işareti 01 12 mm delik çapı
Çap işareti 02 15 mm delik çapı
Çap işareti 03 17 mm delik çapı
Seri sembolü listesi;
Seri sembolünde bir yandan rulman cinsini gösteren
işaret yanında genişliğinde ifade eden bir sayı serisi
kullanılır
6205 2RS/C3/S1

6 serisi sabit tek sıra bilyeli rulman

2 genişlik serisi

05 iç çap serisi ( 5*5=25 mm)

2RS iki taraftan contalı

C3 sınıfı boşluklu

S1 200C sıcaklık sınıfında

NJ314 P63

NJ tipinde

3 genişlik serisinde

14 *5 = 90 mm iç çapta

P6 tolerans

C3 boşluk sınıfında.
Bilyeli rulmanlar: Parçalarına ayrılmayan rulman
tipidir. Tek sıra sabit bilyeli (6 serisi) tipleri hem
radyal hem de eksenel yükleri başarıyla taşırlar.
En yaygın kullanılan rulman tipidir. Çoğunlukla
rulman seçimlerinin ilk tercihidir. Ancak özel
durumlarda diğer rulman tipleri tercih edilir.
Tüm rulman tipleri içerisinde en yüksek devir
sınırına sahip rulmanlardır. Mil ve rulman
yuvasına ( dış bileziğin oturduğu yer) Takılırken 8-
16 dakika açıya kadar eğik takılmaya müsaade
eder.
Çift sıra sabit bilyeli (4 serisi) rulman radyal
yükleri taşımada daha başarılılardır ancak eksenel
yükte başarıları düşüktür. Eğikliklere de müsaade
etmezler.
Omuzlu Bilyeli rulmanlar: (E,BO,L,M) sembolleri
ile gösterilirler.Tek sıra bilyeli rulmanlara
benzerler, farkı dış bilezikteki tek omuzdan
gelmektedir. Tek sıra bilyeliler çift
omuzludur.Sıcaklık değişimlerine uyum sağlar.
Dış ve iç bilezikler ayrı ayrı takılıp montajda
birleştirme olanağı verdiği için seri imalatta
kolaylık sağlar.
Eğik Bilyeli rulmanlar: Tek sıra eğik bilyeli
rulmanlar (7) sembolü ve çift sıra eğik
bilyeli rulmanlar (3) sembollüdür.
Tek sıra bilyeli eğik rulmanlar sadece bir
yönden gelen yükleri karşılarlar. Bu
rulmanlar parçalarına ayrılamazlar. Yük
açıları 40 dir. En uygun yük dağılım oranı
( Fa / Fr =1) olduğu zaman sağlanır.
Karşıt rulmana yakın yerleştirilmelidir. Isıya
bağlı değişimlere duyarlıdırlar. Eksenel
boşluğu az olan Yataklama için eşleştirilmiş
rulmanlar (G) son eki ile tanımlanır. Bu
rulmanlar ikisi bir arada paketlenir. Çift
kullanıldığında ( Tandem, O veya X)
düzeninde kullanılırlar.
Çift kullanıldığında ( Tandem, O veya X)
düzeninde kullanılırlar.
Tandem düzende iki rulmanında eğim açısı
aynı yöndedir bu sayede o yönden gelen
yük iki rulman tarafından karşılanır. Yükün
iki rulman arasında eşit dağılımı ancak bu
düzende görülür.
O-düzeninde rulmanlar sırt sırtadır. Yükler
her iki yönde de ayrı ayrı rulmanlar
tarafından karşılanır. Yatak genişliği fazla
olduğundan çok sağlam bir Yataklama
yapılır. Bu Yataklama ile büyük momentler
taşınabilir. İkiden fazla yerden
yataklanacak miller için de O-düzeni
uygulanır.
X-düzeninde rulmanlar yüz
yüzedir.birkaç yerden birden
Yataklama gerektiren durumlarda
yüksek eksenleme hassasiyeti
aranmadan uygulanabilir.
Çift sıra eğik bilyeli rulmanlar (3) iki sıralıdır
o-düzenine uygun düzenlenmiştir,
yük açısı 32 dir.
Oynak bilyeli rulmanlar, (1) ( (1)= 22 ve 23) çift
sıralıdır. Dış bilezikteki yuvarlanma yolu iç bükey
küre parçasıdır. Bu nedenle rulmanlar oynaktır.
Oynak yapısı nedeniyle eksenel hatalara 4’ye
kadar uyum gösterir. İç bilezikleri silindirik
yapılabildiği gibi 1:12 eğimli konik olarak ta
üretilmektedir.
Bu rulmanların mil üzerine tespiti için germe
manşonu kullanılmaktadır. Germe manşonu
boydan boya kesilmiş konik bir bileziktir. manşon
ucundaki somun sıkılarak konik manşon mil ile
rulman arasına girerek sıkışır ve rulmanı mile
kilitler. Bu rulmanlarda mil üzerinde tornalama
yapmadan kullanılabilme özelliği nedeniyle yeri
değiştirilebilen yatak olarak ta bilinir. Özellikle
germe manşonlarıyla kullanmak üzere kabuğu
soyulmuş ve parlatılmış miller (transmisyon
milleri) kullanılır.
Silindirik makaralı rulmanlar (N,NU,NJ,NUp)
yuvalanma elemanının silindirik makara şeklinde
olduğu rulmanlardır. Bu tür rulmanlar radyal
yükler için yapılmıştır. Eksenel yükleri
taşıyamazlar. Radyal yükü taşıma ve devir sınırları
çok yüksektir. Parçalarına ayrılabilen rulman
tipindedirler.
Oynak makaralı rulmanlar, oynak bilyeli
rulmanlara benzerler. Yuvarlanma
elemanları makaradır. Oynaklıkları
nedeniyle 0,5 mil esnemelerine müsaade
ederler. İç bilezikleri 1:12 konik olarak
yapılan tipleri germe manşonu ile birlikte
kullanılır.
Konik makaralı rulmanlar, Parçalarına ayrılabilen
rulman tipindedir. Yuvarlanma elemanları konik
makara şeklindedir. Eksenel yükleri bir yönde
taşıyabilen rulmanlardır. Bu nedenle karşılıklı
kullanılırlar.
320,302,303,322 ve 323 serileri için Fa/Fr=0,3 ve
313 serisi için Fa/Fr=0,7 orantısında eksenel ve
radyal yük taşırlar.
Konik makaralı rulmanlar eksen hatasına karşı
duyarlıdırlar , eksenel hata kabul etmezler.
En fazla 2 dakika hata tolere edebilirler.
Eksenel rulmanlı yataklar (büteler); sadece
eksenel yükleri karşılamak üzere yapılmışlardır. Bu
rulmanlar büyük eksenel yüklerin karşılanacağı
yerlerde sabit bilyalı rulmanlarla desteklenerek
kullanılırlar.
Yataklama şekilleri; rulmanlar millerin yük altında
ve ısı ile boyca değişimlerinden olumsuz
etkilenirler ve çalışma ömürleri çok kısalır. Bu
nedenle yataklar dan en az birinin bu
değişimlere uyum gösterecek şekilde serbest
olması milde ortaya çıkan boyca değişimleri
olanak verecek şekilde yataklanması gerekir.
Bu amaçla uygulanan üç yataklama şekli vardır.

1. Sabit-serbest yataklama
2. Ayarlanabilen yataklama
3. Yüzen (serbest-serbest) yataklama.
Sabit –serbest yataklama da rulmanın
bir tanesi hem iç hem de dış
bileziğe fatura ve segman
yardımıyla sabitlenir.
Bu rulman yerinde hareket edemez.
Diğer rulman ise sadece iç veya
sadece dış bileziğinden sabitlenerek
bir yönde hareket etmesi sağlanır.
Ayarlanabilen yataklama konik makaralı
ve eğik bilyeli rulmanlarla yapılan
yataklama da O veya X düzeninde
rulmanlar düzenlenir.
Bu rulmanlardan biri mil üzerindeki
somun ile iç bileziğinden sıkıştırılarak
rulman boşluğu ayarlanır.
Örneğin otomobillerin ön tekerlek
yataklaması.
Yüzen (serbest-serbest) yataklama
rulmanlar iç ve dış bileziklerin 0,5 -1
mm boşluk oluşturacak şekilde
yataklanır. Rulman iç bileziği segman
ile ve dış bilezik ise segman veya sıkma
kovanı ile yerine sabitlenir.
Segman veya kovanla bilezik arasına
boşluk verildiğinde milin ve rulmanın
gezinmesine fırsat verilmiş olur.
RULMANLI YATAK SEÇİMİ
Rulman seçiminde iki kriter dikkate alınır;

1.Rulman tipinin belirlenmesi

2.Rulman büyüklüğünün belirlenmesi.
Rulmanlara gelen yükler
• Eksenel (Fa) ve
• Radyal (Fr)
Bu yükleryüklerin büyüklükleri ve
birbirlerine olan oranları

(Fa/ Fr)
rulman tipinin seçiminde önemlidir.
 Eksenel ve radyal yükün birlikte
etkidiği durum
• Radyal yük çok büyük değilse tek sıralı sabit
rulman.
• Seri montaj için omuzlu bilyeli rulman.
• Moment taşıma ve kararlı bir çalışma
isteniyorsa eğik bilyeli rulman.
• Eksenel yük her iki yönde de varsa O veya X
düzeninde eğik bilyeli rulman .
Fa/ Fr = 1
• eğik bilyeli rulman ancak eksenel hata çok
fazla ise (4),
• Rulman yeri sık sık değiştirilecek ise çift
sıra oynak bilyeli rulman.
• Radyal yük çok büyük eksenel yük yok
veya azımsanacak kadar küçük ise
makaralı rulman tiplerinden biri.
• Eksenel hatası (0,5)’ye kadar oynaklık
istenen yerlerde ise çift sıra oynak
makaralı rulman.
Fa/ Fr = 0,3 ise
• Konik makaralı rulmanların
320,302,303,322 ve 323 serileri
Fa/ Fr = 0,7 ise
• Konik makaralı rulmanların 313 serisi
kullanılmalıdır.
“Bu rulmanlar muhakkak eksenel yük
isterler. “
• Sadece eksenel yük eksenel bilyeli yatak.

• Eksenel yükün çok büyük ve biraz darbeli

olması halinde eksenel makaralı yatak.

Özel durumlar için rulman

imalatçılarının önerileri
alınmalıdır.
Rulman tipinin bu kriterlerle belirlenmesinin
ardından rulmana ilişkin bilinmesi gereken en
önemli büyüklük mil çapıdır.
• Rulman iç bilezik çapları5,6,7,8,9, 10, 12, 15, 17,
20 mm ve daha büyükleri ise 5 mm adımla artar.

• Mil çapı ile rulman çapı birbirine uymak

zorundadır.

• Bu nedenle milin bir üst çapı alınarak en yakın 5

mm adımlı ölçüye uyulur.

• Mil çapı milin taşıdığı eğme ve burulma

momentlerinden hesaplandığı için daha küçük
değeri kullanılamaz.
İkinci aşama rulmanın hangi dış çap ve
genişlik serisinin kullanılacağının
seçimindedir.
Bu seçim hesaplama yolu ile yapılır.

Hesaplarda rulmanın çalışma ömrü

temel kriterdir.
Çözüm;
seçilen serinin ve iç çap ölçüsünün her
genişlik ve dış çapı çözüme uygundur.
Ancak rulmanın boyutları büyüdükçe o
yükteki çalışma ömrü de artacaktır.
İstenen ömrü verecek rulmanın tespit
edilmesi gerekmektedir.
Bu amaçla rulmanların statik yük sayısı ve
dinamik yük sayısı değerlerinden
yararlanılır.
Dinamik yük sayısı: Deneysel bir
değerdir. C (kN)kadar bir yükü radyal
rulmanda radyal, eksenel rulmanda
eksenel olarak ve değeri değişmeden
rulman üzerine etki ettirilir.
Bu yük altında rulmanın bir milyon
devri aşması beklenir.
Deneye alınan yeter sayıda rulmandan
%90 ‘nın bir milyon devirden fazla
dayanabildiği yük C (kN) dinamik yük
sayısıdır.
Yatağa statik yük etkidiğinde
meydana gelen plastik şekil
değiştirmenin yuvarlanma
elemanı çapının %0,1’i kadar
olduğu yük Co (kN) statik yük
sayısıdır.
Rulman Hesapları
Hesaplama da genel olarak iki yol
izlenir.
• Birinci yol uygun seriden bir rulmanı
seçip istenen çalışma ömrünü
sağlayıp sağlamayacağını kontrol
etmektir. Deneme yanılma yolu
ile uygun rulman seçilir.

• İkinci yol ise C veya Co sayısını

belirleyip çizelgelerden en yakın
rulmanı seçmektir.
• Rulman yükü eşdeğer yük olarak
ifade edilen F yükü ile gösterilir.

Fo= Xo Fr + Yo Fe
(Statik eşdeğer yük)

F= X Fr + Y Fe
(Dinamik eşdeğer yük)
Hesaplama yaparken öncelikle
Yükler tespit edilir. Eksenel
veya radyal yükten birinin
olmaması durumunda sadece
radyal yük için makaralı
rulman ve sadece eksenel yük
için
Yükün hem eksenel hem de radyal
olması durumunda statik yük
koşullarında ( devir max. 33 1/3)

Fe/ Fr ≤ 0,8 için Fo=Fr alınır.

Fe/ Fr >0,8 için

Fo= 0,6 Fr + 0,5 Fe alınır.

Dinamik yük altında ise karışık yük
koşullarında tek sıra sabit biyeli
rulman ve çift sıra oynak bilyeli
rulmanlar ilk tercihlerimizi
oluşturur. Bu rulmanlar içerisinde
uygun ömür sağlayacak bir seçenek
yoksa yataklama özellikleri de
dikkate alınarak eğik bilyeli
rulmanlar, konik makaralı rulmanlar
içerisinden uygun bir rulman aranır.
 F= X Fr + Y Fe

• eşdeğer yükün hesaplanmasında dikkat

edilecek nokta yukarıda sayılan
rulmanların esasen birer radyal rulman
olduğu ve eksenel yükü de
taşıyabildiğidir.
• Eksenel yük özellikle tek sıra sabit bilyeli
rulmanlarda ömrü azaltır.
• Eksenel yükün çok az olması halinde ise
dikkate alınmaz.
Ne zaman eksenel yükü dikkate almalıyız?

Bunun için aşağıdaki yol izlenir.

Fe/ Fr > e ise eksenel yük dikkate alınır

Fe/ Fr < e ise dikkate alınmaz.
(F= Fr)
e- karşılaştırma değeri rulman
çizelgelerinden elde edilir.
Fe/ Co oranı elde edilerek çizelgelerden e
değeri belirlenir.
P eşdeğer yük hesaplanır.

e- rulman karşılaştırma faktörüdür.

Çizelgelerden seçilir.

Bu amaçla önceden karar verilmiş olan

rulmanın C ve Co yük sayılarından
yararlanılır.
Teksıra sabit bilyeli rulmanlarda
X ve Y değerleri
Fa/ Co oranı  çizelgelerden e
P= X Fr + Y Fa
Tek sıralı konik makaralı
rulmanlarda

Fa/ Fr < e P= Fr

Fa/ Fr > e ise P= 0,4 Fr + Y Fa

Tek sıralı eğik bilyeli rulmanlarda

Fa/ Fr ≤ 1,14 P= Fr

Fa/ Fr  1,14 ise P= 0,35 Fr + 0,57 Fa

Rulmanın bu eşdeğer yük koşulları
altındaki ömrü milyon devir olarak
aşağıdaki eşitlikten hesaplanabilir.
Mil devri biliniyor ise saat cinsinden
rulman ömrü de hesaplanabilir.
Bilyeli rulmanlarda P=3
Makaralı rulmanlarda P=10/3

P
C 
L  (milyon devir)
P
Çalışma sıcaklığı 150C üzerindeyse bu sıcaklık bir
(f) katsayısı ile dikkate alınır.

P
 f .C 
L  (milyon devir)
 P 
t(C ) f
150 1
200 0,90
250 0,75
300 0,60
Saat olarak hesaplanabilir rulman ömrü
n- mil devri (min-1)

10  L 6
Lh 
60  n
 1
Diğer yandan L P  C
P

eşitliği kullanılarak yaklaşık olarak

belirlenmiş dinamik yük sayısı ile
rulman çizelgesinden en yakın
rulmanın belirlenmesi yolu da
izlenebilir.
Makaralı rulmanlarda yükün sadece
radyal olması ve P=Fr alınması nedeniyle
Aşağıdaki eşitlik yardımıyla dinamik eşdeğer
yük öngörülebilir

10 60  Lh  n
CP 3
6
10
Eksenel rulmanlarda
Ca ve Fe değerleri kullanılır.
F = Fe
alınır ve makaralı rulmanlardaki
yol izlenir.
Rulmanlar için kullandığımız C dinamik yük
sayıları çalışma sıcaklığı 150 C sıcaklığa
kadardır.
Rulman çalışma sıcaklığı arttıkça başarısı düşer
bunu hesaplara sıcaklık faktörü (fT) ile
yansıtırız.
Rulmanın T sıcaklığındaki yüksayısı CT ise

CT = fT * C

T 150 C 200 C 250 C 300 C

fT 1,0 0,85 0,73 0,60
     Pe/Pr e
Pe / Co e X Y
0.014 0.19 0.56 2,30
0,025 0,22 0,56 2,10
0.028 0.22 0.56 2,00
0,040 0,24 0,56 1,80
0.056 0.26 0.56 1,70
0,070 0,27 0,56 1,60
0.084 0.28 0.56 1,55
0.110 0.30 0.56 1,45
0,130 0,31 0,56 1,40
0.170 0.34 0.56 1,30
0,250 0,37 0,56 1,20
0.280 0.38 0.56 1,15
0.420 0.42 0.56 1,05
0,500 0,43 0,56 1,02
0.560 0.44 0.56 1,00

Pe/Pr< e F= Fr
 TEK  SABÝ BÝLYALI RULMAN
SIRA T
d (mm) D  B  C0 (N) C (N) Rulman No:
(mm) (mm)
55 13 6800 10200 6006
30 62 16 10000 15000 6206
72 19 14600 21600 6306
90 23 24000 33500 6406
62 14 8500 12200 6007
35 72 17 13700 19600 6207
80 21 18000 25500 6307
100 25 31000 42500 6407
68 15 9300 12900 6008
40 80 18 16600 23600 6208
90 23 24000 31500 6308
110 27 36500 49000 6408
75 16 12200 16300 6009
45 85 19 18600 25500 6209
100 25 30000 40500 6309
120 29 45500 58500 6409
80 16 13200 16600 6010
50 90 20 19600 27000 6210
110 27 36000 47500 6310
130 31 52000 67000 6410