(DIFFERENSIAL)
OLEH
y2 A (x,y)
y = mx + c
y
y1 B Δ y dy
y' m tgα
x Δ x dx
X dimana :
x1 x2
x 0
dy f ( x x) f ( x)
y ' f ' ( x ) lim
dx x 0 x
atau
dy f ( x h) f ( x)
y' f '( x) lim
dx h 0 h
Catatan :
dy y y2 y1
m tg
dx x x2 x1
dimana m = gradien
Y=f(x)
y2 y = mx + c
y
y1
x
x1 x2 X
Kesimpulan:
Jadi, turunan suatu fungsi juga
merupakan gradien suatu garis lurus
yang menyinggung grafik dari fungsi
yang bersangkutan di suatu titik
tertentu.
TURUNAN ALJABAR
DAN
TRIGONOMETRI
Beberapa bentuk aljabar :
•Fungsi linear
•Fungsi Kuadrat
•Fungsi polinom
•Fungsi (f) perkalian dari f. linear,
f. kuadrat, f. polinom atau
campurannya.
•Fungsi pecahan dari linear,
kuadrat, polinom atau campuran
dari padanya.
Tentukan turunan dari bentuk
aljabar berikut :
1. y = 2x + 3 Jawab
2. y = 3x – 5 Jawab
3. y = 12x + 1 Jawab
4. y = 5 – 7x Jawab
5. y = ax + b Jawab
1. y = 2x + 3
Jawab:
[ 2 ( x h ) 3] [ 2 x 3]
y ' lim
h 0 h
2 x 2h 3 2 x 3
lim
h 0 h
2h
lim 2
h 0 h
2. y = 3x - 5
Jawab
[3( x h) 5] [3 x 5]
y ' lim
h0 h
3 x 3h 5 3 x 5
lim
h0 h
3h
lim 3
h 0 h
3. y = 12x + 1
Jawab
[12 ( x h ) 1] [12 x 1]
y ' lim
h 0 h
12 x 12 h 1 12 x 1
lim
h 0 h
12 h
lim 12
h 0 h
4. y = 5 – 7x
Jawab
[ 5 7 ( x h )] [ 5 7 x ]
y ' lim
h 0 h
ax ah b ax b
lim
h 0 h
7h
lim 7
h 0 h
5. y = ax + b
Jawab :
[ a ( x h )] [ ax b ]
y ' lim
h 0 h
ax ah ax b
lim
h 0 h
ah
lim a
h 0 h
Kesimpulan :
1. y = b y’ = 0
2. y = ax y’ = a
Tentukan turunan berikut :
1. y =3x2 Jawab
2. y = 5x3 Jawab
3. y = 6x4 Jawab
4. y = axn Jawab
1. y = 3x2
Jawab :
3( x h ) 3 x
2 2
y' lim
h0 h
3 x 6 hx 3 h 3 x
2 2 2
lim
h0 2h
3hx 3h
lim lim 3 x 3h
h0 h h0
3x
2. y = 5x3
Jawab :
5( x h ) 5 x
3 3
y' lim
h0 h
5 x 15hx 15h x h 5 x
3 2 2 3 3
lim
h0 h
15 hx 15 h x h
2 2 3
lim
h0 h
15 hx 15 h x h
2 2 3
lim 15 x 2
h0 h
4. y = 4x4
Jawab :
4( x h ) 4 x
4 4
y' lim
h0 h
4 x 16 hx 24 h x 16 h x 4 h 4 x
4 3 2 2 3 4 4
lim
h0 h
16 hx 24 h x 16 h x 4 h
3 2 2 3 4
lim
h0 h
lim 16 x 24 hx 16 h x 4 h 16 x
3 2 2 3 3
h0
Kesimpulan :
1. y = 3x2 y’ =6x
2. y = 5x3 y’ =15x2
3. y = 4x4 y’ = 16x3
Jadi :
4. y = axn y’ = a.n.xn-1
= anxn-1
Beberapa contoh penerapan :
1. y = 12x3 – 4x2 + 7x + 10
y’ = 12.3.x2 – 4.2.x + 7 + 0
= 36x2 – 8x + 7
1 4
2. y x 3 x x 6
2
2
1
y' . 4 . x 3 . 2 . x 1 2 x 6 x 1
3 3
2
3.y 6 x 2 x 5 x 8
3
1 1
6x 1 2 x 5 x 1 8
3 2
1 3 1 1 2 1
y' 6. . x 2. .x 5
32 1
2
2x 3
x 2
5
2 1
5
3 2
x x
2
8 2x 4x
4 .y 3
5 2
x x 5 x
1 1 2
- 4 1 2
8x 2
2x x 3 5
5
1 2 8
- 4
8x 2
2x x
3 5
5
2
8 2x 4x
4. y 3
5 2
x x 5 x
1 1 2
- 1 4 2
8x 2 x
2 3
x 5
1 2
5 8
- 4 5
8x 2 x x
2 3
3 1 5 3
-1 2 2 3 4 8 5
y' 8. . x 2 . . x . . x
2 3 5 5
4 32 5 34
3 x
x x 3 x 25
Turunan fungsi trigonometri :
1. y = sin ax
2. y = cos ax
Jawab : sina ( x h ) sin ax
1. y ' lim
h 0 h
sin( ax ah ) sin ax
lim
h 0 h
1 1
2 cos ( 2 ax ah ) sin ( ah )
lim 2 2
h0 h
1 1
2 cos ( 2 ax ). a a cos ax
2 2
cos a ( x h ) cos ax
2 . y ' lim
h 0 h
cos( ax ah ) cos ax
lim
h 0 h
1 1
2 sin ( 2 ax ah ) sin ( ah )
lim 2 2
h0 h
1 1
-2sin ( 2 ax ) a 2 sin ax
2 2
Kesimpulan :
1. y = sin ax y’ = a cos ax
2. y = cos ax y’ = -a sin ax
Latihan
Tentukan turunan dari soal-soal
berikut :
1. y = 2 sin 3x
2. y = 3 cos 4x
3. y = 3x2 + sin 5x – 4 cos 2x
Jawab :
1. y = 2 sin 3x y’ = 6 cos 3x
2. y = 3 cos 4x y’ = -12 sin 4x
3. y = 3x2 + sin 5x – 4 cos 2x
y’ = 6x + 5 cos 5x + 8 sin 2x
Fungsi pembagian, contoh :
1. 5x3 – 3x + 5 2. sin 2x
x+2 cos 3x
3. x + 2 sin x 4. (x + 2)3
2x – 3 (3x +1)3
Fungsi perkalian, contoh :
1. x sin 2x
2. (2x+3)3(x – 3)2
3. (2x – 1) cos 3x
4. cos 2x sin 5x
Turunan fungsi perkalian :
y = u(x) . v(x) y’ = u’.v +u.v’
Contoh :
Tentukan turunan berikut :
1. y = 2x sin 3x
y’=(2)sin 3x + 2x.(3 cos 3x)
= 2 sin 3x + 6x cos 3x
2. y = 3x2 cos 2x
y’ = (6x) cos 2x + 3x2(-2 sin 2x)
= 6x cos 2x – 6x2 sin 2x
3. y = (2x2 – 3x +2) (3x2 + 2x – 5)
y’ = (4x – 3)(3x2+2x – 5)
+ (2x2 – 3x + 2)(6x + 2)
= 12x3 – x2 – 26x + 15
+ 12x3 – 14x2 + 6x + 4
= 24x3 – 15x2 – 20x + 19
Latihan :
Tentukan turunan soal berikut :
1. y = sin 2x cos 3x
2. y = 3 sin 3x sin 5x
3. y = (3x – 2) sin (2x – 4)
4. y = (4x2 + 3x) cos ( 5 – 6x)
Jawab :
1. y = sin 2x cos 3x
y’ = 2 cos2x cos3x + sin 2x (-3 sin 3x)
y’ = 2 cos 2x cos 3x + sin 2x (-3 sin 3x)
= 2 cos 2x cos 3x – 3 sin 2x sin 3x
2. y = 3 sin 3x sin 5x
y’ = 9 cos 3x sin 5x +15 sin 3x cos 5x
3. y = (3x – 2) sin (2x – 4)
y’ = 3 sin (2x – 4) + (6x – 4) cos (2x – 4)
4. y = (4x2 + 3x) cos ( 5 – 6x)
y’ = (8x +3) cos (5 – 6x)
- (24x2 + 18x) sin (5 – 6x)
Turunan fungsi pembagian :
u(x) u '.v u .v '
y y' 2
v(x ) v
Contoh :
Tentukan turunan dari :
1. y = tg x 4. y = 3x - 4
2. y = tg ax sin 2x
3. y = 3x – 2 5. y = cos 3x
3–x cos 2x
sin x
1 . y tan x
cos x
cos x (cos x ) (sin x )( sin x )
y' 2
cos x
cos x sin x
2 2
2
sec 2
x
cos x
sinax
2. y
cosax
( a cos ax )(cos ax ) (sin ax )( a sin ax )
y' 2
cos ax
acos ax a sin ax
2 2
2
a sec 2
ax
cos ax
3x - 2
3. y
3-x
3(3 x ) ( 3 x 2 )( 1)
y'
(3 x ) 2
9 - 3x 3x - 2 7
y'
(3 x ) 2
(3 x ) 2
3x - 4
4. y
sin2x
3 sin 2 x ( 3 x 4 )( 2 cos 2 x )
y' 2
sin 2 x
3sin2x (8 - 6x)cos2x
2
sin 2 x
cos3x
5. y
cos2x
( 3 sin 3 x )(cos 2 x ) (cos 3 x )( 2 sin 2 x )
y' 2
cos 2 x
- 3sin3xcos2 x 2cos3xsin2 x
2
cos 2 x
3. y 2x 4 x
2
1
y u dimana u 2x 4 x
2 2
1
dy 1 1 du
u dan2
4x 4
du 2 2 u dx
dy dy du 1
. ( 4 x 4)
dx du dx 2 2 x 2 4 x
2x 2
2x 4x
2
3
4. y dapat diubah
5x 3
1
y 3u 2
dimana u 5x 3
sehingga : 3
dy 3 2 3 du
u dan 5
du 2 2u u dx
dy dy du 3
. 5
dx du dx 2u u
15
2(5 x 3) (5 x 3)
Konsep :
y = f(u) , u=f(g) dan g = f(x), maka :
dy = dy . du . dg
dx du dg dx
Contoh :
1. Y= (2x + 7)6 = u6 , u = 2x+7
y’= (6u5)(2) = 12(2x+7)5
2. Y=sin5(3x-) = u5 , u=sin(3x-)
y’=(5u4)[3 cos(3x-)]
= 15 sin4(3x-) cos(3x-)
3. y 3x 12 x y ' .....
3 2
Jawab: 1
y 3x 12 x u
3 2 3
d im a na u 3 x 1 2 x
2
1 3 2
y' u 6 x 12
3
(2 x 4)
3
(3 x 12 x )
2 2
6
4. y 3 y' .....
2x - 4
Jawab: 1
6
y 3
6u 3
2x - 4
dimana u = 2x - 4
1 4
y' 6 - u 2
3
3
4
- 3
(2x - 4) 2x - 4
Soal campuran :
5. y 2x - 3 35x 1 6
4 6
3 0 ( 2 x 3 ) ( 5 x 1)
4 5
6. y sin (3 x 2) cos ( 4 x 3)
2 3
3sin(6x - 4)cos ( 4 x 3 )
3
4 sin ( 3 x 2 ) sin( 8 x 6 )
2
TAFSIRAN GEOMETRI
DARI TURUNAN
Dari pengertian :
dy y y 2 y1
m tg
dx x x 2 x 1
dimana m = gradien dan gambar :
Y=f(x)
y2
y
y1
x
x1 x2 X
Maka dapat disimpulkan
dy y 2 y1
1 . f ' (x) m
dx x 2 x1
m suatu gradien
2. Jika terdapat persamaan kurva
y = f(x) maka garis singgung kurva
pada titik singgung (x1, y1) adalah
y = mx + (y1 – mx1) dimana
m = f’(x) HOME
3. Beberapa keadaan garis :
a. Jika gradiennya > 0, maka
keadaan garis naik.
b. Jika gradiennya < 0, maka
keadaan garis turun.
c. Jika gradiennya = 0, maka
keadaan garis mendatar.
4. Hubungan kurva dengan garis
singgung kurva :
1. Jika garis singgung kurva
bergradien > 0, kurva naik.
2. Jika garis singgung kurva
bergradien < 0, kurva turun.
3. Jika garis singgung kurva
bergradien = 0, kurva pada
titik singgungnya mencapai
stasioner ( tidak naik dan
tidak turun / mendatar ).
5. Beberapa keadaan di sekitar
titik stasioner pada kurva :
1. f’(x ) + 0
1
Keadaan / \
Bentuk gambarnya
Berarti titik stasionernya maksimum
di (x1, f(x1)), maka
Nilai maksimum fungsi adalah
ymaks= f(x1)
2.
f‘(x2) 0 +
Keadaan \ /
Bentuk gambarnya
Berarti titik stasioner minimum di titik
(x2, f(x2)).
Maka nilai minimum fungsi adalah :
ymin = f(x2)
3. f‘(x3) + 0 +
Keadaan / /
Bentuk gambarnya
Bentuk gambarnya
y = x3 - 6x2 + 9x – 1
3
3
x
0 1
-1
Ilustrasi menentukan luas maksimum suatu daerah
Y
Berapakah luas
maksimum daerah
x y yang diarsir ?
1 x 2y 6
6 3
3 Jawab :
(x, y)
Luas ?
Luas ? y
6 X
0
x = 6 – 2y
Luas dalam fungsi y = L(y)
= x.y
= (6 – 2y)y
= 6y – 2y2
Syarat ekstrim : f’(y) = 0
6 – 4y = 0
y = 3/2
y = 3/2 L(y) = (6 – 2y)y
= [6 – 2(3/2)] (3/2)
= 3(3/2) = 9/2
Jadi luas maksimum = 9/2 satuan luas
Kecepatan dan percepatan:
Untuk fungsi yang menyatakan sebagai jarak umumnya
disimbolkan sebagai s(t), s satuan jarak dan t satuan waktu
maka:
Kecepatan = v(t) = s’(t)
Percepatan = a(t) = v’(t)
Kecepatan dan percepatan:
Terdapat lintasan bola yang sedang menggelinding dengan
persamaan lintasannya berbentuk h(t) = 3t2 – 12t + 10
dengan h ketinggian bola dalam meter dan t dalam detik.
a. Berapakah ketinggian bola pada saat 2 detik?
b. Berapakah kecepatan bola pada saat 3 detik?
c. Berapakah percepatan bola pada saat 5 detik?
d. Kapankah ketinggiannya mencapai minimum?
Jawab :
a. h(2) = 3(2)2 – 12(2) + 10 = - 2 meter
b. V(t) = h’(t) = 6t – 12 = 6(3) – 12 = 6 m/det
c. a(t) = v’(t) = 3 m/det2
d. Syarat ekstrim: h’(t) = 0
6t – 12 = 0 t = 2 detik
Jadi ketinggian minimum tercapai pada saat t = 2 detik.