Anda di halaman 1dari 37

APRESIASI SASTRA BALI

Sajeroning modul puniki pacang kabligbagang


ngeninin indik Wangun Gancaran, Wangun Kriya
Sastra Drama, Wangun Puisi Bali Purwa,
Apresiasi puniki kamargiang antuk
tigang undagan, inggih punika:
01 Penjelajahan
Undagan sane kapertama indik penjelajahan (nelisikin), prasida
kamargiang antuk ngawacen kriya sastra mangda sang sane
ngewacen prasida tatas uning indik kriya sastra sane katelisikin.

02 Penafsiran
Undagan kaping kalih kamargiang antuk nyelehin wangun kriya
sastra indik daging lan wentuknyane

03 Pengkreasian
Undagan sane kaping tiga kamargiang antuk ngawedarang kriya
sastra, lan ngawi kriya sastra manut kaweruhan sane sampun
kauningin indik wangun lan uger-uger nyurat kriya sastra (Hayati-
Muslich)

04
Kriya sastra kawangun antuk wangun:

01
Intrinsik

02
Ekstrinsik

03

04
APRESIASI SASTRA BALI
1. Wangun Gancaran
Wangun Intrinsik punika wangun sane wenten ring jeroning kriya sastra
minakadi; lelintihan satua (plot), latar (setting), sudut pandang, pawatekan,
pragina, tetuek utawi piteket.

Wangun Ekstrinsik
Daging kriya sastra yening kaselihin wenten panglimbak saking dura kriya
sastra sakadi sejarah, kawentenan paiketan pangawi sareng daging carita,
kawentenan palemahan sane sujati sane kanggen unteng utawi tetuek ring
kriya sastra punika
APRESIASI SASTRA BALI
2. Wangun Kriya Sastra Drama
Drama ngranjing ring kekawian sane mapaiketan sareng pamentasan. Sang
pangawai nenten ja sakadi nyurat kriya sastra cerpen lan novel, krana
nyurat satua sane mawentuk drama malianan, sang pengawi mangda
makarya lelintihan sane jagi kapentasang lan wentuk sasuratannyane
akehan babaosan.
APRESIASI SASTRA BALI
Wenten pahan ring kriya sastra drama;

Babak Dialoog

01 Babak puniki pahan lelintihan


sane wenten ring pamentasan
04 dialog puniki bebaosan paturu
pragina ring pamentasan drama.
drama. Bebaosan punika patutne
kairingin antuk rasa emosi.
Adegan Monoloog

02 adegan puniki sane nyihnayang 05 monoloog puniki kacihnayang


suasana sane mapaiketan sareng antuk bebaosan pragina sareng
suasana sane wenten ring padewekannyane.
pembabakan.
Epiloog
Proloog
03 06 epiloog puniki lengkara sane kaucapang
ring ungkuring pementasan, pinaka
kruna sane wenten ring pangawit
cihna pamentasan drama puniki
drama pinaka pangater indik
sampun puput.
cerita sane jagi kasolahang.
APRESIASI SASTRA BALI
Wenten pahan ring kriya sastra drama;

Mimik

07 mimik punika gegambaran utawi


ekspresi pragina sane nyihnayang
kawentenan ragane.

Pantomim utawi pantomimik

08 gerak-gerik awak pragina sane


ngicenin gegambaran kewentenan
ragannyane (emosi dalam diri)
majeng ring pikobet sane
kapolihang.
APRESIASI SASTRA BALI
Wangun drama wenten

Alur
Alur ring drama pateh sakadi alur sane Swadesi (setting)
wenten ring sastra gancaran cerpen lan
01 novel. Nanging binannyane ring drama
wenten lelampahan, pragina, genah, lan
04 swadesi ring pementasan drama
kamargiang ring siki genah
pamiarsa. kemanten, nanging patut wenten
tata panggung mangda genah,
Karakter utawi pawatekan galah lan suasana ring panggung
karakter utawi pawatekan punika prasida nyihnayang lelampahan
pinaka cihna kawentenan ceciren cerita.
02 soang-soang jiwan pragina. Sang
pangawi makarya karakter lan Sasuluh kauripan
pawatekan pragina, nglantas pragina
sane nyihnayang kasujatiannyane ring cerita sane wenten ring
lelampahan drama.
05 lelampahan punika mangda
prasida ngicenin gegambaran
Dialog utawi bebaosan
03 06 kasujatian kauripan ring jagate
bebaosan lan solah pragina dahat sakadi mangkin.
mapaiketan sane ngawinang
wentennyane lelampahan ring naskah
utawi bebaosan;
APRESIASI SASTRA BALI

3. Wangun Puisi
Wangun Puisi Bali Purwa
Wentuk puisi Bali purwa kasengguh prosa liris (puisi narasi),
puisinyane marupa tembang nanging dagingnyane cerita, cerita
sane wenten ring tembang punika nyaritayang pragina saking
ngawit ngantos puput.
Wenten makudang-kudang wangun formal sane wenten ring soang-
soang tembang inggih punika;

A. Sekar rare (gegendingan)


Gending maplalian (dolanan)
• Dija bulane sing ngenah uli ibi
Ia jani pules reh majalan ejoh gati
• Uli dija bulane majalan Kaki ?
Uli tanggu kangin teked kauh keto cening (2X)
• Pidan lakar bangun bulane tur mai?
Lamun ilang kenyelne ia teka lakar buin (2X)
APRESIASI SASTRA BALI

A. Sekar rare (gegendingan)


Gending maplalian (dolanan)
• Dija bulane sing ngenah uli ibi
Ia jani pules reh majalan ejoh
gati
• Uli dija bulane majalan Kaki ?
Uli tanggu kangin teked kauh
keto cening (2X)
• Pidan lakar bangun bulane tur
mai? Sumber: images.google.com
Lamun ilang kenyelne ia teka
lakar buin (2X)
APRESIASI SASTRA BALI
Wenten makudang-kudang wangun formal sane wenten ring soang-
soang tembang inggih punika;

Gending janger
• Sarikonta, sarikonta don kemoning
Punyan uduh punyan uduh di Banjar
Sangging,
Nyen ento nyen ento mabaju kuning
Ngawe buduh ngawe buduh uyang
paling,

Sumber: images.google.com
APRESIASI SASTRA BALI
Tembang puniki katembangang ritatkala sang pragina nyolahang
sasolahan kecak.

Gending Sang Hyang; Sang Hyang Dedari


• Sekar sandat ya sekar gadung
Anggrek lan medori putih
teleng petak tunjung biru
batara makarya tirta
• Tirta ening ya tirta ening
sibuh mas toya ring sangku
ketisin ragan I dewa
Sumber: images.google.com ketisin juru kidunge
• Wus maketis yaw us maketis
Mantuk dewa kanyapuri
Yan kari ragan I dewa
Waluya kadi manusa
B. Sekar Macepat (alit)
Sekar alit pateh sakadi sekar madia lan sekar agung,
kawangun olih padalingsa, nanging soang-soang pupuh madue
pesengan sane malianan.
APRESIASI SASTRA BALI

Imba gendingannyane;
b). Pupuh Pucung
Anak sigug,
Anak corah kalud ngagu,
Bareng kesayangang,
Kasaratang katulungin,
Anak tutur,
Kanti dados anak jagra. ((Kaketus saking,
Dharma Stiti, olih I Made Menaka)
APRESIASI SASTRA BALI

Imba gendingannyane;
b). Pupuh Pucung
Anak sigug,
Anak corah kalud ngagu,
Bareng kesayangang,
Kasaratang katulungin,
Anak tutur,
Kanti dados anak jagra. ((Kaketus saking,
Dharma Stiti, olih I Made Menaka)
APRESIASI SASTRA BALI

Imba gendingannyane;
c). Pupuh Maskumambang
Maskumabang,
Kumambang ngolasang ati,
Marna anak lacur,
Sisia alit tur ia miskin,
Masekolah ring Singaraja. ( Kaketus saking,
Balineesche Leesboekje, olih I Ketut Nasa)
APRESIASI SASTRA BALI

Imba gendingannyane;
d). Pupuh Ginada
Eda ngaden awak bisa,
Depang anake ngadanin,
Geginane buka nyampat,
Anak sai tumbuh luu,
Ilang luu ebuk katah,
Yadin ririh,
Enu liu plajahang. (Kaketus saking,
Balineesche Leesboekje Olih I Ketut
Nasa).
APRESIASI SASTRA BALI
Imba gendingannyane;
e). Pupuh Ginanti
1. Mirib suba liu tau,
Kadi ne munggah ring aji,
Jatin sengsara punika,
Wetu saking tingkah pelih,
Pelih saking katambetan,
Tambet dadi dasar sedih.
2. Tambote ngawinang lacur,
Bulak-balik menumadi,
Bingkih malaibin duhka,
Dekah nguber sukan ati,
Ngalih idup mati bakat,
Ngalih bajang tua panggih. ( Kaketus saking,
Geguritan Sucita, olih Ida Ketut Jlantik).
Imba gendingannyane;
f). Pupuh Simon
1. Idupe mondong sengsara,
Mangke idup besuk mati,
Mamanjakin kranjang padang,
Peteng lemah ia openin,
Tan wangde tua lantas mati,
Sane keto pacang tepuk,
Puput dane nimbang manah,
Tumuli mabalik mulih,
Tur kacunduk,
Meme bapannyane jumah.
2. Macebur nyapa ngimangang,
Atman titian mai Cening,
Kudang tiban Dewa lunga,
Engsap inget Bapak Cening,
Dane Tamtam manyaurin,
Melede ngawinag mantuk,
Mangorta ring meme bapa,
Lacur titian sinah mati,
Yaning ngunggul,
Dadi agung ngodag jagat. (Kaketus saking
Geguritan Tamtam, Olih Empu Sangging).
APRESIASI SASTRA BALI

Imba gendingannyane;
g). Pupuh Durma
a. Sang Subudi sampun mastika rihinan,
nuli nyawis mangrenain,
adi Sang Sucita,
ndikapan beli manggayang,
ne mula kaati-ati,
bahan sawitra,
kendel yan kidihin kanti.
b. Sujatine ne jati madan sawitra,
tan nyangka ngetohang hurip,
ngawe mitrarta,
sakeweh bayaning mitra,
agas bareng mandiningin,
suka duka, pada bedak manulungin. (keketus
saking geguritan Sucita Subudi olih Ida Ketut
Jelantik).
APRESIASI SASTRA BALI
Imba gendingannyane;
h). Pupuh Semrandana
1. Apa kene manumadi,
Dadi jatma buka kene,
Setata manandang jengah,
Jejerone marasa enyag,
Sengsara olih i bulan,
Tusing pisan mangan nginum,
Kanti berag di pedeman.
2. Duh Dewa sang kadi Ratih,
Jegeg lenyeh madu membah,
Manis nyenyer ngayang-ngayang
Bas ngencot mangutang titiang,
Lagute tusing kuangan,
Bane sugih bangsa agung,
Anom pradnyan tur mawangsa. (kaketus
saking, Geguritan Sampik, Olih Ida Ketut
Sari).
APRESIASI SASTRA BALI
Imba gendingannyane;
i). Pupuh Pangkur
1. Saying sane dadi dasar,
Mustikan warah agama sami,
Kasusilan anggen rurung,
Trikaya parisuda ne nyidayang,
Mikolihang sayang iku,
Yan sayange sampun limbak,
Uripe marasa tunggil.

2. Yadin warah Widitatua,


Teler nuntun manah welas asih,
Dening sinah pacang antuk,
Ragane kawitan tunggal tuara bina,
Saking kria sakti metu,
Ngolah panca mahabuta,
Pasurupan masih tunggil. ( Kaketus saking,
Dharma Stiti, Olih I Made Menaka).
APRESIASI SASTRA BALI
Imba gendingannyane;
j). Pupuh Dangdanggula
1. Titiang takut teken munyi manis,
Ngaku tresna,
Gampang nagih nadtad,
Anak luh uli dini,
Bantangin baan slake siu,
Joh para bakat baan Beli,
Kaling ke aji kemikan,
Makamulan galir bungut,
Dija pacang saup jemak,
Tuyuh ngucap,
Mendep pisan suba nengil,
Keh nundunin dakin basing.
2. Sok gedenan bikas Beline dini, Ngodag-odag,
Mapangaput campurit, Ngandelang awake ririh,
Pepes menang bane buruh, Nasi matahan kadung lekin,
Bibih galir crewet pisan, Belus ilang teka ngetuh,
Lawar gerang manyagerang, Dasar meka,
Nah jani Beli rasanin, Dammar langit meh bulanan.
(Kaketus saking, Geguritan Sampek,Olih Ida Ketut Sari).
APRESIASI SASTRA BALI
Imba gendingannyane;
k). Pupuh Adri
1. Egar manahira ngesti ayu,
Ngesti betarane,
Kalih Ida Sang Hyang Widi,
Mangda ida ica nerus,
Betel kangin betel kauh,
Ngaulayang I kawelasarsa,
Angastiang brata sadu,
Ngesti Ida Kyang Betara,
Nunas sarining amerta.
2. Kaula ngaturang canang aruh,
Sarwa ke sekare,
Manca warna sarwa wangi,
Ambunnyane ngalub-alub,
Ngawe egar Hyang Ayu,
Kalih egar Hyang Betara,
Pada kenak pada kenyung,
Hyang Dedari Hyang Dedara,
Menyari aturan kaula. ( Kaketus saking, Aneka
Kidung, Olih I Ketut Ginarsa).
APRESIASI SASTRA BALI

“ Sekar Madia
Sekar madia madue uger-uger pada lingsa pateh sekadai
sekar macapat, nanging pada lingsa sane wenten ring sekar
madia nenten wenten carik (koma) sane pinaka ciren

pupuh, krana sekar madia punika ngalantur katembangang.
APRESIASI SASTRA BALI
Manut Gautama (2007;48) wenten uger-uger kidung inggih punika:

01 Wenten padalingsanyane

Purwakanti; inggih punika piketan suara sane


02 ring ungkur wanda sareng suara kapertama
wanda selanturnyane.

Pliring dan Wewiletan. Pliring melirik punika


ngaksiang punggelan wanda mangda becik,lan
nenten pegat-pegat ring tengah-tengahing kruna.
03 Wewiletan; alunan suara ring soang-soang kruna
utawi lengkara sane kasarenginantuk gedong
cengkok.

Pengambilan (onek-onek); kaambilnyane kalih


04 wanda mangda nenten mapegatan
tembangnyane.

Saptawindu lan Sutrasuara (nglantangang lan


05
04 mawakang suara)
APRESIASI SASTRA BALI

Kawigunan Kidung;
1. Kidung Wargasari kanggen
ritatkala ngiringin upacara Dewa
yadnya
2. Kidung Asti, Aji Kembang
kanggen ritatkala wenten upacara
Pitra Yadnya,
3. Kidung Rarawangi, Kidung
Palugangsa kanggen ritatkala
ngiringin upacara Rsi Yadnya
4. Kidung Tantri, Malat, Wilet,
kanggen ngiringin upacara
Manusa Yadnya
5. Kidung Jerum, Alis-Alis Ijo
kanggen upacara Butha Yadnya
Puniki jagi katelatarang imba-imba kidung:

1. Wargasari
a. Purwakaning angripta b. Sukanya arja (Kawitan)
rum,Ning wana ukir, winangun, Winarna
Kahadang labuh Kartika, sari,
Padenging sari, Rarumrumning
Angayon tengguli ketur, puspa pryaka,
Angringring jangga Ingoling tangi,
mure. Sampuning riris
sumar u-, Mungguing
srengganing rejeng.
Puniki jagi katelatarang imba-imba kidung:

2. Pengawak
a. Awigna ta pukulun b. Pangarcanane ka luhur,
Angarcana Betarane, Makapangundang
Angayap ngaturang Dewane,
kukus, Asep menyan majagau,
Maduluran pangabakti, Ambunnyane merik
Miwah sahananing suci, sumirit,
Apang Ida ica nonton, Cendana pada
Turun saking luhur, masanding,
Kaula manangkil. Pamendak ring
betarane,
Kaanggen ring luhur,
Ngaran tiga sakti. (
Kaketus saking,
Panuntun Pelajaran
Kekawin Olih I. G. B.
Sugriwa).
Puniki jagi katelatarang imba-imba kidung:

3. Wargasari
a. Ida ratu saking luhur, b. Asep menyan majagau,
Kaula nunas lugrane, Cendana ngundang (Pangawak)
Mangda sampun titiang dewane,
tandruh, Mangda Ida gelis rauh,
Mangayap betara Mijil saking luring
mangkin, langit,
Titiang ngaturang pajati, Sampun madabdaban
Banten suci muang sami,
daksina, Maring giri menu reko,
Sami sampun puput, Ancangan sadulur,
Pretekaning saji. Sami pada ngiring.
(Kaketus saking Kidung
Yadnya Olih Narendra
Dewa Pandit Sastri).
Puniki jagi katelatarang imba-imba kidung:

4. Brahmara
a. Om om sembah I b. Muwuh banget hina Ngisep Santun
katunan, budi.
Dumadak jua kaaksi, Kewanten sredaning
Mungguhing manah,
pangabaktian titiang, Miwah katelebaning ati,
Diastu langkung tuna Kalawas eling tan pegat,
sami, Kanggen manyanggra
Pikirang arta wibawa, manyuun,
Nista solah lawan Suecan I Ratu sang luih.
wuwus, (Kaambil saking Kidung
Panca Yadnya olih I Made
Bija Arya Bang Pinatih)
5. Puh Demung Sawit Bawak
(Kidung Tantri)
a. Tuhu nda tan pasiring/yadin sasor ing akaҫa/ ring guna widyā wicakṣaṇa/byakta
Saraswati/suraҫmi Hyang Giriwaḋhū/han upamā nurageng rāt/sang apatra Dyah
Tantri/tumuli prāpta marĕkeng ibu.
b. Pinapaging liring-amanis/lah mĕrene ya māsku/adhuh lwir tan ing rāt
mirah/ciptangkwa aputri/Hyang Nirajnani anurun/awlas ring mudha kasihan/mogha
weta kaaksi/makakembang dening yayah ibu.

Artosnyane :
a. Wiakti tan wenten nyaihin/banggiang ke sabeten langit/indik kawigunan, pengawruh
miwah ring kapradnyanan/saksat Sang Hyang Saraswati/tan patanding tur kasangin
ring jagate/sane mapesengan Ni Diah Tantri/tumuli rauh tangkil ring I biang.
b. Kapapag antuk cecingak lindi nyunyur manis/”Nah, lautang mai dini mas mirah
Memene, I Dewa/Aduh, waluya tusing di gumine Cening/ kenehang Meme Mapianak
I Dewa/ sakadi Dewi Saraswati tedun/suecan teken anake belog kasedihan/ dumadak
apang mekelo I Dewa Kapanggih/kaanggen bebungah olih I aji miwah I biang.
6. Puh Demung Sawit Dawa
(Kidung Tantri)
a. Ring ngkenya tuhan-alinggih pareng lan-isun/sang dyah awot santun/mendhek-ing
babatur/ndan ken pinatih/gipih tumurun-amekul/adhuh dewatma jiwan-isun/Sang
Hyang Hyang sinembah/ nama Ciwaya mami/ tumulya sama-lungguh/sang arum ri
sor-ira sang-ibu. (Kaketus saking,Tantri Carita Nandhaka Harana) Dinas P lan K
Propinsi Dati I Bali.

Artosnyane :
a. “Mai dini Dewa malinggih bareng ajak Biang”/Sang diah ngatur-ang sembah/ nangsek
ring bebatarane/irika raris Gusti Ayu Biang/gegison tedun sarwi
ngelut(melekor)”Aduh, atma jiwitan Biange, Cening/ Betarane sembah, Cening/
majeng ring Hyang Parama Wisesa/”Tumuli sareng-sareng malinggih/Ni Diah Tantri
andapan ring I biang.
Sekar Agung/ Wirama
Wirama punika wantah parinama sane lian ring Kekawin. Ceciran sane utama ring sekar
agung inggih punika;
1. Wrtta Matra;
a. Wrtta; akehnyane wanda ring soang-soang carik,
b. Matra; pisyarat genah guru lagu ring wrtta punika.

2 Guru lan laghu;


a. Guru; suara panjang lan baat
b. Laghu; suara sane bawak, sane iying, sane damdam, lan wanda sane pinih
ungkur prasida dados guru lan lagu. (Sugriwa, 1978:6)

Anda mungkin juga menyukai