BAB 3

RUMUS-RUMUS
TRIGONOMETRI
1.1 Rumus-rumsu Trigonometri Jumlah dan Selisih Dua Sudut

1.1.1 Rumus-rumus untuk Cos ( α + β ) dan Cos ( α – β )

Dibuat lingkaran yang berjari-jari 1 satuan panjang.

Sb Y

C ( Cos (  +  ) , Sin (  +  ) )

Misalkan :
B ( Cos  , Sin  )  AOB = 
β
α A (1,0)  BOC = 
Sb X
O -β  AOD = - 

D ( Cos ( - ) , Sin ( - ) )
Panjang AC = (Cos(   )  1) 2  ( Sin (   )  0) 2

 Cos 2 (   )  2Cos(   )  1  Sin 2 (   )

 1  2Cos(   )  1

 2  2Cos(   )

AC² = 2  2Cos(   )

Panjang BD = (Cos  Cos(  )) 2  ( Sin  Sin (  )) 2

 (Cos  Cos ) 2  ( Sin   Sin ) 2

 Cos 2  2CosCos  Cos 2   Sin 2  2 SinSin  Sin 2 

 1  2CosCos  1  2 Sin Sin 

 2  2CosCos  2 Sin Sin

BD² = 2  2CosCos  2 Sin Sin 

Mengingat AC² = BD², maka :
2  2Cos(   )  2  2CosCos  2 Sin Sin
2Cos(   )  2CosCos  2 Sin Sin
Cos(   )  CosCos  Sin Sin
Jadi rumus untuk Cos (  + β ) adalah :

Cos(   )  CosCos  SinSin

Catatan : Cos (  + β )  Cos  + Cos β

Sedangkan rumus untuk Cos (  – β ) adalah :

Cos (  - β ) = Cos (  + ( –β ))

= Cos  Cos ( –β ) – Sin  Sin ( –β )

= Cos  Cos β – Sin  ( –Sin β )

= Cos  Cos β + Sin  Sin β

Jadi rumus untuk Cos (  – β ) adalah :

Cos (  – β ) = Cos  Cos β + Sin  Sin β

Catatan : Cos (  – β )  Cos  – Cos β

Contoh :

1. Dengan menggunakan rumus Cos (   β ), jabarkanlah tiap-tiap bentuk

berikut ini !
3 1
a. Cos ( P + Q ) c. Cos ( 5 a – 2 b )
b. Cos ( 4a – 5b )
5
d. Cos ( 8 m + 7n )
Jawab :
a. Cos ( P + Q ) = Cos P Cos Q – Sin P Sin Q
b. Cos ( 4a – 5b ) = Cos 4a Cos 5b + Sin 4a Sin 5b
3 1 3 1 3 1
c. Cos ( 5 a – 2 b ) = Cos 5 a Cos 2 b + Sin 5 a Sin 2 b
5 5 5
d. Cos ( 8 m + 7n ) = Cos 8 m Cos7 n – Sin 8 m Sin 7n
2. Sederhanakan bentuk-bentuk berikut ini !
a. Cos 5p Cos 3q – Sin 5p Sin 3q
b. Cos ( 40 – m ) Cos ( 20 + m ) – Sin ( 40 – m ) Sin ( 20 + m )
5 1 5 1
c. Cos (   x ) Cos (   x ) + Sin (   x) Sin (   x)
12 4 12 4

Jawab :
a. Cos 5p Cos 3q – Sin 5p Sin 3q = Cos ( 5p + 3q )

b. Cos ( 40 – m ) Cos ( 20 + m ) – Sin ( 40 – m ) Sin ( 20 + m ) =

Cos ( ( 40 – m ) + ( 20 + m )) =
Cos ( 40 – m + 20 + m ) =
Cos ( 40 + 20 ) =
Cos 60 = 1
5 2 1 5
c. Cos ( 12   x) Cos (   x ) + Sin (   x) Sin ( 1   x) =
4 12 4
5 1
Cos (( 12   x ) – (   x ) ) =
4
2 1
Cos = 3
12 2
 1
3. Diketahui  sudut lancip dan β adalah sudut  < β <1  .
2
5 4
Jika diketahui Sin  = 13
dan Cos β =  5 , hitunglah :

a. Cos (  + β )
b. Cos (  – β )
Jawab :

Sin  =
5
, dengan  sudut lancip.
4
Cos β =  , dengan  1
< β <1 
13 5 2
12 3
Cos  = Sin β =  5
13

a. Cos (  + β ) = Cos  Cos β – Sin  Sin β

12 4 5 3
= ( ) ( ) – ( ) ( )
13 5 13 5
48 15
=  
65 65
33
= 
65
b. Cos (  – β ) = Cos  Cos β + Sin  Sin β
12 4 5 3
= ( ) ( ) + ( ) ( )
13 5 13 5

48 15
=  –
65 65
63
= 
65
4. Diketahui  sudut tumpul dan β adalah sudut 270⁰ < β < 360⁰.
3 12
Jika diketahui pula Sin  = dan Cos β = , hitunglah :
5 13
a. Cos ( α + β )

b. Cos ( α - β )
6. Tanpa menggunakan alat hitung, hitunglah nilai eksak dari :

a. Cos 15 c. Cos 165 e. Cos ( - 255 )

b. Cos 75 d. Cos 285

Jawab :
a. Cos 15 = Cos ( 45 - 30 )

= Cos 45 Cos 30 + Sin 45 Sin 30

1 1 1 1
 2. 3 2.
2 2 2 2
1 1
 6 2
4 4
1
 2 ( 3  1)
4
b Cos 75 = Cos ( 45 + 30 )

= Cos 45 Cos 30 - Sin 45⁰ Sin 30⁰

1 1 1 1
 2. 3 2.
2 2 2 2
1 1
 6 2
4 4
1
 2 ( 3  1)
4
c. Cos 165 = Cos ( 180⁰ – 15⁰ ) = Cos ( 90⁰ + 75⁰ )

= - Cos 15⁰

= - Cos ( 60⁰ – 45⁰ )

= - Cos 60⁰ Cos 45⁰ - Sin 60⁰ Sin 45⁰

1 1 1 1
 . 2 3. 2
2 2 2 2

1 1
 2 6
4 4

1
 2 (1  3)
4
d. Cos 285 = Cos ( 360⁰ - 75⁰ ) = Cos ( 270⁰ + 15⁰ )

= Cos 75⁰

= Cos ( 45⁰ + 30⁰ )

= Cos 45⁰ Cos 30⁰ - Sin 45⁰ Sin 30⁰

1 1 1 1
 2. 3 2.
2 2 2 2
1 1
 6 2
4 4

1
 2( 3  1)
4
e. Cos ( - 255 ) = Cos 225

= Cos ( 180 + 75 ) = Cos ( 270 - 15 )

= - Cos 75

= - Cos ( 45 + 30 )

= - Cos 45 Cos 30 - Sin 45 Sin 30 

= -  Cos 45 Cos 30 - Sin 45 Sin 30 

1 1 1 1
  2. 3 2. 
2 2 2 2

1 1 
  6 2
4 4 


1
4
2  3 1 
 13 1
6. Diketahui Cos ( α – β ) = dan Cos α Cos β =
15 5

Hitunglah : a) Nilai Sin α Sin β

b) Nilai Tan α Tan β

Jawab :

Cos ( α – β ) = Cos  Cos β + Sin  Sin β

13 1

15 5 + Sin  Sin β
13 1 Sin Sin 
a) Sin  Sin β = - b) Nilai Tan α Tan β =
15 5 CosCos
2
10
=  3
15 1
2 5
= 3 10

3
1.1.2 Rumus-rumus untuk Sin ( α + β ) dan Sin ( α – β )

Sin (α + β ) = Cos ( 90⁰ - ( α + β ) )

= Cos ( ( 90⁰ - α ) - β ) )

= Cos ( 90⁰ - α ) Cos β + Sin ( 90⁰ - α ) Sin β

= Sin α Cos β + Cos α Sin β

Jadi : Sin ( α + β ) = Sin α Cos β + Cos α Sin β

Sin (α - β ) = Sin (α + ( - β ) )

= Sin α Cos ( - β ) + Cos α Sin ( - β )

= Sin α Cos β - Cos α Sin β

Jadi : Sin ( α - β ) = Sin α Cos β - Cos α Sin β

1.1.3 Rumus-rumus untuk Tan ( α + β ) dan Tan ( α – β )

Sin (   )
Tan (α + β ) =
Cos(   )
Sin Cos  CosSin  )

CosCos  Sin Sin 
1
Sin Cos  CosSin  ) CosCos
 x
CosCos  Sin Sin  1
CosCos
Sin Cos CosSin 

CosCos CosCos

CosCos Sin Sin 

CosCos CosCos

Tan   Tan 

1  Tan Tan 
Tan (α - β ) = Tan (  (   )

Tan   Tan (   )

1  Tan Tan (   )

Tan   Tan 

1  Tan Tan 
Jadi :

Tan   Tan 
Tan (   ) 
1  Tan Tan 

Dan

Tan   Tan 
Tan (   ) 
1  Tan Tan 