BASA RINENGGO GURU PENGAMPU : LUCKY ANDRIYANTOKO, M.Pd
UNTUK SISWA KELAS X SMK YADIKA BANGIL
A. Pengertian Basa Rinengga Basa Rinengga berasal dari dua kata yaitu basa dan rinengga. Basa artinya bahasa sedangkan rinengga artinya yang dihias. “Basa rinengga yaiku karangan kang kalebu susastra rinacik mawa basa kang endah”. Maksudnya adalah basa rinengga merupakan sastra bahasa yang dirangkai dengan cara menggabungkan kata-kata yang berbeda sehingga menjadi bahasa atau kalimat yang indah. Basa Rinengga didukung beberapa hal yaitu bagus penyusunnya, penataan kata dan kalimat, runtut, pemilihan kata, serta sesuai situasi dan tempat. B. Fungsi Basa Rinengga Basa rinengga dalam kebudayaan orang Jawa digunakan untuk berbagai keperluan, utamanya dalam sebuah pertunjukan. Penggunaan basa rinengga bertujuan untuk menarik perhatian dan memperindah perkataan sehingga membuat hati orang yang menyimak menjadi senang. Fungsi utama basa rinengga adalah untuk menambah keindahan kalimat. Basa rinengga dapat kamu temukan dalam acara pedhalangan, pranata cara (sambutan temanten, tedak sinten, pengetan taun anyar), tembang, dan karya tulis sastra seperti cerkak dan geguritan C. CONTOH Contoh penggunaan basa rinengga dalam sebuah sambutan ditunjukkan dalam petikan naskah berikut:
“Para rawuh ingkang minulya, para pinisepuh pepundhen
ingkang pantes sunurdarsana, para pangembat pangembating praja satriyaning Nagari ingkang tuhu luhure budi, para manggalaning ngayuda ingkang hambeg mahambara, tuwih sagung para tamu kakung miwah putri, keparenga kawula sowan ing ngrasa panjenengan sami, minangka talanging atur panjenenganipun bapak ……………. anggenipun kagungan kersa…………………” D. Jenis-Jenis Basa Rinengga 1. Tembung saroja 2. Tembung entar 3. Wangsalan 4. Paribasan 5. Bebasan 6. Saloka 7. Purwakanthi 8. Parikan 9. Pepindhan 1. Tembung Saroja “Tembung saroja yaiku tembung loro kang padha tegese utawa meh padha tegese banjur digawe bebarengan dadi siji.“ Tembung saroja berfungsi untuk menguatkan atau menegaskan. Sederhananya untuk memberi kesan ‘sangat’. Contoh tembung Saroja dalam Bahasa Jawa : • Ajur mumur : ajur banget artinya sangat hancur. • Ayem tentrem : ayem banget artinya sangat tentram. • Abang branang : abang banget artinya sangat merah. Tuladha atau contoh ukara menggunakan basa rinengga dari jenis tembung saroja: • Negeri Padhangklana iku, rakyate ayem tentrem, alame ijo royo royo tur rajane adil lan mangerteni. • Bapak menika paring sambutan namun cekak aos amargi kesesa tindak dhateng Jakarta. • Enjing menika alun alun prasasat kebak, jalu estri sami rawuh damel peringatan Hari Sumpah Pemuda. 2. Tembung Entar Tembung entar yaiku tembung silihan kang ora kena ditegesi mung sawantahe bae. Tembung entar iki iso kedadean saka loro tembung utawa luwih kang digabung. Maksudnya adalah, tembung entar merupakan kata pinjaman yang dalam hal ini tidak bisa diartikan secara apa adanya Dalam Bahasa Indonesia tembung entar disebut sebagai ungkapan. Dalam hal ini, banyak pula ‘ungkapan’ dalam bahasa Jawa yang mirip dengan ungkapan dalam bahasa Indonesia Tuladha (contoh) tembung entar: • Abang kupinge: nesu artinya marah. • Meres pikir: temenan anggone mikirake artinya sungguh sungguh memikirkan. • Nandhang sungkawa: lagi susah artinya sedang dalam kesusahan. Tuladha ukara yang menggunakan tembung entar misalnya: • Merga apik budine, Marwan gampang banget oleh ati ing lingkungan Kampung Rambutan. • Weteng karet aja sok diet, mundak lara ing awak, wes ta disyukuri wae apa apa leh maringi Gusti. • Dadi kyai kui ora gampang, kudu bening atine, jembar krawuhe lan istiqomah. 3. Wangsalan Jenis basa rinengga yang ketiga adalah dari jenis Wangsalan. Wangsalan yaiku unen-unen utawa tetembungan kang saemper cangkriman, nanging batangane (wangsulane) wis sinandi ing wanda-wandaning tembung-tembung. Wangsalan adalah kalimat yang hampir mirip dengan cangkriman, yang berarti berupa permainan teka-teki. Namun, yang membedakan adalah dalam sebuah wangsalan jawaban dari teka teki tersebut sudah disebut dalam bentuk suku suku kata yang mirip. Contoh wangsalan: • Njenang gulo lho, aja lali. ( Jenang gula: glali) • Balung klapa, ethok-etok ora ngerti. ( Balung klapa: bathok) • Balung janur, sida lunga apa ora? (Balung janur: sada) 4. Paribasan Paribasan yaiku unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar (kiasan) lan ora ngemu surasa pepindhan. Paribasan menggunakan bahasa yang lugas, jelas dan tanpa pengandaian, perbandingan, atau perumpamaan. Contoh paribasan: • Angon mangsa: golek wektu kang prayoga, artinya menunggu waktu yang tepat. • Becik ketitik ala ketara: tumindak becik lan tumindak ala bakal ketara tembe mburine, artinya perbuatan baik dan buruk pasti akan terlihat nantinya. • Garang-garing: ketoke katon sugih, ananging sajatine rekasa uripe utawa kacingkrangan panguripane, artinya kelihatannya kaya raya, tetapi sebenarnya hidupnya menderita atau kekurangan. 5. Bebasan Tembung Bebasan, yaiku unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar, lan ngemu surasa pepindhan. Pepindhan marang kahanan, sifat, lan watak manungsa. Basa rinenga dalam bebasan berbeda dengan paribasan karena bebasan lebih condong ke perumpaan sifat manusia. Contoh bebasan: • Sepi ing pamrih, rame ing gawe : nindakake panggaweyan kanthi ora melik/pamrih apa-apa Melakukan pekerjaan tanpa pamrih. • Sing sapa salah bakal seleh : sing sapa salah bakal konangan Orang yang berbuat salah pada akhirnya pasti akan ketahuan. • Sluman slumun slamet : senajan kurang ati-ati isih diparingi slamet Biarpun kurang hati-hati tapi masih diberi keselamatan. 6. Saloka Saloka yaiku unen-unen ajeg panganggone ngemu surasa pepindhan kang dipindahake wonge. Jenis basa rinengga yang selanjutnya berasal dari saloka. Sebagai informasi, antara paribasan, bebasan dan saloka memang mirip. Nah, untuk memudahkan, ciri saloka adalah yang dikiaskan orangnya, jadi dalam mengartikan sebuah saloka, hampir selalu didahului tembung ‘wong’, berikut contohnya: • Baladewa ilang gapite, tegese wong kang ilang kekuwatane. (artinya; orang yang kehilangan kekuatannya). • Bathok bolu isi madu, tegese wong asor nanging sugih kapinteran. (artinya; orang rendahan tetapi kaya pengetahuan). • Bebek mungsuh mliwis, tegese wong pinter memungsuhan karo wong pinter, nanging sijine kalah ulet lan trampil. (artinya; orang pandai bermusuhan dengan orang pandai tetapi yang satu kalah tekun dan terampil) 7. Purwakanthi Purwakanthi yaiku gandhenge swara sing mburi karo swara sing wis kasebut ing ngarepe. Purwakanthi adalah sastra yang mengulang huruf mati atau suku kata yang telah disebut di awal. Contoh basa rinengga purwakanthi: • Adigang, adigung, adiguna. • Ana awan, ana pangan • Ana bungah, ana susah iku wis lumrah 8. Parikan Parikan adalah pantun dalam Bahasa Jawa. Parikan merupakan jenis basa rinengga karena memang terdengar indah jika diucapkan. Ada beberapa parikan yang populer di suku jawa. • Bisa ngendang ora bisa nyuling Bisa nyawang ora bisa nyanding • Ana brambang sasen lima Berjuang labuh negara • Jemek-jemek gula jawa Aja ngenyek padha konco 9. Pepindhan Tembung pepindhan tegese tembung kang digawe kanggo unen-unen sajeroning basa jawa kang ora ngemu surasa kang sejatine. Sederhananya pepindhan artinya kalimat pengandaian. Pengandaian dalam bahasa Jawa menggunakan kata ‘kaya, lir, pindha, kadya’ dst. Contoh basa rinengga dalam pepindhan: • Cahyane bingar – kaya lintang johar • Cahyane nglentríh – kaya rembulan karainan • Cep klakep – kaya orong-orong kepidak • Cethile – kaya cina craki BAB 5 (TUGAS I) 1. Baca dan pahami materi diatas ! 2. Buatlah 2 contoh dari basa Rinengga dengan format chat digrub : Nama : No. Absen : contoh :