Anda di halaman 1dari 16

PASINAON 5

BASA RINENGGO
GURU PENGAMPU :
LUCKY ANDRIYANTOKO, M.Pd

UNTUK SISWA KELAS X SMK YADIKA BANGIL


A. Pengertian Basa Rinengga
Basa Rinengga berasal dari dua kata
yaitu basa dan rinengga. Basa artinya bahasa
sedangkan rinengga artinya yang dihias.
“Basa rinengga yaiku karangan kang kalebu susastra
rinacik mawa basa kang endah”.
Maksudnya adalah basa rinengga merupakan sastra
bahasa yang dirangkai dengan cara menggabungkan
kata-kata yang berbeda sehingga menjadi bahasa atau
kalimat yang indah.
Basa Rinengga didukung beberapa hal yaitu bagus
penyusunnya, penataan kata dan kalimat, runtut,
pemilihan kata, serta sesuai situasi dan tempat.
B. Fungsi Basa Rinengga
Basa rinengga dalam kebudayaan orang Jawa
digunakan untuk berbagai keperluan, utamanya
dalam sebuah pertunjukan. Penggunaan basa
rinengga bertujuan untuk menarik perhatian dan
memperindah perkataan sehingga membuat hati
orang yang menyimak menjadi senang.
Fungsi utama basa rinengga adalah untuk
menambah keindahan kalimat.
Basa rinengga dapat kamu temukan dalam
acara pedhalangan, pranata cara (sambutan
temanten, tedak sinten, pengetan taun
anyar), tembang, dan karya tulis sastra seperti
cerkak dan geguritan
C. CONTOH
Contoh penggunaan basa rinengga dalam sebuah
sambutan ditunjukkan dalam petikan naskah berikut:

“Para rawuh ingkang minulya, para pinisepuh pepundhen


ingkang pantes sunurdarsana, para pangembat
pangembating praja satriyaning Nagari ingkang tuhu
luhure budi, para manggalaning ngayuda ingkang hambeg
mahambara, tuwih sagung para tamu kakung miwah putri,
keparenga kawula sowan ing ngrasa panjenengan sami,
minangka talanging atur panjenenganipun bapak
……………. anggenipun kagungan kersa…………………”
D. Jenis-Jenis Basa Rinengga
1. Tembung saroja
2. Tembung entar
3. Wangsalan
4. Paribasan
5. Bebasan
6. Saloka
7. Purwakanthi
8. Parikan
9. Pepindhan
1. Tembung Saroja
“Tembung saroja yaiku tembung loro kang padha tegese utawa
meh padha tegese banjur digawe bebarengan dadi siji.“
Tembung saroja berfungsi untuk menguatkan atau menegaskan.
Sederhananya untuk memberi kesan ‘sangat’.
Contoh tembung Saroja dalam Bahasa Jawa :
• Ajur mumur : ajur banget artinya sangat hancur.
• Ayem tentrem : ayem banget artinya sangat tentram.
• Abang branang : abang banget artinya sangat merah.
Tuladha atau contoh ukara menggunakan basa rinengga dari
jenis tembung saroja:
• Negeri Padhangklana iku, rakyate ayem tentrem, alame ijo royo
royo tur rajane adil lan mangerteni.
• Bapak menika paring sambutan namun cekak aos amargi kesesa
tindak dhateng Jakarta.
• Enjing menika alun alun prasasat kebak, jalu estri sami rawuh
damel peringatan Hari Sumpah Pemuda.
2. Tembung Entar
Tembung entar yaiku tembung silihan kang ora kena ditegesi mung sawantahe bae.
Tembung entar iki iso kedadean saka loro tembung utawa luwih kang digabung.
Maksudnya adalah, tembung entar merupakan kata pinjaman yang dalam hal ini tidak bisa
diartikan secara apa adanya
Dalam Bahasa Indonesia tembung entar disebut sebagai ungkapan. Dalam hal ini, banyak
pula ‘ungkapan’ dalam bahasa Jawa yang mirip dengan ungkapan dalam bahasa Indonesia
Tuladha (contoh) tembung entar:
• Abang kupinge: nesu artinya marah.
• Meres pikir: temenan anggone mikirake artinya sungguh sungguh memikirkan.
• Nandhang sungkawa: lagi susah artinya sedang dalam kesusahan.
Tuladha ukara yang menggunakan tembung entar misalnya:
• Merga apik budine, Marwan gampang banget oleh ati ing lingkungan Kampung
Rambutan.
• Weteng karet aja sok diet, mundak lara ing awak, wes ta disyukuri wae apa apa leh
maringi Gusti.
• Dadi kyai kui ora gampang, kudu bening atine, jembar krawuhe lan istiqomah.
3. Wangsalan
Jenis basa rinengga yang ketiga adalah dari jenis
Wangsalan. Wangsalan yaiku unen-unen utawa
tetembungan kang saemper cangkriman, nanging
batangane (wangsulane) wis sinandi ing wanda-wandaning
tembung-tembung.
Wangsalan adalah kalimat yang hampir mirip dengan
cangkriman, yang berarti berupa permainan teka-teki.
Namun, yang membedakan adalah dalam sebuah
wangsalan jawaban dari teka teki tersebut sudah disebut
dalam bentuk suku suku kata yang mirip.
Contoh wangsalan:
• Njenang gulo lho, aja lali. ( Jenang gula: glali)
• Balung klapa, ethok-etok ora ngerti. ( Balung klapa:
bathok)
• Balung janur, sida lunga apa ora? (Balung janur: sada)
4. Paribasan
Paribasan yaiku unen-unen kang ajeg panganggone, mawa
teges entar (kiasan) lan ora ngemu surasa pepindhan.
Paribasan menggunakan bahasa yang lugas, jelas dan tanpa
pengandaian, perbandingan, atau perumpamaan.
Contoh paribasan:
• Angon mangsa: golek wektu kang prayoga, artinya menunggu
waktu yang tepat.
• Becik ketitik ala ketara: tumindak becik lan tumindak ala
bakal ketara tembe mburine, artinya perbuatan baik dan buruk
pasti akan terlihat nantinya.
• Garang-garing: ketoke katon sugih, ananging sajatine rekasa
uripe utawa kacingkrangan panguripane, artinya kelihatannya
kaya raya, tetapi sebenarnya hidupnya menderita atau
kekurangan.
5. Bebasan
Tembung Bebasan, yaiku unen-unen kang ajeg panganggone,
mawa teges entar, lan ngemu surasa pepindhan. Pepindhan marang
kahanan, sifat, lan watak manungsa. Basa rinenga dalam bebasan
berbeda dengan paribasan karena bebasan lebih condong ke
perumpaan sifat manusia.
Contoh bebasan:
• Sepi ing pamrih, rame ing gawe :
nindakake panggaweyan kanthi ora melik/pamrih apa-apa
Melakukan pekerjaan tanpa pamrih.
• Sing sapa salah bakal seleh :
sing sapa salah bakal konangan
Orang yang berbuat salah pada akhirnya pasti akan ketahuan.
• Sluman slumun slamet :
senajan kurang ati-ati isih diparingi slamet
Biarpun kurang hati-hati tapi masih diberi keselamatan.
6. Saloka
Saloka yaiku unen-unen ajeg panganggone ngemu surasa
pepindhan kang dipindahake wonge. Jenis basa rinengga yang
selanjutnya berasal dari saloka.
Sebagai informasi, antara paribasan, bebasan dan saloka memang
mirip. Nah, untuk memudahkan, ciri saloka adalah yang dikiaskan
orangnya, jadi dalam mengartikan sebuah saloka, hampir selalu
didahului tembung ‘wong’, berikut contohnya:
• Baladewa ilang gapite, tegese wong kang ilang
kekuwatane. (artinya; orang yang kehilangan kekuatannya).
• Bathok bolu isi madu, tegese wong asor nanging sugih kapinteran.
(artinya; orang rendahan tetapi kaya pengetahuan).
• Bebek mungsuh mliwis, tegese wong pinter memungsuhan karo
wong pinter, nanging sijine kalah ulet lan trampil. (artinya; orang
pandai bermusuhan dengan orang pandai tetapi yang satu kalah tekun
dan terampil)
7. Purwakanthi
Purwakanthi yaiku gandhenge swara sing mburi karo
swara sing wis kasebut ing ngarepe.
Purwakanthi adalah sastra yang mengulang huruf mati
atau suku kata yang telah disebut di awal.
Contoh basa rinengga purwakanthi:
• Adigang, adigung, adiguna.
• Ana awan, ana pangan
• Ana bungah, ana susah iku wis lumrah
8. Parikan
Parikan adalah pantun dalam Bahasa
Jawa. Parikan merupakan jenis basa rinengga karena
memang terdengar indah jika diucapkan.
Ada beberapa parikan yang populer di suku jawa.
• Bisa ngendang ora bisa nyuling
Bisa nyawang ora bisa nyanding
• Ana brambang sasen lima
Berjuang labuh negara
• Jemek-jemek gula jawa
Aja ngenyek padha konco
9. Pepindhan
Tembung pepindhan tegese tembung kang digawe kanggo
unen-unen sajeroning basa jawa kang ora ngemu surasa kang
sejatine.
Sederhananya pepindhan artinya kalimat pengandaian.
Pengandaian dalam bahasa Jawa menggunakan kata ‘kaya, lir,
pindha, kadya’ dst.
Contoh basa rinengga dalam pepindhan:
• Cahyane bingar – kaya lintang johar
• Cahyane nglentríh – kaya rembulan karainan
• Cep klakep – kaya orong-orong kepidak
• Cethile – kaya cina craki
BAB 5 (TUGAS I)
1. Baca dan pahami materi
diatas !
2. Buatlah 2 contoh dari basa
Rinengga dengan format chat
digrub :
Nama :
No. Absen :
contoh :

TETAP SEMANGAT & JAGA KESEHATAN !

Anda mungkin juga menyukai