- -{--r

,t
5
+

trtrtr 6trItB'"T,SB,t*

Loji penapis minyak di Kertih, Terengganu Darul lman.

Kita'mesti bersyukur kerana negara kita kaya dengan bahan petroleum. Malah
petroleum ialah eksport utama negara Malaysia. Apakah petroleum dan kandungan petroleum? Apakah hidrokarbon? Semua ini akan kita kaji dalambab ini.

sebatianKarbon

1.1 Sejriiiih Sebatian Organik

Pada tahun 1685, Nicolas Lemery seorang ahli kimia Perancis, dalam bukunya Cours de Chlimemengelaskan sebatian kepada haiwan, tumbuhan dan mineral berdasarkan asal usul sebatian'itu.Ini mungkin merupakan percubaan pertama yang diambil unfuk membezakan sebatian-sebatian yang berpunca dari hidupan dan mineral. llstilah'orgirnik kemudiannya digunakan untuk. cebatian-sebatian yang berasal dari haiwan dan tumbuh-tumbuhan manakala sebatian-sebatiqn yang berasal <iaripada benda tidak hidup dikenal sebagai sebatian tak organik. Sebatian organik adalah istilah yang diberi unhrk sebatian-sebatian karbon yang mengandungi ikatan di antara karbon dan hidrogen, C-H, dan ini melibatkan hampir semua sebatian karbon di dunia ini. Sebatian tak organik pula ditakriftan &bagai sebatian yang terbentuk dari unsur-unsur lain selain dari karbon. Kebanyakan sebatian tak organik diperoleh dari bahan mineral. ' Walaupun hampir semua sebatian karbon dikelaskan sebagai sebatian o,rganik, sebatiansebatian karbon berikut tergolong dalam kumpulan sebatian tak organik:
1,62

r
r o o o o o o
karbon monoksida,CO karbon dioksida, CO2 karbon disulfida, CS2 sebatian-sebatian tiosianida, contohnya natrium tiosianida, NaSCN sebatian-sebatian karbonat, contohnya natrium karbonat, Na2CO3 sebatian-sebatian bikarbonat, contohnya natrium bikarbonat, NaHCO3 sebatian-sebatian sianida,'contohnya natrium siariida, NaCN.

Buat masa ini ada kira-kira 90 000 sebatian tak organik yang telah dikenalpasti dan bilangan ini tidak banyak bertambah dari tahun demi tahun. Sebaliknya lebih dari dua juta sebatian organik yang telah diketahui (dari pembentukan alam semula jadi atau yang dicipta di makmal) dan beribu-ribu lagi sebatian baru dicipta serta dikenalpasti
setiap tahun.

Apakah yang istimewa sangat tentang unsur karbon yang membezakan ia dari
semua unsur lain dalam Jadual Berkala?

Karbon mempunyai keupayaan untuk membuat ikatan dengan karbon yang lain secara berterusan untuk membina rangkaian karbon yang beraneka jenis dan saiz. Dengan meningkatnya bilangan atom karbon dalam rangkaian ini, bilangan cara atom-atom ini menyusun diri iuga. ber-

Gambar menunjukkan molekul asid deoksiri-

bonuklik alau DNA, salah satu daripada

sebatian organik dalam haiwan. DNA mengandungi maklumat genetik seseorang.

tambah dan

ini menghasilkan

sebatian

yang mempunyai komposisi kimia yang serupa tetapi bentuk struktur yang berlainan. Sungguhpun bilangan sebatian karbon sangat besar, pembentukan kebanyakan sebatian tersebut hanya melibatkan beberapa unsur lain sahaja, iaitu hidrogen, oksigen, nitrogen, sulfur dan halogen, seperti klorin dan bromin. Sumber-sumber sebatian karbon yang nyata adalah benda-benda hidup seperti tumbuhtumbuhan dan haiwan. Sebatian-sebatian organik yang terdapat pada tumbuh-tumbuhan

adalah seperti kanii, glukosa (salah satu daripada pelbagai ienis karbohidrat) dan yang terdapat dalam haiwah ialah protein, Karbon dioksida, CO2, ialah sumber sebatian karbon dalam tumbuhan. Tumbuhtumbuhan mengambil karbon dioksida serta air dan membentuk glukosa, CoHrzO. dalam Proses fotosintesis. Proses ini.menggunakan cahaya matahari sebagai sumber tenaga dan klorofil pada tumbuhan itu sebagai mangkin tindak balas.

6cofg)

5H2o(ce)

ffip

c.H,2o5(p) + 602(g)

Glukosa kemudiannya ditukar kepada sebatian-sebatian karbon yang lain. Haiwan mendapat sebatian karbon bila ia makan tumbuh-tumbuhan atau haiwan lain. Karbon dioksida dibebaskan ke udara oleh hidup-hidupan tadi melalui proses respirasi dan dalam proses pembakaran sumber-sumber yang mengandungi sebatian karbon. Di samping itu,
163

proses percputan tumbuhan dan haiwan yang mati oleh bakteria juga membebaskan gas

karbon dioksida. Proses mengambil karbon dioksida dari udara oleh tumbuhan dan kemudiannya pembentukan atau pembebasan semula karbon dioksida ke udara melalui beberapa proses ini dikenal sebagai kitar karbon. Bagaimanakah penghapusan hutan serta tumbuhan yang tidak terkawal memberi kesan kepada kitar karbon? Sebatian-sebatian karbon organik seperti karbohidrat dan protein banyak didapati dalam tumbuh-tumbuhan dan haiwan. Haiwan dan tumbuhan memerlukan sebatian karbon dalam proses hidupnya. Sebatian karbon diperlukan untuk melakukan pelbagai fungsi penting

seperti menyimpan tenaga kimia dan mengawal genetik pertumbuhan. |adual

menunjukkan contoh sebatian karbon dalam tumbuhan dan haiwan serta fungsinya.
Jadual 6.1 Sebatian karbon

5.1

Fungsi

Glukosa dan kanji

Selulosa

Gastrin Hemoglobin

Menyimpan tenaga kimia Menjadi komponen pembantu struktur tumbuhan Meningkatkan pengeluaran asid gastrik
Pembawa oksigen dalam darah

bahan

Sumber-sumber lain sebatian karbon organik ialah petroleum dan arang batu. Kedua-dua ini merupakan sumber tenaga yang paling penting masa kini terutamanya untuk proses perindustrian. Proses pemodenan masyarakat yang progresif ini memerlukan tenaga yang banyak, yang sebahagian besarnya berpunca daripada petroleum dan arang batu. Petroleum adalah sumber tenaga yang sangat berharga dan penting di dunia ini. Lebih daripada separuh penggunaan tenaga yang diperlukan oleh sektor industri dan domestik dibekalkan oleh petroleum.
kuasa

nuklear 5%

hidro (7%)
arang
(37o)

lain-lain
113%l

kuasa hidro 7%

(a) Dunia

(b) Malaysia
Penggunaan tenaga utama Sumber: Petroleum Nasional (Petronas)

Jumlah pendapatan negara 1987 = M$ 17 278 juta

Sumber: Kementerian Kewangan Malaysia.

Di Malaysia lebih daripada 77Vo tenaga dibekalkan oleh petroleum. Di samping itu, petroleum juga mempakan sumber pendapatan negara yang utaina. Pada masa dahulu, petroleum hanya digunakan sebagai sumber tenaga sahaja tetapi sekarang ini, ia adalah sumber bahan mentah hidrokarbon untuk penghasilan berbagaibagai hasil yang sangat diperlukan oleh masyarakat dalam dunia moden. Barangan yang diperbuat dari PVC, plastik, getah tiruan, baia, cat dan pelbagai jenis hasil kegunaan manusia hari ini, berpunca dari petroleum.
764

Latihan

6,7

1 2 3 4

-$,pakah makna

istila!'grgarq!' sec41a ri4gtas? Nyatakan unour-ulsur yang biasar.rya ada daf ara sebatian organik karbon. fuliskan nama setatia4.setatian karbon yang bukan organik? Ramai ahli pains meiamalkan kesan buruk kepada planet bumi jika kitar karbon diganggu melalui pembakaranbahan api dan pembebasan karbon dioksida berlebihan di ,a-aralEi.rcungkan, kesan buruk yang diramalkan itu dan bagaimana ia boleh berlaku.

Petroleum

2.1 Petroleum sebagai Sumber Bahan Organik Semula ]adi

Ramai ahli sains percaya bahawa petroleum dan gas terbentuk daripada bangkai atau sisa jirim organik. Sisa-sisti ini kemudian terkumpul !i dasar laut dan ditimbusi oleh lapisanlapisan lumpur dan pasir. Kombinasi tindakan bakteria, suhu dan tekanan tingg akhirnya menghasilkin petroleum dan gas asli. Peholeum dan gas yang terbentuk ini terperangkap di bawah lapisan batu-batan tak berliang.

hidupan seni

hidupan yang.mati ditimbus oleh lumpur dan pasir

hidupan seni yang mati termendap ke dasar laut

'dan

lapisan sisa organik lumpur

Bila hidupan ini mati, bangkai mereka jatuh dan

Berjuta-juta tahun dahulu, tumbuhtumbuhan

mendap ke dasar laut, ataupun bangkai itu

dibawa oleh'aius sungai kd da5ar laut. Sisasisa organik ini kemudiannya tertimbus oleh lumpur dan pasir. Dalam selang masa berjuta' juta tahun itu, banyak lapisgn sisa organik dan lumpur terbentuk sehingga beratus-ratus meter
tebalnya.
4.

seni dan haiwan hidup di dalam sungai dan

lautan.
3.

ara

tekanan akibat pergerakan kerak bumi sisa organik dahm lapisan

pehilar minyak

lumpur

lapisan kerak bumi

l, )i Lapisan-lapisan di bahagian bawah akhirnya terjadi batu-batan akibat tekanan yang sangat
petroleurh yang terbentuk

i-

8 n

tinggi dari berat lapisan-lapisan di bahagian a!as. Dalam lingkungan . batu-batan yang
terbina ini, qisa organik tadi terdedah kepada suhu dan tekanan yang amat tinggi.
1,65

Akibatnya, melalui tindak balas kimia, sisa organik ini berubah menjadi bahan yang kita
kenal sebagai petroleum.

1E

Di manakah petroleum boleh dijumpai? Kebanyakan petroleum boleh didapati di dalam batu-batan yang terbentuk daripada mendakan. Tidak semua tempat mempunyai petroleum. Malaysia adalah antara negara-negara berhrah yang memiliki simpanan petroleum di perut buminya. Buat masa ini telaga-telaga minyak dan gas asli dijumpai di pantai Terengganu Darul Iman, Kelantan Darul Naim, Sabah dan Sarawak. Petroleum adalah suatu sumber bahan mentah yang terhad. Penghasilannya mengambil masa yang sangat lama. Negara kita beruntung kerana mempunyai simpanan petroleum yang banyak. Walaupun begitu, pengeluaran petroleum mestilah dikawal dengan rapi kerana bahan ini semakin susut jumlahnya dengan setiap pengeluaran. Kita mestilah beriimat cermat menggunakan sumber tenaga yang semakin pupus ini unhrk mengelakkan negara daripada menghadapi krisis kekurangan tenaga.

Cuba Fikirkan jumlah simpanan petroleum di Malaysia dianggarkan 2900 juta tong. jumlah simpanan gas asli pula ialah 1 500 000 juta m3. Negara mengeluarkan 600 000 tong petroleum dan 43 juta m3 gas asli sehari. Berapa lamakah anda fangka simpanan petroleum dan gas asli negara ini boleh dikeluarkan sebelum negara ini kehabisan sumber-sumber ini?

Aktiviti Kelas Di Malaysia ada beberapa sumber tenaga semula jadi yang boleh dimajukan untuk meniana kuasa elektrik bagi mengurangkan penggantungan kepada tenaga dari sumber petroleum yang semakin pupus. Langkah ini adalah satu arah positif bagi
mengelakkan krisis kekurangan tenaga dan persediaan negara menghadapi kehabisan simpanan petroleum negara.

1. 2.

Cadangkan tiga sumber tenaga semula jadi yang tidak pupus dan boleh dimajukan untuk meniana kuasa elektrik.

Tiap-tiap sumber tenaga mempunyai kebaikan serta keburukan masing-masing. Bagi tiap-tiap sumber tenaga yang dicadangkan, senaraikan kebaikan menggunakan sumber tenaga baru ini dan iuga kesan-kesan buruk yang boleh dijangkakan dari segi ekonomi dan alam sekitar jika projek penjanaan sumber
tenaga ini dilaksanakan. Tenaga nuklear banyak digunakan untuk menjana elektrik di negara-negara maju.

3.

Apakah masalah-masalah yang sudah atau mungkin timbul dengan Penggunaan tenaga ienis ini?

.,: .il

2.2 Pengasingan Petroleum kepada Pecahannya

Peholeum dari kerak bumi hanya boleh digunakan selepas
jukkan pengasingan petroleum melalui penyulingan berperingkat.
1,56

mengalami proses pengasingan kepada komponen-komponen hidrokarbonnya. Eksperimen berikut menun-

ia

it1':.:: F.:i:r::

:r:::'
$i!-:r

t;::: gii

iali-

kB.=#+,gp r':f,:4 .. 4P,{t|g-apingkal Pgqehf n rr-r9r-rta,h,,, :rTlelalui,, proses Freny{;, -, ,Ehgen&em,trngkat,

:

;Qgity1!,,

Radad d:rn bahan

'

ru'fri'berlehgair. sisi, bikar, tei. moihetilr' G350'C; ''vfdl kaca, petidieum, "irbfffrIti:'ttbun$,*uii; -saltir penghaiiiar;

Gtrff;

iigg-T,"u$*{!,q,.1'rl-<akil.rep-1t:r+dan''4rna#k

"'iPfirelin;.

4 5 6

hasil,'.pertama, penyulingan minyakmentah'ini. Dengan cara yang iama, kumpulkan pula dalam tabung uji lain, hasil sulingan pada,julat suhu 90-140C. Julat suhu untuk kutipan ketiga ialah 14G-190Cdan jula! suhu untuk kutipan keempat ialah di antara 190-240C. LatiOikan tabung uji itu A, B, C, D men$kut iulat dan labelkan iulat suhu pada tabung uji tersebut. Lakukan eksperimen berikut ke atas keempatempat pecahan dan catatkan keputusan anda dalam jardU{l di bawah, iu> xarutoa ir*hdi''i;$"[ ."."iiniru- ke dalam mangkuk porselin. Perhatikan kelikatan cecair iru,IFa pgqahan itu mengaiir laiu, ia tidak likat manakala yang tertqlngdets+rlteifii;jflCi-kiteganseba;eiiitei,' (b\ Keterlarutampiran paalmn ilangan air. C-ainpurkan sedikit pecahan
dengan

pada iulat suhu 40-90.C. Catatkan iulat

su\u

sedikit air dala,mrfieQuahl tabung uii.,,$oncar-r.g,denganikgat,, Biarkan selar.na b.eberapa mi.n-it're.1ha'trkan segali.pe.ruba.hen Ain caiiita$dala,miaduat. G),' tkbolehbalufun,pecalun. Masukkan sedikilpscahan ke.da-lain,mangkuk porselin ,y,ang:berapiugaa,::Nyalaka-ru,se-mua, pecalan'itrt secara.sercltak. Bandingkan ."pe-rlqezaaq deqi:qeg;kehglehbakaran:,seHap peeahan dan ielaga yang:tgrbebas

Soalan

1. Apakah perbezaan-perbezaan

yang nyata mentah yang telah anda uji tadi dari segi:

antara pecahan-pecahan minyak

2.

(a) warnanya (b) kelikalqnnya (c) kebolehbakarannya, dengan bertambahnya takat didih?
Adakah pecahan-pecahan ini Iarut dalam air?
::

Petroleum mengandungi berbagai-bagai sebatian hidrokarbon. Ada sebatian hidro' karbon yang mengandungi rangkaian karbon yang panjang dan ada pula yang rangkaian sebatian karbonnya pendek. Campuran sebatian-sebatian hidrokarbon dalam petroleum ini mesti dipisahkan kepada kumpulan-kumpulan yang hampir sama bilangan rangkaian
karbonnya.

Prosis pemisahan ini dikenal sebagai penapisan minyak. Penapisan ini dilakukan di dalam sebuah menara tinggi iaitu menara penyulingan berperingkat. Selepas proses penapisan, kumpulan-kumpulan hidrokarbon yang berbeza ini dipisahkan dan dikenal
sebagai pecahan. Pecahan-pecahan irti masih mengandungi campuran hidrokarborr yang berbeza. Pecahan

ini kemudian ditapis lagi dan diproses untuk mendapat lebih banyak bahan kimia lain atau dijual terus kepada pengguna.
Jadual 6.2 Silat beberapa pecahan yang diperoleh daripada penyulingan berperingkat petroleum. Takat

didih

40-90

"C
1

90-140

140-i90

"C

190-240 C
Pecahan 4

Nama pecahan
Warna

Pecahan

Pecahan 2

Pecahan 3

Thk berwarna

Kuning muda Mengalir

perlahan

Kuning
Mengalir sangat perlahan
Sukar sedikit

Perang
Sangat susah

Kelikatan
Kebolehbakaran

Mengalir cepat Mudah bakar,

tiada ielaga

mengalir
Sukar dibakar,

Mudah bakar, ada sedikit

jelaga

dibakar,lebih
berjelaga

palingbanyak
berjelaga

Proses penyulingan berperingkat dalam menara penyulingan

Penyulingan berperingkat adalah satu cara untuk mengasingkan cecdir<ecair yang berlainat di dalarh sahr Cdmpuran, dengan syarat, setiap cecair dalam campuran itu mesti mempunyai takat didih yang berbeza, Iulat perbezaan takat,didih di antara cecair-cecair itu pula mestilah besar,(>10 "C) untuk mendapatkan pengasingan yang sempurna. Sebagai contoh, penyulingan berperingkat dapat dilakukan iika satu,earnpuran yang rhengandungi tiga cecair, A, B dan C ingin diasingkan kepada cecair masing-masing. Ketiga-tiga cgcair itu mesti mempunyai takat didih yang berbeza. Takat didih cecair A adalah yang terendah, diikuti.oleh eeeair B :dan tCair C,mempunyai takat didih yang tertinggi. Pemanasan berterusan campuran itu akan mengakibatkdn cecair A bertukar menjadi gas dahulu, diikuti oleh cecair B dan akhir sekali oleh cecair C. Pemanasan dilakukan supaya suhu campuran cecair ini melebihi sedikit takat didih B tetapi kuran$ daripada takat didih C. Bila suhu mencapai tqkat didih B, cecair B akan bertukar menjadi gas, begrtu juga cecair A (takat didihnya lebih rendah daripada B). Campuran gas itu akan tiba di dinding berlabel Z danterkondensasi menjadi cecair B dan A.
158

pemary:al kurang daripada takat didih B suhu ietapi lebih daripida tatat alain A. Cecair ;:#,, A akan bertukar meniadi gas dan terpisah T
Dalam menara penyulingan berperingkat, petroletm ,{ipanaskan. Sebatioo:sbatian yang mempunyai rangkaian karbon
kepada komponennya

sahaja.

yang pendek akan mendidih dahulu kerana takat didihnya letih ryndah. Pecahan petroleum ini naik ke bahagian
atas menara. Sebatian-sebatian yang

; I I I I

I sas A turen I L:fl *J |-=.1 -11 1sas A I -]--I ldinainoz a*6 I -/<| su. terkondensasi l==E l};fI

,I I j_ suhu _.._-,^: l-____________ | punyai _^_^r-_:^_ karbon _-^ yang I__r--rangtaian r-^_r_^i"nn, l_--_ _-_--_+-'tap.1 '' l;.r; yans lebih'tin8gl, l---, mempunyai takat didih lebih tinqsi ,a------l meppu4fqi , -------l 4i4ih yahg dan terkrimpul'di bahhgian biwah mena-ii. panaskan I

panjang

mem-

II

sas A + B

campuran A, B dan C

flii LiJ" ;;;i;;;;. C

tinssal)

Pecahan-ile.cahan peiroleum yang diperelgh melafui pen)/ulingan berperingkat boleh juga ditukarka.n kepada sebatian-sebatian hldrokarbol yang lain. Lihat pqrsamaan di bawah. Ia

menunjukkan bagaimana pecahan yang mengandungi rangkaian karbon yang panjang dipecahkan kepada molekul-molekul hidrokarbon yang kecil dengan menggunakan haba dan mangkin.

c1rH3
serenls

alKana

=HHr,
Nama

QHzo nonana

C,FI5

2C2Ha
etena

proPena Paniang

Takat

Kegunaan pecahan

pecahan didih

rangkaian karbon

Petrol
Kerosin

40-75

C .C
"C

Ca hingga C1s

Sebagai bahan api

untuk kenderaan
bermotor
Crs hingga C,5

150-220

Bahan api untuk enjin jet dan

{",tslggt
C15 hingga

Minyak

diesef

224-"250

C2s Ce Ca
C56

Bahan api untuk

qnjin diese! dan

C2s

Minyak 250-300 C pelincir Bahan 300-358-C

apr

hingga

Pelincir untuk kereta

dan enjin lain
Bahan 4pi untuk stesen janakuasa

.,C,a,'hingga

elektrik

parafin
Bitumen

Lilin

Ca6

hingga

> 350 "C

>C5s

Lilin, minyak gris, pengilat

Tar jalan raya

169

Tindak balas ini dikenal sebagai tindak balas peretakan. Ia sangat berguna dalam industri petroleum kerana dua sebab utama. 1 t9u pecahan dari petroleum yang sangat berguna. Contohnya minyak petrol sangat diperlukan berbanding dengan minyak diesel atau minyak pelincir, Jadi proses peretakan digunakan bagi menukar sebahagian daripada pecahan yang tidak berguna ini kepada minyak petrol. 2 Peretakan menghasilkan alkena-alkena pendek seperti etena dan propena. Sebatian seperti ini adalah bahan mentah penting bagi industri pembuatan- seperti membuat plastik, etanol dan nilon.

keperluan di rumah

pengangkutan

bahan letupan

barang-barang plastik

o*J""
ubat-ubatan

1nf1l

[1\&
PVC
PVC

tayar dan sarung tangan getah

cat

Emas hitam, nama lain untuk petroleum, merupakan sumber bahan api (tenaga) dan juga sumber bahan kimia untuk membuat pelbagaijenis barangan. 770

Dh,

E;

:..

Latihan6.2
Pdtrolbum adalah daripada bangkai tumbuhan dan'haiwan zaman sila'm. Mengapakah negara kita mesti mengamalkan sikap berjimat cermat bila mengeluarkan simpanan petroleumnia-untuk dieksport atau'untuk:keperluan indushi tempatan? 2 Teran$kan rmengapa proses tperetakart' adalah sangat berguna dalam industri petroleum? Apakah bezanya proses 'peretakan' dan proses 'penyulingan berperingkat'? 3 Da'klm *rtu dksperimen peny.utiirgan tberperingkat untuk sejenis petroleurrf, empat pecihan telah diperoleh, Pecihan ini dikumpulkaif mengikut julat suhu'seperfi dalam iadual di bawah. Pecafrin yang manqkah Pec.4han Julat suhu("C) (a) mempunyai julat $rhu takat didih yang

p3Jihgpndah? O) afjail a meniadi,petrol?

w x
Y

25-70

,70-11.0

(c) memplrnyai molekul dengan rangkaian karbon yang terpanjang?

115-200 200-380

Hidrokarbon

3.1. Hidrokarbon sebagai Satu Kelas Sebatian Karbon

Hidrokarbon adalah sebatian-sebatian organik yang hanya mengandungi karbon dan
hidrogen sahaia. Dua contoh sebatian hidrokarbon ialah metana dan pentana. Hidrokarbon terbahagi kepada tiga kuppulan, berdasarkan ikatan-ikatan kovalen pada karbon. (a) Alkana C - C, ikatan kovalen tunggal (b) Alkena C : C, ikatan kovalen ganda dua (c) Alkuna. C = C,ikatankovale4fripel Sebatian-sebatian hidrokarbon terb4kar menj4di air dan karbon dioksida.
ZCzlTe+7Qt +4CO2+6H2O etanal
Sdbatian hidrokarbQn

tidat larut dalam air.

Model I Model II

Jadual e.g Dua contoh hidrokarbon

Nama
Metana

BentukStmkrur
H
I

CHa

r- l-,
C

s
171

Pentana CsHrz

HHHHH tllll H-{_{-{-{-C-H ttttt HHHHH