PROTOKOL

PERABOI 2003
1

PROTOKOL PENATALAKSANAAN KASUS BEDAH ONKOLOGI 2003

PERHIMPUNAN AHLI BEDAH ONKOLOGI INDONESIA ( PERABOI ) 2004

2

Pen$antar

PROTOKOL PENATALAKSANAAN KASUS PERABOI 2003 Diterbitkan oleh : PERABOI (Perhi !"nan Ahli Be#ah Onkolo$i In#one%ia& E#i%i I 'etakan I 200( )ak 'i!ta !a#a : PERABOI (Perhi !"nan Ahli Be#ah Onkolo$i In#one%ia& #*a S"b Ba$ian*S+, Be#ah Onkolo$i- Ke!ala . Leher Ba$ian*S+, Il " Be#ah ,K UNPAD*Per/an RS)S 0l1 Pa%te"r 32 Ban#"n$ (0323 Tel!on*,a4 0225203(266 e5 ail : !eraboib#$78ahoo19o DILARANG MEMPERBANYAK TANPA IZIN PERABOI ISBN : ISSN :

KONSEP SAMBUTAN KETUA PP PERABOI 2000-2003 Sa b"tan A%%ala " alaik" :r1 :b1 Perta a5ta a %a8a !an/atkan !"/i %8"k"r ke ha#irat Illahi ata% ke "#ahan 8an$ #ili !ahkanN8a "lai #ari !er" "%an !roto9ol %a !ai terbitn8a !rotokol ini1 Seba$ai ana kita ketah"i ber%a a- bah;a !enan$anan kanker har"%lah #iren9anakan %ebaik "n$kin karena !enan$anan !erta a a#alah ke%e !atan 8an$ terbaik b"at !en#erita "nt"k en9a!ai tin$kat ke%e b"han 8an$ o!ti al- !enan$anan ke#"a #an %eter"%n8a ti#ak "n$kin #a!at e !erbaiki ke%alahan !a#a tin#akan !erta a1 +a%ih ban8ak !enan$anan kanker 8an$ ti#ak %e%"ai #en$an !rin%i!5 !rin%i! Be#ah Onkolo$i 8an$ berakibat ter/a#in8a keka b"han ata" re%i#i<- baik lo9al a"!"n %i%te ik1 Unt"k en$anti%i!a%i hal ter%eb"t #i ata%- Pen$"r"% P"%at Perhi !"nan Ahli Be#ah Onkolo$i In#one%ia (PERABOI& Perio#e 200052003 en8"%"%n Protokol Penatalak%anaan Kanker 8an$ eli!"ti kanker !a8"#ara- tiroi#- ron$$a "l"t- kelen/ar li"r- k"lit #an %arko a /arin$an l"nak1 Sa8a "9a!kan teri a ka%ih ban8ak #an !en$har$aan %etin$$i5 tin$$in8a ke!a#a !ara %e/a;at 8an$ ber!eran akti< #ala !en8"%"nan !roto9ol ini- %e o$a %e$ala /erih !a8ah %e/a;at en#a!at $an/aran 8an$ berli !ah #ari =an$ +aha K"a%a1 Akhir kata- %e o$a Protokol Peraboi ini #a!at #i an<aatkan oleh %el"r"h %e/a;at 8an$ ber!eran #ala !en$elolaan kanker1 :a%%ala " alaik" ;r1 :b1

Dr. Za !ra" A#$! A"%ar& S'B(K)O()

DA*TAR ISI Ka+a P,(-a(+ar Sa.%/+a( Sa.%/+a( Da +ar I0! Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r Pa2/$ara Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( T/.1r 3 Ka(),r T!r1!$ Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( T/.1r 3 Ka(),r K,",(4ar L!/r Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r R1(--a M/"/+ Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r K/"!+ Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( Sar)1.a 5ar!(-a( L/(a)

PROTOKOL PENATALAKSANAAN KANKER PAYUDARA

PROTOKOL PENATALAKSANAAN KANKER PAYUDARA

I. PENDAHULUAN T!. P,r/./0 Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r Pa2/$ara Ket"a An$$ota : Dr1 +"9hli% Ra li- S!B(K&Onk : Dr1 A>a ri%- S!B(K&Onk Dr1 B"r an%8ah- S!B(K&Onk Dr1 D/oko Dli#ir- S!B(K&Onk Dr1 D/oko )an#o/o- S!B(K&Onk Dr1 Dra#/at R1 S"ar#i- S!B(K&Onlk Dr1 E##8 )- Tan$$o- S!B(K&Onk Dr1 I1B1 T/akra :1 +an"aba- S!B(K&Onk Dr1 I#ral Dar;i%- S!B(K&Onk Dr1 Te$"h Ar8an#ono- S!B(K&Onk Dr1 ?a<iral A>#i Albar- S!B(K&Onk Kanker !a8"#ara er"!akan kanker #en$an in%i#en% tertin$$i No12 #i In#one%ia #an ter#a!at ke9en#er"n$an #ari tah"n ke tah"n in%i#en% ini enin$kat@ %e!erti haln8a #il"ar ne$eri (Ne$ara Barat&1 An$ka ke/a#ian Kanker Pa8"#ara #i AS i%aln8a A2*3001000 ;anita !ertah"n #en$an ortalita% 8an$ 9"k"! tin$$i 2B*3001000 ata" 3CD #ari ke atian 8an$ #i/" !ai !a#a ;anita1 Di In#one%ia ber#a%arkan EPatholo$i9al Ba%e# Re$i%trationE Kanker Pa8"#ara e !"n8ai in%i#en% relati< 33-6D1 Di!erkirakan #i In#one%ia e !"n8ai in%i#en% ini al 201000 ka%"% bar" !ertah"n@ #en$an ken8ataan bah;a lebih #ari 60D ka%"% a%ih bera#a #ala %ta#i" lan/"t1 Di%i%i lain ke a/"an EI!tek#okE %erta il %an$at berke ban$ #an tent"n8a e !enan$anan kanker !a8"#ara it" %en#iri #ia$no%tik #an tera!i %erta rehabilita%i #an " #a%ar bio olek"ler!en$ar"hi tata 9ara "lai #ari #etek%i #ini<ollo; "!1

Dala "!a8a "nt"k enin$katkan "t" !ela8anan- Perhi !"nan Ahli Be#ah Onkolo$i In#one%ia (PERABOI& telah e !"n8ai !rotokol !enan$anan kanker !a8"#ara (tah"n 3AA0&1 Protokol ini #i ak%"#kan !"la "nt"k #a!at : +en8a akan !er%e!%i !enan$anan #ari %e "a #okter 8an$ berke9i !"n$ #ala Kanker Pa8"#ara ata" #ari %enter Bert"kar in<or a%i #ala baha%a 8an$ %a a Di$"nakan "nt"k !enelitian #ala a%!ek keberha%ilan tera!i +en$"k"r "t" !ela8anan Ke a/"an I!tek#ok 8an$ 9e!at %e!erti #i/ela%kan #iata%- e b"at PERABOI !erl" en$anti%i!a%i kea#aan ini #en$an %ebaik5baikn8a elal"i reFi%i Protokol Kanker Pa8"#ara 3ACC #en$an Protokol Kanker Pa8"#ara PERABOI 20021

Kanker Payudara

II. KLASI*IKASI HISTOLOGIK 6HO 3 5APANESE BREAST 7AN7ER SO7IETY : Unt"k kanker !a8"#ara #i!akai kla%i<ika%i hi%tolo$ik ber#a%arkan : :)O )i%tolo$i9al 9la%%i<i9ation o< brea%t t" or% 0a!ane%e Brea%t 'an9er So9iet8 (3AC(& )i%tolo$i9al 9la%%i<i9ation o< brea%t t" or% +ali$nant ( 'ar9ino a & 31 Non inFa%iFe 9ar9ino a a& Non inFa%iFe #"9tal 9ar9ino a b& Lob"lar 9ar9ino a in %it" 21 InFa%iFe 9ar9ino a a& InFa%iFe #"9tal 9ar9ino a a31 Pa!illob"lar 9ar9ino a a21 Soli#5t"b"lar 9ar9ino a a31 S9irrho"% 9ar9ino a b& S!e9ial t8!e% b31 +"9ino"% 9ar9ino a b21 +e#"llar8 9ar9ino a b31 InFa%iFe lob"lar 9ar9ino a b(1 A#enoi# 98%ti9 9ar9ino a b61 SG"a o"% 9eel 9ar9ino a b21 S!in#el 9ell 9ar9ino a bB1 A!o9rine 9ar9ino a bC1 'ar9ino a ;ith 9artila$ino"% an# or o%%eo"% eta!la%ia bA1 T"b"lar 9ar9ino a b301 Se9retor8 9ar9ino a b331 Other% 9&1 Pa$etH% #%ea%e1 III. KLASI*IKASI STADIUM TNM ( UI77 3 A577 ) 2002 Sta#i" kanker !a8"#ara #itent"kan ber#a%arkan TN+ %8%te UI''*A0' tah"n 2002 a#alah %eba$ai berik"t : T 8 /)/ra( +/.1r 'r!.,r Uk"ran T %e9ara klini% - ra#iolo$i% #an ikro%ko!i% a#alah %a a1 Nilai T #ala 9 - nilai !alin$ ke9il #ib"latkan ke an$ka 0-3 9 1 #ari

T4 T0 Ti% Ti%(D'IS& Ti% (L'IS& Ti% (Pa$etI%&

: : : : : :

T" or !ri er ti#ak #a!at #inilai1 Ti#ak ter#a!at t" or !ri er1 Kar%ino a in %it"1 D"9tal 9ar9ino a in %it"1 Lob"lar 9ar9ino a in %it"1 Pen8akit Pa$et !a#a !"tin$ tan!a a#an8a t" or1

Catatan : Penyakit Paget dengan adanya tumor dikelompokkan sesuai dengan ukuran tumornya. T3 : T" or #en$an "k"ran #ia eter terbe%arn8a 2 9 ata" k"ran$1 T3 i9 : A#an8a ikroinFa%i "k"ran 0-3 9 ata" k"ran$1 T3a : T" or #en$an "k"ran lebih #ari 0-3 9 %a !ai 0-6 9 1 T3b : T" or #en$an "k"ran lebih #ari 0-6 9 %a !ai 3 9 1 T39 : T" or #en$an "k"ran lebih #ari 3 9 %a !ai 29 1 T2 : T" or #en$an "k"ran #ia eter terbe%arn8a lebih #ari 2 9 %a !ai 6 9 1 T3 : T" or #en$an "k"ran #ia eter terbe%ar lebih #ari 6 9 1 T( : Uk"ran t" or bera!a!"n #en$an ek%ten%i lan$%"n$ ke #in#in$ #a#a ata" k"lit1 T(a : Ek%ten%i ke #in#in$ #a#a ti#ak ter a%"k otot !ektorali%1 T(b : E#e a ( ter a%"k !ea" #Ioran$e &- "l%era%ino#"l %atelit !a#a k"lit 8an$ terbata% !a#a 3 !a8"#ara1 T(9 : +en9ak"! ke#"a hal #iata%1 T(# : +a%titi% kar%ino ato%a1 N 8 K,",(4ar -,+a9 %,(!(- r,-!1(a". Klinis : N4 : K$b re$ional ti#ak bi%a #inilai ( telah #ian$kat %ebel" n8a &1

N0 N3 N2

N2a N2b N3

N3a N3b N39

: Ti#ak ter#a!at eta%ta%i% k$b1 : +eta%ta%i% ke k$b ak%ila i!%ilateral 8an$ obil1 : +eta%ta%i% ke k$b ak%ila i!%ilateral ter<ik%irberkon$lo era%i- ata" a#an8a !e be%aran k$b a aria interna i!%ilateral ( klini%J & tan!a a#an8a eta%ta%i% ke k$b ak%ila1 : +eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila ter<ik%ir ata" berkon$lo era%i ata" elekat ke %tr"kt"r lain1 : +eta%ta%i% han8a !a#a k$b a aria interna i!%ilateral %e9ara klini% J #an ti#ak ter#a!at eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila1 : +eta%ta%i% !a#a k$b in<raklaFik"lar i!%ilateral #en$an ata" tan!a eta%ta%i% k$b ak%ila ata" klini% ter#a!at eta%ta%i% !a#a k$b a aria interna i!%ilateral klini% #an eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila @ ata" eta%ta%i% !a#a k$b %"!raklaFik"la i!%ilateral #en$an ata" tan!a eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila * a aria interna1 : +eta%ta%i% ke k$b in<raklaFik"lar i!%ilateral1 : +eta%ta%i% ke k$b a aria interna #an k$b ak%ila1 : +eta%ta%i% ke k$b %"!raklaFik"la1

menun&ukkan adanya aktifitas keganasan seperti proliferasi atau reaksi stromal. !N0(i5& !N0(iM& !N0( ol5& !N0( ol M & : Ti#ak ter#a!at eta%t%i% k$b %e9ara hi%tolo$i% - I)' ne$ati<1 : Ti#ak ter#a!at eta%ta%i% k$b %e9ara hi%tolo$i%- I)' !o%iti<- ti#ak ter#a!at kelo !ok I)' 8an$ lebih #ari 0-2 1 : Ti#ak ter#a!at eta%ta%i% k$b %e9ara hi%tolo$i%- !e erik%aan olek"lar ne$ati< ( RT5P'R& b1 : Ti#ak ter#a!at eta%ta%i% k$b %e9ara hi%tolo$i%- !e erik%aan olek"lar !o%iti< (RT5P'R&1

Catatan : a: klasifikasi berdasarkan diseksi kgb aksila dengan atau tanpa pemeriksaan sentinel node. 'lasifikasi berdasarkan hanya pada diseksi sentinel node tanpa diseksi kgb aksila ditandai dengan (sn) untuk sentinel node contohnya : p(0(i)) (sn). b: *T+PC* : re,erse transcriptase - polymerase chain reaction. !N3 : +eta%ta%i% !a#a 353 k$b ak%ila #an ata" k$b a aria interna (klini% ne$ati<J& %e9ara ikro%ko!i% 8an$ ter#etek%i #en$an %entinel no#e #i%ek%i1 : +ikro eta%ta%i% (lebih #ari 0-2 %a !ai 2-0 &1 : +eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila 3 5 3 b"ah1 : +eta%ta%i% !a#a k$b a aria interna (klini% ne$ati<J& %e9ara ikro%ko!i% ter#etek%i elal"i #i%ek%i %entinel no#e1 : +eta%ta%i% !a#a 353 k$b ak%ila #an k$b a aria interna %e9ara ikro%ko!i% elal"i #i%ek%i %entinel no#e #an %e9ara klini% ne$ati< (/ika ter#a!at lebih #ari 3 b"ah k$b ak%ila 8an$ !o%iti<- aka k$b a aria interna #ikla%i<ika%ikan %eba$ai !N3b "nt"k en"n/"kkan !enin$katan be%arn8a t" or&1 : +eta%ta%i% !a#a (5A k$b ak%ila ata" %e9ara klini% ter#a!at !e be%aran k$b

Catatan : * Terdeteksi secara klinis : terdeteksi dengan pemeriksaan fisik atau secara imaging ( diluar limfoscintigrafi ). Patologi (pN) a !NK : K$b re$ional ti#ak bi%a #inilai (telah #ian$kat %ebel" n8a ata" ti#ak #ian$kat& !N0 : Ti#ak ter#a!at eta%ta%i% ke k$b %e9ara !atolo$i - tan!a !e erik%aan ta bahan "nt"k Li%olate# t" or 9ell%L ( IT' &1 Catatan : ITC adalah sel tumor tunggal atau kelompok sel kecil dengan ukuran tidak lebih dari 0 ! mm yang biasanya hanya terdeteksi dengan pe"arnaan imunohistokimia (I#C) atay metode molekular lainnya tapi masih dalam pe"arnaan #$%. ITC tidak selalu

!N3 i9 !N3a !N3b !N39

!N2

!N2a !N2b !N3

!N3a

!N3b

!N39

a aria interna tan!a a#an8a eta%ta%i% k$b ak%ila1 : +eta%ta%i% !a#a (5A k$b ak%ila (!alin$ k"ran$ ter#a!at 3 #e!o%it t" or lebih #ari 2-0 &1 : +eta%ta%i% !a#a k$b a aria interna %e9ara klini% tan!a eta%ta%i% k$b ak%ila1 : +eta%ta%i% !a#a 30 ata" lebih k$b ak%ila @ ata" in<raklaFik"la ata" eta%ta%i% k$b a aria interna (klini%& !a#a 3 ata" lebih k$b ak%ila 8an$ !o%iti< @ ata" !a#a eta%ta%i% k$b ak%ila 8an$ !o%iti< lebih #ari 3 #en$an eta%ta%i% ikro%ko!i% k$b a aria interna ne$ati< @ ata" !a#a k$b %"!raklaFik"la1 : +eta%ta%i% !a#a 30 ata" lebih k$b ak%ila (!alin$ k"ran$ %at" #e!o%it t" or lebih #ari 2-0 &- ata" eta%ta%i% !a#a k$b in<raklaFik"la1 : +eta%ta%i% k$b a aria interna i!%ilateral (klini%& #an eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila 3 ata" lebih@ ata" eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila 3 b"ah #en$an ter#a!at eta%ta%i% ikro%ko!i% !a#a k$b a aria interna 8an$ ter#etek%i #en$an #i%ek%i %entinel no#e 8an$ %e9ara klini% ne$ati< : +eta%ta%i% !a#a k$b %"!raklaFik"la i!%ilateral1

Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i"

0 3 IIA IIB IIIA

: : : : :

Sta#i" Sta#i" Sta#i"

IIIB III9 IN

: : :

Ti% T3J T0 T3J T2 T2 T3 T0 T3 T2 T3 T3 T( T( T( An8 T An8T

N0 N0 N3 N3 N0 N3 N0 N2 N2 N2 N3 N2 N0 N3 N2 N3 An8 N

+0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +3

Catatan : * T.: termasuk T. mic K,0!.'/"a( ',r/%a9a( 'a$a TNM 2002 : 31 +ikro eta%ta%i% #ibe#akan antara Li%olate# t" or 9ell%L ber#a%arkan "k"ran #an hi%tolo$i akti<ita% ke$ana%an1 21 +e a%"kkan !enilaian %entinel no#e #an !e;arnaan i "nohi%toki ia ata" !e erik%aan olek"lar1 31 Kla%i<ika%i a8or !a#a %tat"% k$b ter$ant"n$ !a#a /" lah k$b ak%ila 8an$ !o%iti< #en$an !e;arnaan ).E ata" i "nohi%toki ia1 (1 Kla%i<ika%i eta%ta%i% !a#a k$b in<raklaFik"la #ita bahkan %eba$ai N31 61 Penilaian eta%ta%i% !a#a k$b a aria interna ber#a%arkan a#a ata" ti#akn8a eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila1 K$b a aria interna !o%iti< %e9ara ikro%ko!i% 8an$ ter#etek%i elal"i %entinel no#e #en$an en$$"nakan li <o%9inti$ra<i ta!i !a#a !e erik%aan !en9itraan #an klini% ne$ati< #ikla%i<ika%ikan %eba$ai N31 +eta%ta%i% %e9ara akro%ko!i% !a#a k$b a aria interna 8an$ ter#etek%i %e9ara !en9itraan (ke9"ali li <o%kinti$ra<i& ata" elal"i !e erik%aan <i%ik #ikelo !okkan %eba$ai N2 /ika ti#ak ter#a!at eta%ta%i% !a#a k$b ak%ila- na "n /ika

Catatan : * tidak terdeteksi secara klinis - klinis negatif : adalah tidak terdeteksi dengan pencitraan (kecuali limfoscintigrafi) atau dengan pemeriksaan fisik. M : .,+a0+a0!0 4a/9. +4 +0 +3 Gr/' 0+a$!/. : : +eta%ta%i% /a"h bel" #a!at #inilai1 : Ti#ak ter#a!at eta%ta%i% /a"h1 : Ter#a!at eta%ta%i% /a"h1

10

ter#a!at eta%ta%i% k$b ak%ila aka #ikelo !okkan %eba$ai N31 21 +eta%ta%i% !a#a k$b %"!raklaFik"la #ikelo !okkan %eba$ai N31 T!', H!0+1'a+1"1-! In %it" 9ar9ino a NOS ( no other;i%e %!e9i<ie# & Intra#"9tal Pa$etH% #i%ea%e an# intra#"9tal InFa%iFe 'ar9ino a% NOS D"9tal In<la ator8 +e#"lar8 - NOS +e#"llar8 ;ith l8 !hoi# %tro a +"9ino"% Pa!illar8 ( !re#o inantl8 i9ro!a!illar8 !attern & T"b"lar Lob"lar Pa$etH% #i%ea%e an# in<iltratin$ Un#i<<erentiate# SG"a o"% 9ell A#enoi# 98%ti9 Se9retor8 'ribri<or G : -ra$a0! 9!0+1"1-!0 Sel"r"h kanker !a8"#ara ke9"ali ti!e e#"lare har"% #ib"at $ra#a%i hi%tolo$i%n8a1 Si%ti $ra#a%i hi%tolo$i% 8an$ #ireko en#a%ikan a#alah en"r"t EThe Nottin$ha 9o bine# hi%tolo$i9 $ra#eE ( en"r"t El%ton5Elli% 8an$ er"!akan o#i<ika%i #ari Bloo 5Ri9har#%on &1 Ora#a%in8a a#alah en"r"t %eba$ai berik"t : OK O3 O2 O3 : : : : Ora#in$ ti#ak #a!at #inilai1 Lo; $ra#e1 Inter e#iate $ra#e1 )i$h $ra#e1

S+a$!/. )"!(!) (:TNM) 9ar/0 $!:a(+/.)a( 'a$a 0,+!a' $!a-(10a KPD a+a/ suspect KPD. 'TNM 9ar/0 $!:a(+/.)a( 'a$a 0,+!a' 9a0!" ',.,!)0aa( KPD 2a(- $!0,r+a! $,(-a( :TNM

I;. PROSEDUR DIAGNOSTIK A. P,.,r!)0aa( K"!(!0 <. A(a.(,0!0 : a1 Kel"han #i !a8"#ara ata" ketiak #an ri;a8at !en8akitn8a1 Ben/olan Ke9e!atan t" b"h Ra%a %akit (ipple discharge (ipple retrak%i #an %e/ak ka!an Kr"%ta !a#a areola Kelainan k"lit: #i !lin$- peau d/orange"l%era%i- Fene9ta%i Per"bahan ;arna k"lit Ben/olan ketiak E#e a len$an b1 Kel"han #ite !at lain berh"b"n$an #en$an eta%ta%e- al : N8eri t"lan$ (Fertebra- <e "r& Ra%a !en"h #i "l" hati Bat"k Se%ak Sakit ke!ala hebat- #ll 91 ,aktor5<aktor re%iko U%ia !en#erita U%ia elahirkan anak !erta a P"n8a anak ata" ti#ak Ri;a8at en8"%"kan Ri;a8at en%tr"a%i

11

 en%tr"a%i !erta a !a#a "%ia bera!a keterat"ran %ikl"% en%tr"a%i eno!a"%e !a#a "%ia bera!a Ri;a8at !e akaian obat hor onal Ri;a8at kel"ar$a %eh"b"n$an #en$an kanker !a8"#ara ata" kanker lain1 Ri;a8at !ernah o!era%i t" or !a8"#ara ata" t" or $inekolo$ik Ri;a8at ra#ia%i #in#in$ #a#a 2. P,.,r!)0aa( !0!) a1 Stat"% $enerali%- 9ant" kan !er<or an9e %tat"% b1 Stat"% lokali% : 5 Pa8"#ara kanan #an kiri har"% #i!erik%a 5 +a%a t" or : loka%i "k"ran kon%i%ten%i !er "kaan bent"k #an bata% t" or /" lah t" or ter<i4a%i ata" ti#ak ke /arin$an a a %ekitar- k"lit- 1!e9torali% #an #in#in$ #a#a 5 !er"bahan k"lit : ke erahan- #i !lin$- e#e a- no#"l %atelit peau d/orange "l%era%i 5 ni!!le : tertarik ero%i kr"%ta discharge 5 %tat"% kelen/ar $etah benin$

KOB a4ila : 0" lah"k"ran- kon%i%ten%i- ter<i4ir %at" %a a lain ata" /arin$an %ekitar KOB in<ra 9laFi9"la : i#e KOB %"!ra 9laFi9"la : i#e 5 !e erik%aan !a#a #aerah 8an$ #i9"ri$ai eta%ta%i% : Loka%i or$an (!ar"- t"lan$- he!ar- otak& B. P,.,r!)0aa( Ra$!1$!a-(10+!) 3 I.a-!(- : <. D!9ar/0)a( (r,:1..,($,$) USO !a8"#ara #an +a o$ra<i "nt"k t" or P 3 9 ,oto Thora4 USO Ab#o en

2. O'+!1(a" (a+a0 !($!)a0!) 0one scanning ata" #an bone sur,ey (bila ana %itolo$i M ata" klini% %an$at en9"ri$ai !a#a le%i Q 6 9 & CT scan 7. P,.,r!)0aa( *!(, N,,$", A0'!ra+!1( B!1'02 - 0!+1"1-! Dilak"kan !a#a le%i 8an$ %e9ara klini% #an ra#iolo$ik 9"ri$a $ana% (ote : belum merupakan 1old 2tandard. 0ila mampu dian&urkan untuk diperiksa T*IP3% 4I51(62TIC D. P,.,r!)0aa( H!0+1'a+1"1-!) (G1"$ S+a($ar$ D!a-(10+!:). Pe erik%aan hi%to!atolo$i #ilak"kan #en$an !oton$ bek" #an*ata" !ara<<in1 Bahan !e erik%aan )i%to!atolo$i #ia bil elal"i : Core 0iopsy Bio!%i Ek%i%ional "nt"k t" or "k"ran R3 9 Bio!%i In%i%ional "nt"k t" or o o!erable "k"ran Q3 9 %ebel" o!era%i #e<initi< o ino!erable S!e%i en a%tekto i #i%ertai #en$an !e erik%aan KOB

12

Pe erik%aan i "nohi%toki ia : ER- PR- 95erb B52 ()ER52 ne"&9athe!%in5D- !631 (%it"a%ional&

B'S (Brea%t 'on%erFin$ S"r$er8& Si !el a%tekto i +o#i<ie# ra#ikal a%tekto i Ra#ikal a%tekto i

E. La%1ra+1r!/. : Pe erik%aan laboratori" r"tin #an !e erik%aan ki ia #arah %e%"ai #en$an !erkiraan eta%ta%i% ;. S7REENING +eto#a : SADARI (Pe erik%aan Pa8"#ara Sen#iri& Pe erik%aan ,i%ik +a o$ra<i

Ra#ia%i : !ri er a#/"Fan !aliati< Ke otera!i : )ar"% ko bina%i Ko bina%i 8an$ #i!akai '+, 'A,-'E, Ta4ane M Do4or"bi9in 'a!e9etabin )or onal : AblatiFe : bilateral OForekto i A##itiFe : Ta o4i<en O!tional : Aro ata%e inhibitor OnR) (Oona#otro!in Relea%in$ )or one& - #%b

J SADARI : 5 Dilak%anakan !a#a ;anita "lai "%ia %"b"r- %etia! 3 in$$" %etelah hari !erta a en%tr"a%i terakhir J Pe erik%aan ,i%ik : Oleh #okter %e9ara li$e arti%1 J +a o$ra<i : 5 Pa#a ;anita #iata% 36 tah"n S 60tah"n : %etia! 2 tah"n 5 Pa#a ;anita #iata% 60 tah"n : %etia! 3 tah"n1 Catatan: Pada daerah yang tidak ada mamografi 721 untuk deteksi dini dilakukan dengan 2545*I dan pemeriksaan fisik sa&a. ;I. PROSEDUR TERAPI A. M1$a"!+a0 +,ra'! O!era%i Ra#ia%i Ke otera!i )or onal tera!i +ole9"lar tar$etin$ thera!8 (biolo$8 thera!8&

B.T,ra'! Ad. 1 Kanker payudara stadium 0 Dilak"kan : 5 B'S 5 +a%tekto i %i !le Tera!i #e<initi< !a#a T0 ter$ant"n$ !a#a !e erik%aan blok !ara<in- loka%i #i#a%arkan !a#a ha%il !e erik%aan i e/in$1 Indikasi B ! o T39 o Pa%ien !a8"#aran8a !yarat B !

en$in$inkan

e !ertahankan

O!era%i : 0eni% o!era%i "nt"k tera!i

13

o o o o o o o o o

Kein$inan !en#erita %etelah #ilak"kan in<or ent 9on%ent Pen#erita #a!at elak"kan kontrol r"tin %etelah !en$obatan T" or ti#ak terletak %entral Perban#in$an "k"ran t" or #an Fol" e !a8"#ara 9"k"! baik "nt"k ko% etik !a%9a B'S +a o$ra<i ti#ak e !erlihatkan ikrokal%i<ika%i*tan#a ke$ana%an lain 8an$ #i<"% (l"a%& T" or ti#ak "lti!el Bel" !ernah tera!i ra#ia%i #i#a#a Ti#ak en#erita !en8akit LE ata" !en8akit kola$en Ter#a!at %arana ra#iotera!i 8an$ e a#ai1

Pre eno!a"%e Po%t eno!a"%e

Ol# A$e

ER (M& * PR (M& ER (5& * PR (5& ER (M& * PR (M& ER (5& * PR (5& ER (M& * PR (M& ER (5& * PR (5&

Kh M Ta * OF Kh Ta M Khe o Kh Ta M Khe o Kh

A$4/=a(+ +9,ra'! 'a$a NODE POSITI;E (KOB hi%to!atolo$i !o%itiFe) +eno!a"%al Stat"% Pre eno!a"%al Po%t eno!a"%al )or onal Re9e!tor ER (M& * PR (M& ER (5& an# PR (5& ER (M& * PR (M& ER (5& an#* PR (5& ER (M& * PR (M& ER (5& an# PR (5& )i$h Ri%k Kh M Ta * OF Kh K) M Ta Kh Ta M Khe o Kh

Ad. " Kanker payudara stadium dini # operabel : Dilak"kan : 5 B'S 5 +a%tekto i ra#ikal 5 8odified a%tekto i ra#ikal e !"n8ai %8arat5%8arat tertent" %e!erti

Ol# A$e

B'S (har"% #iata%&

T,ra'! a$4/=a(+ : o Dibe#akan !a#a kea#aan : No#e (5& ata" No#e (M& o Pe beriann8a ter$ant"n$ #ari : 5 No#e (M&*(5& 5 ER*PR 5 U%ia !re eno!a"%e ata" !o%t eno!a"%e o Da!at ber"!a : 5 ra#ia%i 5 ke otera!i 5 hor onal tera!i A$4/=a(+ +9,ra'! 'a$a hi%to!atolo$i ne$atiFe& M,(1'a/0a" S+a+/0 NODE NEGATI;E H!-9 R!0) (KOB

H!-9 r!0) -r1/' : A$e R (0 tah"n )i$h $ra#e ER*PR ne$ati< T" or !ro$re%%iFe (Na%9-L8 !h inFa%ion& )i$h th8 i#in in#e4 T,ra'! a$4/=a(+ : Ra$!a0! Diberikan a!abila #ite "kan kea#aan %bb : Setelah tin#akan o!era%i terbata% (B'S& Te!i %a8atan #ekat ( T Q T 2& * ti#ak beba% t" or T" or %entral* e#ial KOB (M& #en$an ek%ten%i ek%tra ka!%"ler A9"an !e berian ra#ia%i %bb : Pa#a #a%arn8a #iberikan ra#ia%i lokore$ional (!a8"#ara #an ak%ila be%erta %"!raklaFik"la-ke9"ali :

H1r.1(a" R,:,'+1r

14

Pa#a kea#aan T R T T2 bila 9N T 0 #an !N - aka ti#ak #ilak"kan ra#ia%i !a#a KOB ak%ila %"!raklaFik"la1 - Pa#a kea#aan t" or #i e#ia*%entral #iberikan ta bahan ra#ia%i !a#a a aria interna1 Do%i% lokore$ional !ro<ilak%i% a#alah 60O8-boo%ter #ilak"kan %bb : - Pa#a !oten%ial ter/a#i re%i#i< #ita bahkan 30O8 ( i%aln8a te!i %a8atan #ekat t" or ata" !o%t B'S& - Pa#a ter#a!at a%a t" or ata" re%i#" !o%t o! ( ikro%ko!ik ata" akro%ko!ik& aka #iberikan bo%ter #en$an #o%i% 20O8 ke9"ali !a#a ak%ila 36 O8 -

Ko bina%i A' Do%i% A : A#ria i9in ' : '89lo!ho%!a i#e O!tional : Ko bina%i Ta4an M Do4or"bi9in - 'a!e9itabine - Oe 9itabine

K,.1+,ra'! Ke otera!i : Ko bina%i 'A, ('E,& - '+,- A' Ke otera!i a#/"Fant : 2 %ikl"% Ke otera!i !alliati< : 32 %ikl"% Ke otera!i Neoa#/"Fant : 5 3 %ikl"% !ra tera!i !ri er #ita bah 5 3 %ikl"% !a%9a tera!i !ri er Ko bina%i 'A, Do%i% ' : '89lo!ho%<a i#e 600 $* A : A#ria 89in T Do4or"bin
2

, : 6 ,l"oro Ura9il 600 $* 2 InterFal : 3 in$$" Ko bina%i 'E, Do%i% ' : '89lo!ho%!a i#e 600 $* 2 hari 3 E : E!ir"bi9in 60 $* 2 hari 3 , : 6 ,l"oro Ura9il 600 $* 2 hari 3 InterFal : 3 in$$" Ko bina%i '+, Do%i% ' : '89lo!ho%!a i#e 300 $* 2 hari 3 %*# 3( + : +etotre4ate (0 $* 2 IN hari 3 . C , : 6 ,l"oro Ura9il 600 $* 2 IN hari 3 . C InterFal : ( in$$"

hari 3 60 $* hari 3 hari 3

H1r.1(a" +,ra'! : +a9a tera!i hor onal 1. A##itiFe : !e berian ta o4i<en 21 AblatiFe : bilateral Oo!hore9to i Da%ar !e berian : 31Pe erik%aan Re%e!tor ER M PR M ER M PR S ER 5 PR M 21 Stat"% hor onal A##itiFe : A!abila ER 5 PR M ER M PR S ( eno!a"%e tan!a !e erik%aan ER . PR& ER 5 PR M Abla%i : A!abila 5 tan!a !e erik%aan re%e!tor 5 !re eno!a"%e 5 eno!a"%e 356 tah"n #en$an e<ek e%tro$en (M& 5 !er/alanan !en8akit slo" gro"ing $ intermediated gro"ing

Ad.$ Kanker payudara locally ad%anced (lokal lan&ut) A#1313 6perable 3ocally ad,anced Si !le a%tekto i* r M ra#ia%i k"rati< M ke otera!i a#/"Fant M hor onal tera!i A#1312 Inoperable 3ocally ad,anced Ra#ia%i k"rati< M ke otera!i M hor onal tera!i Ra#ia%i M o!era%i M ke otera!i M hor onal tera!i Ke otera!i neo a#/ M o!era%i M ke otera!i M ra#ia%i M hor onal tera!i1

15

Ad.' Kanker payudara lan&ut metastase &au( Prin%i! : Si<at tera!i !alliati< Tera!i %8%te ik er"!akan tera!i !ri er (Ke otera!i #an hor onal tera!i& Tera!i lokore$ional (ra#ia%i . be#ah& a!abila #i!erl"kan

a#a

tah"n 3 %*# 6 kontrol tia! 3 b"lan %etelah tah"n 6 kontrol tia! 2 b"lan Pe erik%aan <i%ik Thora4 <oto Lab- arker +a o$ra<i kontra lateral : tia! kali kontrol : tia! 2 b"lan : tia! 253 b"lan : tia! tah"n ata" in#ika%i : in#ika%i : tia! 2 tah"n tia! 2 b"lan

;II. REHABILITASI DAN *OLLO6 UP : R,9a%!"!+a0! : Pra o!erati< latihan !erna<a%an latihan bat"k e<ekti< Pa%9a o!erati< : 9ar! <-2 5 latihan lin$k"! $erak %en#i "nt"k %ik" !er$elan$an tan$an #an /ari len$an #aerah 8an$ #io!era%i 5 "nt"k %i%i %ehat latihan lin$k"! $erak %en#i len$an %e9ara !en"h 5 "nt"k len$an ata% ba$ian o!era%i latihan e%o etrik 5 latihan relak%a%i otot leher #an torak% 5 akti< obili%a%i 9ar! 3-> 5 latihan lin$k"! $erak %en#i "nt"k bah" %i%i o!era%i (bertaha!& 5 latihan relak%a%i 5 akti< #ala %ehari5hari #i ana %i%i o!era%i ti#ak #ibebani 9ar! ? $a( 0,+,r/0(2a 5 beba% $erakan 5 e#"ka%i "nt"k e !ertahankan lin$k"! $erak %en#i #an "%aha "nt"k en9e$ah* en$hilan$kan ti b"ln8a l8 !he#e a

USO Ab#o en*leFer ata" a#a Bone %9anin$ ata" a#a in#ika%i DA*TAR PUSTAKA

*1""1@ /' :

tah"n 3 #an 2

kontrol tia! 2 b"lan

16

PROTOKOL PENATALAKSANAAN TUMOR 3 KANKER TIROID

17

T!. P,r/./0 Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( T/.1r 3 Ka(),r T!r1!$ Ket"a An$$ota : Pro<1 Dr1 Pi%i L"kitto- S!B(K&Onk-KBD : Pro<1 Dr1 A#rie +ano!!o- S!B(K&Onk Dr1 A>a ri%- S!B(K&Onk Dr1 +e#1 Di#i# T/in#arb" i- S!B(K&Onk Dr1 D/oko Dli#ir- S!B(K&Onk Dr1 Di 8ati A9h a#- S!B(K&Onk Pro<1 Dr1 0ohn Pieter- SPB(K&Onk Dr1 K"nta Setia#/i- S!B(K&Onk Dr1 Sonar Soni Pani$oro- S!B(K&Onk Dr1 S"bianto- S!B(K&Onk Dr1 S"narto Rek%o!ra;iro- %!B(K&Onk Dr1 Te$"h Ar8an#ono- S!B(K&Onk Dr1 )1 ?a<iral A>#i Albar- S!B(K&Onk

I. PENDAHULUAN T" or*kanker tiroi# er"!akan neo!la% a %i%te en#okrin 8an$ terban8ak #i/" !ai1 Ber#a%arkan #ari EPatholo$89al Ba%e# Re$i%trationU #i In#one%ia kanker tiroi# er"!akan kanker #en$an in%i#en%i tertin$$i "r"tan ke %e bilan1 Penan$anan !erta a "nt"k %"at" kanker a#alah ke%e !atan terbaik "nt"k !a%ien en9a!ai tin$kat Eke%e b"hanU o!ti al1 De ikian !"la haln8a "nt"k kanker tiroi#1 Unt"k en#a!atkan ha%il 8an$ terbaik #ala !enatalak%anaan t" or*kanker tiroi# %e/alan #en$an ke a/"an il " !en$etah"an #an teknolo$i ke#okteran- !erl" ereFi%i !rotokol 8an$ telah a#a %ehin$$a #a!at en/a#i !an#"an ber%a a #an #a!at : +en8a akan !er%e!%i #ala !enatalak%anaan t" or*kanker tiroi#1 Bert"kar in<or a%i #ala baha%a #an i%tilah 8an$ %a a1 +en/a#i tolok "k"r "t" !ela8anan +en"n/an$ !en#i#ikan be#ah " " #an !en#i#ikan be#ah onkolo$i Ber an<aat "nt"k !enelitian ber%a a II. KLASI*IKASI HISTOPATOLOGI DAN SISTEM TNM K"a0! !)a0! Kar0!(1.a T!r1!$ .,(/r/+ 6HO:

18

Tumor / Kanker Tiroid

PROTOKOL PENATALAKSANAAN TUMOR 3 KANKER TIROID

T" or e!itel

ali$na Kar%ino a <olik"lare Kar%ino a !a!ilare 'a !"ran kar%ino a <olik"lare5!a!ilare Kar%ino a ana!la%tik ( Un#i<<erentiate# & Kar%ino a %el %k"a o%a Kar%ino a Tiroi# e#"lare

T" or non5e!itel ali$na ,ibro%arko a Lain5lain T" or ali$na lainn8a Sarko a Li <o a ali$na )ae an$iothelio a Terato a ali$na

T3 T" or #en$an "k"ran terbe%ar lebih #ari ( 9 a%ih terbata% !a#a tiroi# ata" t" or "k"ran bera!a %a/a #en$an ek%ten%i ek%tra tiroi# 8an$ ini al ( i%aln8a ke otot %ternotiroi# ata" /arin$an l"nak !eritiroi#& T(a T" or telah berke%ten%i kel"ar ka!%"l tiroi# #an en$inFa%i ke te !at berik"t : /arin$an l"nak %"bk"tan- larin$- trakhea- e%o<a$"%- n1larin$e"% re9"rren T(b T" or en$inFa%i <a%ia !reFertebra- !e b"l"h e#ia%tinal ata" arteri karoti% T(aJ (kar%ino a ana!la%tik& T" or ("k"ran bera!a %a/a& a%ih terbata% !a#a tiroi#V T(bJ (kar%ino a ana!la%tik& T" or ("k"ran bera!a %a/a& berek%ten%i kel"ar ka!%"l tiroi#W
'atatan : T" or "lti<okal #ari %e "a ti!e hi%tolo$i har"% #iberi tan#a ( & ("k"ran terbe%ar enent"kan kla%i<ika%i&- 9ontoh : T2( & JSe "a kar%ino a tiroi# ana!la%tik*"n#i<<erentiate# ter a%"k T( VKar%ino a ana!la%tik intratiroi# S re%ektabel %e9ara be#ah WKar%ino a ana!la%tik ek%tra tiroi# irre%ektabel %e9ara be#ah

ali$na

T" or Sek"n#er #an 7nclassified tumors R10a! 5 e be#akan t" or tiroi# ata% a#eno a <olik"larekar%ino a !a!ilare- kar%ino a <olik"lare- E h"rthle 9ell t" or% E E 9lear 9ell t" or% E- t" or %ell %k"a o"%- t" or "%in"%kar%ino a e#"lare- kar%ino a ber#i<eren%ia%i b"r"k #an E"n#i<<erentiate# 9ar9ino a E Unt"k en8e#erhanakan !enatalak%anaan M: K,(#!, e be#akan kanker tiroi# ata% ( ti!e 8ait" : kar%ino a !a!ilare- kar%ino a <olik"lare- kar%ino a e#"lare #an kar%ino a ana!la%tik1 K"a0! !)a0! K"!(!) TNM E$!0! ? - 2002 T-T/.1r Pr!.,r T4 T" or !ri er ti#ak #a!at #inilai T0 Ti#ak #i#a!at t" or !ri er T31 T" or #en$an "k"ran terbe%ar 29 ata" k"ran$ a%ih terbata% !a#a tiroi# T2 T" or #en$an "k"ran terbe%ar lebih #ari 2 9 teta!i ti#ak lebih #ari ( 9 a%ih terbata% !a#a tiroi#

N N4 N0 N3 N3a N3b

K,",(4ar G,+a9 B,(!(- R,-!1(a" Kelen/ar Oetah Benin$ ti#ak #a!at #inilai Ti#ak #i#a!at eta%ta%i% ke kelen/ar $etah benin$ Ter#a!at eta%ta%i% ke kelen/ar $etah benin$ +eta%ta%i% !a#a kelen/ar $etah benin$ 9erFi9al LeFel NI (!retrakheal #an !aratrakheal- ter a%"k !relarin$eal #an Del!hian& +eta%ta%i% !a#a kelen/ar $etah benin$ 9erFi9al "nilateral- bilateral ata" kontralateral ata" ke kelen/ar $etah benin$ e#ia%tinal ata%*%"!erior M,+a0+a0!0 4a/9 +eta%ta%i% /a"h ti#ak #a!at #inilai Ti#ak ter#a!at eta%ta%i% /a"h Ter#a!at eta%ta%i% /a"h

M +4 +0 +3

Ter#a!at e !at ti!e hi%to!atolo$i a8or : 5 Pa!illar8 9ar9ino a (ter a%"k #en$an <ok"% <olik"lar& 5 ,olli9"lar 9ar9ino a (ter a%"k 8an$ #i%eb"t #en$an )Xrthle 9ell 9ar9ino a& 5 +e#"llar8 9ar9ino a 5 Ana!la%ti9*"n#i<<erentiate# 9ar9ino a

19

Ra#ia%i !a#a a%a kanak5kanan #a!at ali$nan%i !a#a tiroi# k"ran$ lebih 33 S 3BD S+a$!/. )"!(!0 Kar0!(1.a T!r1!$ Pa'!"ar, a+a/ *1"!)/"ar, U./r A 4> +9 Sta#i" Sta#i" I II An8 T An8 N +0 An8 T An8 N +3

en8ebabkan

31

Ke9e!atan t" b"h t" or No#"l /inak e be%ar ti#ak terlal" 9e!at No#"l $ana% e be%ar #en$an 9e!at No#"l ana!la%tik e be%ar %an$at 9e!at Ki%ta #a!at e be%ar #en$an 9e!at

(1
Pa'!"ar, a+a/ *1"!)/"ar, /./r B4>+a9/( $a( M,$/"ar, Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i" I II III INA INB IN' T3 T2 T3 T3-T2-T3 T3-T2-T3 T(a T(b Tia!T N0 N0 N0 N3a N3b N0-N3 Tia!N Tia!N +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +3

Ri;a8at $an$$"an ekanik #i #aerah leher1 Kel"han $an$$"an enelan- !era%aan %e%ak %e%ak!er"bahan %"ara #an n8eri #a!at ter/a#i akibat #e%akan #an ata" in<iltra%i t" or1

61

Ri;a8at !en8akit %er"!a !a#a <a ili*kel"ar$a1 Bila a#a- har"% 9"ri$a ke "n$kinan a#an8a ali$nan%i tiroi# ti!e e#"lare1

21

A(a'"a0+!)3U($! ,r,(+!a+,$ (S,./a )a0/0 0+a$!/. I;) Sta#i" Sta#i" Sta#i" INA INB IN' T(a T(b Tia!T Tia! N Tia! N Tia!N +0 +0 +3

Te "an !a#a Pe erik%aan ,i%ik Pa#a t" or !ri er #a!at ber"!a %"at" no#"l %oliter ata" "lti!le #en$an kon%i%ten%i berFaria%i #ari ki%tik %a !ai #an$an kera% ber$ant"n$ ke!a#a /eni% !atolo$i anato i (PA& n8a1 Perl" #iketah"i a#a ti#akn8a !e be%aran kelen/ar $etah benin$ re$ional1 Di%a !in$ ini !erl" #i9ari a#a ti#akn8a ben/olan !a#a 9alFaria- t"lan$ belakan$- 9laFi9"la- %tern" #ll%erta te !at eta%ta%i% /a"h lainn8a 8ait" #i !ar"5!ar"hati- $in/al #an otak1

III. PROSEDUR DIAGNOSTIK a. A(a.(,0!0 $a( P,.,r!)0aa( *!0!)

%. P,.,r!)0aa( P,(/(4a(31 Pe erik%aan laboratori" )" an th8ro$lob"lin- %"at" Yt" or arkerH "nt"k ke$ana%an tiroi#@ /eni% 8an$ ber#i<eren%ia%i baikter"ta a "nt"k <ollo; "!1 Pe erik%aan ka#ar ,T( #an TS)S "nt"k enilai <"n$%i tiroi# Ka#ar 9al9itonin han8a "nt"k !a%ien 8an$ #i9"ri$ai kar%ino a e#"ler1

31

Pen$ar"h "%ia #an /eni% kela in Ri%iko ali$nan%i : a!abila no#"l tiroi# ter#a!at !a#a "%ia #iba;ah 20 tah"n- #an #iata% 60 tah"n /eni% kela in laki5laki e !"n8ai ri%iko ali$nan%i lebih tin$$i1

21

Pen$ar"h ra#ia%i #i#aerah leher #an ke!ala

20

21 Pe erik%aan ra#iolo$i% Dilak"kan !e erik%aan <oto !ar" !o%teroanterior"nt"k enilai a#a ti#akn8a eta%ta%i%1 ,oto !olo% leher antero5!o%terior #an lateral #en$an eto#e Y%o<t ti%%"e te9hniG"eH #en$an !o%i%i leher hi!erek%ten%ibila t" orn8a be%ar1 Unt"k elihat a#a ti#akn8a ikrokal%i<ika%i1 E%o<a$o$ra #ilak"kan bila %e9ara klini% ter#a!at tan#a5tan#a a#an8a in<iltra%i ke e%o<a$"%1 Pe b"atan <oto t"lan$ #ilak"kan bila a#a tan#a5 tan#a eta%ta%i% ke t"lan$ 8an$ ber%an$k"tan1 31 Pe erik%aan "ltra%ono$ra<i

<aktor kete!atan inter!reta%i oleh %eoran$ %itolo$ %ehin$$a an$ka ak"ra%in8a %an$at berFaria%i1 Kete!atan !e erik%aan %itolo$i "nt"k kanker tiroi# ana!la%tike#"lare #an !a!ilare ha !ir en#ekati 300D teta!i "nt"k /eni% <olik"lare ha !ir ti#ak #a!at #i!akai karena $a baran %itolo$i "nt"k a#eno ato"% $oiter- a#eno a <olik"ler #an a#eno kar%ino a <olik"ler a#alah %a a- ter$ant"n$ #ari $a baran inFa%i ke ka!%"l #an Fa%k"lar 8an$ han8a #a!at #ilihat #ari $a baran hi%to!atolo$i1 21 Pe erik%aan )i%to!atolo$i +er"!akan !e erik%aan #ia$no%tik "ta a /arin$an #i!erik%a %etelah #ilak"kan tin#akan lobekto i ata" i%th olobekto i Unt"k ka%"% ino!erabel- /arin$an 8an$ #i!erik%a #ia bil #ari tin#akan bio!%i in%i%i

Di!erl"kan "nt"k en#etek%i no#"l 8an$ ke9il ata" no#"l #i !o%terior 8an$ %e9ara klini% bel" #a!at #i!al!a%i1 Di%a !in$ it" #a!at #i!akai "nt"k e be#akan no#"l 8an$ !a#at #an ki%tik %erta #a!at #i an<aatkan "nt"k !en"nt"n #ala tin#akan bio!%i a%!ira%i /ar" hal"%1 (1 Pe erik%aan %i#ik tiroi#

Se9ara klini%- no#"l tiroi# #i9"ri$ai $ana% a!abila: U%ia #iba;ah 20 tah"n ata" #iata% 60 tah"n Ri;a8at ra#ia%i #aerah leher %e;akt" kanak5kanak Di%<a$ia- %e%ak na<a% !er"bahan %"ara No#"l %oliter- !ert" b"han 9e!at- kon%i%ten%i kera% A#a !e be%aran kelen/ar $etah benin$ leher A#a tan#a5tan#a eta%ta%i% /a"h1

Pe erik%aan %i#ik tiroi# : bila no#"l enan$ka! /o#i" lebih %e#ikit #ari /arin$an tiroi# 8an$ nor al #i%eb"t no#"l #in$in (9ol# no#"le&- bila %a a a<inita%n8a aka #i%eb"t no#"l han$at (;arn no#"le& #an bila a<inita%n8a lebih aka #i%eb"t no#"l !ana% (hot no#"le&1 Kar%ino a tiroi# %eba$ian be%ar a#alah no#"le #in$in1 Sekitar 30 S 3B D %tr" a #en$an no#"le #in$in tern8ata a#alah %"at" ke$ana%an1 Bila akan #ilak"kan !e erik%aan %i#ik tiroi# aka obat5obatan 8an$ en$$an$$" !enan$ka!an /o#i" oleh tiroi# har"% #ihentikan %ela a 2 S ( in$$" %ebel" n8a1 Pe erik%aan %i#ik tiroi# ini ti#ak "tlak #i!erl"kan- /ika ti#ak a#a <a%ilita%n8a- ti#ak "%ah #iker/akan 61 Pe erik%aan %itolo$i hal"% (BA0A)& elal"i bio!%i a%!ira%i /ar"

I;. PENATALAKSANAAN NODUL TIROID Perta a5ta a #ilak"kan !e erik%aan klini% "nt"k enent"kan a!akah no#"l tiroi# ter%eb"t 0/0',) .a"!-(a ata" 0/0',) %,(!-(a1 Bila no#"l ter%eb"t suspek maligna #ibe#akan ata% a!akah ka%"% ter%eb"t 1',ra%," ata" !(1',ra%,"1 Bila ka%"% 8an$ #iha#a!i inoperabel aka #ilak"kan tin#akan %!1'0! !(0!0! #en$an !e erik%aan hi%to!atolo$i %e9ara blok !ara<in1 Dilan/"tkan #en$an tin#akan $,%/")!(- $a( ra$!a0! ,)0+,r(a a+a/ )9,.1ra$!1+,ra'!1 Bila no#"l tiroi# %"%!ek ali$na ter%eb"t operabel #ilak"kan tin#akan !0+9.1"1%,)+1.! #an ',.,r!)0aa( '1+1(- %,)/ (;7 )1

Keberha%ilan #an kete!atan !e erik%aan Ba/ah ter$ant"n$ #ari 2 hal 8ait": ,aktor ke a !"an !en$a bilan %a !el #an

21

A#a 6 ke "n$kinan ha%il 8an$ #i#a!at : 31 Le%i /inak aka tin#akan o!era%i %ele%ai #ilan/"tkan #en$an ob%erFa%i 21 Kar%ino a !a!ilare1 Dibe#akan ata% ri%iko tin$$i #an ri%iko ren#ah ber#a%arkan kla%i<ika%i A+ES1 5 Bila ri%iko ren#ah tin#akan o!era%i %ele%ai #ilan/"tkan #en$an ob%erFa%i1 5 Bila ri%iko tin$$i #ilak"kan tin#akan tiroi#ekto i total1 31 Kar%ino a ,olik"lare Dilak"kan tin#akan tiroi#ekto i total (1 Kar%ino a +e#"lare Dilak"kan tin#akan tiroi#ekto i total 61 Kar%ino a Ana!la%tik 5 Bila e "n$kinkan #ilak"kan tin#akan tiroi#ekto i total1 5 Bila ti#ak e "n$kinkan- 9"k"! #ilak"kan tin#akan #eb"lkin$ #ilan/"tkan #en$an ra#ia%i ek%terna ata" khe ora#iotera!i1 Bila no#"l tiroi# %e9ara klini% %"%!ek beni$na #ilak"kan tin#akan *NAB ( Bio%!i 0ar" )al"% &1 A#a 2 kelo !ok ha%il 8an$ "n$kin #i#a!at 8ait" :

#iik"ti #en$an tin#akan 1%0,r=a0! #an a!abila no#"l ter%eb"t +!$a) a$a ',r/%a9a( a+a/ %,r+a.%a9 %,0ar %ebaikn8a #ilak"kan tin#akan !0+9.1"1%,)+1.! $,(-a( ',.,r!)0aa( '1+1(- %,)/ %e!erti #iata%1

Ba-a( I

Ba-a( P,(a+a"a)0a(aa( N1$/" T!r1!$

N1$/" T!r1!$ Klini% S"%!ek +ali$na Ino!erabel Bio!%i In%i%i Le%i /inak O!erabel ,NAB I%th olobekto i N' S"%!ek ali$na ,olik"lare !attern )"rthle 9ell Beni$na S"%!ek Beni$na

1. )a%il ,NAB 0/0',) .a"!-(a& C 1"!:/"ar, Pa++,r(D $a(

CH/r+9", 7,""D1 Dilak"kan tin#akan !0+9.1"1%,)+1.! $,(-a( ',.,r!)0aa( '1+1(- %,)/ %e!erti #iata%1
Pa!ilare ,olik"lare +e#"lare Ana!la%tik S"!re%i TS) 2 b"lan Ri%iko Ren#ah Ri%iko Tin$$i +e be%ar Ti#ak a#a Per"bahan +en$e9il

2.

)a%il ,NAB %,(!-(a

Dilak"kan +,ra'! 0/'r,0! TSH #en$an tablet Th8ra4 %ela a 2 b"lan ke "#ian #ieFal"a%i- bila no#"l ter%eb"t .,(-,:!"

22

Deb"lkin$ Deb"lkin$ Ob%erFa%i Tiroi#ekto i total Ra#ia%i ek%terna* Khe othera!i Ob%erFa%i Tiroi#ekto i total Ra#ia%i ek%terna* Khe othera!i

Bila #i !"%at !ela8anan ke%ehatan ti#ak ter#a!at <a%ilita% !e erik%aan !oton$ bek" a"!"n aka #ilak"kan tin#akan lobekto i*i%th olobekto i #en$an !e erik%aan blok !ara<in #an "r"tan !enan$anan no#"l tiroi# #a!at en$ik"ti ba$an #iba;ah ini1 Ba-a( P,(a+a"a)0a(aa( A"+,r(a+! Ba-a( II
N1$/" T!r1!$ Klini% S"%!ek +ali$na Ino!erabel Bio!%i In%i%i O!erabel Ob%erFa%i Lobekto i I%th olobekto i 5Oe/ala !enekanan 5Tera!i kon%erFati< %"!r%i TS) $a$al 5Ko% etik S"%!ek Beni$na

N1$/" T!r1!$

P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r T!r1!$ D,(-a( M,+a0+a0!0 R,-!1(a". Di!a%tikan terlebih #ah"l" a!akah ka%"% 8an$ #iha#a!i o!erabel ata" ino!erabel 1 Bila ino!erabel tin#akan 8an$ #i!ilih a#alah #en$an ra#iotera!i ek%terna ata" #en$an khe ora#iotera!i #en$an e akai A#ria i9in1 Do%i% 60520 $* 2 l"a% !er "kaan t"b"h ( LPT & Bila ka%"% ter%eb"t o!erabel #ilak"kan !enilaian in<iltra%i kelen/ar $etah benin$ terha#a! /arin$an %ekitar1 Bila ti#ak a#a in<iltra%i #ilak"kan tiroi#ekto i total( TT& #an E ,"n9tional RNDU Bila a#a in<iltra%i !a#a n1A%9e%ori"% #ilak"kan TT M RND %tan#ar1 Bila a#a in<iltra%i !a#a Fena 0"$"lari% interna tan!a in<iltra%i !a#a n1 A%9e%ori"% #ilak"kan TT M RND o#i<ika%i 31 Bila a#a in<iltra%i han8a !a#a 1 Sterno 9lei#o a%toi#i"% #ilak"kan TT M RND o#i<ika%i 21 Ba-a( P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r T!r1!$ $,(-a( M,+a0+a0!0 R,-!1(a" Ba-a( III
KT M +eta%ta%i% Re$ional

Blok !ara<<in Le%i /inak O!era%i %ele%ai Oana%

Pa!ilare

,olik"lare

+e#"lare

Ana!la%tik Ino!erabel O!erabel In<iltra%i ke

Ri%iko Ren#ah

Ri%iko Tin$$i N1A9e%%ori"%

N10"$"lari%

+1Sterno

In<iltra%i

23

Interna

9lei#o a% Toi#e"% TT M RND +o#i< 2

(5& Khe otera!i Re%!on (5& Re%!on (M&

Ra#iotera!i Khe ora#io tera!i

TT M RND Stan#ar

TT M RND +o#i<1 3

TT M RND E,"n9tionalU Tera!i %"!re%i . %"b%tit"%i

;. *OLLO6 UP P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r T!r1!$ D,(-a( M,+a0a0!0 5a/9 Dibe#akan terlebih #ah"l" a!akah ka%"% 8an$ #iha#a!i ber#i<eren%ia%i baik ata" b"r"k1 Bila ber#i<eren%ia%i b"r"k #ilak"kan khe otera!i #en$an a#ria i9in1 Bila ber#i<eren%ia%i baik #ilak"kan TT M ra#ia%i interna #en$an I 333 ke "#ian #inilai #en$an %i#ik %el"r"h t"b"h- bila re%!on (M& #ilan/"tkan #en$an tera!i %"b!re%i*%"btit"%i1 S8arat "nt"k elak"kan ra#ia%i interna a#alah : ti#ak boleh a#a /arin$an tiroi# nor al 8an$ akan ber%ain$ #ala a<inita% terha#a! /arin$an ra#ioakti<1 Ablatio /arin$an tiroi# it" bi%a #ilak"kan #en$an !e be#ahan ata" ra#io ablatio #en$an /arin$an ra#ioakti< 1 Bila re%!on (5& #iberikan khe otera!i a#ria i9in1 Pa#a le%i eta%ta%i%n8a- bila o!erabel #ilak"kan ek%i%i l"a%1 Ba-a( P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r T!r1!$ $,(-a( M,+a0+a0!0 5a/9 Ba-a( I;
KT M +eta%ta%i% 0a"h

a. Kar0!(1.a T!r1!$ %,r$! ,r,(0!a0! %a!) E !at in$$" %etelah tin#akan TT #ilak"kan !e erik%aan %i#ik %el"r"h t"b"h1 Bila a%ih ada sisa &aringan tiroid normal #ilak"kan a%"a0!1 $,(-a( I<3< ke "#ian #ilan/"tkan #en$an tera!i %"b%tit"%i *%"!re%i #en$an Th8ra4 %a !ai ka#ar TS)% P 0-3 Bila ti#ak a#a %i%a /arin$an tiroi# nor al #ilak"kan +,ra'! 0/%0+!+/0!30/'r,0!1 Setelah 2 b"lan tera!i %"b%tit"%i * %"!re%i #ilak"kan !e erik%aan %i#ik %el"r"h t"b"h #en$an terlebih #ah"l" en$hentikan tera!i %"b%tit"%i %ela a ( in$$" %ebel" !e erik%aan1 Bila terdapat metastasis &auh- #ilak"kan ra$!a0! !(+,r(a I<3< #ilan/"tkan tera!i %"b%tit"%i*%"!re%i1 Bila ti#ak a#a eta%ta%i% tera!i %"b%ti%t"%i *%"!re%i #ilan/"tkan #an !e erik%aan %i#ik %el"r"h t"b"h #i"lan$ %etia! tah"n %ela a 2 53 tah"n #an bila 2 tah"n bert"r"t St"r"t ha%iln8a teta! ne$ati< aka eFal"a%i 9"k"! #ilak"kan 356 tah"n %ekali1 Dala <ollo; "! KT #i<eren%ia%i baik- !e erik%aan ka#ar h" an tiro$lob"lin #a!at #i!akai %eba$ai !etan#a t" or "nt"k en#etek%i ke "n$kinan a#an8a re%i#i< t" or1

Di<eren%ia%i B"r"k

Di<eren%ia%i Baik

TT M Ra#ia%i interna

24

31 Ti#ak #i#a!atkan tan#a5tan#a re%i#i<aka 9"k"! #i ob%erFa%i "nt"k 3 b"lan ke "#ian #i!erkirakan ka#ar kal%itenin 21 Ter#a!at re%i#i< lokal- aka har"% #ilak"kan re ek%i%i 31 Ter#a!at eta%ta%i% /a"h har"% #inilai a!akah o!erabel ata" ino!erabel1 Bila o!erabel #ilak"kan ek%i%i- bila ino!erbel tin#akan 8an$ #ilan/"tkan han8a !aliati< Ba-a( *1""1@ U' Ka(),r T!r1!$ B,r$! ,r,(0!a0! %a!) Ba-a( ;
Tiroi#ekto i Total ( in$$" Si#ik tiroi# Ka#ar Kal%itonin Ren#ah * 0 Si%a /arin$an tiroi# (M& Abla%i Si%a /arin$an tiroi# (5& Tera!i %"!re%i* S"b%tit"%iZ 2 b"lan Si#ik %el"r"h t"b"h Re Ek%i%i +eta%ta%i% (5& +eta%ta%i% (M& Ek%i%i Paliati< O!erabel Ino!erabel Ra#ia%i interna

Ba-a( ;I
Tiroi#ekto i Total 3 b"lan !a%9a o!era%i !erik%a 5 Kal%itonin Ka#ar Kal%itonin [ 30 n$* l

Ob%erFa%i

'T S9an- +RI- SN'

Re%i#i< Lokal (5&

Re%i#i< Lokal (M&

+eta%ta%i% 0a"h

%. Kar0!(1.a T!r1!$ 4,(!0 .,$/"ar, Ti$a b"lan %etelah tin#akan tiroi#ekto i total ata" tiroi#ekto i total M #i%ek%i leher %entral- #ilak"kan !e erik%aan kal%itonin1 Bila ka#ar kal%itonin ren#ah ata" 0 n$* l #ilan/"tkan #en$an ob%erFa%i Bila ka#ar kal%itonin [ 30 n$* l #ilak"kan !e erik%aan 'T %9an- +RI "nt"k en9ari rek"ren%i lokal ata" #ilak"kan SN' ( Sele9t"re Ner%"% 'atheterition & !a#a te !at5 te !at 8an$ #i9"ri$ai eta%ta%i% /a"h 8ait" !ar"5!ar" #an hati1 A#a 3 ran$kaian 8an$ #iter"%kan :

KEPUSTAKAAN 31 B"r9h )1B- EFal"ation an# +ana$e ent o< The Soli# Th8roi# No#"le- in B"r an K1D@ En#o9rinolo$8 an# +etaboli% 'lini9% o< North A eri9a 3AA6- 2(: ( !! 223 S B30 21 'a#8 B- Ro%%i RL1- Di<<erentia#e# 'ar9ino a o< Th8roi# Blan# in1 'a#8 B1- S"r$er8 o< The Th8roi# an# Parath8roi# Blan#%3r# e#- ;ith Sa"n#er% Phila#el!hia- 3AA3- !! 33A53631

25

3. 'ollin

SL1 Th8roi# 'an9er: 'ontroFer%ie% an# Etio!atho$ene%i% in ,alk S1A1 Th8roi# Di%ea%e En#o9rinolo$8S"r$er8N"9lear +e#i9ine an# Ra#iothera!8- 2n# e#- Li!!in9ott5RaFen- Phila#el!hia3AAB- !! (A6 S 62(1

En#o9rinolo$8S"r$er8N"9lear +e#i9ine an# Ra#iothera!8- 2n# e#- Li!!in9ott5RaFen- Phila#el!hia3AAB- !! 626 S 6C21 331 St1 Lo"% 01D et al- ,olli9"lar Neo!la% : De9 Role <or Ob%erFation- ,ine Nee#le A%!iration Bio!%8- Th8roi# S"%!!re%%ion% an# S"r$er8- Se inar% in S"r$i9al On9olo$8 3AAA- 32:65331 321 :hine R+ 0r- : Th8roi# in +8er% E+@ )ea# an# Ne9k On9olo$8 Dia$no%i%- Treat ent an# Rehabilitation- S e#Little- Bro;n an# 'o !an8 Bo%ton*Toronto*'ana#a- 3AA3!! 2AA5330

4. DonoFan DT- Oabel R1,1 +e#"llar8 Th8roi# 'ar9ino a an#

The +"lti!le En#o9rine Neo!la%ia S8n#ro e in ,alk SA Th8roi# Di%ea%e En#o9rinolo$8- S"r$er8- N"9lear +e#i9ine an# Ra#iothera!8- 2n# e#- Li!!in9ott5RaFen- Phila#el!hia3ABB- 23A52((

5. ,raker D1L- Skar"li% +1- LiFol%i N- Th8roi# T" or% in De

Fita 0r1 N1T1- )ellen S1 Ro%enber$ SA@ 'an9er Prin9i!le% Pra9ti%e o< On9olo$8- 2th e#- Li!!in9ott :illia % . :ilkin%Phila#el!hia- 2003- !! 3A(053B201

6. ,ro

O1 L N1 La;%on NO : Solitar8 Th8roi# No#"le : 'on9e!t in Dia$no%i% an# treat ent in ,alk S1A1 Th8roi# Di%ea%e En#o9rinolo$8- S"r$er8- N"9lear +e#i9ine an# Ra#iothera!8- 2n# e#- Li!!in9ott5RaFen- Phila#el!hia3AAB!! (335(2A1

7. )ar anek P an# Sobin L) TN+ 'la%%i<i9ation o< +ali$nant

T" o"r1 (th e# International Union A$ain%t 'an9er1 S!rin$er5Nerla$1 3ACB !! 33532 LAMPIRAN 31 Kar%ino a tiroi# ber#i<eren%ia%i b"r"k a#alah KT ana!la%tik #an e#"lare 21 Kar%ino a tiroi# ber#i<eren%ia%i baik a#alah KT !a!ilare #an <olik"lare Dibe#akan ata% kelo !ok ri%iko tin$$i #an ri%iko ren#ah ber#a%arkan kla%i<ika%i A+ES (a$eeta%tati9 #i%ea%ee4trath8roi#al e4ten%ion- %i>e& )isiko renda( : a1 5 Laki5laki " "r R (3 th- ;anita R 63 th

8. +a%/h"r 0S1 Protokol !en$obatan kar%ino a tiroi##en$a

Io#i" ra#ioakti<1 Pro%i#in$ En#okrinolo$i Klinik II1 +a%/h"r 0S #an Karia#i S)K ( E#%&1 Kelo !ok St"#i En#okrinolo$i #an Pen8akit +etabolik ,ak1Ke#okteran UniFer%ita% Pa#/a#/aran * RSUP Dr1 )a%an Sa#ikin Ban#"n$1 3AA6:R353(

9. Sa#ler O1 P et al- Th8roi# an# Parath8roi# in S9h;art> S1I

et al :Prin9i!le% o< S"r$er8 Bth e#- The +9 Ora; )ill- St1 Lo"i%- 3AAA- !!132C3532A(1

10. Stron$ E1:@ EFal"ation an# S"r$i9al Treat ent o< Pa!illar8
an# ,olli9"lar 'ar9ino a in ,alk S1A1 Th8roi# Di%ea%e

26

5 Ti#ak a#a eta%ta%i% /a"h b1 5 Laki5laki " "r Q (3 th- ;anita Q 63 th 5 Ti#ak a#a eta%ta%i% /a"h 5T" or !ri er a%ih terbata% #i#ala tiroi# "nt"k kar%ino a !a!ilare ata" inFa%i ka!%"l 8an$ ini al "nt"k kar%ino a <olik"lare 5 Uk"ran t" or !ri er R 6 9 )isiko tinggi : a1 Se "a !a%ien #en$an eta%ta%i% /a"h b1 Laki5laki " "r R (3th- ;anita R 63 th #en$an inFa%i ka!%"l 8an$ l"a% !a#a kar%ino a <olik"lare c. Laki5laki " "r Q (3 th- ;anita Q63 th #en$an kar%ino a !a!ilare inFa%i ek%tra tiroi# ata" kar%ino a <olik"lare #en$an inFa%i ka%!"l 8an$ l"a% #an "k"ran t" or !ri er [ 6 9 1 31 Tiroi#ekto i totali% artin8a %e "a kel1 tiroi# #ian$kat1

I%tilah E%tr" e9to 8U ti#ak #i!akai karena ke "n$kinan e berikan !en$ertian 8an$ %alah- %eolah5olah han8a ben/olan %a/a 8an$ #ian$kat1 I%tilah Een"klea%iU artin8a !en$an$katan ro#"ln8a %a/a- #an 9ara ini ti#ak #ibenarkan !a#a !e be#ahan tiroi#1 C1 RND (Di%ek%i leher ra#ikal& Stan#ar Pen$an$katan %el"r"h /arin$an li <oi# #i#aerah leher %i%i 8b% #en$an en8ertakan !en$an$katan n1 a%9e%ori"%- F1 /"$"lari% ekterna #an interna1 %terno9lei#o a%toi#e"% #an 1o oh8o#i"% #an kelen/ar l"#ah %"b an#ib"lari% #an Etail !aroti%U A1 RND o#i<ika%i 3 : n1a%9e%%ori"% RND #en$an e !ertahankan e !ertahankan

301 RND o#i<ika%i 2 : RND #en$an n1a%9e%%ori"% #an F1 /"$"lari% interna 331 RND <"n9tional n1a%9e%%ori"% -F1 %terno9lei#o a%toi#e"%

(1 Near total th8roi#e9to 8 artin8a i%th olobekto i #ek%tra #an lobekto i %"btotal %ini%tra #an %ebalikn8a- %i%a /arin$an tiroi# a%in$5 a%in$ 3 S 2 $ra

: RND #en$an e !ertahankan /"$"lari% interna #an 1

5.

Tiroi#ekto i %"btotal bilateral artin8a en$an$kat %eba$ian be%ar tiroi# lob"% kanan #an %eba$ian be%ar lob"% kiri %i%a /arin$an tiroi# a%in$5 a%in$ 2 5 ( $ra 21 I%th olobekto i artin8a en$an$kat i%th "% /"$akarena bata% i%th "% it" Ei a$inerU ele;ati !in$$ir te!i tra9hea 91l1(kontra lateral& B1 Lobekto i artin8a en$an$kat %at" lob"% %a/a ata" %e9ara rin9i : a1 Lobekto i totali% #ek%tra ata" lobekto i totali% %ini%tra1 b1 Lobekto i %"btotal #ek%tra artin8a en$an$kat %eba$ian be%ar lob"% kanan- %i%a 3 $ra 1 91 Lobekto i %"btotal %a/a ti#ak #ilak"kan %en#iri tan!a B a1 'atatan : !a#a !en$an$katan kelen/ar tiroi# 8an$ #i%eb"tkan #iata% #en$an %en#irin8a bila a#a t" or har"% #ian$kat1

27

PROTOKOL PENATALAKSANAAN TUMOR 3 KANKER KELEN5AR LIUR

T!. P,r/./0 Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( K,",(4ar L!/r Ket"a An$$ota

T/.1r 3 Ka(),r

: Dr1 S"narto Rek%o!ra;iro- S!B(K&Onk Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 : Dr1 B"r an%8ah S- S!B(K&Onk Di 8ati A9h a#- S!B(K&Onk Dra/at R1 S"ar#i- S!B(K&Onk E##8 )1 Tan$$o- S!B(K&Onk I#ral Dar;i%- S!B(K&Onk I1N1:1 SteFen 'hri%tian- S!B(K&Onk K1+1 =a in Al%o!h- S!B(K&Onk S"bianto- S!B(K&Onk Te$"h Ar8an#ono- S!B(K&Onk )1 ?a<iral A>#i Albar- S!B(K&Onk

28

II. KLASI*IKASI HISTOPATOLOGI

PROTOKOL PENATALAKSANAAN TUMOR 3 KANKER KELEN5AR LIUR

I. PENDAHULUAN A. Ba+a0a( (S,0/a! I7D E) Neo!la% a kelen/ar li"r ialah neo!la% a /inak ata" $ana% 8an$ bera%al #ari %el e!itel kelen/ar li"r kelen/ar li"r a/or : 5 $lan#"la !aroti% 5$lan#"la %"b an#ib"la 5$lan#"la %"blin$"al kelen/ar li"r inor : kelen/ar li"r 8an$ ter%ebar #i "ko%a trakt"% aero#i$e%tiF"% ata% (ron$$a "l"t- ron$$a hi#"n$- <arin$-larin$& #an %in"% !arana%ali% B. E'!$,.!1"1-! Re%iko ter/a#in8a neo!la% a !aroti% berh"b"n$an #en$an ek%!o% ra#ia%i %ebel" n8a1 Akan teta!i a#a <aktor <aktor lain 8an$ e !en$ar"hi ter/a#in8a kar%ino a kelen/ar li"r %e!erti !eker/aan- n"tri%i- #an $enetik1 Ke "n$kinan terkena !a#a laki5 laki %a a #en$an !a#a !ere !"an Kelen/ar li"r a/or 8an$ !alin$ %erin$ terkena ialah $lan#"la !aroti% 8ait" B05C0D- %e#an$kan kelen/ar li"r inor 8an$ !alin$ %erin$ terkena terletak !a#a !alat" 1 K"ran$ lebih 20526D #ari t" or !aroti%- 365(0D #ari t" or %"b an#ib"la- 60D !ari t" or !alat" - #an A65300D #ari t" or $lan#"la %"blin$"al a#alah $ana%1 In%i#en t" or kelen/ar li"r enin$kat %e%"ai #en$an " "rk"ran$ #ari 2D en$enai !en#erita "%ia R 32 tah"n Pleomorphic adenoma lebih %erin$ #i#erita !a%ien "%ia rata rata (0 tah"n- !ere !"an lebih banak #ari!a#a laki5laki1 9arthin tumor lebih %erin$ #i#erita oleh laki5laki- 30D ter/a#i bilateral- %erin$ !a#a k"t"b ba;ah !aroti%1

A. K"a0! !)a0! H!0+1'a+1"1-! 6HO3 A577 T" or /inak plemorphic adenoma ( mi:ed benign tumor) monomorphic adenoma papillary cystadenoma lymphomatosum (9arthin/s tumor) T" or $ana% mucoepidermoid carcinoma acinic cell carcinoma adenoid cystic carcinoma adenocarcinoma epidermoid carcinoma small cell carcinoma lymphoma 8alignant mi:ed tumor Carcinoma e: pleomorphic adenoma (carcinosarcoma) B. K"a0! !)a0! .,(/r/+ -ra$, (:)O* A0''\& 3o" grade malignancies acinic cell tumor mucoepidermoid carcinoma (grade I atau II) #igh grade malignancies mucoepidermoid carcinoma (grade III) adenocarcinoma;porly differentiated anaplastic carcinoma s<uamous cell carcinoma malignant mi:ed tumor adenoid cystic carcinoma

carcinoma;

t" or $ana% 8an$ ter%erin$ ialah mucoepidermoid #an adenocarcinoma- #i%"%"l #en$an adenoid cystic carcinoma 7. La'1ra( 'a+1"1-! 0+a($ar$

29

=an$ !erl" #ila!orkan !a#a ha%il !e erik%aan !atolo$i% #ari %!e%i en o!era%i eli!"ti : ti!e hi%tolo$i% t" or #era/at #i<eren%ia%i ($ra#e& !e erik%aan TN+ "nt"k enent"kan %ta#i" !atolo$i% (!TN+& T 8 T/.1r 'r!.,r "k"ran t" or a#an8a inFa%i ke#ala ra#ikalita% o!era%i

T(

T" or Q29 - ata" a#a inFa%i ke n1NII*#a%ar ten$korak

Tia! T Tia! T Tia! T

N2 N3 Tia! N

+0 +0 +3

N4 N0 N3 N2 N2a N2b N29 N3

!e b"l"h #arah*li <e

+eta%ta%e k1$1b tak #a!at #itent"kan Ti#ak a#a eta%ta%e k1$1b +eta%ta%e k1$1b t"n$$al R39 i!%ilateral +eta%ta%e k1$1b t"n$$al* "lti!el Q39 529 i!%ilateral*bilateral*kontralateral +eta%ta%e k1$1b t"n$$al Q39 5 29 - i!%ilateral +eta%ta%e k1$1b "lti!el Q 29 i!%ilateral +eta%ta%e k1$1b Q 29 bilateral*kontralateral +eta%ta%e k1$1b Q29 +eta%t%e /a"h tak #a!at #itent"kan Ti#ak a#a eta%ta%e /a"h +eta%ta%e /a"h

N 8 N1$/0 r,-!1(a" "k"ran k1$1b /" lah k1$1b 8an$ #ite "kan leFel k1$1b 8an$ !o%iti! /" lah k1$1b 8an$ !o%iti! inFa%i t" or kel"ar ka!%"l k1$1b a#an8a eta%ta%e ek%trano#al M 8 M,+a0+a0, 4a/9

III. KLASI*IKASI STADIUM KLINIS Penent"an %ta#i" kla%i<ika%i TN+ TN+ T4 T0 T3 T2 T3 Keteran$an T" or !ri er tak #a!at #itent"kan Ti#ak a#a t" or !ri er T" or R 29 - ti#ak a#a ek%ten%i ek%tra!arenki T" or Q29 5(9 ti#ak a#a ek%ten%i ektra!arenki T" or Q(9 529 - ata" a#a ek%ten%i ek%tra!renki tan!a terlibat n1NII en"r"t A0'' tah"n 2002- ber#a%arkan S T I II III IN T T3 T2 T3 T3 T2 T( T3 T( N N0 N0 N0 N3 N3 N0 N3 N3 + +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0

+4 +0 +3

I;. PROSEDUR DIAGNOSTIK <. PEMERIKSAAN KLINIS a. A(a.(,0a Ana ne%a #en$an 9ara enan8akan ke!a#a !en#erita ata" kel"ar$an8a tentan$ : 31 Kel"han a1 Pa#a " " n8a han8a ber"!a ben/olan %oliter- ti#ak n8eri- #i !re*in<ra*retro a"rik"la (t" or !aroti%&ata" #i

30

21 31 (1 61

%"b an#ib"la (t" or %" an#ib"la&- ata" intraoral (t" or kelen/ar li"r inor& b1 Ra%a n8eri %e#an$ %a !ai hebat (!a#a ke$ana%an !aroti% ata" %"b an#ib"la& 91 Parali%i% n1 <a%iali%- 253D (!a#a ke$ana%an !aroti%& #1 Di%<a$ia- %akit ten$$orok- $an$$"an !en#en$aran (lob"% !ro<"n#"% !aroti% terlibat& e1 Parali%i% n1$lo%o<arin$e"%Fa$"%a%e%ori"%- hi!o$lo%"%- !lek%"% %i !atik"% (!a#a kar%ino a !aroti% lan/"t& <1 Pe be%aran kelen/ar $etah benin$ leher ( eta%ta%e& Per/alanan !en8akit ( !ro$re%iFita% !en8akit& ,aktor etiolo$i #an re%iko (ra#iotera!i ke!ala leher- ek%!o% ra#ia%i& Pen$obatan 8an$ telah #iberikan %erta ba$ai ana ha%il !en$obatann8a Bera!a la a kela batan

31 Stat"% re$ional Pal!a%i a!akah a#a !e be%aran kelen/ar $etah benin$ leher i!%ilateral #an kontralaeral1 Bila a#a !e be%aran tent"kan loka%in8a- /" lahn8a"k"ran terbe%ar- #an obilita%n8a1 2. PEMERIKSAAN RADIOLOGIS (ATAS INDIKASI) 31 K <oto !olo% K <oto a#ib"la AP*Ei%ler- #iker/akan bila t" or elekat t"lan$ Sialo$ra<i- #ib"at bila a#a #ia$no%e ban#in$ ki%ta !aroti%*%"b an#ib"la K <oto torak% - "nt"k en9ari eta%ta%e /a"h 21 I a$in$ 'T %9an* +RI- !a#a t" or 8an$ obilita% terbata%"nt"k en$etah"i l"a% ek%ten%i t" or lokore$ional1 'T %9an !erl" #ib"at !a#a t" or !aroti% lob"% !ro<"n#"% "nt"k en$etah"i !erl"a%an ke oro<arin$ Si#ikan T9 %el"r"h t"b"h- !a#a t" or $ana% "nt"k #etek%i eta%ta%e /a"h1 3. PEMERIKSAAN LABORATORIUM Pemeriksaan laboratorium rutin seperti: darah urine 216T-2PT alkali fosfatase 07(-kreatinin globulin albumin serum elektrolit faal hemostasis untuk menilai keadaan umum dan persiapan operasi 4. PEMERIKSAAN PATOLOGI a. *NA Bel" er"!akan !e erik%aan bak"1 Pe erik%aan ini har"% #it"n/an$ oleh ahli %ito!atolo$i han#al 8an$ kh"%"% enek"ni !e erik%aan kelen/ar li"r1

%. P,.,r!)0aa( !0!) 31 Stat"% $eneral Pe erik%aan " " #ari ke!ala %a !ai kakitent"kan : a1 !ena !ilan (Karno<%ki * :)O& b1 kea#aan " " a#akah ane ia- ikter"%!erik%a T-N-R-t- ke!alatorak%ab#o enek%tre ita%-Fertebra- !elFi% 91 a!akah a#a tan#a #an $e/ala ke arah eta%ta%e /a"h (!ar"- t"lan$ ten$korak#ll& 21 Sat"% lokal a1 In%!ek%i (ter a%"k inraoral- a#akah !e#e%akan ton%il*"F"la& b1 Pal!a%i (ter a%"k !al!a%i bi an"al- "nt"k enilai kon%i%ten%i- !er "kaan- obilita% terha#a! /arin$an %ekitar& 91 Pe erik%aan <"n$%i n1NII-NIII-IK-K-KI-KII

%. B!1'0! !(0!0!1(a"

31

Diker/akan !a#a t" or $ana% 8an$ ino!erabel1 31 Tera!i "ta a ( !e be#ahan& :. B!1'0! ,)0!0!1(a" 31 !a#a t" or !aroti% 8an$ o!erabel !aroti#ekto i %"!er<i%ial 21 !a#a t" or %"b an#ib"la 8an$ #ilak"kan ek%i%i %"b an#ib"la 31 !a#a t" or %"blin$"al #an kelen/ar li"r o!erabel #ilak"kan ek%i%i l"a% ( ini al bata% t" or& #ilak"kan o!erabel inor 8an$ 3 9 #ari (.) Tumor parotis a1 !aroti#ekto i %"!er<i%ial- #ilak"kan !a#a: t" or /inak !aroti% lob"% %"!er<i%iali% b1 !aroti#ekto i total- #ilak"kan !a#a: i1 t" or $ana% !aroti% 8an$ bel" a#a ek%ten%i ek%tra!arenki #an n1NII ii1 t" or /inak !aroti% 8an$ en$enai lob"% !ro<"n#"% 91 !aroti#ekto i total #i!erl"a%- #ilak"kan !a#a: t" or $ana% !aroti% 8an$ %"#ah a#a ek%ten%i ek%tra!arenki ata" n1NII #1 #e%ek%i leher ra#ikal (RND&- #iker/akan !a#a: a#a eta%ta%e k1$1b1leher 8an$ a%ih o!erabel (!) Tumor glandula submandibula ek%i%i $lan#"la %"b an#ib"la 555 !erik%a !oton$ bek" - bila ha%il !oton$ bek" /inak5555 o!era%i %ele%ai - bila ha%il !oton$ bek" $ana% 55 #e%ek%i %"b an#ib"la 55 !erik%a !oton$ bek" o bila eta%ta%e k1$1b (5& 555 o!era%i %ele%ai o bila eta%ta%e k1$1b (M&555 RND (>) Tumor glandula sublingual atau kelen&ar liur minor ek%i%i l"a% ( 3 9 #ari te!i t" or & "nt"k t" or 8an$ letakn8a #ekat %ekali #en$an t"lan$ ( i%aln8a !alat" #"r" - $in$$iFa- ek%i%i l"a% #i%ertai re%ek%i t"lan$ #iba;ahn8a& 21 Tera!i ta bahan Ra#iotera!i !a%9a be#ah #iberikan !a#a t" or $ana% kelen/ar li"r #en$an kriteria :

$. P,.,r!)0aa( '1+1(- %,)/ Diker/akan terha#a! %!e%i en o!era%i !a#a bio!%i ek%i%ional (a#13& ,. P,.,r!)0aa( 0',0!.,( 1',ra0! =an$ har"% #i!erik%a lihat Pa+1"1-! S+a($ar$ tentan$ La'1ra(

(C). 85C58 4I51(62I2 =5(1 4IT%15''5( (dia&ukan ke rapat P3%(6) 31 Dia$no%i% "ta a a1 Dia$no%i% klini% #ari kelainan kelen/ar li"r b1 Unt"k ke$ana%an- %eb"tkan %ta#i" n8a 21 Dia$no%i% ko !lika%i 31 Dia$no%i% %ek"n#er (9o5 orbi#ita%& ;. PROSEDUR TERAPI Terapi pilihan utama untuk tumor kelen&ar liur ialah pembedahan. *adioterapi sebagai terapi a&u,an pasca bedah diberikan hanya atas indikasi atau diberikan pada karsinoma kelen&ar liur yang inoperabel. 'emoterapi hanya diberikan sebagai a&u,an meskipun masih dalam penelitian dan hasilnya masih belum memuaskan. A1 TU+OR PRI+ER (<) T/.1r 1',ra%,"

32

.. high grade malignancy 21 a%ih a#a re%i#" akro%ko!i% ata" ikro%ko!i% 31 t" or ene !el !a#a %8ara< ( n1<a%iali%n1lin$"ali%- n1hi!o$lo%"%- n1 a%e%ori"% & (1 %etia! T3-T( 61 kar%ino a re%i#i< 21 kar%ino a !aroti% lob"% !ro<"n#"% Ra#iotera!i %ebaikn8a #i "lai (52 in$$" %etelah !e be#ahan "nt"k e berikan !en8e b"han l"ka o!era%i 8an$ a#ek;at- ter"ta a bila telah #iker/akan alih tan#"r %8ara<1 ra#iotera!i lokal #iberikan !a#a la!an$an o!era%i eli!"ti beka% in%i%i %eban8ak 60 O8 #ala 6 in$$"1 Ra#iotera!i re$ional*leher i!%ilateral #iberikan !a#a T3-T(- ata" high grade malignancy 2) T/.1r !(1',ra%," 31 Tera!i "ta a Ra#iotera!i 21 Tera!i ta bahan Ke otera!i : a. Unt"k /eni% a#enokar%ino a (adenoid cystic carcinoma adenocarcinoma malignant mi:ed tumor acinic cell carcinoma& 5a#ria i%in 60 $* 2 iF !a#a hari 3 56 <l"oro"ra%il 600 $* 2 iF !#a hari 3 #i"lan$ tia! 3 in$$" 5%i%!latin 300 $* 2 iF !a#a hari ke 2 : 26 S B0 O8 #ala B5C in$$"

B1 +ETASTASE KELEN0AR OETA) BENINO (N& 31 Tera!i "ta a A1 O!erabel: #e%ek%i leher ra#ikal (RND& B1 Ino!erabel : ra#iotera!i (0 O8*Mke otera!i !reo!erati<- ke "#ian #ieFal"a%i 5 en/a#i o!erabel RND 5teta! ino!erabel ra#iotera!i #ilan/"tkan %a !ai B0O8 21 Tera!i ta bahan Ra#iotera!i leher i!%ilateral (0 O8 '1 +ETASTASE 0AU) (+& Tera!i !aliati< : ke otera!i

a. Unt"k

/eni% a#enokar%ino a (adenoid cystic carcinoma adenocarcinoma malignant mi:ed tumor acinic cell carcinoma& 5a#ria i%in 60 $* 2 iF !a#a hari 3 56 <l"oro"ra%il 600 $* 2 iF !#a hari 3 #i"lan$ tia! 3 in$$" 5%i%!latin 300 $* 2 iF !a#a hari ke 2

b1 Unt"k /eni% kar%ino a %el %k;a o"% (s<uamous cell carcinoma mucoepidermoid carcinoma& 5 ethotre4ate 60 $* 2 iF !a#a hari ke 3 #an B #i"lan$ tia! 3 5%i%!latin 300 $* 2 iF !a#a hari ke 2 in$$"

b. Unt"k /eni% kar%ino a %el %k;a o"% (s<uamous cell

carcinoma mucoepidermoid carcinoma& 5 ethotre4ate 60 $* 2 iF !a#a hari ke 3 #an B #i"lan$ tia! 3 5%i%!latin 300 $* 2 iF !a#a hari ke 2 in$$"

33

Ba-a( P,(a(-a(a( T/.1r Par1+!0 O',ra%," $,(-a( (N) S,:ara K"!(!0 N,-a+!
T" or !aroti% (N ne$ati<&

Ba-a( P,(a(-a(a( T/.1r S/%.a($!%/"a O',ra%," D,(-a( (N) S,:ara K"!(!0 N,-a+!
T" or %"b an#ib"la (N ne$ati<&

Paroti#ekto i %"!er<i%ial

Ek%i%i $l#1%"b an#ib"la

Poton$ bek"

Poton$ bek" 0inak Oana%

0inak

Oana%

Sto!

Paroti#ekto i total M %a !lin$ k1$1b %"b#i$a%trik"%

Sto!

De%ek%i %"b an#ib"la

Poton$ bek" Poton$ bek" B +eta k1$1b (5& +eta k1$1b (5& +eta k1$1b (M& Sto! Sto! RND RND +eta k1$1b (M&

34

Ba-a( P,(a(-a(a( T/.1r S/%"!(-/a"!0 3 K,",(4ar L!/r M!(1r

T" or %"blin$"al* kel1li"r Ek%i%i l"a% Poton$ bek" 0inak Oana% De%ek%i leher ra#ikal (RND& #en$an*tan!a ra#iotera!i lokore$ional J& inor (N ne$ati<& o!erabel T #i o!era%i

(N& POSITIP

ino!erabel T #i ra#iotera!i ra#iotera!i lokore$ional T #io!era%i !reo!erati< ra#iotera!i o!erabel ino!erabel

T #ira#iotera!i ra#iotera!i lokore$ional M (%ito%tatika&

Sto! Ra#ikal Sto!

Ra#ikalita% Ti#ak ra#ikal Re5ek%i%i %i%a (M& %i%a (5& #i%ek%i leher ra#ikal (RND& M ra#iotera!i lokore$ional

T (5&

T (M&

ND !ar%ial* RND o#i<ika%i

%ito%tatika

ra#iotera!i lokore$ional

N !o%iti< bilateral : RND #a!at #iker/akan %at" taha! #en$an !re%erFa%i 3 F1/"$"lari% interna ata" #iker/akan 2 taha! #en$an /arak ;akt" 35( in$$"1

F) I($!)a0! ra$!1+,ra'! a4/=a( 'a$a ",9,r 0,+,"a9 RND : 31 Kelen/ar $etah benin$ 8an$ en$an#"n$ eta%ta%e Q 3 b"ah 21 Dia eter kelen/ar $etah benin$ Q 3 9 31 A#a !ert" b"han ek%traka!%"ler (1 #igh grade malignancy
+ POSITIP

%ito%tatika M

35

!aliati< (bila !erl"&: o!era%i (trakeoto i-$a%tro%to i& ra#iotera!i e#ika ento%a

2& Ko !lika%i tera!i B& Tin#akan ata" tera!i 8an$ #iberikan KEPUSTAKAAN : 31 Bat%aki% 0O1 T" or% o< the hea# an# ne9k: 'lini9al an# !atholoi9al 9on9i#eration%1 2n# e#1- Balti ore- :illia % an# :ilkin%- 3ABA '"nnin$ha +P1 S"b an#ib"lar $lan# re%e9tion an# e49i%ion o< %"blin$"al $lan# t" or%- In: N8h"% L+- aker R01 (e#%&1- +a%ter8 o< %"r$er8 Fol I- 2r#1 E#1-Bo%ton- LittleBro;n an# 'o !an8 @ 3AA2: 33356 E%!at 0- 'are; 0,- Shah 0P1 'an9er o< hea# an# ne9k- In: Blan# KI- Dal8 0+- Karako"%i% P (e#%&- S"r$i9al on9olo$85 9onte !orar8 !ri9i!le% . !ra9ti9e- Ne; =ork- +9 Ora;5 )ill 'o !anie%-In91@ 2003: 63352 0ohn +E- Ka!lan +01 S"r$i9al thera!8 o< t" o"r% o< the %aliFar8 $lan#%1 In: Tha;l8 SE- Pan/e :R (e#%&'o !rehen%iFe +ana$e ent o< )ea# an# Ne9k T" or%Phila#el!hia- :B Sa"n#er% 'o@ 3ACB: +illion RR- 'a%%i%i N01 +a/or %aliFar8 $lan#t" or%- In: +illion RR- 'a%%i%i N0 (e#%&Phila#el!hia- 0B Li!!in9ott 'o !an8@ 3AC(: 62A5(2 +a/or %aliFar8 $lan#% (!aroti#- %"b an#ib"lar- an# %"blin$"al&1 In: A eri9an 0oint 'o ittee on 'an9er: A0'' 'an9er Sta$in$ +an"al1 6th e#1 Phila#el!hia-PaLi!!in9ott5RaFen P"bli%her%@ 3AAB: 635C +illion RR- 'a%%i%i N01 +a/or %aliFar8 $lan#t" or%- In: +illion RR- 'a%%i%i N0 (e#%&- Phila#el!hia- 0B Li!!in9ott 'o !an8@ 3AC(: 62A5(2 +illion RR- 'a%%i%i N01 +inor %aliFar8 $lan#t" or%- In: +illion RR- 'a%%i%i N0 (e#%&- Phila#el!hia- 0B Li!!in9ott 'o !an8@ 3AC(: 6(B56B Sei<ert O- Sobin L)1 The ;orl# heal8h or$ani>ationH%

Ba-a( P,(a(-a(a( T/.1r K,",(4ar L!/r Ya(- R,0!$!

TU+OR RESIDI,

tera!i %ebel" n8a: o!erati< o!erabel o!era%i M ra#iotera!i ino!erabel ra#iotera!i

tera!i %ebel" n8a: ra#iotera!i o!erabel o!era%i ino!erabel %ito%tatika

21

31

Re%i#i< lokal*re$ional*/a"h ( eta%ta%e& !enan$anann8a #ir"/"k ke !enan$anan T*N*+ %e!erti %ke a 8an$ ber%an$k"tan ;I. PROSEDUR *OLLO6 UP 5a$@a" 1""1@ /' #ian/"rkan %eba$ai berik"t: 3& Dala 3 tah"n !erta a : %etia! 3 b"lan 2& Dala 356 tah"n : %etia! 2 b"lan 3& Setelah 6 tah"n : %etia! tah"n %ekali "nt"k %e" "r hi#"! Pa#a <ollo; "! tah"nan- !en#erita #i!erik%a %e9ara len$ka!<i%ik- K5<oto torak%- USO he!ar- #an bone scan "nt"k enent"kan a!akah !en#erita bet"l beba% #ari kanker ata" ti#ak1 Pa$a 1""1@ /' $!+,(+/)a(: 3& La a hi#"! #ala tah"n #an b"lan 2& La a interFal beba% kanker #ala tah"n #an b"lan 3& Kel"han !en#erita (& Stat"% " " #an !ena !ilan 6& Stat"% !en8akit : (3& Beba% kanker (2& Re%i#i< (3& +eta%ta%e ((& Ti b"l kanker ata" !en8akit bar"

(1

61

21

B1

C1

36

hi%tolo$i9al 9la%%i<i9ation o< %aliFar8 $lan# t" or%1 A 9o entar8 on the %e9on# e#ition1 'an9er 3AA2@ B0: 3BA5 C6 A1 Theria"lt '- ,it>!atri9k P0: +ali$nant !aroti# t" or%1 Pro$no%ti9 <a9tor% an# o!ti " treat ent1 A 0 'lin On9ol 3AC2@ A: 63052 :oo#% 0E1 S"r$i9al ana$e ent o< inla ator8 an# neo!la%ti9 #i%ea%e% o< the !aroti# $lan#- In: N8h"% L+aker R01 (e#%&1- +a%ter8 o< %"r$er8 Fol I- 2r#1 E#1-Bo%tonLittle- Bro;n an# 'o !an8 @ 3AA2: 30(532

301

37

PROTOKOL PENATALAKSANAAN RONGGA MULUT

KANKER

38

PROTOKOL PENATALAKSANAAN KANKER RONGGA MULUT

T!. P,r/./0 Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r R1(--a M/"/+ I. PENDAHULUAN A. Ba+a0a( Ket"a An$$ota : Dr1 S"narto Rek%o!ra;iro- S!B(K&Onk Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 : Dr1 B"r an%8ah S- S!B(K&Onk Di 8ati A9h a#- S!B(K&Onk Dra/at R1 S"ar#i- S!B(K&Onk E##8 )1 Tan$$o- S!B(K&Onk I#ral Dar;i%- S!B(K&Onk I1N1:1 SteFen 'hri%tian- S!B(K&Onk K1+1 =a in Al%o!h- S!B(K&Onk S"bianto- S!B(K&Onk Te$"h Ar8an#ono- S!B(K&Onk )1 ?a<iral A>#i Albar- S!B(K&Onk Kanker ron$$a "l"t ialah kanker 8an$ bera%al #ari e!itel baik bera%al #ari "ko%a ata" kelen/ar li"r !a#a #in#in$ ron$$a "l"t #an or$an #ala "l"t1 Bata%5bata% ron$$a "l"t ialah : De!an : te!i Fer ilion bibir ata% #an bibir ba;ah Ata% : !alat" #"r" #an olle Lateral : b"kal kanan #an kiri Ba;ah : #a%ar "l"t #an li#ah Belakan$ : ark"% <arin$e"% anterior kanan kiri #an "F"la- ark"% $lo%%o!alatin"% kanan kiri- te!i lateral !an$kal li#ah- !a!illa %irk" Falata li#ah1 R"an$ lin$k"! kanker ron$$a "l"t #iba;ah ini : a1 bibir b1 li#ah 2*3 anterior 91 "ko%a b"kal #1 #a%ar "l"t e1 $in$$iFa ata% #an ba;ah <1 tri$on" retro olar $1 !alat" #"r" h1 !alat" olle eli!"ti #aerah %!e%i<ik

Ti#ak ter a%"k kanker ron$$a "l"t ialah : a1 Sarko a #an t" or $ana% o#onto$en !a#a ak%ila ata" an#ib"la b1 Sarko a /arin$an l"nak #an %8ara< !eri<er !a#a bibir ata" !i!i1 91 Kar%ino a k"lit bibir ata" k"lit !i!i1

39

A. T!', 9!0+1"1-! B. E'!$,.!1"1-! <. I(0!$,(0 $a( r,)@,(0! r,"a+! Bera!a be%ar in%i#en% kanker ron$$a "l"t #i In#one%ia bel" kita ketah"i #en$an !a%ti1 ,rek;en%i relati< #i In#one%ia #i!erkirakan 3-6D56D #ari %el"r"h kanker1 In%i#en% kanker ron$$a "l"t !a#a laki5laki 8an$ tin$$i ter#a!at #i Peran9i% 8ait" 3310 !er 3001000- #an 8an$ ren#ah #i 0e!an$ 8ait" 016 !er 3001000- %e#an$ !a#a !ere !"an 8an$ tin$$i #i In#ia 8ait" 61C !er 3001000 #an 8an$ ren#ah #i ="$o%laFia 8ait" 012 !er 3001000 (Renneker- 3ACC&1 An$ka ke/a#ian kanker ron$$a "l"t #i In#ia %ebe%ar 20526 !er 3001000 ata" (0D #ari %el"r"h kanker- %e#an$kan #i A erika #an Ero!a %ebe%ar 356 !er 3001000 ata" 356D #ari %el"r"h kanker1 Kanker ron$$a "l"t !alin$ %erin$ en$enai li#ah ((0D&- ke "#ian #a%ar "l"t (36D&- #an bibir (33D&1 2. D!0+r!%/0! ),"a.!( Kanker ron$$a "l"t lebih ban8ak ter#a!at !a#a laki5laki #ari!a#a !ere !"an #en$an !erban#in$an 3*2 5 2*3 3. D!0+r!%/0! /./r Kanker ron$$a "l"t %eba$ian be%ar ti b"l !a#a "%ia #iata% (0 tah"n (B0D&1 4. D!0+r!%/0! -,1-ra !0 Kanker ron$$a "l"t ter%ebar l"a% #i %el"r"h #"nia1 =an$ tin$$i in%i#en%n8a #i Peran9i% #an In#ia- %e#an$ 8an$ ren#ah #i 0e!an$1 >. E+!1"1-! $a( a)+1r r,0!)1 Etiolo$i kanker ron$$a "l"t ialah !a!aran #en$an kar%ino$en8an$ ban8ak ter#a!at !a#a rokok ata" te baka"1 Re%iko tin$$i en#a!at kanker ron$$a "l"t ter#a!at !a#a oran$ 8an$ !erokok- n$inan$*%"%"r- !e in" alkohol- $i$i karie%- hi$iene "l"t 8an$ /elek NO 3 2 3 ( 6 2 B C A TIPE HISTOLOGI SG"a o"% 9ell 9ar91 A#eno9ar9ino a A#enoi# 98%t19ar9 A elobla%ti9 9ar9 A#enol8 !ho a +al1 i4e# t" or Pleo or!hi9 9ar9 +elano a ali$na L8 !ho a ali$na I7D.M 60B0*3 C3(0*3 C200*3 A2B0*2 C623*3 CA(0*3 CA(3*3 CB20*3 A6A0*35AB33*3

Seba$ian be%ar ( A0D& kanker ron$$a "l"t bera%al #ari "ko%a 8an$ ber"!a kar%ino a e!i#er oi# ata" kar%ino a %el %k;a o%a #en$an #i<eren%ia%i baik- teta!i #a!at !"la ber#i<eren%ia%in8a %e#an$- /elek ata" ana!la%tik1 Bila $a baran !atolo$i% en"n/"kkan %"at" rab#o io%arko a- <ibro%arko a- malignant fibrohistiocytoma ata" t" or $ana% /arin$an l"nak lainn8a- !erl" #i!erik%a #en$an teliti a!akah t" or it" benar %"at" t" or $ana% ron$$a "l"t ('005'02& ata"kah %"at" t" or $ana% /arin$an l"nak !i!i- k"lit ata" t"lan$ 8an$ en$a#akan inFa%i ke ron$$a "l"t1 B. D,ra4a+ $! ,r,(0!a0! DERA5AT DI*ERENSIASI ORADE KETERANOAN O3 Di<<eren%ia%i baik O2 Di<<eren%ia%i %e#an$ O3 Di<<eren%ia%i /elek O( Tan!a #i<<eren%ia%i T ana!la%tik 7. La'1ra( 'a+1"1-! 0+a($ar$ =an$ !erl" #ila!orkan !a#a ha%il !e erik%aan !atolo$i% #ari %!e%i en o!era%i eli!"ti : 31 ti!e hi%tolo$i% t" or 21 #era/at #i<eren%ia%i ($ra#e& 31 !e erik%aan TN+ "nt"k enent"kan %ta#i"

II. KLASI*IKASI HISTOPATOLOGI

40

!atolo$i% (!TN+& T T T" or !ri er 5 Uk"ran t" or 5 A#an8a inFa%i ke#ala 5 Ra#ikalita% o!era%i III T3 T3 T2 T3 N0 N3 N3 N3 +0 +0 +0 +0

pterygoid plates#a%ar ten$korakinterna !e b"l"h #arah*li <e N0 N3 N2a N2b INA T( Tia! T Tia! T Tia! T N0-N3 N2 N3 Tia! N +0 +0 +0 +3 +0 +3 L"a% ek%ten%i kanker: NO 3 2 3 ( 6 LUAS EKSTENSI Kanker In Sit" Kanker lokal Ek%ten%i lokal +eta%ta%e /a"h Ek%ten%i lokal #i%ertai Ti#ak /a"h #ite "kan N29 N3 INB IN'

a1karoti%

N T No#"% re$ional 5 Uk"ran KOB 5 0" lah KOB 8an$ #ite "kan 5 LeFel KOB 8an$ !o%iti< 5 0" lah KOB 8an$ !o%iti< 5 InFa%i t" or kel"ar ka!%el KOB 5 A#an8a eta%ta%e ek%tra no#al + T +eta%ta%e /a"h III. KLASI*IKASI STADIUM KLINIS +enent"kan %ta#i" kanker ron$$a "l"t #ian/"rkan e akai %i%te TN+ #ari UI''- 20021 Tatalak%ana tera!i %an$at ter$ant"n$ #ari %ta#i" 1 Seba$ai $anti %ta#i" "nt"k el"ki%kan beratn8a !en8akit kanker #a!at !"la #i!akai l"a% ek%ten%i !en8akit1 Sta#i" ST 0 I II T TIS T3 T2 N N0 N0 N0 kar%ino a ron$$a + +0 +0 +0 TN + T0 TIS T3 T2 T3 T(a "l"t : KETERANOAN Ti#ak #ite "kan t" or T" or in %it" 29 Q2 9 5 ( 9 Q(9 Bibir :in<iltra%i t"lan$n1alFeolari% in<erior- #a%ar "l"t- k"lit Ron$$a "l"t : in<iltra%i t"lan$otot li#ah (ek%trin%ik *deep&- %in"% ak%ilari%- k"lit In<iltra%i masticator space

Ti#ak ter#a!at eta%ta%e re$ional KOB I!%ilateral %in$el 39 KOB I!%ilateral %in$elQ3 5 29 KOB I!%ilateral "lti!elR29 KOB Bilateral *kontralateralR29 KOB Q 2 9 eta%ta%e

+eta%ta%e /a"h

eta /a"h

I;. PROSEDUR DIAGNOSTIK <. PEMERIKSAAN KLINIS a. A(a.(,0a

T(b

41

Ana ne%a #en$an 9ara k;e%ioner ke!a#a !en#erita ata" kel"ar$an8a1 31 21 31 (1 61 21 Kel"han Per/alanan !en8akit ,aktor etiolo$i #an ri%iko Pen$obatan a!a 8an$ telah #iberikan Ba$ai ana ha%il !en$obatan Bera!a la a kela batan

Tent"kan #i ana loka%i t" or !ri erba$ai ana bent"kn8a- bera!a be%arn8a #ala 9 - bera!a l"a% in<iltra%in8a- ba$ai ana o!erabilita%n8a 3) S+a+/0 r,-!1(a" Pal!a%i a!akah a#a !e be%aran kelen/ar $etah benin$ leher leher i!%ilateral #an kontralateral1 Bila a#a !e be%aran tent"kan loka%in8a/" lahn8a- "k"rann8a ( 8an$ terbe%ar &- #an obilita%n8a1 2. PEMERIKSAAN RADIOGRA*I a. E- 1+1 '1"10 o K5<oto an#ib"la AP- lateral- Ei%ler- !anora ikokl"%al- #iker/akan !a#a t" or $in$iFa an#ib"la ata" t" or 8an$ lekat !a#a an#ib"la K5<oto ke!ala lateral- :ater%- okl"%al- #iker/akan !a#a t" or $in$iFaak%ila ata" t" or 8an$ lekat !a#a ak%ila K5<oto )a! #iker/akan !a#a t" or !alat" K5<oto thora4eta%ta%e !ar" "nt"k en$etah"i #"r" a#an8a

%. P,.,r!)0aa( !0!) <) S+a+/0 -,(,ra" Pe erik%aan " " Tent"kan tentan$ 2) S+a+/0 "1)a" Den$an 9ara : 31 In%!ek%i #ari ke!ala %a !ai kaki : a1 !ena !ilan b1 kea#aan " " 91 eta%ta%e /a"h

21 Pal!a%i bi an"al o

Kelainan #ala ron$$a "l"t #i!erik%a #en$an 9ara in%!ek%i #an !al!a%i #en$an bant"an %!atel li#ah #an !eneran$an e akai la !" %enter ata" la !" ke!ala1 Sel"r"h ron$$a "l"t #ilihat"lai bibir %a !ai oro<arin$ !o%terior1 Perabaan le%i ron$$a "l"t #ilak"kan #en$an e a%"kkan 3 ata" 2 /ari ke #ala "l"t1 Unt"k enent"kan #ala n8a le%i #ilak"kan #en$an !erabaan bi an"il1 Sat" ata" 2 /ari tan$an kanan ata" kiri #i a%"kkan ke #ala ron$$a "l"t #an /ari5/ari tan$an lainn8a eraba le%i #ari l"ar "l"t1 Unt"k #a!at in%!ek%i li#ah #an oro<arin$ aka "/"n$ li#ah 8an$ telah #ibal"t #en$an ka%a 242 in9h #i!e$an$ #en$an tan$an kiri !e erik%a #an #itarik kel"ar ron$$a "l"t #an #iarahkan kekanan #an kekiri "nt"k elihat !er "kaan #or%al- Fentral- #an lateral li#ah- #a%ar "l"t #an oro<arin$1 In%!ek%i bi%a lebih baik la$i bila en$$"nakan bant"an 9er in !e erik%a

o o

%. I.a-!(- ( #ib"at han8a ata% in#ika%i & o USO he!ar "nt"k elihat eta%ta%e #i he!ar o 'T5%9an ata" +RI "nt"k enilai l"a% ek%ten%i t" or lokore$ional o S9an t"lan$- kala" #i#"$a a#a eta%ta%e ke t"lan$ 3. PEMERIKSAAN LABORATORIUM Pe erik%aan laboratori" r"tin- %e!erti: #arah- "rineSOOT*SOPT- alkali <o%<ata%e- BUN*kreatinin- alb" in$lob"lin- %er" elektrolit- <aal he o%ta%i%- "nt"k enilai kea#aan " " #an !er%ia!an o!era%i

42

41 PEMERIKSAAN PATOLOGI Se "a !en#erita kanker ron$$a "l"t ata" #i#"$a kanker ron$$a "l"t har"% #i!erik%a !atolo$i% #en$an teliti1 S!e%i en #ia bil #ari bio!%i t" or Bio!%i /ar" hal"% (,NA& "nt"k !e erik%aan %itolo$i% #a!at #ilak"kan !a#a t" or !ri er ata" !a#a eta%ta%e kelen/ar $etah benin$ leher1 Bio!%i ek%i%i : bila t" or ke9il- 3 9 ata" k"ran$ Ek%i%i 8an$ #iker/akan ialah ek%i%i l"a% %e!erti tin#akan o!era%i #e<initi< ( 3 9 #ari te!i t" or&1 Bio!%i in%i%i ata" bio!%i 9akot (!"n9h bio!%8& en$$"nakan tan$ ali$ator: bila t" or be%ar ata" ino!erabel =an$ har"% #i!erik%a #ala %e#iaan hi%to!atolo$i% ialah ti!e- #i<eren%ia%i #an l"a% inFa%i #ari t" or1 T" or be%ar 8an$ #i!erkirakan a%ih o!erabel : Bio!%i %ebaikn8a #iker/akan #en$an ane%te%i " " #an %ekali$"% #a!at #iker/akan ek%!lora%i bi an"il "nt"k enent"kan l"a% in<iltra%i t" or (%ta$in$& T" or be%ar 8an$ #i!erkirakan ino!erabel : Bio!%i #iker/akan #en$an ane%te%i blok lokal !a#a /arin$an nor al #i %ekitar t" or1( ane%te%i in<iltra%i !a#a t" or ti#ak boleh #ilak"kan "nt"k en9e$ah !en8ebaran %el kanker&1 MA7AM DIAGNOSIS YANG DITEGAKKAN 31 Dia$no%i% "ta a Ialah $a baran akro%ko!i% !en8akit kankern8a %en#iri- 8an$ er"!akan #ia$no%i% klini% 21 Dia$no%i% ko !lika%i Ialah !en8akit lain 8an$ #iakibatkan oleh kanker it" 31 Dia$no%i% %ek"n#er

Ialah !en8akit lain 8an$ ti#ak a#a h"b"n$ann8a #en$an kanker 8an$ #i#erita- teta!i #a!at e !en$ar"hi !en$obatan ata" !ro$no%en8a1 (1 Dia$no%i% !atolo$i Ialah $a baran ikro%ko!i% #ari kanker it" ;. PROSEDUR TERAPI Penan$anan kanker ron$$a "l"t %ebaikn8a #ilak"kan %e9ara "lti#i%i!liner 8an$ elibatkan bebera!a bi#an$ %!e%iali% 8ait": oncologic surgeon plastic $ reconstructi,e surgeon radiation oncologist medical oncologist dentists rehabilitation specialists Bebera!a hal 8an$ har"% #i!erhatikan #ala !enan$anan kanker ron$$a "l"t ialah era#ika%i #ari t" or- !en$e balian <"n$%i #ari ron$$a "l"t- %erta a%!ek ko% etik *!ena !ilan !en#erita1 Bebera!a <aktor 8an$ !erl" #i!erti ban$kan #ala a9a tera!i ialah a& U "r !en#erita b& Kea#aan " " !en#erita 9& ,a%ilita% 8an$ ter%e#ia #& Ke a !"an #oktern8a e& Pilihan !en#erita1 !enent"an

Unt"k le%i 8an$ ke9il (T3 #an T2&- tin#akan o!era%i ata" ra#iotera!i %a/a #a!at e berikan an$ka ke%e b"han 8an$ tin$$i#en$an 9atatan bah;a ra#iotera!i %a/a !a#a T2 e berikan an$ka keka b"han 8an$ lebih tin$$i #ari!a#a tin#akan o!era%i1 Unt"k T3 #an T(- tera!i ko bina%i o!era%i #an ra#iotera!i e berikan ha%il 8an$ !alin$ baik1 Pe berian neo+ad&u,ant ra#iotera!i #an ata" ke otera!i %ebel" tin#akan o!era%i #a!at #iberikan !a#a kanker ron$$a locally ad,anced (T3-T(&1

43

Ra#iotera!i #a!at #iberikan %e9ara inter%ti%ial ata" ek%ternalt" or 8an$ ek%o<itik #en$an "k"ran ke9il akan lebih ban8ak berha%il #ari!a#a t" or 8an$ en#o<itik #en$an "k"ran be%ar1 Peran ke otera!i !a#a !enan$anan kanker ron$$a "l"t a%ih bel" ban8ak- #ala taha! !enelitian ke otera!i han8a #i$"nakan %eba$ai neo5a#/"Fant !re5o!erati< ata" a#/"Fan !o%t5 o!erati< "nt"k %terili%a%i ke "n$kinan a#an8a ikro eta%ta%i%1 Seba$ai !e#o an tera!i "nt"k kanker ron$$a %e!erti tabel A berik"t: An/"ran tera!i "nt"k kanker ron$$a
ST I II III T1N1+1 T31N01+0 T21N01+0 T31N01+0 T3-2-31N31+0 T(N0-31+0 Tia! T1N21+0 Tia! T1N31+0 5o!erabel 5ino!erabel 5 IN' Tia!T1tia!N1+ 3 Paliati< O!era%i "nt"k re%i#i< !o%t RT Ti#ak #ian/"rkan Paliati<- 605 B0 O8 Paliati< RT "nt"k re%i#i< !o%t o! Ti#ak #ian/"rkan #an Paliati< 'T OPERASI Ek%i%i ra#ikal Ek%i%i ra#ikal Ek%i%i ra#ikal Ek%i%i ra#ikal Ek%i%i ra#ikal ata " ata " #an

T3-(

Bila en$enai ko i%"ra- ra#iotera!i akan e berikan ke%e b"han #en$an <"n$%i #an ko% etik 8an$ lebih baik : ek%i%i l"a% M #e%ek%i %"!rahioi# M ra#iotera!i !a%9a be#ah

"l"t #ian/"rkan

"l"t
')E+OTERAPI Ti#ak #ian/"rkan Ti#ak #ian/"rkan (#an& 'T

Karsinoma dasar mulut T3 : ek%i%i l"a% ata" ra#iotera!i T2 : ti#ak lekat !erio%te" 5 ek%i%i l"a% Lekat !erio%te" 5 ek%i%i l"a% #en$an an#ib"lekto i ar$inal T3-( : ek%i%i l"a% #en$an an#ib"lekto i ar$inal M #i%ek%i %"!rao ohioi# M ra#iotera!i !a%9a be#ah Karsinoma lida( T3-2 : ek%i%i l"a% ata" ra#iotera!i T3-( : ek%i%i l"a% M #e%ek%i %"!rao ohioi# M ra#iotera!i !a%9a be#ah Karsinoma bukal T3-2 : ek%i%i l"a% Bila en$enai ko i%"ra ori%- ra#iotera!i e berikan ke%e b"han #en$an <"n$%i #an ko% etik 8an$ lebih baik T3-( : ek%i%i l"a% M #e%ek%i %"!rao ohioi# M ra#iotera!i!a%9a be#ah Karsinoma ginggi%a T3-2 : ek%i%i l"a% #en$an an#ib"lekto i ar$inal T3 : ek%i%i l"a% #en$an an#ib"lekto i ar$inal M #i%ek%i %"!rao ohioi# M ra#iotera!i !a%9a be#ah T( (in<iltra%i t"lan$*9ab"t $i$i %etelah a#a t" or& : ek%i%i l"a% #en$an an#ib"lekto i %e$ ental M #i%ek%i %"!rao ohioi# M ra#iotera!i !a%9a be#ah Karsinoma palatum T3 : ek%i%i l"a% %a !ai #en$an !erio%t T2 : ek%i%i l"a% %a !ai #en$an t"lan$ #iba;ahn8a T3 : ek%i%i l"a% %a !ai #en$an t"lan$ #iba;ahn8a M #i%ek%i %"!rao ohioi# M ra#iotera!i !a%9a

RADIOTERAPI K"rati<- 605 B0 O8 K"rati<- 605 B0 O8 Po%t o!1 305 (0 O8 Po%t1o! (0 O8 Po%t1o! (0 O8 305

INA INB

#an #an

'T 305 (#an&

Re%i#i< lokal

+eta%ta%e

'T

Karsinoma bibir T3 : ek%i%i l"a% ata" ra#iotera!i T2 : ek%i%i l"a%

44

be#ah T( (in<iltra%i t"lan$& : +ak%ilekto i in<ra%tr"kt"ral !ar%ial*total ter$ant"n$ l"a% le%i M #i%ek%i %"!rao ohio# Mra#iotera!i !a%9a be#ah Karsinoma trigonum retromolar T3-2 : ek%i%i l"a% #en$an an#ib"lekto i ar$inal T3 : ek%i%i l"a% #en$an an#ib"lekto i ar$inal M #e%ek%i %"!rao ohioi# M ra#iotera!i !a%9a be#ah T( (in<iltra%i t"lan$& : Ek%i%i l"a% #en$an an#ib"lekto i %e$ ental M #e%ek%i %"!rao ohioi# M ra#iotera!i !a%9a be#ah Unt"k kar%ino a ron$$a "l"t T3 #an T(- !enan$anan N0 #a!at #ilak"kan #e%ek%i leher %elekti< ata" ra#iotera!i re$ional !a%9a be#ah1 Se#an$kan N3 8an$ #i#a!atkan !a#a %etia! T har"% #ilak"kan #e%ek%i leher ra#ikal1 Bila e "n$kinkan- ek%i%i l"a% t" or !ri er #an #e%ek%i leher ter%eb"t har"% #ilak"kan %e9ara en+block1 Pe berian ra#iotera!i re$ional !a%9a be#ah ter$ant"n$ ha%il !e erik%aan !atolo$i% eta%ta%e kelen/ar $etah benin$ ter%eb"t ( /" lah kelen/ar $etah benin$ 8an$ !o%iti< eta%ta%e- !ene b"%an ka!%"l kelen/ar $etah benin$* ektra kelen/ar $etah benin$& A. TERAPI KURATI* Tera!i k"rati< "nt"k kanker ron$$a ron$$a "l"t %ta#i" I- II- #an III1 "l"t #iberikan !a#a kanker

9& Ko% eti% 9"k"! #a!at #iteri a1 a. O',ra0! In#ika%i o!era%i: 3& Ka%"% o!erabel 2& U "r relati< "#a 3& Kea#aan " " baik (& Ti#ak ter#a!at ko5 orbi#ita% 8an$ berat Prin%i! #a%ar o!era%i kanker ron$$a "l"t ialah : 3& Pe b"kaan har"% 9"k"! l"a% "nt"k #a!at elihat %el"r"h t" or #en$an ek%ten%in8a 2& Ek%!lora%i t" or: "nt"k enent"kan l"a% ek%ten%i t" or 3& Ek%i%i l"a% t" or o T" or ti#ak en$inFa%i t"lan$- ek%i%i l"a% 352 9 #il"ar t" or o +en$inFa%i t"lan$-ek%i%i l"a% #i%ertai re%ek%i t"lan$ 8an$ terinFa%i (& Di%ek%i KOB re$ional (RND T Ra#i9al Ne9k Di%e9tion ata" o#i<ika%i5 n8a&- kala" ter#a!at eta%ta%e KOB re$ional1 Di%ek%i ini #iker/akan %e9ara enblok #en$an t" or !ri er bila ana e5 "n$kinkan1 6& Tent"kan ra#ikalita% o!era%i #"rante o!era%i #ari te!i %a8atan #en$an !e5 erik%aan !oton$ bek" 1 Kala" ti#ak ra#ikal b"at $ari% %a8atan bar" 8an$ lebih l"a% %a !ai beba% t" or1 2& Rekon%tr"k%i #e<ek 8an$ ter/a#i1 %. Ra$!1+,ra'! In#ika%i ra#iotera!i 3& Ka%"% ino!erabel 2& T3-2 te !at tertent" (lihat #iata%& 3& Kanker !an$kal li#ah (& U "r relati< t"a 6& +enolak o!era%i 2& A#a ko5 orbi#ita% 8an$ berat Ra#iotera!i #a!at #iberikan #en$an 9ara:

<. T,ra'! /+a.a Tera!i "ta a "nt"k %ta#i" I #an II ialah o!era%i ata" ra#iotera!i 8an$ a%in$5 a%in$ e !"n8ai kelebihan #an kek"ran$ann8a a%in$5 a%in$1 Se#an$kan "nt"k %ta#i" III #an IN 8an$ a%ih o!erabel ialah ko bina%i o!era%i #an ra#iotera!i !a%9a be#ah Pa#a tera!i k"rati< har"%lah #i!erhatikan: a& +en"r"t !ro%e#"r 8an$ benar- karena kala" %alah ha%iln8a ti#ak en/a#i k"rati<1 b& ,"n$%i "l"t "nt"k bi9ara- akan- in" - enelan- berna<a%teta! baik1

45

3& Teletera!i e akai: ortoFolta%e- 'obalt 20- Line9 #en$an #o%i% 6000 5 B000 ra#%1 2& Brakitera!i: %eba$ai boo%ter #en$an i !lanta%i intrat" oral /ar" Irri#i" 3A2 ata" Ra#i" 222 #en$an #o%i% 20005 3000 ra#%1 2 T,ra'! +a.%a9a( a. Ra$!1+,ra'! Ra#iotera!i ta bahan #iberikan !a#a ka%"% 8an$ tera!i "ta an8a o!era%i1 (3& Ra#iotera!i !a%9a5be#ah Diberikan !a#a T3 #an T(a %etelah o!era%ika%"% 8an$ ti#ak #a!at #iker/akan ek%i%i ra#ikal- ra#ikalita%n8a #ira$"kan- ata" ter/a#i konta ina%i la!an$an o!era%i oleh %el kanker1 (2& Ra#iotera!i !ra5be#ah Ra#iotera!i !ra5be#ah #iberikan !a#a ka%"% 8an$ o!erabilita%n8a #ira$"kan ata" 8an$ ino!erabel1 %. O',ra0! O!era%i #iker/akan !a#a ka%"% 8an$ tera!i "ta an8a ra#iotera!i 8an$ %etelah ra#iotera!i en/a#i o!erabel ata" ti b"l re%i#i< %etelah ra#iotera!i1 :. K,.1+,ra'! Ke otera!i #iberikan !a#a ka%"% 8an$ ter/a#i konta ina%i la!an$an o!era%i oleh %el kankerkanker %ta#i" III ata" IN ata" ti b"l re%i#i< %etelah o!era%i #an ata" ra#iotera!i1 3 T,ra'! K1.'"!)a0! a. T,ra'! )1.'"!)a0! ',(2a)!+ Pa#a " " n8a %ta#i" I %a !ai II bel" a#a ko !lika%i !en8akit- teta!i #a!at ter/a#i ko !lika%i karena tera!i1 Tera!in8a ter$ant"n$ #ari ko !lika%i 8an$ a#ai%aln8a: 3& N8eri: anal$etika 2& In<ek%i: antibiotika 3& Ane ia: he atinik (& D%b1

%. T,ra'! )1.'"!)a0! +,ra'! 3& Ko !lika%i o!era%i: en"r"t /eni% ko !lika%in8a 2& Ko !lika%i ra#iotera!i: en"r"t /eni% ko !lika%in8a 3& Ko !lika%i ke otera!i: en"r"t /eni% ko !lika%in8a 4 T,ra'! %a(+/a( Da!at #iberikan n"tri%i 8an$ baik- Fita in- #%b1 > T,ra'! 0,)/($,r Kala" a#a !en8akit %ek"n#er #iberi tera!i %e%"ai #en$an /eni% !en8akitn8a1 B. TERAPI PALIATI* Tera!i !aliati< ialah "nt"k e !erbaiki k;alita% hi#"! !en#erita #an en$"ran$i kel"hann8a ter"ta a "nt"k !en#erita 8an$ %"#ah ti#ak #a!at #i%e b"hkan la$i1 Tera!i !aliati< #iberikan !a#a !en#erita kanker ron$$a "l"t 8an$: 31 Sta#i" IN 8an$ telah en"n/"kkan eta%ta%e /a"h 21 Ter#a!at ko5 orbi#ita% 8an$ berat #en$an hara!an hi#"! 8an$ !en#ek 31 Tera!i k"rati< $a$al (1 U%ia %an$at lan/"t Kel"han 8an$ !erl" #i!alia%i antara lain: 31 Loko re$ional a& Ulk"% #i "l"t*leher b& N8eri 9& S"kar akan- in" - enelan #& +"l"t berba" e& Anorek%ia <& ,i%t"la oro5k"tan 21 Si%te ik: a& N8eri b& Se%ak na<a% 9& S"kar bi9ara #& Bat"k5bat"k e& Ba#an en$"r"% <& Ba#an le ah (<) T,ra'! /+a.a 31 Tan!a eta /a"h: Ra#iotera!i #en$an #o%i% 60005 B000 ra#%1 Kala" !erl" ko bina%ikan #en$an o!era%i 21 A#a eta%ta%e /a"h: Ke otera!i

46

Ke otera!i 8an$ #a!at #i!akai antara lain: 3& Kar%ino a e!i#er oi#: Obat5obat 8an$ #a!at #i!akai: 'i%!latin+ethotre4ate- Bleo 89in'89lo!ho%!ha i#e- A#r8a 89in- #en$an an$ka re i%i 20 5(0D1 +i%aln8a: a& Obat t"n$$al: +ethotre4ate 30 $* 2 24 %e in$$" b& Obat ko bina%i: N T Nin9ri%tin & : 3-6 $*
2

21 31 (1 61 21

Se%ak na<a%: trakeo%to i S"kar akan: $a%tro%to i In<ek%i: antibiotika +"l"t berba": obat k" "r D%b1

(4) T,ra'! %a(+/a( 31 N"tri%i 8an$ baik 21 Nita in (>) T,ra'! 0,)/($,r 0ila ada penyakit sekunder terapinya sesuai dengan penyakit yang bersangkutan.

hl

B T Bleo 89in : 32 $* 2 hl M 32 /a & #i"lan$ tia! + T +ethotre4ate : 20 $* 2 h3- C & 253 in$$" 2& A#eno kar%ino a : Obat5obat 8an$ #a!at #i!akai antara lain: ,lo"ro"ra9il- +itho 89in5''i!latin- A#8a 89in- #en$an an$ka re i%i 205 30D1 +i%aln8a: a& Obat t"n$$al : ,lo"ro"ra9il: Do%i% !er "laan : 600 $* 2 Do%i% !e eliharaan : 20 $* 2 tia! 352 in$$" b& Obat ko bina%i: , T ,lo"ro"ra9il: 600 $* $* $*
2

Le"ko!lakia*Eritro!lakia )ilan$kan <aktor !en8ebab Sitolo$i ek%<oliati< (Pa!ani9olea"& Kla% I Kla% II 3 bl Ulan$an %itolo$i Bila 24 "lan$an %itolo$i ha%iln8a teta! Kla% I5III Bio!%i Kla% III Kla% IN Kla% N

hl-C-3(-2C & hl-23 h3

A T A#r8a 89in: 60 & #i"lan$ tia! + T +itho 89in5': 30 & 2 in$$"

(2) T,ra'! +a.%a9a( Kala" !erl": O!era%i- ke otera!i- ata" ra#iotera!i (3) T,ra'! )1.'"!)a0! 31 N8eri: Anal$etika %e%"ai #en$an E%te! la##er :)OU

47

S"%!ek Kar%ino a Ron$$a +"l"t- N0-+0 R39 bio!%i ek%i%ional (ek%i%i l"a%& Q39 N 3-2 bio!%i in%i%ional T #i o!era%i $ana% tak ra#ikal re5ek%i%i* ra#iotera!i lokal T3 ra#ikal o!erabel T2 T3-(a tak $ana% $ana% tak $ana% ek%i%i ino!erabel* era$"kan ke o #an*ra#iotera!i lokal !reo!erati< o!erabel ek%i%i l"a% ek%i%i l"a% M #e%ek%i KOB leher %elekti<J* ra#iotera!i lokore$ional ra#iotera!i lokore$ional M (%ito%tatika& eta k$b (5& ino!erabel T ( 5& T (M& %i%a (M& %i%a (5& De%ek%i leher ra#ikal (RND& #en$an*tan!a ra#iotera!i lokore$ional J&

N POSITIP

N3 T #i ra#iotera!i ra#iotera!i lokore$ional o!erabel ra#iotera!i !reo!erati< ino!erabel

T #io!era%i

T #ira#iotera!i ra#iotera!i lokore$ional M (%ito%tatika&

ra#iotera!i

#e%ek%i leher ra#ikal (RND& M ra#iotera!i lokore$ional M (%ito%tatika& ra#iotera!i lokore$ional M (%ito%tatika&

ND !ar%ial* RND o#i<ika%i

%ito%tatika

tak ra#ikal re5ek%i%i * ra#iotera!i lokal

ra#ikal eta k$b(M&

T lo; $ra#e ra#iotera!i lokore$ional M (%ito%tatika& J De%ek%i %"!rahioi# "nt"k kar%ino a bibir De%ek%i %"!rao ohioi# "nt"k kar%ino a ron$$a De%ek%i bilateral "nt"k le%i #i $ari% ten$ah

T hi$h $ra#e

Letak le%i #iten$ah ( i#line& : Unt"k T 3-( !enan$anan N ne$ati< bilateral N !o%iti< bilateral : RND #a!at #iker/akan %at" taha! #en$an !re%erFa%i 3 F1/"$"lari% interna ata" #iker/akan 2 taha! #en$an /arak ;akt" 35( in$$"1 F) I($!)a0! ra$!1+,ra'! a4/=a( 'a$a ",9,r 0,+,"a9 RND : 31 Kelen/ar $etah benin$ 8an$ en$an#"n$ eta%ta%e Q 3 b"ah 21 Dia eter kelen/ar $etah benin$ Q 3 9 31 A#a !ert" b"han ek%traka!%"ler (1 #igh grade malignancy

ra#iotera!i lokal "l"t

ra#iotera!i lokore$ional

48

+ POSITIP PERLAKUAN PADA +ANDIBULA %ito%tatika M !aliati< (bila !erl"&: o!era%i (trakeoto i-$a%tro%to i& ra#iotera!i e#ika ento%a

t" or lekat

an#ib"la ra#iolo$i%

/arak #en$an t" or R 39

in<iltra%i t"lan$ (5&

in<iltra%i t"lan$ (M&

re%ek%i %e$ ental enblok re%ek%i ar$inal enblok TU+OR RESIDI,

tera!i !ri er o!erati<

tera!i !ri er ra#iotera!i REKONSTRUKSI

o!erabel

ino!erabel

o!erabel

ino!erabel 0arin$an l"nak an#ib"la rekon%tr"k%i te !orer #en$an ka;at Kir%9hner*!lat 3 tah"n ak%ila

o!era%i M ra#iotera!i M (%ito%tatika&

ra#iotera!i M (%ito%tatika&

o!era%i M %ito%tatika

%ito%tatika rekon%tr"k%i %e$era !rote%e (obt"rator&

Re%i#i< lokal*re$ional*/a"h ( eta%ta%e& !enan$anann8a #ir"/"k ke !enan$anan T*N*+ %e!erti %ke a 8an$ ber%an$k"tan re%i#i< (5& re%i#i< (M&

rekon%tr"k%i !er anen tan#"r t"lan$

!enan$anan t" or re%i#i<

49

*A+PI)AN ;I. PROSEDUR *OLLO6 UP 5a$@a" 1""1@ /' #ian/"rkan %eba$ai berik"t: 3& Dala 3 tah"n !erta a : %etia! 3 b"lan 2& Dala 356 tah"n : %etia! 2 b"lan 3& Setelah 6 tah"n : %etia! tah"n %ekali "nt"k %e" "r hi#"! Pa#a <ollo; "! tah"nan- !en#erita #i!erik%a %e9ara len$ka!<i%ik- K5<oto torak%- USO he!ar- #an bone scan "nt"k enent"kan a!akah !en#erita bet"l beba% #ari kanker ata" ti#ak1 Pa$a 3& 2& 3& (& 6& bar" 2& Ko !lika%i tera!i B& Tin#akan ata" tera!i 8an$ #iberikan 1""1@ /' $!+,(+/)a(: La a hi#"! #ala tah"n #an b"lan La a interFal beba% kanker #ala tah"n #an b"lan Kel"han !en#erita Stat"% " " #an !ena !ilan Stat"% !en8akit (3& Beba% kanker (2& Re%i#i< (3& +eta%ta%e ((& Ti b"l kanker ata" !en8akit A. K"a0! !)a0! )a(),r r1(--a ./"/+ Tabel 3 : 0eni%5/eni% kanker ron$$a NO < "l"t NO.I7D 700 '0016 '0012 '001C '001A

2 3

>

5ENIS KANKER NO.I7D 5ENIS KANKER KANKER BIBIR Bibir ata%- '0010 Bibir- ba$ian #ala ba$ian l"ar Bibir ba;ah- '0013 S"#"t bibir ba$ian l"ar Bibir'0012 Bibirt" !an$ ba$ian l"ar tin#ih Bibir ata%- '0013 Bibirtan!a ba$ian #ala %!e%i<ika%i Bibir ba;ah- '001( ba$ian #ala KANKER PANGKAL LIDAH KANKER LIDAH& BAGIAN LAINNYA Li#ah- !er "kaan '0210 Li#ah- ton%il lin$"a #or%al Li#ah- ba$ian te!i '0213 Li#aht" !an$ tin#ih Li#ah- !er "kaan '0212 Li#ahtan!a Fentral %!e%i<ika%i Li#ah- 2*3 ba$ian '0213 anterior KANKER GUSI O"%i ata% '0310 O"%itan!a %!e%i<ika%i O"%i ba;ah '0313 KANKER DASAR MULUT Da%ar "l"t- '0(10 D+- t" !an$ tin#ih anterior Da%ar "l"t- '0(13 D+tan!a lateral %!e%i<ika%i KANKER PALATUM Palat" #"r" '0610 Palat" - t" !an$ tin#ih Palat" olle '0613 Palat" tan!a

70< 702 '021( '021C '021A

703 '031A 704 '0(1C '0(1A 70> '061C '061A

50

%!e%i<ika%i UF"la '0612 KANKER MULUT& LAINNYA DAN TANPA SPESI*IKASI +"ko%a !i!i '0210 +"l"tt" !an$ tin#ih Ne%tib"l" ori% '0213 +"l"ttan!a %!e%i<ika%i Re$io retro olar '0212

8an$ en$an/"rkan !e erik%aan !anen#o%ko!i #ilak"kan %eba$ai !ro%e#"r #ia$no%tik bak"1 70? '021C '021A 31 Pe erik%aan %itolo$i Sitolo$i ek%<oliati<a #ari %!e%i en kerokan ata" in!rint #ari t" or !ri er #iker/akan !a#a le%i 8an$ ber"!a ber9ak*%"!er<i%ial Bila ha%iln8a : Kla% I5 III : lak"kan "lan$an %itolo$i 3 b"lan la$i1 Bila 24 "lan$an %itolo$i teta! kla% I5III aka !erl" #ibio!%i Kla% IN5N : lak"kan bio!%i (1 Pe erik%aan Po%itron E i%%ion To o$ra!h8 (PET& Pe erik%an i a$in$ #en$an PET en$$"nakan tiro%in %eba$ai tra9er e iliki %en%itiFita% #an %!e%i<i%ita% 9"k"! tin$$i "nt"k kar%ino a ron$$a "l"t1 Pe erik%aan ini #a!at en#etek%i t" or R( 1 Unt"k %ta$in$ e iliki %en%itiFita% B3D #an %!e%i<i%ita% AAD%e#an$kan "nt"k #tek%i keka b"han e iliki %en%itiFia% A2D #an %!e%i<i%ita% C3D1 7. Pr10,$/r T,ra'! 31 Na%9"lar a99e%% %"r$er8 Unt"k ke!erl"an !e berian ke otera!i intra5arteriel !a#a kar%ino a ron$$a "l"t 8an$ ino!erabel- #a!at #ilak"kan $ra<t Fena %a<ena !arFa !a#a a1 karoti% ek%terna #en$an e b"at loo! berbent"k ]- #en$an e <ik%a%i $ra<t ter%eb"t #iba;ah !er "kaan k"lit1 21 Neo5a/"Fan ke o*ra#iotera!i Unt"k kar%ino a ron$$a "l"t T3-T( 8an$ akan #ilak"kan o!era%i #a!at #iberikan neo5a/"Fan ke o*ra#iotera!i terlebih #ah"l" a$ar bata% t" or en/a#i lebih /ela% %ehin$$a e "#ahkan ek%i%in8a1 Dian/"rkan ek%i%i teta! 35 2 9 #ari ar$in t" or %ebel" !e berian neo5a/"Fan ke o*ra#iotera!i1 31 Bra9h8thera!8

B. Pr10,$/r D!a-(10+!) 31 Pe erik%aan toluidine blue Unt"k e "#ahkan elihat a#an8a kanker #a!at #i$"nakan lar"tan tol"i#ine bir" 8an$ akan e beri ;arna bir" !a#a %el kanker1 0arin$an nor al ti#ak en$i%a! ;arna- %e#an$ le%i !ra5$ana% ata" non neo!la% a ti#ak kon%tan en$i%a! ;arna1 +en"r"t +a%hber$ tehnik e beri ;arna ron$$a "l"t %eba$ai berik"t: 31 K" "r #en$an lar"tan a%a a%etat 3D : 20 #etik 21 K" "r #en$an air : 20 #etik- 2 4 31 K" "r #en$an lar"tan toluidine blue 3D : 6530 99 (1 K" "r la$i #en$an lar"tan a%a a%etat 3D : 3 enit 61 K" "r #en$an air1 Pe ba9aan ha%il !e erik%aan #ilak"kan 2( /a ke "#ian!e erik%aan ini e iliki %en%itiFita% #an %!e%i<i%ita% %ebe%ar A0D1 A#a!"n lar"tan toluidine biru ter#iri #ari : 31 Toluidine chlorida : 3 $r 21 A%a a%etat : 30 99 31 Alkohol ab%ol"t : (-2 99 (1 5<uadest : 300 99 21 Pe erik%aan !anen#o%ko!i Pa#a kanker ron$$a "l"t- !ar"- #an e%o<a$"% ka#an$ #i#a!atkan synchronous tumor (30D&- oleh karena it" a#a

51

Bra9h8thera!8 !a#a kar%ino a ron$$a "l"t e berikan e<ektiFita% 8an$ lebih tin$$i #ari!a#a e4ternal bea ra#iothera!81 Unt"k le%i 8an$ be%ar- bra9h8thera!8 #iko bina%i #en$an e4ternal bea ra#iothera!81 KEPUSTAKAAN 31 0- 'are; 0,- Shah 0P1 'an9er o< the )ea# an# Ne9kin S"r$i9al On9olo$85 'onte !orar8 Prin9i!le% . Pra9ti9e- Blaa# KI- Dal8 0+- Karako"%i% 'P (e#%1&+91Ora;5)ill 'o1-Ne; =ork- 2003- !!163A5626 21 Oreene ,L-Bal9h '+- ,le in$ ID- ,rit> ADO- )aller DO+orro; +- Pa$e DL1 A0'' 'an9er Sta$in$ )an#book5 TN+ 'la%%i<i9ation o< +ali$nant T" or%S!rin$er5Nerla$ )ei#elber$- )ei#elber$- 20021

Tha;le8- S1E1- Par/e- :1R1 (e#%&Sa"n#er% 'o1- 3ACB-!!1(205202

Phila#el!hia- :1B1

A1 S9hant> SP- )arri%on LB- ,ora%tiere AA1 T" or% o< the Na%al 'aFit8 an# !arana%al %in"%e%- Na%o!har8n4- Oral 'aFit8- an# Oro!har8n4- in 'an9er5 Prin9i!le% . Pra9ti9e o< On9olo$8- 2th e#1- DeNita-0r1NT- )ell an S- Ro%enber$ SA (e#%1&-Li!!in9ott :illia % . :ilkin%- Phila#el!hia2003@ !!1 C325C(2 301 R"bin P- +9Donal# S1 an# Oa>i R1: 'lini9al On9olo$81 A "lti#i%9i!linar8 A!!roa9h <or Ph8%i9ian% an# St"#ent%1 Bth1 e#1- :B1Sa"n#er% 'o1 Phila#el!hia- 3AA3- !!13325 332 331 Shi! 0A- 'haFe> E+- Oo"l# KL- )en%on BS- Sar a#i +1 EFal"ation an# +ana$e ent o< Oral 'an9er1 )o e )ealth 'are 'on%"ltant 3AAA@2: 2532 321 :)O : I'D530 International 'la%%i<i9ation o< Di%ea%e an# Relate# )ealth Proble %- :)O- OeneFe- 3AA21 331 :)O : I'D501 International 'la%%i<i9ation o< Di%ea%e <or On9olo$81 2n# e#1 :)O- OeneFe-3AA01

3. Ka>i RA1 '"rrent 'on9e!t% In the +ana$e ent o< Oral

'an9er1 htt!:**;;;1in#ian#o9tor%19o *!a!er%1ht (1 +a%hber$- A1: Toloni" 9hlori#e (Tol"i#ine& rin%e1 A %9reenin$ etho# <or re9o$nation o< %G"a o"% 9ar9ino a1 'ontin"in$ %t"#8 o< oral 9an9er1 IN1 0A+A- 2(6: 2(0C5 2(30-3AC31

5. +illion RR- 'a%%i%i N0- +an9"%o AA1 Oral 'an9er- in

+ana$e ent o< )ea# an# Ne9k 'an9er: A +"lti#i%9i!linar8 A!roa9h- +illion RR an# 'a%%i%i N0 (e#%&- 2n# e#1-0B Li!!in9ott 'o1- Phila#el!hia- 3AA(- !!13235(00 21 National 'an9er In%tit"te1 Li! an# Oral 'aFit8 'an9er Treat ent %tate ent <or health !ro<e%%ional%-+e#1Ne;%http:--""".meb.unibonn.de-cancer.go,-C4*00000?!@>0. html B1 Or# RA- Blan9haert R)1 '"rrent ana$e ent o< oral 9an9er5 A "lti#i%9i!linar8 a!!roa9h- 0ADA 2003@ 332: 3A65236 C1 Pan/e- :1R1: S"r$i9al Thera!8 o< Oral 'aFit8 T" or%1 In 'o !rehen%iFe +ana$e ent o< )ea# an# Ne9k T" or%-

52

PROTOKOL PENATALAKSANAAN KANKER KULIT

53

T!. P,r/./0 Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( Ka(),r K/"!+ Ket"a An$$ota Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 : Dr1 D/oko )an#o/o- S!B(K&Onk : Dr1 A>a ri%- S!B(K&Onk )er" P"r;anto- S!B(K&Onk K1+1 =a in Al%o!h- S!B(K&Onk Sonar Soni Pani$oro- S!B(K&Onk S/a<;an A#enan- S!B(K&Onk Te$"h Ar8an#ono- S!B(K&Onk :a8an S"#ar%a- S!B(K&Onk ?a<iral A>#i Albar- S!B(K&Onk Kanker k"lit #ibe#akan ata% kelo !ok +elano a #an kelo !ok Non +elano a1 Kelo !ok Non +elano a #ibe#akan ata% Kar%ino a Sel Ba%al- Kar%ino a Sel Sk"a o%a #an kar%ino a a#nek%a k"lit1 Dala !enatalak%anaan kanker k"lit har"% !"la #iketah"i le%i !ra5kanker antara lain : A9tini9 Kerato%i%- Kerato A9anto aBo;enH% Di%ea%e- Er8thro!la%ia o< ^"e8rat- Kero#er a Pi$ ento%"

PENATALAKSANAAN MELANOMA MALIGNA

I. PENDAHULUAN +elano a ali$na ialah neo!la% a ali$na 8an$ bera%al elano%it1 Di%a !in$ #i k"lit #a!at !"la ter/a#i !a#a "ko%a1 Di A erika Serikat elano a ali$na er"!akan t" or no or 2 ata" B terban8ak1 +elano a ali$na #a!at ter/a#i !a#a %e "a "%ia #an !alin$ ban8ak !a#a "%i% 36566 tah"n- in%i#en%i !a#a !ria %a a #en$an ;anita1 ,aktor ri%iko 8an$ #iketah"i "nt"k ter/a#in8a elano a antara lain : 'on$enital neFiQ6D #ari l"a% !er "kaan t"b"h- ri;a8at elano a %ebel" n8a- <aktor ket"r"nan- #8%!la%ti9 neFi %8n#ro e- ter#a!at 6 neFi ber#ia eter Q6 - ter#a!at 60 neFi ber#ia eter Q2 - ri;a8at !a!aran*terbakar %inar atahari ter "ta a !a#a a%a anak5anak- ra% k"lit !"tih- ra b"t ber;arna erah- ata ber;arna bir"- <re9le%*bintik5bintik k"lit- tin$$al #i #aerah tro!i%- !%oralen %"n%9reen- 4ero#er a !i$ ento%" 1 +elano a ter a%"k kanker k"lit 8an$ %an$at $ana%- bi%a ter/a#i eta%ta%i% l"a% #ala ;akt" %in$kat elal"i aliran li <e #an #arah ke alat5alat #ala 1

PROTOKOL PENATALAKSANAAN KANKER KULIT

II. KLASI*IKASI HISTOPATOLOGI 31 Lenti$o elano a ali$na (L++&

54

21 31 (1 61

S"!er<i%ial %!rea#in$ elano a (SS+& No#"lar +ali$nant +elano a (N++& A9ral Lenti$eno"% +elano a (AL+& +elano a 8an$ ti#ak terkla%i<ika%i

N3

kelen/ar $etah benin$ +eta%ta%i% !a#a Q( kelen/ar $etah benin$ re$ional- ata" eta%ta%i% k$b 8an$ ber%at"- ata" eta%ta%i% in5tran%it ata" le%i %atelit #en$an eta%ta%i% kelen/ar $etah benin$ re$ional

III. STADIUM KLINIS A0'' EDISI 2002 T/.1r 'r!.,r (T) T4 T" or !ri er ti#ak #a!at #i!erik%a (karena %haFe bio!%i ata" elano a 8an$ en$ala i re$re%i T0 Ti#ak #ite "kan t" or !ri er Ti% +elano a in %it" T3 +elano a tebaln8a R3-0 #en$an ata" tan!a "l%era%i T3a +elano a tebaln8a R3-0 #an leFel II ata" III tan!a "l%era%i T3b +elano a tebaln8a R3-0 #an leFel IN ata" N ata" a#a "l%era%i T2 +elano a tebaln8a 3-0352-0 #en$an ata" tan!a "l%era%i T2a +elano a tebaln8a 3-0352-0 tan!a "l%era%i T2b +elano a tebaln8a 3-0352-0 #en$an "l%era%i T3 +elano a tebaln8a 2-035(-0 #en$an ata" tan!a "l%era%i T3a +elano a tebaln8a 2-035(-0 tan!a "l%era%i T3b +elano a tebaln8a 2-035(-0 #en$an "l%era%i T( +elano a tebaln8a Q(-0 #en$an ata" tan!a "l%era%i T(a +elano a tebaln8a Q(-0 tan!a "l%era%i T(b +elano a tebaln8a Q(-0 #en$an "l%era%i K,",(4ar -,+a9 %,(!(- r,-!1(a" (N) N4 Kelen/ar $etah benin$ re$ional ti#ak #a!at #i!erik%a N0 Ti#ak a#a eta%ta%i% kelen/ar $etah benin$ re$ional N3 +eta%ta%i% ke 3 kelen/ar $etah benin$ N3a +eta%ta%i% ikro%ko!ik- o99"lt %e9ara klini% N3b +eta%ta%i% akro%ko!ik- ta !ak %e9ara klini% N2 +eta%ta%i% ke #"a ata" ti$a kelen/ar $etah benin$ re$ional ata" eta%ta%i% intra li <atik re$ional tan!a eta%ta%i% kelen/ar $etah benin$ N2a +eta%ta%i% ikro%ko!ik- o99"lt %e9ara klini% N2b +eta%ta%i% akro%ko!ik- ta !ak %e9ara klini% N29 Le%i %atelit ata" eta%ta%i% in5tran%it tan!a eta%ta%i%

M,+a0+a0!0 4a/9 (M) +4 +eta%ta%i% /a"h ti#ak #a!at #i!erik%a +0 Ti#ak #ite "kan eta%ta%i% /a"h +3 +eta%ta%i% /a"h +3a +eta%ta%i% ke k"lit- /arin$an %"bk"tan ata" kelen/ar $etah benin$ 8an$ /a"h +3b +eta%ta%i% ke !ar" +39 +eta%ta%i% ke te !at Fi%9eral lainn8a ata" eta%ta%i% /a"h ke te !at ana!"n 8an$ #i%ertai !enin$katan ka#ar LD)(la9ti9 #eh8#ro$ena%e& %er" STADIUM KLINIK Sta#i" 0 Ti% N0 +0 Sta#i" IA T3a N0 +0 Sta#i" IB T3b N0 +0 T2a N0 +0 Sta#i" IIA T2b N0 +0 T3a N0 +0 Sta#i" IIB T3b N0 +0 T(a N0 +0 Sta#i" II' T(b N0 +0 Sta#i" III Tia!T N3 +0 Tia!T N2 +0 Tia!T N3 +0 Sta#i" IN Tia!T Tia!N +3 STADIUM HISTOPATOLOGIK Sta#i" 0 !Ti% N0 +0 Sta#i" IA !T3a N0 +0 Sta#i" IB !T3b N0 +0 !T2a N0 +0 Sta#i" IIA !T2b N0 +0 !T3a N0 +0 Sta#i" IIB !T3b N0 +0 !T(a N0 +0 Sta#i" II' !T(b N0 +0 Sta#i" IIIA !T35(a N3a +0 !T35(a N2a +0 Sta#i" IIIB !T35(b N3a +0 !T35(b N2a +0 !T35(a N3b +0 !T35(a N2b +0 !T35(a*b N29 +0 Sta#i" III' !T35(b N3b +0 !T35(b N2b +0 Tia! !T N3 +0 Sta#i" IN Tia! !T Tia!N +3 e brana ba%ali%

'lasifikasi Clark Tin$kat I : Sel elano a terletak #i ata% e!i#er i% (in%it"&

55

Tin$kat II : InFa%i %el elano a %a !ai la!i%an !a!ilari% #er i% Tin$kat III : InFa%i %el elano a %a !ai #en$an !erbata%an antara la!i%an !a!ilari% #an retik"lari% #er i%1 Tin$kat IN : InFa%i %el elano a %a !ai la!i%an retik"lari% #er i% Tin$kat N : InFa%i %el elano a %a !ai /arin$an %"bk"tan1 'lasifikasi 0reslo" Oolon$an I : ke#ala an (ketebalan& t" or R 0-B2 Oolon$an II : ke#ala an (ketebalan& t" or 0-B2 Oolon$an III : ke#ala an (ketebalan& t" or Q 3-6

9& !e erik%aan %!e9i en o!era%i: t" or !ri er: be%ar t" or- /eni% hi%tolo$i- #era/at #i<eren%ia%i %el- l"a% #an #ala n8a in<iltera%ira#ikalita% o!era%i1 No#"% re$ional: /" lah kelen/ar 8an$ #ite "kan #an 8an$ !o%iti<- in<a%i t" or ke ka!%"l ata" ek%trano#al- tin$$i leFel eta%ta%i%1

S 3-6

4. Bio!%i: !rin%i! har"% ko !lit1 Dilak"kan bio!%i terb"ka

oleh karena #ib"t"hkan in<or a%i en$enai ke#ala an t" or1 Bio!%i ter$ant"n$ !a#a anato i9al %iten8a1 1. a1 bila #ia eter lebih #ari 2 9 1 b1 bila %e9ara anato i %"lit (ter"ta a #i #aerah ;a/ah& #ilak"kan in%i%ional bio!%i 2. bila k"ran$ #ari 2 9 #ilak"kan ek%i%i t" or #en$an %a<et8 ar$in 3 9 (#ia$no%tik #an tera!i&1 S!e9i en #ikiri kan #en$an a!!in$ #an #iberi tan#a bata%5 bata% %a8atan1 Naria%i $a baran klini% : 31 Lenti$o elano a ali$na (L++& Le%i: 9oklat %e!erti kehita an- bebera!a 9 - te!i irre$"ler- !a#a !er "kaan #i/" !ai ber9ak5 ber9ak ;arna $ela! (;arna bir"& ter%ebar ti#ak terat"r- #a!at en/a#i no#"l bir" kehita an inFa%iFe a$ak hi!erkeratonik1 21 S"!er<i%ial %!rea#in$ elano a (SS+& Loka%i: ;anita@ t"n$kai ba;ah@ laki5 laki: ba#an #an leher1 Le%i: !lak ar9hi<or i% ber"k"ran 0-6 S 3 9 te!i enin$$iirre$"ler- #a!at en9a!ai 2 9 #ala 3 than no#"l bir" kehita an !a#a !er "kaan ter#a!at 9a !"ran ber a9a 5 a9a ;arna %e!erti 9oklat- ab"5 ab"- bir"hita - %erin$ keb erahan1 31 No#"lar +ali$nant +elano a (N++& Loka%i: laki5 laki: !"n$$"n$- #a!at !a#a %etia! loka%i1 Le%i: No#"l bent"k %eten$ah bola (#o e %ha!e# & ata" !oli!oi# #an ek%o<itik- ;arna 9oklat ke erahan ata" bir" %a !ai kehita an #a!at en$ala i "l%era%i !er#arahanti b"l le%i %atelit1 (1 A9ral Lenti$eno"% +elano a (AL+& Loka%i: letak kaki- t" it- tela!ak tan$an- #a%ar k"k"- ib" /ari tan$an1

I;.Pr10,$/r D!a-(10!0 : Anamnesis. Kel"han "ta a : tahi lalat 8an$ 9e!at e be%ar- t" b"h !ro$re%i<- $atal- "#ah ber#arah #an #i%ertai t"kak1 Pemeriksaan ,isik _ T" or #i k"lit ber;arna 9oklat no#"l- !laG"e- #i%ertai l"ka1 Le%i ber%i<at A B ' D E (A%8 etri& (Bor#er& ('olo"r& (Dia eter& (EleFation& : : : : : "#a %a !ai hita - bent"k elano a &

Ka#an$5ka#an$ ti#ak ber;arna ( a elanotik

ti#ak terat"r te!i tak terat"r ;arna berFaria%i " " n8a Q 2 !er "kaan 8an$ ti#ak terat"r

_ Pe erik%aan kelen/ar $etah benin$ re$ional1 _ Pe erik%aan eta%ta%i% /a"h ke !ar" #an hati1 Pemeriksaan penun&ang: 31 Ra#iolo$i: R"tin: K5<oto !ar"- USO Ab#o en (hati #an KOB !ara Aorta !ara Ilia9a&1 Ata% in#ika%i : K5<oto t"lan$ #i #aerah le%i- 'T5 S9an- +RI1 21 Sitolo$i: ,NA- in!rint %itolo$i1 31 Patolo$i: b) Bio!%i: a!a /eni% hi%tolo$i #an ba$ai ana #era/at #i<eren%ia%i %el1

56

Le%i: a9"la- ;arna berFaria%i- !a#a !er "kaan ti b"l !a!"l- no#"l- "l%era%i- ka#an$5 ka#an$ le%i ti#ak en$an#"n$ !i$ en1 ;. PROSEDUR TERAPI: Pri er: tin#akan ;i#e ek%i%i #en$an %a<et8 ar$in %e%"ai kriteria ketebalan- #an #ilak"kan rekon%tr"k%i1 Sa !ai #en$an ketebalan 0-B2 - %a<et8 ar$in 3 9 Antara 0-B2 S 3-6 %a<et8 ar$in 3-6 9 Ketebalan Q 3-6 %a<et8 ar$in 2 9 Bila ha%il bio!%i %a<et8 ar$in ti#ak %e%"ai #en$an ketebalan Bre%lo;- har"% #ilak"kan re5ek%i%i %e9e!atn8a %a !ai #a%ar (<a%9ia&1 Re$ional: !a#a li <ono#i %e9ara hi%to!atolo$i% !o%iti<- #ilak"kan #i%ek%i li <ono#i : Di #aerah in$"inal: #ee! (ata% in#ika%i: "lk"%- "lti!le li <ono#i& Di #aerah ak%iler: hin$$a leFel II Di #aerah leher: RND A#/"Fant tera!i : !a#a %ta#i" III #a!at ber"!a i "notera!ira#iotera!i- #an ke otera!i

KARSINOMA SEL BASAL

I. PENDAHULUAN Kar%ino a %el ba%al ata" ba%alio a a#alah neo!la% a ali$na #ari Unonkeratini>in$ 9ellU 8an$ terletak !a#a la!i%an ba%al e!i#er i% #an er"!akan kar%ino a k"lit non elano a terban8ak1 Pato$ene%i% ba%alio a 8an$ telah ban8ak #iketah"i a#alah !eran !a!aran %inar "ltra Fiolet %inar atahari 8an$ en8ebabkan ter/a#in8a "ta%i !a#a $en %"!re%or Di%a !in$ it" telah ban8ak !"la #i!ela/ari a#an8a !eran <aktor ket"r"nan !a#a !ato$ene%i% ba%alio a %e!erti 8an$ ter/a#i !a#a NeFoi# ba%al 9ell 9ar9ino a %8n#ro e- Ba>e4 %8n#ro e- Ro bo %8n#ro e #an Unilateral ba%al 9ell neF"% %8n#ro e1 Di!ela/ari !"la !eran Ui "no %"!!re%%or #ala !ato$ene%i% ba%alio a- teta!i ekani% e !a%tin8a bel" #iketah"i1 Loka%i ter%erin$ a#alah #aerah "ka %ekitar hi#"n$%i<atn8a %an$at /aran$ ber eta%ta%i% teta!i e !"n8ai ke a !"an in<iltra%i 8an$ tin$$i1 ,aktor !re#i%!o%i%i "nt"k ter/a#in8a ba%alio a antara lain: 0eni% k"lit teran$ (ti!e I . II& #an albino 8an$ rentan terha#a! !a!aran %inar atahari 8an$ la a- Pa!aran %inar K "nt"k tera!i a9ne !a#a ;a/ah- Sin#ro e neF"% ba%al (a"to%o al #o inan&Intok%ika%i ar%en 8an$ kronik- LE kronik - Ulk"% kronik #an <i%t"la1 II. KLASI*IKASI HISTOPATOLOGI - S"!er<i9ial ba%al 9ell bar9ino a - No#"larZba%al 9ell 9ar9ino a - In<iltratiFe ( or!hea<or - a$$re%%iFe $ro;th& ba%al 9ell 9ar9ino a - Pi$ ente# ba%al 9ell 9ar9ino a - '8%ti9 ba%al 9ell 9ar9ino a - ,ibroe!ithelio a o< Pink"% (,EP& III. STADIUM KLINIS TN+ S A0'' 2002 T #i!erik%a #en$an !e erik%aan <i%ik N #i!erik%a #en$an !e erik%aan <i%ik #an i a$in$ + #i!erik%a #en$an !e erik%aan <i%ik #an i a$in$

Intran%it: ko bina%i treat ent1 Re9"rrent : Lokal : Re$ional : Dilak"kan reeFal"a%i Ek%i%i l"a% "lan$ Bila %ebel" n8a bel" #ilak"kan #ilak"kan #i%ek%i M a#/"Fant1 Bila %"#ah !ernah #i%ek%i- #ilak"kan ra#ia%i1

#i%ek%i-

+eta%ta%i%: #iberikan tera!i !aliati<1

57

S+a-!(- : Sta#i" TN+ 0 Ti%1 N01 +01 I T31 N01 +01

T T4 T0 Ti% T3 T2 T3 T(

T" T T T T

II

T21 N01 +01 T31 N01 +01

III

T(1 N01 +01 tia!T1N31+01

N N4 N0 N3 + +4 +0 +3

IN

tia!T1 +3

tia!N1

or Pri er Ti#ak #a!at #ieFal"a%i Ti#ak #ite "kan Kanker in %it" T" or "k"ran terbe%ar 29 T T" or "k"ran 2 %*# 6 9 T T" or Q 6 9 T T" or en$inFa%i %tr"kt"r ek%tra#er al #ala i%aln8a kartila$ootot %kelet ata" t"lan$ No#"% Re$ional T Ti#ak #a!at #i!erik%a T Ti#ak a#a eta%ta%i% no#"% re$ional T A#a no#"% re$ional +eta%ta%i% /a"h T T T Ti#ak #a!at #i!erik%a Ti#ak a#a eta%ta%i% /a"h A#a eta%ta%i% /a"h

21 31

(1

61

21

I;. PROSEDUR DIAGNOSIS A(a.(,0!0 Dikel"hkan a#an8a le%i %e!erti tahi lalat 8an$ e be%ar- #a!at !"la le%i ter%eb"t ber"!a borok 8an$ ti#ak %e b"h5%e b"h1 P,.,r!)0aa( *!0!) Oa baran kla%ik #ikenal %eba$ai U"lk"% ro#entU 8ait" "lk"% #en$an te!i ti#ak rata- ;arna kehita an #i #aerah !eri<er ta !ak hi!er!la%ia #an #i %entral ta !ak "lk"%1 Bent"k lain 8an$ ti#ak kla%ik- ter$ant"n$ #ari Faria%i klini%- 8ait" : 31 0eni% No#"lo "l%erati< (!alin$ %erin$& Le%i : "la5 "la !a!"l * no#"l- #ia eter R 2 9 - te!i enin$$i- !er "kaan en$kilat- %erin$ a#a telan$iekta%ika#an$ #en$an %k"a a hal"% #an kr"%ta ti!i%1 :arna %e!erti "tiara ka#an$ tran%l"%en keab"5ab"an ata" kek"nin$an1

B1

T" b"h la bat- ba$ian ten$ah ti b"l 9ek"n$an "l%era%i ("lk"% ro#en%&1 0eni% ber!i$ en Oa baran %a a #en$an no#"lo "l%erati< han8a ber;arna 9oklat * hita bintik5bintik ata" ho o$en1 0eni% E or!hea likeU ata" <ibro%in$ (a$ak /aran$& Le%i : bent"k !lakat- ;arna kek"nin$an- te!i ti#ak /ela%ka#an$ te!i enin$$i1 Pa#a !er "kaan ta !ak bebera!a <olikel ra b"t 8an$ en9ek"n$ ($a baran klinik- %e!erti %ikatrik&- ka#an$ tert"t"! kr"%ta 8an$ elekat erat (/aran$ "l%era%i&1 0eni% %"!er<i9ial Loka%i : ba#an- leher- ke!ala1 Le%i : ber9ak ke erahan #en$an %k"a a hal"%- te!i enin$$i %e!erti ka;at1 Da!at el"a% %e9ara la bat- "l%era%i (5&1 Bia%an8a "lti!le1 0eni% <ibroe!itelial Loka%i : !"n$$"n$1 Le%i : %oliter- no#"l kera%- %erin$ bertan$kai !en#ek1 Per "kaan hal"%- %e#ikit ke erahan ( iri! <ibro a&1 Sin#ro a kar%ino a %el ba%al neFoi# (%in#ro a Oorlin Oal>t&1 A"to%o al #o inan- %in#ro a ter#iri #ari : a1 Kelainan k"lit : 5 'a %el ba%al "lti!le /eni% neFoi# 5 'ek"n$an (!it%& !a#a tela!ak tan$an #an kaki1 5 +ilia- li!o a- <ibro a1 b1 Kelainan t"lan$ : 5 Ki%ta !a#a rahan$ 5 Kelainan t"lan$ i$a #an t"lan$ belakan$ (%9olio%i%%!inabi<i#a& 91 Kelainan %8%te %ara< : 5 Per"bahan ne"rolo$ik (EEO abnor al- 9erebeller e#"lobla%to a& 5 Retar#a%i ental #1 Kelainan ata : katarak- b"ta kon$enital1 e1 Lain5lain : 5 Kal%i<ika%i <alk% %erebri 5 ,ibro a oFari #en$an kal%i<ika%i 5 Ki%ta li <atik #i e%enteri" a1 0eni% Elinier an# $enerali>e# <ollik"ler ba%al 9ell neFiU (/aran$&1 Se/ak lahir1

58

Le%i : /eni% linier- ber"!a no#"l M ko e#o #an ki%ta e!i#er al ter%"%"n %e!erti $ari% #an "nilateral1 Le%i teta! #en$an berta bah "%ia1 b1 0eni% EOenerali>e# <ollik"lerU : a#a kerontokan ra b"t terha#a! akibat ker"%akan <olikel ra b"t karena !ert" b"han t" or P,.,r!)0aa( ',(/(4a(31 ,oto !olo% #i #aerah le%i "nt"k elihat in<iltra%i- kala" !erl" #ilak"kan 'T5%9an 21 Bio!%i in%i%i*ek%i%i "nt"k enent"kan #ia$no%i% hi%to!atolo$i% ;. PROSEDUR TERAPI Dala !enatalak%anaaan ba%alio a- kita har"% en9a!ai ek%i%i le%i 8an$ ra#ikal #an rekon%tr"k%i #en$an e !ertahankan <"n$%i 8an$ baik1 Tera!i 8an$ #ian/"rkan a#alah : 31 ek%i%i l"a% #en$an %a<et8 ar$in 0-653 9 - bila ra#ikalita% ti#ak ter9a!ai #ilak"kan ra#iotera!i 21 Unt"k le%i R2 9 #an ti!e %"!er<i%ial #a!at #ilak"kan ra#iotera!i 31 Unt"k le%i rek"ren- bila a%ih o!erabel #ilak"kan ek%i%i l"a%bila ino!erabel #ilak"kan ra#iotera!i Pen"t"!an #e<ek akibat ek%i%i l"a% #a!at ber"!a 5 /ahitan !ri er5 tran%!lanta%i k"lit baik %e9ara STSO ata" ,TSO 5 !e b"atan <la! k"lit- bila ra#ikalita% o!era%i ter9a!ai A!abila <a%ilita% e "n$kinkan- tera!i terbaik "nt"k ba%alio a a#alah #en$an +oh% +i9ro$ra!hi9 S"r$er8 (++S&1

PENATALAKSANAAN KARSINOMA SEL SKUAMOSA

I. PENDAHULUAN Kar%ino a %el %k"a o%a a#alah neo!la% a ali$na #ari keratiniAing cell #en$an karakteri%tik ana!la%ia- t" b"h 9e!atinFa%i lokal #an ber!oten%i eta%ta%i% Pato$ene%i% kar%ino a %el %k"a o%a %a a %e!erti kar%ino a %el ba%al 8ait" : a#an8a !eran !a!aran %inar "ltraFiolet %inar atahari 8an$ en8ebabkan ter/a#in8a "ta%i $en %"!re%or- #i%a !in$ it" ter#a!at !"la !eran i "no%"!re%i #an in<ek%i Fir"%1Kar%ino a %el %k"a o%a #a!at !"la ter/a#i !a#a !ar"t*%9ar l"ka bakar- 8an$ #i%eb"t %eba$ai +ar/olin "l9er1 =an$ beri%iko tin$$i "nt"k en#a!at kanker k"lit a#alah !en#erita kelainan !re kanker (4ero#er a !i$ ento%" - kerato%i% %enili%9o !"n# neF"%"lti!le #8%!lati9 neFi&- ban$%a k"lit !"tihterbakar %inar atahari- ter!a!ar %inar !en$ion- ar%en- /ela$akeloi# l"ka bakar- !en#erita #en$an <i%t"la- i "no %"!re%i- #%b1 In%i#en% tertin$$i !a#a "%ia 60 S B0 tah"n- !alin$ %erin$ !a#a k"lit ber;arna #i #aerah tro!ik1 Laki5laki lebih ban8ak #ari ;anita1 Le%i #a!at ti b"l #ari k"lit nor al ata" #ari le%i !rakanker- !a#a oran$ k"lit k"lit !"tih hal ini #i#"$a akibat ran$%an$an %inar "ltraFioletkar%ino$en ki ia ('oal tar- ar%en- hi#rokarbon !oli%iklik&1 Se#an$kan !a#a k"lit ber;arna : !re#i%!o%i%i tra" a- "lk"% kronik/arin$an !ar"t #an #a!at !"la ter/a#i #ari <i%tel 8an$ ti#ak %e b"h5%e b"h Pre#ilek%i : k"lit 8an$ ter!a!ar %inar atahari- e brana "ko%aloka%i terban8ak (oran$ k"lit !"tih : ;a/ah- ek%tre ita% ata%- k"lit ber;arna : ek%tre ita% ba;ah ba#an- #a!at !a#a bibir ba;ah#or%" an"%&1 II. KASI*IKASI HISTOPATOLOGI

59

Di%a !in$ it" !erl" #ila!orkan !"la $ra#a%i hi%to!atolo$i%n8a8ait" O4 Ora#a%i #i<eren%ia%i ti#ak #a!at #i!erik%a O3 Di<eren%ia%i baik O2 Di<eren%ia%i %e#an$ O3 Di<eren%ia%i b"r"k O( Ti#ak ber#i<eren%ia%i ("n#i<<erentiate#& III. STADIUM KLINIS Kla%i<ika%i TN+ T S T" or Pri er T4 T" or !ri er ti#ak #a!at #i!erik%a T0 Ti#ak #ite "kan t" or !ri er Ti% Kar%ino a in %it" T3 T" or #en$an "k"ran terbe%ar R2 9 T2 T" or #en$an "k"ran terbe%ar Q2 %*# R6 9 T3 T" or #en$an "k"ran terbe%ar Q6 9 T( T" or en$inFa%i %tr"kt"r ek%tra#er al #ala - %e!erti kartila$o- otot %kelet ata" t"lan$ N S Kelen/ar $etah benin$ re$ional N4 Kelen/ar $etah benin$ re$ional ti#ak #a!at #i!erik%a N0 Ti#ak #ite "kan eta%ta%i% kelen/ar $etah benin$ N3 Ter#a!at eta%ta%i% kelen/ar $etah benin$ re$ional + S +eta%ta%i% /a"h +4 +eta%ta%i% /a"h ti#ak #a!at #i!erik%a +0 Ti#ak a#a eta%ta%i% /a"h +3 Ter#a!at eta%ta%i% /a"h S+a$!/. Sta#i" 0 Sta#i" I Sta#i" II Sta#i" III Sta#i" IN Ti% T3 T2-T3 T( Tia! T Tia! T N0 N0 N0 N0 N3 Tia! N +0 +0 +0 +0 +0 +3

Pen#erita en$el"h a#an8a le%i #i k"lit 8an$ t" b"h enon/ol"#ah ber#arah- ba$ian ata%n8a ter#a!at borok %e!erti $a baran b"n$a kol1 P,.,r!)0aa( *!0!) Di#a!atkan %"at" le%i 8an$ t" b"h ek%o<itik- en#o<itik- in<iltrati<t" b"h !ro$re%i<- "#ah ber#arah #an !a#a ba$ian akral ter#a!at "lk"% #en$an ba" 8an$ kha%1 Selain !e erik%aan !a#a le%i !ri er- !erl" #i!erik%a a#a ti#akn8a eta%ta%i% re$ional #an tan#a tan#a eta%ta%i% /a"h ke !ar"5!ar"hati- #ll1 P,.,r!)0aa( P,(/(4a(-

1.
#iolo$i: K5<oto torak%- K5<oto t"lan$ #i #aerah le%i'TS9an* +RI ata% in#ika%i 21 Bio!%i "nt"k !e erik%aan hi%to!atolo$i: 5 Le%i R2 9 #ilak"kan bio!%i ek%i%ional5 le%i Q 2 9 #ilak"kan bio!%i in%i%ional

Ra #an

I;. PROSEDUR DIAGNOSTIK A(a.(,0!0

;. PROSEDUR TERAPI Tera!i %a a %e!erti ba%alio a- #ala elak%anakan tin#akan o!era%i !a#a kar%ino a %el %k"a o%a har"%lah ter9a!ai ra#ikalita% o!era%i #an rekon%tr"k%i !en"t"!an #e<ek 8an$ baik1 Dian/"rkan "nt"k elak"kan tin#akan : ` ek%i%i l"a% #en$an %a<et8 ar$in 352 9 - bila ra#ikalita% ti#ak ter9a!ai #ilak"kan ra#iotera!i ` Unt"k le%i rek"ren- bila a%ih o!erabel #ilak"kan ek%i%i l"a%bila ino!erabel #ilak"kan ra#iotera!i ` Unt"k le%i 8an$ ino!erabel #a!at #iberikan !e berian ra#iotera!i !ra o!erati< ata" #ilak"kan o!era%i #e b"lkin$ #ilan/"tkan #en$an ra#iotera!i !a%9a o!erati<1 ` Bila ter#a!at eta%ta%i% ke kelen/ar $etah benin$ re$ional#ilak"kan #i%ek%i kelen/ar $etah benin$ re$ional1 ` Pen"t"!an #e<ek akibat ek%i%i l"a% #a!at ber"!a 5 /ahitan !ri er5 tran%!lanta%i k"lit baik %e9ara STSO ata" ,TSO 5 !e b"atan <la! k"lit- bila ra#ikalita% o!era%i ter9a!ai ` A!abila <a%ilita% e "n$kinkan- tera!i terbaik "nt"k kar%ino a k"lit a#alah #en$an +oh% +i9ro$ra!hi9 S"r$er8 (++S&1

60

ADENOKARSINOMA A#enokar%ino a k"lit- kanker 8an$ bera%al #ari %el a#nek%a k"lit1 PENDA)ULUAN 5T" or: #i k"lit ata" %"bk"tan 8an$ elekat #en$an k"litkon%i%ten%i !a#at1 5No#"%: "n$kin a#a !e be%aran kelen/ar li <e re$ional1 5+eta%ta%i%: "n$kin ter#a!at tan#a5tan#a eta%ta%i% /a"h1 DA*TAR PUSTAKA

KANKER MERKEL Bera%al #ari %el ne"roen#okrin k"lit1

DERMATO*IBROSARKOMA PROTUBERANS 5T" or: #i k"lit t" b"h enon/ol #i ata% k"lit- #en$an k"lit #iata%n8a ber;arna ke9oklatan %e!erti keloi#kon%i%ten%i !a#at kera%1 5No#"%: /aran$ ter#a!at !e be%aran kelen/ar li <e re$ional1 5+eta%ta%i%: "n$kin a#a tan#a5tan#a eta%ta%i% /a"h1

61

PROTOKOL PENATALAKSANAAN SARKOMA 5ARINGAN LUNAK ( S5L ) ( SO*T TISSUE SAR7OMA )

T!. P,r/./0 Pr1+1)1" P,(a+a"a)0a(aa( Sar)1.a 5ar!(-a( L/(a) Ket"a An$$ota Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 Dr1 : Dr1 I#ral Dar;i%- S!B(K&Onk : Dr1 A>a ri%- S!B(K&Onk +e#1 Di#i# T/in#arb" i- S!B(K&Onk Di 8ati A9h a#- S!B(K&Onk E##8 )1 Tan$$o- S!B(K&Onk )aria#i- S!PA )" ala )"ta$al"n$- S!B(K&Onk K1+1 =a in Al%o!h- S!B(K&Onk Sonar Soni Pani$oro- S!B(K&Onk S"bianto- S!B(K&Onk Te$"h Ar8an#ono- S!B(K&Onk

62

Le ak S8ara< En#othel ,ibro"%

Leio 8o%ar9o a Li!o%ar9o a Ne"ro<ibro%ar9o a An$io%ar9o a +ali$nant ,ibro"% )i%to98to a@ ,ibro%ar9o a

PROTOKOL PENATALAKSANAAN SARKOMA 5ARINGAN LUNAK ( S5L ) ( SO*T TISSUE SAR7OMA )

I. PENDAHULUAN : 5 In%i#en%i Data #i In#one%ia #an L"ar Ne$eri 5 ,aktor ri%iko a Ra#ia%i a Bahan kar%ino$en Ki ia;i a Ri;a8at tra" a a ,aktor $enetik 5 R"an$ lin$k"! J S0L !a#a #e;a%a J S0L !a#a Anak 5 +"lti#i%i!lin II. KLASI*IKASI HISTO-PATOLOGI Or!-!( Otot Pa+1"1-!) Rhab#o 8o%ar9o a @

F I( 1r.a0! ',.,r!)0aa( 'a+1"1-!) Uk"ran t" or T8!e #an S"bt8!e hi%tolo$i Ora#in$ +ar$in * bata% %a8atan ( /arak #ala 9 t" or*>ona reakti< #an %a8atan & InFa%i Sel nekro%i% #an %el %!e%i<ik ( ro"n# 9ell & KOB : M * 5 III. STADIUM KLINIK Ber#a%arkan : UI'' #an A0'' Tabel A0'' 2002 O3 T3a N0 +0 O3 T3b N0 +0 O2 T3a N0 +0 O2 T3b N0 +0 O3 T2a N0 +0 O2 T2a N0 +0 O3 T2b N0 +0 O2 T2b N0 +0 O3 T3a N0 +0 O3 T3b N0 +0 O( T3a N0 +0 O( T3b N0 +0 O3 T2a N0 +0 O( T2a N0 +0 O3 T2b N0 +0 O( T2b N0 +0 An8 O An8 T N3 +0 ;ell * o#erate $ra#e R69 %"!er<i9ial * #ee! ;ell * o#erate $ra#eQ 6 9 - %"!er<i9ial ;ell * o#erate $ra#eQ 6 9 - #ee! hi$h $ra#e- R 6 9 %"!er<i9ial * #ee! hi$h $ra#e- Q 6 9 %"!er<i9ial hi$h $ra#e- Q 6 9 - #ee! Ti#ak #i!en$ar"hi O #an T-

Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i" Sta#i"

IA IB IIA IIB II' III IN

63

An8 O An8 T N0 +3

eta KOB #an or$an /a"h

b12 : Ek%i%i 5 t" or R 3 9 'atatan : 3okasi insisi dipertimbangkan untuk pembedahan definitif %. Bika sudah di konfirmasi hasil patologik anatomik kelainan sarkoma maka untuk penentuan stadium klinik dan strategi operasi dapat dipertimbangkan untuk melakukan pemeriksaan: 8*I ; bone scan dan angiografi ;. TERAPI a. A00,00.,(+ : Kon<ir a%i D4* hi%to!atolo$ik Tent"kan %ta#i" klinik #an re%ektabilita% * k"rabilita% +o#alita% !en$obatan : t"n$$al ata" ko bina%i Ko bina%i ke otera!i #an ra#ia%i /ela%kan t"/"ann8a : 5d&u,ant ; neo+ad&u,ant ; paliatif Tin#akan rehabilita%i akibat o!era%i : o!1 rekon%tr"k%i In<or a%i 8an$ /ela% "nt"k !er%et"/"an !a%ien %. M1$a"!+a0 : 1. Beda( : #en$an !rin%i! E ra#i9al ;i#e e49i%ion E EFal"a%i : 5 Intra le%ion 5 Ek%i%i ar$inal 5 Ek%i%i l"a% 5 Ek%i%i k"rati< (NB : a%"k #ala !enilaian !atolo$i& Stan#ar o!era%i : %e%"ai !rotokol #ari $r"! 0e!an$ (The 2urgical 2ociety for 8usculo+skeletal sarcoma ) ". )adiasi $. K(emoterapi Sta#1 L,0! +/.1r r,0,)+a%," )i%t o1 Uk"r1 t" o r Le tak S,*D Ora# 3*2* 3 +o#al1 +ar $in il* * k A#/ "1 =* T 0en i% R* Kh

I;. PROSEDUR DIAGNOSTIK A1 Ana ne%i% : Ter#a!at ben/olan * a%a t" or ka!an ter/a#in8a %i<at !ert" b"hann8a (9e!at * la bat& kel"han !enekanan !a#a /arin$an %ekitarn8a (!1 #arah- %8ara<- $an$$"an $erakan %en#i * otot& B1 Pe erik%aan <i%ik : loka%i t" or #i%kri!%i t" or : bata% te$a% * ti#ak "k"ran !er "kaan kon%i%ten%i obilita% n8eri tekan * ti#ak KOB re$ional : teraba * ti#ak #an E transits metastasis E Tan#a5tan#a !enekanan t" or #an eta%ta%i% ,"n$%i otorik * %en%orik Tan#a5tan#a ben#"n$an !e b"l"h #arah a Tan#a5tan#a kelainan !a#a !ar"- t"lan$ #an hati '1 Pe erik%aan !en"n/an$ : Photo torak% 'T %9an ( #aerah t" or &

D. Bio!%i :
a1 'ore bio!%i * tr" 9"t bio!%i b1 Bio!%i terb"ka ( !e be#ahan &: b13 : In%i%i 5 t" or Q 3 9

64

I II III INa

Be#ah Be#ah Be#ah Be#ahM Di%ek

Sar)1.a $,(-a( ),)a.%/9a( 3 r,)/r,(

31 Keka b"han lokal a1 Keka b"han #en$an t" or re%ektabel : 5 Di!erlak"kan %a a #en$an ka%"% !ri er - Dita bah tera!i a#/"Fant M ( o#alita% non be#ah & b1 Keka b"han #en$an t" or ti#ak re%ektabel : 5 Di!erlak"kan %a a #en$an le%i t" or ti#ak re%ektabel 5 0ika re%!on% tera!i (5&- t"/"an !en$obatan a#alah !aliati<

Sta#1 II III INa

L,0! +/.1r +!$a) r,0,)+a%," Neo5A Khe o 3K 3K 3K Re%!1 M M M +o#al1 Be#ah Be#ah Be#ah +ar$in il* *k Re%!1 5 5 5 +o#al1 Ra#*Kh1 \ \ \

2 Keka b"han ber"!a eta%ta%i% /a"h 5 +o#alita% khe o #an ra#ia%i ;I. PROGNOSIS 5ngka kekambuhan lokal (disease free inter,al) cukup tinggi dan berhubungan dengan beberapa faktor yaitu : Uk"ran t" or Q 6 9 Ora#in$ hi%tolo$i tin$$i Loka%i t" or 8an$ #ala !rok%i al

Pembedahan debulking C intra lesion 2yarat : eksisi tumor D E0 F dan sensitif terhadap modalitas radiasi dan khemoterapi

( #ee! & #an e !"n8ai re%iko

L,0! .,+a0+a0!0 4a/9 ( S+a$!/. I;% ) Oe/ala %"b8ekti< M +eta1 Pro$1*La bat M M *L *re%ektabel M*L*re%ektabel +o#alita%

Pa#a ka%"% 8an$ !ernah ka b"h lokalbe%ar ter/a#in8a eta%ta%i% /a"h1

T"1 !ri 1 t" b"h Pro$re% * La bat M*L 5

5 5

Khe o M Ra#ia%i Be%t %"!!1 9are Be#ah t"1 !ri M eta Be%t %"!!1 9are Be#ah t"1 %ek"n#er* eta Be%t %"!!1 9are

'atatan : Pe erik%aan i "nohi%toki ia %aat ini a%ih #ala !enelitian %eba$ai <aktor !ro$no%tik antara lain : 'i?G pE> mdm! p!. p.? p!G dan apoptosis ;II. *OLLO6 UP 5. 9aktu b"lan ke 3 b"lan ke 2 0. Pemeriksaan Pem. fisik Pem. fisik *o. toraks dan CT+scan

65

b"lan ke 32

Pe 1 <i%ik- Ro1 torak%- Darah r"tin- 'T5S9an- USO hati

ra#ia%i !ra be#ah M !e be#ahan a Kea#aan tertent" : ra#ia%i M khe otera!i !ra be#ah M be#ah M ra#ia%i Sta#1 IN N3 a Ek%i%i l"a% ra#ikal M li !ha#enekto i (/ika n M & M #en$an * tan!a ra#ia%i a Be#ah M Ra#ia%i (!re ata" !a%9a be#ah& a Di!erti ban$an khe otera!i a Ek%i%i l"a% ra#ikal M ra#ia%i Re%ek%i le%i eta%ta%i% #a!at #ilak"kan #en$an kriteria tertent"1 5 re%ek%i #en$an bata% %a8atan (5& 5 le%i re%ektabel #en$an bata% %a8atan ti#ak a#eke;at : ra#ia%i 5 le%i ti#ak re%ektabel : th* ko bina%i ra#ia%i #an khe otera!i 5 le%i retro!ert1* ba#an #an ).L : be#ah M khe otera!i M ra#ia%i a Unt"k t"/"an !aliati< #iberikan tera!i ko bina%i khe otera!i: 5 '=NADI' 5 I<o% M Do4o M +e%na

#an ke otera!i +en9e$ah a !"ta%i

;III. *ORMULIR REGISTRASI Dala "!a8a elak"kan re$i%tra%i kanker !erl" #i!er%ia!kan !er" "%an #ata 8an$ !erl" #i9atat !a#a <or "lir kh"%"% !en#erita S0L1 Data ter%eb"t eli!"ti : I#enti<ika%i !en#erita Data klinik D4* Data o#alita% tera!i (!ra be#ah #an !a%9a be#ah& Data !ro%e#"r !e be#ahan be%erta /arak bata% %a8atan #en$an re<eren%i #ari E The 2urgical 2ociety for 8usculoskeletal 2arcoma E- 0e!an$1 Data keka b"han lokal #an eta%ta%i% /a"h1 Ko !lika%i

+3

A"+,r(a+! ',(-1%a+a( 3 +,ra'! Sta#1 IA- IBIIA Lo; $ra#e (3 #an 2& a Be#ah : ek%i%i l"a% ra#ikal a Ek%i%i l"a% M !re * !o%t be#ah ra#ia%i a T"1 ti#ak re%ektabel : ra#ia%i !ra be#ah M !e be#ahan M ra#ia%i !a%9a be#ah a T"1 retro!eritone" * tr"nk #an L.K : Ek%i%i l"a% M ra#ia%i Ra#ia%i !ra be#ah M ek%i%i l"a% a Be#ah : ek%i%i l"a% ra#ikal a T" or Q 6 9 : ko bina%i ra#ia%i a T"1 ti#ak re%ektabel : Poten%i ka b"h lokal ke9il Khe othera!i ti#ak #iberikan :i#e ar$in %"lit -

Sta# IIB- II'- III )i$h $ra#e

Poten%i ka b"h be%ar Th* ko bina%i #en$an ra#ia%i

Ra(:a(-a( Pr1+1)1" Sar)1.a 5ar!(-a( L/(a) ( S5L ) ( S1 + T!00/, Sar:1.a )

66

Koor#inator : Dr1 I#ral Dar;i% S!B5 K (Onk&

II. '352IHI'52I #I2T6P5T6361I 2B3

N1 3 2 3 ( 6 2 B C A 30 33 32 33 3( 36 5ar!(-a( A0a" ,ibro"% ,ibrohi%tio98ti9 Li!o ato"% S ooth "%9le Skeletal "%9le Bloo# Fe%%el L8 !h Fe%%el PeriFa%9"lar S8noFial Para$an$lioni9 +e%othelial E4tra %keletal 9artila$ino"% an# o%%eo"% Pl"ri!otential e%en9h8 al Ne"ral +i%9ellaneo"% B,(+/) Ma"!-(a ,ibro%ar9o a +ali$nant <ibro"% hi%tio98to a Li!o%ar9o a Leio 8o%ar9o a Rhab#o 8o%ar9o a An$io%ar9o a L8 !han$io%ar9o a +ali$nant he an$io !eri98to a S8noFial %ar9o a +ali$nant !ara$an$lio a +ali$nant %9h;anno a E4tra%keletal 9hon#ro%ar9o a E4tra%keletal o%teo%ar9o a +ali$nant e%en9h8 o a Ne"robla%to a E4tra%keletal E;in$H% %ar9o a AlFeolar %o<t !art %ar9o a E!ithelioi# %ar9o a +ali$nant e4tra renal rhab#oi# t" or De% o!la%ti9 % all 9ell t" or

Kon%e! ReFi%i

PENATALAKSANAAN SARKOMA 5ARINGAN LUNAK

I. P%(45#7375( Sarko a /arin$an l"nak (S0L& ter$olon$ ke$ana%an 8an$ relati< /aran$ #ite "kan1 Di A erika an$ka ke/a#ian BC00 ka%"% bar" !er tah"n #an ha !ir 60D enin$$al akibat !en8akitn8a1 Di In#one%ia bel" a#a #ata tentan$ S0L- baik 8an$ berba%i% R" ah Sakit a"!"n 8an$ berba%i% !o!"la%i1 Sa !ai %aat ini !en8ebab !a%ti S0L bel" #iketah"i !a%ti teta!i #i!erkirakan ter#a!at !eran <aktor ra#ia%i- bahan ki iari;a8at tra" a #an "ta%i $enetik !a#a Estem cell mesenchymalU1 )a !ir 60D ka%"% ter/a#i #i ek%tre ita% ter"ta a ek%tre ita% ba;ah #an 30D ka%"% ter/a#i #i Fi%9eral #an retro!eritoneal1 Kelak"an klini% ti!e5ti!e S0L ha !ir %a a #an #ibe#akan #ari letak anato i%- "k"ran- $a baran %!e%i<ik hi%to!atolo$i #an $ra#a%i hi%to!atolo$i1

Gradasi Histopatologi Ter a%"k #ala !enilaian $ra#a%i a#alah : - Tin$kat %el"larita% - Di<eren%ia%i - Pleo or<i - Nekro%i% - 0" lah ito%i%
A eri9an 0oint 'o i%%ion on 'an9er (A0''& #an +e orial Sloan5Ketterin$ 'an9er 'enter (+SK''& e be#akan ata% $ra#a%i ren#ah #an tin$$i1 Di%a !in$ $ra#a%i- #i!erl"kan !"la in<or a%i !e erik%aan hi%to!atolo$i ber"!a : - Uk"ran t" or - Ti!e #an %"b5ti!e - Bata% %a8atan ( ar$in& - InFa%i III1 STADIU+ KLINIK Ber#a%arkan UI'' #an A0'' 2002 T S Pri ar8 t" or T0 No eFi#en9e o< !ri ar8 t" or T3 T" or R6 9 in $reate%t #i en%ion

67

T3a S"!er<i9ial t" or T3b Dee! t" or T2 T" or Q6 9 in $reate%t #i en%ion T2a S"!er<i9ial t" or T2b Dee! t" or N S Re$ional l8 !h no#e% N0 No re$ional l8 !h no#e eta%ta%i% N3 Re$ional l8 !h no#e eta%ta%i% + S Di%tant eta%ta%i% +0 No #i%tant eta%ta%i% +3 Di%tant eta%ta%i% O S )i%to!atholo$i9 $ra#e Lo; $ra#e )i$h $ra#e Sta$e Oro"!in$ (TN+ S8%te Sta$e IA Lo; $ra#e Lo; $ra#e Sta$e IB Lo; $ra#e Lo; $ra#e Sta$e IIA )i$h $ra#e )i$h $ra#e Sta$e IIB )i$h $ra#e Sta$e III )i$h $ra#e Sta$e IN An8 An8 2th e#ition- 2002& T3a T3b T2a T2b T3a T3b T2a T2b An8 T An8T N0 N0 N0 N0 N0 N0 N0 N0 N3 An8N +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +0 +3

31 Kel"han 8an$ berh"b"n$an #en$an in<iltra%i !enekanan terha#a! /arin$an %ekitar (1 Kel"han 8an$ berh"b"n$an #en$an eta%ta%i% /a"h1

#an

B. PEMERIKSAAN FISIK 31 Pe erik%aan %tat"% $enerali% "nt"k enilai kea#aan " " !en#erita #an tan#a5tan#a eta%ta%i% !a#a !ar" - hati #an t"lan$1 21 Pe erik%aan %tat"% lokali% eli!"ti : a1 T" or !ri er : o Loka%i t" or o Uk"ran t" or o Bata% t" or- te$a% ata" ti#ak o Kon%i%ten%i #an obilita% o Tan#a5tan#a in<iltra%i- %ehin$$a !erl" #i!erik%a <"n$%i otorik * %en%orik #an tan#a5tan#a ben#"n$an !e b"l"h #arah- ob%tr"k%i "%"%- #an lain5lain %e%"ai #en$an loka%i le%i1 b1 +eta%ta%i% re$ional Perl" #i!erik%a a#a ata" ti#akn8a !e be%aran k$b re$ional1 C. PEMERIKSAAN PENUNJANG 31 ,oto !olo% "nt"k enilai a#a ti#akn8a in<iltra%i !a#a t"lan$1 21 +RI * 'T5%9an "nt"k enilai in<iltra%i !a#a /arin$an %ekitarn8a31 An$io$ra<i ata% in#ika%i(1 ,oto thorak% "nt"k enilai eta%ta%i% !ar" 61 USO he!ar * %i#ik t"lan$ ata% in#ika%i "nt"k enilai eta%ta%i% 21 Unt"k S0L retro!eritoneal !erl" #i!erik%a <"n$%i $in/al1 B1 Bio!%i : o Ti#ak #ian/"rkan !e erik%aan ,NAB (%itolo$i& o Sebaikn8a #ilak"kan Icore biopsyJ ata" Ktru cut biopsyJ #an lebih #ian/"rka "nt"k #ilak"kan bio!%i terb"ka- 8ait" bila "k"ran t" or R 3 9 #ilak"kan bio!%i ek%i%i #an bila Q 3 9 #ilak"kan bio!%i in9i%i1 o Unt"k ka%"% ka%"% tertent" bila !e erik%aan )i%to PA era$"kan#ilak"kan !e erik%aan i "nohi%toki ia1

I;. PROSEDUR DIAGNOSTIK A. ANAMNESIS 31 Kel"han %an$at ter$ant"n$ #ari #i ana t" or ter%eb"t t" b"h1 Kel"han "ta a !a%ien S0L #aerah ek%tre ita% ter%erin$ a#alah ben/olan 8an$ " " n8a ti#ak n8eri #an %erin$ #ikel"hkan "n9"l %etelah ter/a#i tra" a #i#aerah ter%eb"t1 Unt"k S0L loka%i #i Fi%9eral*retro!eritoneal " " n8a #ira%akan a#a ben/olan ab#o inal 8an$ ti#ak n8eri- han8a %e#ikit ka%"% 8an$ #i%ertai n8eri- ka#an$5 ka#an$ ter#a!at !"la !er#arahan $a%tro inte%tinalob%tr"k%i "%"% ata" ber"!a $an$$"an ne"ro Fa%k"lar1 21 Perl" #itan8akan bila ter/a#i #an ba$ai ana %i<at !ert" b"hann8a1

68

Setelah #ilak"kan !e erik%aan #i ata% Dia$no%i% Klini% Onkolo$i telah #a!at #ite$akkan- %elan/"tn8a #itent"kan Sta#i" Klinik S0L Se%"ai tabel #i ata%1 Sebel" elak"kan tin#akan tera!i terlebih #ah"l" har"% #i!a%tikan a!akah ka%"% S0L ter%eb"t k"rabel ata" ti#akre%ektabel ata" ti#ak- #an har"% #i!a%tikan o#alita% a!a 8an$ #i iliki (o!era%i- ra#ia%i- khe otera!i&- %erta ke "n$kinan tin#akan rehabilita%i1

!a%9a o!erati< #i%a !in$ !e berian ra#iotera!i ek%terna ata" brakhitera!i1

Baga% P#%g#lolaa% SJ& E"str#$itas R#s#"ta'#l

Dia$no%i% Klini% Onkolo$i% Dia$no%i% )i%to!atolo$i% Ora#a%i * Sta#i" S0L =an$ Re%ektabel

V. PROSE UR !ERAPI Dibe#akan ata% loka%i S0L- 8ait" : A. E"str#$itas Pen$elolaan S0L #i #aerah ek%tre ita% %e#a!at "n$kin har"%lah #en$an tin#akan Ithe limb+sparring operationJ #en$an ata" tan!a tera!i a#/"Fant (ra#ia%i*khe otera!i&1 Tin#akan a !"ta%i har"% #ite !atkan %eba$ai !ilihan terakhir1 Tin#akan 8an$ #a!at #ilak"kan %elain tin#akan o!era%i a#alah #en$an khe otera!i intra arterial ata" #en$an h8!erther ia #an Ilimb perfusionJ.
<. S5L Pa$a E)0+r,.!+a0 Ya(- R,0,)+a%," Setelah #ia$no%i% klini% onkolo$i #an #ia$no%i% hi%to!atolo$i #ite$akkan %e9ara bio!%i in9i%i* ek%i%i- #an %etelah #itent"kan $ra#a%i S0L %erta %ta#i" klini%n8a- aka #ilak"kan tin#akan ek%i%i l"a%1 Unt"k S0L 8an$ a%ih o!erabel * re%ektabelek%i%i l"a% 8an$ #ilak"kan a#alah ek%i%i #en$an Icurati,e "ide marginJ 8ait" ek%i%i !a#a /arak 6 9 ata" lebih #ari >ona reakti< t" or 8ait" #aerah 8an$ en$ala i !er"bahan ;arna #i%ekitar t" or 8an$ terlihat %e9ara in%!ek%i- 8an$ berh"b"n$an #en$an /arin$an 8an$ Fa%k"ler- #e$enera%i otot- e#e a #an /arin$an %ikatrik1 o Unt"k S0L "k"ran R 6 9 #an $ra#a%i ren#ah- ti#ak a#a tin#akan a/"Fant%etelah tin#akan ek%i%i l"a%1 o Bila S0L "k"ran Q 6 9 #an $ra#a%i ren#ah- !erl" #ita bahkan ra#iotera!i ek%terna %eba$ai tera!i a/"Fan1 o Unt"k S0L "k"ran 6530 9 #an $ra#a%i tin$$i !erl" #ita bahkan ra#iotera!i ek%terna ata" brakhitera!i %eba$ai tera!i a/"Fan1 o Bila S0L "k"ran Q 30 9 #an $ra#a%i tin$$i- !erl" #i!erti ban$kan !e berian khe otera!i !reo!erati< #an

Ora#a%i Tin$$i Ek%i%i L"a%

Ora#a%i Ren#ah Ek%i%i L"a%

Q 30 9

6 S 30 9

Q69

R69

BT*RE

BT*RE

RE

Ob%erFa%i

Khe otera!i BT : Brakhitera!i !re*!o% o! RE : Ra#ia%i Ek%terna Bila ter#a!at eta%ta%i% !a#a k$b re$ional- #ilak"kan #i%ek%i k$b re$ional1 2. S5L Pa$a E)0+r,.!+a0 Ya(- T!$a) R,0,)+a%," A#a 2 !ilihan 8an$ #a!at #ilak"kan- 8ait" : o Sebel" tin#akan ek%i%i l"a% terlebih #ah"l" #ilak"kan ra#iotera!i !reo!erati< ata" neo a/"Fan khe otera!i %eban8ak 3 kali1 o Pilihan lain a#alah #ilak"kan terlebih #ah"l" ek%i%i ke "#ian #ilan/"tkan #en$an ra#ia%i !a%9a o!era%i ata" khe otera!i1 Ek%i%i 8an$ #a!at #ilak"kan :

69

o Ek%i%i I"ide marginJ 8ait" 3 9 #il"ar >ona reakti<1 o Ek%i%i Imarginal marginJ 8ait" !a#a bata% !%e"#o 9a!%"l1 o Ek%i%i Iintralesional marginJ 8ait" e oton$ !aren9hi
t" or ata" #e b"lkin$- #en$an %8arat har"% e b"an$ a%%a t" or Q 60D #an t" orn8a har"% bere%!on terha#a! ra#iotera!i ata" khe otera!i1 Perl" !erhatian kh"%"% "nt"k S0L 8an$ ti#ak a#a re%!on terha#a! ra#iotera!i ata" khe otera!i #a!at #i!erti ban$kan tin#akan a !"ta%i1

Ek%i%i L"a%

Ra#iotera!i !o%to!erati< Khe otera!i a/"Fan

3. S5L Pa$a E)0+r,.!+a0 Ya(- R,0!$! Bila a%ih re%ektabel #ilak"kan ek%i%i l"a% #ilan/"tkan tera!i a/"Fan ra#iotera!i * khe otera!i1 Bila %ebel" n8a !ernah en#a!at tera!i a/"Fan- !erl" #i!erti ban$kan ke bali a!akah a%ih "n$kin "nt"k khe otera!i a/"Fan #en$an re$i en 8an$ berbe#a ata" ra#ia%i #en$an o#alita% 8an$ lain1 Unt"k ka%"% re%i#i< 8an$ ti#ak re%ektabel #ilak"kan a !"ta%i- bila !a%ien enolak #a!at #i!erti ban$kan !en$elolaan %e!erti ka%"% !ri er 8an$ ti#ak re%ektabel1

B. SJ& i a#ra) Vis#ral * R#trop#rito%#al

0eni% hi%to!atolo$i 8an$ %erin$ #ite "kan a#alah li!o%arko a #an leio io%arko a1 Bila #ari !enilaian klini% * !en"n/an$ #ite$akkan #ia$no%i% S0L Fi%eral * retro!eritoneal har"% #ilak"kan !e erik%aan te% <"n$%i $in/al #an !e erik%aan "nt"k enilai !a%a%e "%"%1 Sebel" o!era%i #ilak"kan E!er%ia!an kolonU "nt"k ke "n$kinan #ilak"kan re%ek%i kolon1 +o#alita% tera!i 8an$ "ta a "nt"k S0L Fi%eral * retro!eritoneal a#alah tin#akan o!era%i1 Bila S0L telah en$in<iltra%i $in/al #an #ari te% <"n$%i $in/al #iketah"i $in/al kontralateral #ala kon#i%i baik- aka tin#akan ek%i%i l"a% har"% #i%ertai #en$an tin#akan ne<rekto i1 Dan bila telah en$in<iltra%i kolon- aka #ilak"kan re%ek%i kolon1 Serin$kali tin#akan ek%i%i l"a% 8an$ #ilak"kan ti#ak #a!at en9a!ai re%ek%i ra#ikal karena terbata% oleh or$an5or$an Fital %e!erti aorta- Fena 9aFa- #an %eba$ain8a- %ehin$$a tin#akan 8an$ #ilak"kan ti#ak ra#ikal #an terbata% !a#a !%e"#o ka!%"l1 Unt"k ka%"% 8an$ #e ikian !erl" #i!ikirkan tera!i a/"Fan- ber"!a khe otera!i #an ata" ra#iotera!i1

Baga% P#%g#lolaa% SJ& Pada E"str#$itas (a%g !ida" R#s#"ta'#l

Dia$no%i% Klini% Onkolo$i% Dia$no%i% )i%to!atolo$i% Ora#a%i * Sta#i" S0L =an$ Ti#ak Re%ektabel

Ra#iotera!i !reo!erati< Ek%i%i Neoa/"Fan khe otera!i

70

Ba-a( P,(-,"1"aa( S5L ;!0,ra" 3 R,+r1',r!+1(,a" Dia$no%i% Klini% M Pe erik%aan Pen"n/an$ T S0L Fi%eral * retro!eritoneal

o o

Bila ti#ak e "n$kinkan "nt"k tin#akan ek%i%i l"a%- aka #ilak"kan ra#iotera!i !ri er ata" khe otera!i1 Pa#a S0L #i ke!ala #an leher 8an$ ti#ak "n$kin #ilak"kan ek%i%i l"a% aka #a!at #iberikan khe o ra#ia%i1

Ek%i%i L"a% Ra#ikal

Ek%i%i Ti#ak Ra#ikal

Ora#a%i Ren#ah

Ora#a%i Tin$$i R 30 9 Ob%erFa%i

Ora#a%i Tin$$i Q 30 9

Khe otera!i a/"Fan #an ata" Ra#iotera!i

D. S5L D,(-a( M,+a0+a0!0 4a/9 Bila le%i eta%ta%i% t"n$$al a%ih o!erabel * re%ektabel #a!at #ilak"kan tin#akan ek%i%i- teta!i bila ti#ak #a!at #iek%i%iaka #ilak"kan khe otera!i #en$an Do4or"bi9in %eba$ai obat t"n$$al ata" #en$an obat khe otera!i ko bina%i- 8ait" Do4or"bi9in M I<o%<a i#e- ter"ta a "nt"k !a%ien #en$an %tat"% !er<or an9e 8an$ baik1 Obat5obat ko bina%i 8an$ lain a#alah : o Do4or"bi9in M Da9arba>ine o '8NADI' o Do4or"bi9in M I<o%<a i#e S +e%na M Da9arba>ine NI SARKOMA 5ARINGAN LUNAK PADA ANAK NII *OLLO6 UP DA*TAR PUSTAKA

Setelah #ilak"kan !e erik%aan laboratori" * !e erik%aan !en"n/an$ #ite$akkan #ia$no%i% S0L Fi%eral * retro!eritonealke "#ian #ilak"kan ek%i%i l"a% 8an$ har"% #inilai a!akah tin#akann8a ek%i%i #en$an ;i#e ar$in ata" ar$inal ar$in ata" intra le%ional1 31 Bila tin#akan a#alah re%ek%i ra#ikal aka har"% #itent"kan $ra#a%i #an "k"ran t" or o Bila $ra#a%i ren#ah- %elan/"tn8a 9"k"! #i <ollo; "! o Bila $ra#a%i tin$$i #an "k"ran R 30 9 - 9"k"! #i <ollo; "! o Bila $ra#a%i tin$$i #an "k"ran Q 30 9 aka har"% #ilan/"tkan #en$an tin#akan khe otera!i a/"Fan #an ata" ra#iotera!i1 21 Bila tin#akan ti#ak ra#ikal aka har"% #ilan/"tkan #en$an tin#akan khe otera!i a/"Fan #an ata" ra#iotera!i1

PENATALAKSANAAN SARKOMA 5ARINGAN LUNAK PADA ANAK

I1 PENDA)ULUAN Sarko a /arin$an l"nak !a#a anak (S0LA& ter a%"k ka%"% 8an$ /aran$- 8ait" %ekitar B-(D #ari %el"r"h ke$ana%an !a#a anak1 0eni% S0LA 8an$ %erin$ #i/" !ai a#alah Rhab#o 8o%arko a 8ait" M(0D #ari ka%"% S0LA1 ,aktor !ro$no%tik ter$ant"n$ #ari bebera!a hal- 8ait": %ta#i" - "k"ran- letak anato i%- " "r #an ti!e hi%to!atolo$i%1 II1 R)ABDO+=OSARKO+A a1 E!i#e iolo$i #an Etiolo$i Rhab#o 8o%arko a er"!akan /eni% S0LA 8an$ ter%erin$ #ite "kan- 8ait" M20D !a#a S0LA #iba;ah 6 tah"n #an M23D !a#a anak 36520th- #an #ite "kan %e#ikit lebih tin$$i !a#a anak laki5 laki1 ,aktor etiolo$i a#alah "lti<aktor #an !eran <aktor <a ilial telah #iteliti !eranann8a karena rhab#o 8o%arko a !a#a

C. SJ& di Bagia% !+'+) &ai% o Bila t" or a%ih re%ektabel- #ilak"kan ek%i%i- " " n8a #en$an ar$inal ar$in- #ilan/"tkan #en$an ra#iotera!i a/"Fan1 o Bila t" or ti#ak re%ektabel- #ilak"kan ra#iotera!i !reo!erati< #ilan/"tkan #en$an tin#akan ek%i%i ar$inal ar$in1

71

anak %erin$ #ih"n$kan #en$an Li5,ra" eni %8n#ro e- Be9k;ith5 :ei#% ann %8n#ro e #an Ne"ro<ibro ato%i%53 (N,53&1 Loka%i ter%erin$ a#alah orbita #an intraab#o inal5 $enito"rinari1 Di%a !in$ it" #a!at !"la ter/a#i intratorakal #an ek%tre ita% ba;ah1 b1 Ti!e )i%to!atolo$i Rhab#o 8o%arko a !a#a anak #ibe#akan ata% : - e br8onal rhab#o 8o%ar9o a - alFeolar rhab#o 8o%arko a - %!in#le 9ell rhab#o 8o%ar9o a - botr8oi# rhab#o 8o%ar9o a - "n#i<<erentiate# rhab#o 8o%ar9o a - rhab#o 8o%ar9o a ;ith rhab#oi# <eat"re% 91 Sta#i" Klinik Ber#a%arkan %ta#i" !retera!i TN+

2.

#1 Pro%e#"r Dia$no%tik Ber#a%arkan ana ne%i% #an !e erik%aan <i%ik %e%"ai #en$an loka%i ter%erin$ rhab#o 8o%arko a anak- ter a%"k !e erik%aan !a#a k$b re$ional #an eta%ta%i% /a"h1 Loka%i t" or #i retrob"lbair #a!at ber"!a !ro!to%i% ata" ben/olan1 Dan #i loka%i lain ber"!a ben/olan #en$an k"lit #i ata%n8a nor al- #a!at tan!a kel"han ata" #i%ertai n8eri1 Pe erik%aan !en"n/an$ eli!"ti <oto !olo% ata" 'T5%9an #i t" or !ri er #an #i te !at eta%ta%i% /a"h1 Kala" !erl" #ilak"kan !"la bio!%i a%!ira%i !a#a bone arro;1 Dia$no%i% !a%ti a#alah #ari bio!%i in%i%i*ek%i%i1 e1 Pro%e#"r Tera!i Ter$ant"n$ #ari loka%i t" or !ri er #an berh"b"n$an #en$an ti!e hi%to!atolo$i #an #ian/"rkan "nt"k elak"kan tera!i #en$an "lti o#alita% #an "lti#i%i!lin- ti#ak #ian/"rkan "nt"k elak"kan "tila%i 8an$ a$re%i<1 1. Loka%i #i orbita #an !ara enin$eal ter a%"k telin$a ten$ah #an na%o<arin$1 Dilak"kan ra#iotera!i %a !ai 6000 9O8 ata" khe otera!i #en$an ko bina%i Nin9ri%tineDa9tino 89in #an Do4or"bi9in1

Loka%i #i non orbita #an non !ara enin$eal eli!"ti re$io !aroti%- larin$- !alat" - ton%il- $lo%i%*li#ah- b"99al*!i!ina%al*hi#"n$- ke!ala #an leher1 Bila e "n$kinkan har"% #ilak"kan ek%i%i #ilan/"tkan #en$an ra#iotera!i a#/"Fant %a !ai (600560009O8 ata" #iberikan khe otera!i Nin9ri%tin- Da9tino 89in #an '89lo!ho%!ha i#e (NA'&1 31 Loka%i #i #in#in$ thorak%- intrathorak%- #in#in$ ab#o en!ara%!inal #an retro!eritoneal1 Tera!i "ta a a#alah ek%i%i ra#ikal- kala" !erl" #iberikan a#/"Fant ra#iotera!i bila ti!en8a e br8onal1 4. Loka%i #i ek%tre ita%1 Dian/"rkan "nt"/k ek%i%i ra#ikal %a !ai bata% %a8atan beba% %e9ara ikro%ko!i%1 Ti#ak #ian/"rkan "nt"k tin#akan a !"ta%i ata" ek%i%i ko !arte en ata" ek%i%i $r"! otot1 Bila !erl" #a!at #iberikan a#/"Fant ra#iotera!i %a !ai 60009O81 Ke otera!i ti#ak #ian/"rkan karena re%!on% k"ran$ baik1 61 Loka%i #i $enito5"rinari1 Bila e "n$kinkan #ilak"kan re%ek%i ra#ikal- bila ti#ak "n$kin #ilak"kan re%ek%i terbata% #ilan/"tkan #en$an ra#iotera!i a#/"Fant1 Bila ti#ak #a!at #ilak"kan re%ek%i- #a!at #ilak"kan ra#iotera!i !reo!erati< ata" neoa#/"Fant khe otera!i #en$an Nin9ri%tin M Da9tino 89in #ilan/"tkan #en$an re%ek%i

72