KAJI EKSPERIMENTAL KEAUSAN KOMPONEN MESIN DIESEL BERBAHAN BAKAR BIODIESEL DAN SOLAR Muhamad Asadi Program Studi

Te !i Mesi! UPN "#etera!" Ja arta J$%RS%&atma'ati Po!do La(u Ja arta Se$ata! )*+,Te$.% -*)%/0,01/) e2t%)1, A(stra Je$a!tah ada$ah (aha! $im(ah 3a!g dihasi$ a! o$eh sisa .e!ggore!ga! restora!4restora!5 i!dustri 6ateri!g5 da! $im(ah rumah ta!gga 3a!g 6u u. me$im.ah da! murah harga!3a% Saat i!i (iodiese$ dari mi!3a 7e$a!tah sudah di .rodu si di ma!a4ma!a (ai di Ero.a5 Ameri a da! Je.a!g% Biodiese$ dari mi!3a 7e$a!tah di Austria di e!a$ de!ga! !ama AME 8Altfett Methyl Ester95 seda!g di Jerma! se$ai! di e!a$ de!ga! AME 7uga me!da.at !ama Frittendiesel atau Ecodiesel5 seda!g di Je.a!g di e!a$ de!ga! e-oil% Biodiese$ 8meth3$ ester9 meru.a a! (aha! (a ar ramah $i!g u!ga! 3a!g memi$i i titi didih da! :is ositas 3a!g $e(ih ti!ggi dari mi!3a so$ar% Ha$ i!i me!3e(a( a! (iodiese$ 6e!deru!g me!em.e$ .ada di!di!g si$i!der5 .isto! da! emudia! a a! i ut ter(a'a o$eh gera a! ri!g .isto! masu e da$am (a mi!3a .e$umas% Sa$ah satu ara teristi (iodiese$ ada$ah mem.u!3ai si;at $u(risitas 3a!g (ai sehi!gga a a! me!gura!gi eausa! 3a!g ter7adi .ada (agia! < (agia! mesi!% Pe!e$itia! i!i a a! me!g a7i se(era.a (esar .e!garuh .e!ggu!aa! (iodiese$ dari mi!3a 7e$a!tah terhada. eausa! 3a!g ter7adi .ada om.o!e! di!di!g si$i!der mesi! diese$ de!ga! me!ggu!a a! metode a!a$isis mi!3a .e$umas (e as 8used oil analysis9 Hasi$ .er6o(aa! me!u!7u a! (ah'a .e!ggu!aa! (iodiese$ dari mi!3a gore!g (e as a a! me!uru! a! ti!g at eausa! 3a!g ter7adi .ada om.o!e! di!di!g si$i!der mesi! diese$% Kata u!6i = Je$a!tah5 (iodiese$5 eausa!5 a!a$isis mi!3a .e$umas (e as A(stra6t The used 6oo i!g oi$s 8.a$m oi$s9 is a 'aste materia$ .rodu6ed (3 the ;r3i!g o; restaura!ts5 6ateri!g i!dustr35 a!d househo$d 'aste that $o' e6o!omi6 :a$ue% No' (iodiese$ ;rom used 6oo i!g oi$ a$read3 .rodu6tio! i! Euro.e5 Ameri6a a!d Ja.a!% Biodiese$ ;rom used 6oo i!g oi$s i! Austria !o'! as the AME 8A$t;ett Meth3$ Ester95 'hi$e i! >erma!3 (esides !o'! (3 AME a$so got a !ame E6odiese$ or &ritte!diese$5 'hi$e i! Ja.a! !o'! as the e4oi$% Biodiese$ 8meth3$ ester9 is re!e'a($e ;ue$ 'hi6h has a (oi$i!g .oi!t a!d higher :is6osit3 tha! diese$ oi$% This 6auses the (iodiese$ te!ds to sti6 to the 63$i!der 'a$$s5 .isto!s a!d the! (e 6arried (3 the mo:eme!t o; the .isto! ri!gs i!to the oi$ (ath $u(ri6atio!% O!e o; the 6hara6teristi6s o; (iodiese$ are ha:i!g a good $u(ri6it3 .ro.erties that 'i$$ (e to redu6e the 'ear i! e$eme!s o; the e!gi!e% This resear6h 'i$$ (e assess ho' mu6h e;;e6t the use o; (iodiese$ ;rom used 6oo i!g oi$ to the 'ear that o66urs i! a 63$i!der $i!er 6om.o!e!ts o; diese$ e!gi!e (3 usi!g the method o; the used oi$ a!a$3sis% The resu$ts sho'ed that the use o; (iodiese$ ;rom used 6oo i!g oi$ 'i$$ (e redu6e 'ear that ha..e!s i! 63$i!der $i!er 6om.o!e!ts o; diese$ e!gi!e% Ke3'ords= Used 6oo i!g oi$ 8.a$m oi$95 (iodiese$5 'ear!ess5 used oi$ a!a$3sis

PENDAHULUAN Mi!3a gore!g (e as 87e$a!tah9 ada$ah (aha! $im(ah 3a!g dihasi$ a! o$eh sisa .e!ggore!ga! restora!4restora!5 i!dustri 6ateri!g5 da! $im(ah rumah ta!gga 3a!g 6u u. me$im.ah da! murah harga!3a% Per em(a!ga! (iodiese$ dari mi!3a 7e$a!tah sema i! .esat de!ga! di$ara!g!3a .ema aia! mi!3a 7e$a!tah u!tu 6am.ura! .a a! ter!a 5 are!a (ersi;at arsi!oge!i % Sam.ai saat i!i (iodiese$ dari mi!3a 7e$a!tah sudah di .rodu si di ma!a4ma!a (ai di Ero.a5 Ameri a da! Je.a!g% Biodiese$ dari mi!3a 7e$a!tah di Austria di e!a$ de!ga! !ama AME 8 Altfett Methyl Ester95 seda!g di Jerma! se$ai! di e!a$ de!ga! AME 7uga me!da.at !ama Frittendiesel atau Ecodiesel5 seda!g di Je.a!g di e!a$ de!ga! e-oil%Seme!tara itu di I!do!esia5 .ema!;aata! mi!3a 7e$a!tah masih sa!gat o!tro:ersi% Sam.ai saat i!i se(agia! (esar mi!3a 7e$a!tah dari .erusahaa! (esar (a!3a 3a!g di7ua$ e .edaga!g u!tu didaur u$a!g da! ada 3a!g di.a ai u!tu me!ggore!g daga!ga! ma a!a!% Bi$a diti!7au dari om.osisi imia!3a mi!3a 7e$a!tah me!ga!du!g se!3a'a4se!3a'a arsi!oge!i 5 3a!g ter7adi se$ama .roses .e!ggore!ga!% Jadi 7e$as (ah'a .ema aia! mi!3a 7e$a!tah u!tu di o!sumsi se6ara (er e$a!7uta! da.at merugi a! esehata! ma!usia da! se(agai a i(at!3a da.at me!gura!gi e6erdasa! ota ge!erasi (eri ut!3a5 serta da.at se(agai .emi6u mu!6u$!3a .e!3a it a! er o$o!5 .em(esara! hati5 gi!7a$5 da! ga!ggua! 7a!tu!g% U!tu me!ghi!dari ha$ terse(ut da! me!i!g at a! !i$ai tam(ah!3a ma a mi!3a 7e$a!tah da.at dio$ah me!7adi Biodiese$ me$a$ui .roses tra!s4esteri;i asi% Ke$e(iha! Biodiese$ di(a!di!g de!ga! so$ar se$ai! ramah $i!g u!ga! ada$ah me!ghasi$ a! emisi gas (ua!g 3a!g $e(ih re!dah 8?O5 hidro ar(o!5 .arti e$ da! o.asitas95 .em(a ara! 3a!g $e(ih e;isie!5 si;at .e$umasa! $e(ih (ai 5 da! me!i!g at a! etida terga!tu!ga! su.$ai (aha! (a ar are!a da.at di.rodu si se6ara $o a$% Berdasar a! hasi$ u7i si;at4si;at u!6i (iodiese$ (er(aha! (a u mi!3a 7e$a!tah mem.u!3ai :is ositas 3a!g $e(ih ti!ggi dari mi!3a so$ar% Ha$ i!i me!ga i(at a! (iodiese$ 6e!deru!g me!em.e$ .ada di!di!g si$i!der da! .isto!% Sa$ah satu ara teristi (iodiese$ ada$ah mem.u!3ai si;at $u(ristas 3a!g (ai sehi!gga a a! me!gura!gi eausa! 3a!g ter7adi .ada (agia! < (agia! mesi!% Pe!e$itia! i!i a a! me!g a7i se(era.a (esar .e!garuh .e!ggu!aa! (iodiese$ dari mi!3a 7e$a!tah terhada. eausa! 3a!g ter7adi .ada om.o!e! di!di!g si$i!der mesi! diese$ de!ga! me!ggu!a a! metode a!a$isa mi!3a .e$umas ha(is .a ai 8used oil analysis9 Tri T7ah3o!o5 da$am arti e$!3a (er7udu$ A!a$isis Keausa! .ada Di!di!g Mesi! Diese$ me!3ata a! (ah'a eausa! .ada di!di!g si$i!der mesi! diese$ di.e!garuhi o$eh gera a! (o$a 4(a$i .isto! .ada rua!g (a ar5 a i(at gera a! terse(ut ma a ter7adi gese a! a!tara 6i!6i! .isto! de!ga! si$i!der 3a!g me!3e(a( a! tere7adi!3a eausa!% M Asadi5 Ri@Ao! &5 Pra'oto 8*--09 da$am .e!e$itia! E;e Pe!ggu!aa! Biodiese$ )-- B Terhada. Pe!ge!6era! Mi!3a Pe$umas da! De.osit .ada Sistem Sa$ura! Baha! Ba ar5 me!gemu a a! (ah'a (iodiese$ dari mi!3a 7e$a!tah B4)--B da.at digu!a a! se(agai (aha! (a ar a$ter!ati; .e!gga!ti so$ar ta!.a me!im(u$ a! .e!garuh 3a!g sig!i;i a!% Se6ara umum a!du!ga! soot5 ;ue$ di$utio!5 da! o.asitas!3a $e(ih (ai di(a!di!g de!ga! so$ar5 teta.i o!sumsi (aha! (a ar!3a $e(ih (esar / B di(a!di!g so$ar% A!a!ta A!d3 A S5 da$am arti e$!3a Biodiese$ dari Mi!3a Je$a!tah me!gemu a a! (ah'a da$am ra!g a me!6ari e!ergi a$ter!ati; 3a!g e o$ogis5 ter!3ata mi!3a 7e$a!tah da.at dia!da$ a!% Pema!;aata! mi!3a 7e$a!tah se(agai (aha! (a ar motor diese$ meru.a a! suatu 6ara .e!a!ga!a! mi!3a 7e$a!tah 3a!g me!ghasi$ a!

!i$ai e o!omis serta me!6i.ta a! (aha! (a ar a$ter!ati; .e!gga!ti (aha! (a ar so$ar 3a!g (ersi;at ethis5 e o!omis5 da! se a$igus e o$ogis% Su.ra!to d 5 da$am .e!e$itia! Mi!3a Je$a!tah u!tu E!ergi Biodiese$ me!gemu a a! (ah'a e$e(iha! (iodiese$ ada$ah rea si .em(e!tu a! e!ergi 3a!g dihasi$ a! a a! $e(ih sem.ur!a di(a!di!g so$ar5 sehi!gga tida me!ge$uar a! asa. hitam 3a!g (eru.a ar(o! atau ?O*% Ke$emaha!!3a ada$ah da.at me!3e(a( a! motor diese$ me!ga$ami e$e!g eta! .ada om.o!e! 3a!g ter(uat dari aret% Teori Keausan Keausa! da.at dide;i!isi a! se(agai rusa !3a .ermu aa! .adata! 5 umum!3a me$i(at a! ehi$a!ga! materia$ 3a!g .rogresi; a i(at ada!3a gese a! 8;ri si9 a!tar .ermu aa! .adata!% Keausa! (u a! meru.a a! si;at dasar materia$ me$ai! a! meru.a a! res.o! materia$ terhada. sistem $uar 8 o!ta .ermu aa!9% Keausa! meru.a a! ha$ 3a!g $a@im ter7adi da$am setia. materia$ 3a!g me!ga$ami gese a! de!ga! materia$ $ai!% Keausa! da.at di e$om.o a! me!7adi = a% Keausa! Adhesi:e 8adhesive wear9 Ter7adi a.a(i$a o!ta .ermu aa! dari dua materia$ atau $e(ih me!ga i(at a! .er$e ata! satu sama $ai!!3a 8adhesi:e9 serta de;ormasi .$astis da! .ada a hir!3a ter7adi .e$e.asa!C.e!go3a a! sa$ah satu materia$% (% Keausa! A(rasi:e 8abrasive wear9 Ter7adi a.a(i$a suatu .arti e$ eras 8asperrity9 dari materia$ terte!tu me$u!6ur .ada .ermu aa! $ai! 3a!g $e(ih $u!a 5 sehigga ter7adi .e!etrasi atau .emoto!ga! materia$ 3a!g $e(ih $u!a % 6% Keausa! Le$ah 8fatiq wear9 Keausa! i!i teer7adi a i(at ada!3a i!tera si .ermu aa! 3a!g me!ga$ami .em(e(a!a! (eru$a!g 5 sehigga me!ga$ami reta mi ro5 3a!g .ada a hir!3a a a! ter7adi .e!ge$u.asa! materia$% d% Keausa! Korosi 8corosive wear9 Proses erusa a! dimu$ai are!a ada!3a .eru(aha! imia'i materia$ di.ermu aa! are!a ada!3a ;a tor $i!g u!ga!%A i(at o!ta dg $i!g u!ga! i!i me!ga i(at a! .em(e!tu a! $a.isa! .ada .ermu aa! de!ga! si;at 3a!g (er(eda de!ga! materia$ i!du 5 sehigga materia$ a a! me!garah ter7adi!3a .er.ataha! i!ter;a6e a!tara $a.isa! .ermu aa! de!ga! materia$ i!du da! .ada a hir!3a se$uruh $a.isa! .ermu aa! a a! ter6a(ut% e% Keausa! Erosi 8erosion wear9 Proses erosi dise(a( a! o$eh gas da! 6aira! 3g mem(a'a .arti e$ .adata! 3a!g mem(e!tur .ermu aa! materia$% Pelumasan Kema7ua! te !o$ogi i!dustri automotive saat i!i sa!gat .esat ha$ i!i dita!dai de!ga! (er(agai ma6am mu!6u$!3a mesi!4mesi! e!daraa! (ermotor de!ga!

o!stru si 3a!g 6a!ggih5 (o(ot $e(ih ri!ga!5 $e(ih irit (aha! (a ar!3a serta mem.u!3ai da3a 3a!g (esar% Me!gi!gat 6ara er7a!3a da! o!stru si!3a 5 tida mu!g i! (isa dihi!dari ada!3a (agia!4(agia! 3a!g sa$i!g (ergese a!5 se.erti di e.a$a si$i!der terda.at u!it atu.5 rocker arm da! push rod5 di te!gah si$i!der ($o terda.at .isto!5 .oros !o da! dudu a! push rod serta di (agia! (a'ah si$i!der ($o terda.at .oros e!g o$5 semua!3a om.o!e! mesi! terse(ut memer$u a! .e$umasa! se(agai media .era!tara agar (agia!4(agia! terse(ut tida (ergese a! se6ara $a!gsu!g de!ga! 6ara mem(e!tu $a.isa! oi$ ;i$m% Pe$umasa! mesi! .ada .ri!si.!3a (ertu7ua! u!tu me!ghi!dar a! ter7adi!3a eausa!% O$eh are!a itu5 mi!3a .e$umas 3a!g digu!a a! harus sesuai de!ga! 7um$ah atau e(utuha!5 7e!is mesi!5 da! (e(a! 3a!g harus didu u!g o$eh mi!3a .e$umas itu se!diri% Agar mesi! teta. mem.u!3ai emam.ua! 3a!g ti!ggi da! a'et5 ma a di.er$u a! .e$umasa! 3a!g mam.u me!distri(usi a! mi!3a .e$umas e (agia!4 (agia! mesi! 3a!g 6u u. 7auh se6ara (ai da! terus me!erus se$ama mesi! dihidu. a!% Se6ara umum ;u!gsi dari mi!3a .e$umas .ada mesi! ada$ah se(agai (eri ut= a% Me!gura!gi ter7adi!3a gese a! Se!ga7a digu!a a! isti$ah me!gura!gi gese a! are!a tida $ah mu!g i! me!ghi!dari sama se a$i ter7adi!3a gese a! a!tara .ermu aa! (agia!4(agia! 3a!g sa$i!g (ergera da! de!ga! ema7ua! te !o$ogi te$ah (a!3a u.a3a 3a!g di$a u a! u!tu me!gusaha a! agar gese a! 3a!g ter7adi semi!ima$ mu!g i!% U.a3a terse(ut a!tara $ai! di$a u a! de!ga! .emi$iha! (aha! dasar 3a!g (ermutu5 metode .e!go$aha! $ogam 3a!g (ai mau.u! de!ga! .e!am(aha! (aha! imia .ada mi!3a .e$umas u!tu me!i!g at a! si;at4si;at terte!tu 3a!g di.er$u a! u!tu .e$umasa!5 da! .e!ggu!aa! (aha! (a ar 3a!g (ai % Se6ara te !i a.a(i$a dua (uah $ogam 3a!g dia!tara!3a di(eri a! mi!3a .e$umas ma a edua .ermu aa! $ogam terse(ut a a! mem(e!tu $a.isa! ;i$m% La.isa! i!i a a! me!6egah o!ta $a!gsu!g edua $ogam terse(ut (ai .ada o!disi mesi! diam mau.u! .ada .utara! mesi! ti!ggi% (% Me!gura!gi ter7adi!3a eausa! 3a!g (er$e(iha! Ter7adi!3a gese a! 3a!g terus me!erus de!ga! ;re ue!si ti!ggi da! .utara! ti!ggi 7e$as ira!3a eausa! a a! ter7adi .ada (agia! .ermu aa! (agia! 3a!g sa$i!g (ergese a!% U!tu itu harus diu.a3a a! mi!3a .e$umas de!ga! ua$itas terte!tu u!tu me!gatasi!3a sa$ah satu s3arat!3a (ah'a (aha! mi!3a .e$umas terse(ut da.at mem(e!tu $a.isa! ;i$m 3a!g se$a$u me!em.e$ uat .ada edua .ermu aa! $ogam sehi!gga a a! me!gura!gi gese a! $a!gsu!g da! eausa!% 6% Se(agai .e!di!gi!5 mem(a'a da! mem(ua!g .a!as Bagia! 3a!g se$a$u (ergese a! a a! me!im(u$ a! .a!as5 are!a ;re ue!si 3a!g ti!ggi ma a 7i a ta!.a .e!di!gi!a! te!tu a a! ter7adi .a!as 3a!g (er$e(iha! .ada (agia!4(agia! terse(ut 3a!g da.at me!im(u$ a! erusa a!% Di si!i mi!3a .e$umas harus da.at me$a sa!a a! ;u!gsi se(agai .e!di!gi!a! de!ga! 7a$a! me!3era. .a!as 3a!g ter7adi5 mem(a'a da! memi!dah a!!3a e sistem .e!di!gi!a! 3a!g tersedia% d% U!tu me!7aga agar .ermu aa! terse(ut (ersih dari otora!4 otora! Ada!3a era ar(o! se(agai hasi$ dari .em(a ara! (aha! (a ar 3a!g tida sem.ur!a atau hasi$ dari se(agia! ter(a ar!3a mi!3a .e$umas ma a a a!

mem(e!tu otora! 3a!g me!em.e$ .ada .ermu aa! (agia! mesi! da! ha$ i!i te!tu a a! mem.e!garuhi $a7u (agia!4(agia! mesi! 3a!g (ergera % De(u4de(u atau .arti e$ .asir 3a!g e6i$ dari $uar mesi! da.at sa7a masu da! (er6am.ur de!ga! mi!3a .e$umas% Kotora! dari de(u i!i a a! merugi a! terhada. $ogam sehi!gga mudah ter7adi eausa! atau orosi $ogam o$eh are!a itu5 otora!4 otora! 3a!g (er6am.ur mi!3a .e$umas harus di(ersih a! de!ga! mi!3a .e$umas 3a!g me!ga!du!g deter7e! da! dis.ersa! da! 7uga otora!4 otora! $ogam terse(ut da$am sir u$asi!3a a a! di(ersih a! de!ga! me!ggu!a a! sari!ga! mi!3a .e$umas% e% Me!6egah ter7adi!3a orosi Ada!3a .roses o sidasi mi!3a .e$umas da! masu !3a se(agai hasi$ .em(a ara! (aha! (a ar e da$am arter me!3e(a( a! tim(u$!3a asam4asam orga!i da! asa! uat serta se7um$ah air% Asam4asam i!i da! air sa!gat merugi a! 3aitu da.at me!3e(a( a! ada!3a orosi dari $ogam4$ogam 3a!g di$a$ui!3a o$eh are!a itu5 .ada mi!3a .e$umas di(eri a! (aha! tam(ah a!ti arat de!ga! demi ia! orosi $ogam a a! da.at dihi!dar a!% Se$ai! ;u!gsi utama diatas masih terda.at ;u!gsi $ai!!3a 3a!g terga!tu!g dari sistem .e$umasa! 3a!g (e er7a misa$!3a .ada sistem hidrmi!3a .e$umas di.er$u a! mi!3a .e$umas 3a!g taha! terhada. te a!a! 3a!g ti!ggi da! mam.u me!aha! .em(e!tu a! de.osit% Proses terjadinya keausan Proses .em(a ara! .ada motor diese$ ter7adi a i(at .emam.ata! udara di da$am si$i!der sehi!gga me!ai a! suhu udara te a! da$am rua!g (a ar5 emudia! disem.rot a! (aha! (a ar so$ar e da$am si$i!der 3a!g te$ah (erisi udara4.a!as% Sete$ah (aha! (a ar (erse!tuha! de!ga! udara4.a!as ma a ter7adi$ah .roses .em(a ara!% Proses .em(a ara! (aha! (a ar i!i me!im(u$ a! tem.eratur da! te a!a! di da$am si$i!der me!7adi sa!gat ti!ggi da! gas .em(a ara! mam.u me!doro!g .isto! de!ga! te!aga 3a!g (esar sehi!gga ter7adi gese a! .ada di!di!g si$i!der o$eh 6i!6i! .ada .isto!% Pemasa!ga! 6i!6i! .isto! .ada si$i!der harus se$a$u me!e a! di!di!g si$i!der de!ga! ga3a .egas!3a% Ha$ i!i me!am(ah (esar!3a ga3a gese 6i!6i! terhada. di!di!g si$i!der% Pe!i!g ata! tem.eratur 3a!g ter7adi .ada rua!g (a ar me3e(a( a! ter7adi!3a .emuaia! materia$ 6i!6i!4.isto! da! $e(ih $a!7ut me!gada a! te a!a! e di!di!g si$i!der% Ha$ i!i 7uga me!3um(a!g (esar!3a ga3a gese terhada. di!di!g si$i!der% Ke asara! .ermu aa! (ida!g o!ta a!tara di!di!g .isto! de!ga! si$i!der da! de!ga! ada!3a ga3a gese 3a!g (esar5 me!3e(a( a! eauasa! .ada di!di!g si$i!der sema i! mudah% Materia$ si$i!der memi$i i si;at getas5 $u!a da! tida taha! .a!as a a! mudah eausa! di!di!g si$i!der% Pemi$iha! (aha! si$i!der sa!gat dia'asi are!a si$i!der memega!g .era!a! .e!ti!g $a!6ar!3a gera a! .isto!% Se6ara umum materia$ si$i!der te(uat dari (aha! (esi 6or e$a(u 3a!g me!ga!du!g u!sur (esi 8&e D 1*51, B95 si$i o! 8Si D *5EE1 B95 ar(o! 8? D E5)-F B9 da! ma!ga! 8M! D -51EF B9 3a!g meru.a a! u!sur utama .ada (esi tua!g e$a(u% Keausa! .ada ($o si$i!der (u a! ter7adi setia. saat ma sud!3a ha!3a .ada .osisi4.osisi terte!tu .isto! da! ($o si$i!der (ergese a!5 da! me!im(u$ a! eausa! 3a!g sig!i;i a!% Keausa! 3a!g .a$i!g (a!3a .ada di!di!g si$i!der o$eh 6i!6i! tora ter7adi di a!tara!3a $a!g ah tora atau G $a!g ah tora % Kare!a (esar sudut a!tara connecting rod da! sum(u si$i!der 7uga mem.e!garuhi% A.a(i$a sudut 3a!g di(e!tu o$eh connecting rod de!ga! sum(u si$i!der e6i$ ma a

eausa! 3a!g ter7adi .ada di!di!g si$i!der a a! e6i$5 a.a(i$a sudut 3a!g di(e!tu (esar ma a eausa! .ada di!di!g si$i!der (esar .u$a% Prinsip Dasar Analisa Pelumas A!a$isa .e$umas dimu$ai de!ga! .e!gam(i$a! sam.e$% #a$iditas dari se(uah a!a$isa .e$umas sa!gat terga!tu!g .ada .rosedur .e!gam(i$a! sam.e$5 3aitu se(agai (eri ut = a% Pemi$iha! titi sam.$i!g se(ai !3a di$a u a! di se itar .ermu aa! $ogamC om.o!e! dima!a ter7adi .e$umasa! da! se(e$um ;i$trasi% Misa$!3a di sa$ura! drai! dari setia. (eari!g% Titi sam.$i!g 3a!g dii!gi! a! ada$ah daerah dima!a (a!3a ter7adi a$ira! tur(u$e!si sehi!gga dihara. a! a a! mem(eri a! o!se!trasi .arti e$5 air atau o!tami!asi $ai! 3a!g me'a i$i (% Pe!e!tua! o!disi sam.e$ di$a u a! se(ai !3a eti a mesi! seda!g (er7a$a! .ada (e(a!5 e6e.ata! da! si $us 3a!g !orma$% Se(e$um .e!gam(i$a! sam.e$ he!da !3a di flushing du$u u!tu me!ghi$a!g a! e!da.a!5 agar sam.e$ 3a!g di.ero$eh da.at me'a i$i o!disi sesu!gguh!3a% 6% Memi!ima$isasi o!tami!asi5 da$am a!a$isa o$i 3a!g .er$u di.erhati a! ada$ah o!tami!asai dari se itar!3a 8atmos;ir5 ta!ga! da! a$at sam.$i!g9% Ko!tami!asi diusaha a! semi!ima$ mu!g i!% Boto$ sam.e$ 3a!g a a! digu!a a! se(ai !3a mem.u!3ai $asi;i asi cleanliness 3a!g ti!ggi% d% Pe!7ad'a$a! .e!gam(i$a! sam.e$5 .era'ata! .redi ti; terhada. suatu .era$ata! di$a u a! se6ara ruti! u!tu setia. i!ter:a$ 'a tu terte!tu% Periode 3a!g dite!tu a! terga!tu!g 7e!is .era$ata! da! o!disi o.erasi% La.ora! dari .era'ata! ruti! a$at da.at digu!a a! u!tu me!e!tu a! ;re ue!si sam.$i!g .e$umas e% Pe!ge$o$aa! .e!gam(i$a! sam.$i!g harus di$a u a! oordi!asi 3a!g (ai a!tara engineer 8oil analyst95 te !isi sam.$i!g5 da! o.erator mesi!% Mo!itori!g .e$umas se6ara (er a$a ada$ah sera!g aia! test di $a(oratorium 3a!g me$i.uti a!a$isa si;at ;isi a imia5 a!a$isa eausa! $ogam da! a!a$isa o!disi .e$umas se(agai (eri ut = a% A!a$isa si;at ;isi a imia5 3a!g dima sud si;at ;isi a imia ada$ah si;at 3a!g me!u!7u a! u ura! ua$itas dasar .e$umas se.erti :is ositas5 TAN5 TBN5 a!du!ga! air5 a!du!ga! (aha! (a ar5 titi !3a$a da! seterus!3a% U!tu me!u!7u a! .er;orma dari .e$umas5 ma a harus di$a u a! .e!gu ura! terhada. si;at4si;at terse(ut terhada. .e$umas (e as da! .e$umas (aru% Pe!3im.a!ga! !i$ai dari .e$umas (e as tida (o$eh me$e(ihi !i$ai am(a!g (atas!3a% (% A!a$isa eausa! $ogam digu!a a! u!tu me!getahui o!disi H esehata!H dari mesi!% Metode 3a!g digu!a a! ada$ah AAS 8Atomic Absorbtion Spectrofotometer95 I?P 8Inductive ouple !lasma9 da! a!a$isa ;eogra;i% 6% A!a$isa o!disi o$i di$a u a! de!ga! me!ggu!a a! i!;ra merah% Test i!i digu!a a! u!tu me!dete si .eru(aha! imia 3a!g ter7adi .ada base oil da! aditi;% Se$ai! itu 7uga da.at me!e!tu a! da! me!gu ur .rodu 4.rodu o sidasi5 !itrasi5 da! su$;atasi% Ta(e$ )% di(a'ah i!i me!u!u!7u a! .arameter4.arameter a!a$isa si;at ;isi a imia 3a!g digu!a a! u!tu me!ge:a$uasi erusa a! da! u!7u er7a .e$umas% U!tu me!ge:a$uasi!3a5 setia. hasi$ di(a!di!g a! de!ga! hasi$ a!a$isa .e$umas (aru% Peru(aha! dari .e$umas di.er(o$eh a! 7i a tida me$am.aui warning level 8am(a!g (atas9%

Ta(e$ )% Metode a!a$isa si;at ;isi a imia Parameter a!a$isa Metode a!a$isa #is ositas5 6St ASTM D4++, TBN5 mg KOHCgr sam.e$ ASTM D4*1F0 Ka!du!ga! air5 B :o$ume ASTM D41, Ke$aruta! (aha! (a ar5 B &TIR Ke$aruta! >$i o$5 B &TIR

Ni$ai (atas Peru(aha! *- B Peru(aha! *- B -5-, 0 -5E

Pada Ta(e$ *% di(a'ah i!i me!u!7u a! metode a!a$isa eausa! $ogam% A!a$isa i!i di.er$u a! u!tu me!ge:a$uasi o!disi om.o!e! mesi! 8.isto!5 $i!er5 ri!g5 (eari!g9% Ji a eausa! (e(era.a $ogam me$e(ihi (atas ma a di.er$u a! ti!da $a!7ut (eru.a .e!ge6e a! da! .e!gga!tia! om.o!e! 3a!g aus% Ta(e$ *% Metode a!a$isa eausa! $ogam Je!is $ogam Metode A!a$isa A$umi!ium I?P ?hromium I?P ?oo.er I?P Iro! I?P Lead I?P Si$i o! I?P Ni$ai (atas5 ..m **,)-,*-

METODE PENELITIAN Metode 3a!g digu!a a! da$am .e!e$itia! i!i ada$ah metode e s.erime! .ada * 8dua9 mesi! u7i 3a!g ide!ti 5 3a!g di(e(a!i ge!erator 0 I% Mesi! u7i terse(ut me!ggu!a a! (aha! (a ar 3a!g (er(eda 3aitu so$ar da! (iodiese$ (er(aha! dasar mi!3a 7e$a!tah5 serta me!ggu!a a! mi!3a .e$umas mesi! 3a!g sama 3aitu Mesra! SAE +-% Kedua mesi! u7i terse(ut diu7i se$ama )-- 7am5 da! tia.4tia. )- 7am diam(i$ sam.e$ mi!3a .e$umas!3a u!tu emudia! dia!a$isis de!ga! me!ggu!a a! used oil analysis di $a(oratorium 8 husus!3a 3a!g (erhu(u!ga! de!ga! eausa! $ogam9 Deskripsi mesin uji Mesi! 3a!g diu7i ada$ah * 8dua9 (uah >e!set ide!ti 5 Mer Do!g &e!g de!ga! s.esi;i asi se(agai (eri ut = a% T3.e = Single cylinder" hori#ontal" watercooled (% Seri = R)/,AN 6% Diameter 8$ore9 = /, mm d% La!g ah 8Stroke9 = F- mm e% Ke$uara! 8%utput9 = +%+ IC*0-- r.m 8 0 PSC*0-- r.m 9 ;% Per(a!di!ga! om.resi= ) = *) < *E g% Te a!a! e;% rata4rata = ,/0 Pa 8 ,%FF g;C6m* 9 h% Ke6e.%.isto! rata4rata = 0%1E mCs i% Ko!sumsi (%(% s.esi;i = *F*%1 gC I%h 7% Ko!sumsi o$i s.esi;i = E%0/ gC I%h % Ko!sumsi air .e!di!gi! =)E%0 gC I%h

$% m% !% o%

Te a!a! i!7e si = )+%* J -%, MPa Ka.asitas ta!g i (%( =+L Ka.asitas air .e!di!gi! = 0 L Ka.asitas mi!3a .e$umas= )%+ L

Generator Merk Dong Dong dengan spesifikasi = a% T3.e = ST4E (% Da3a 8P9 =E I 6% Arus 8I9 = )E%0C*/%) A d% Putara! 8!9 = ),-- r.m e% ?os K = )%a!an "akar dan minyak pelumas yang digunakan a% Biodiese$ )-- B 8B4)--9 (er(aha! dasar mi!3a gore!g (e as (% So$ar 3a!g di7ua$ di.asara!% 6% Mi!3a .e$umas Mesra! B SAE4+Prosedur pengujian Taha.a! .e!gu7ia! meru.a a! taha.a! .e!gam(i$a! data u!tu dia!a$isis% Seda!g a! .rosedur!3a sesuai de!ga! disai! .e!e$itia! 3a!g te$ah dise.a ati .ada taha. a'a$ se(e$um .e!e$itia! dimu$ai5 3a!g terdiri dari = Persiapan La!g ah .ersia.a! 3a!g di$a u a! ada$ah se(agai (eri ut = a% Pe!3ete$a! mesi! u7i % (% Ka$i(rasi da! .emasa!ga! a$at u ur5 3a!g me$i.uti a$at u ur suhu mi!3a .e$umas5 suhu .e!di!gi!5 da! suhu gas (ua!g% A$at u ur suhu i!i me!ggu!a a! termo6ou.$e 3a!g dihu(u!g a! de!ga! .u$se meter auto!i6h 3a!g di.asa!g .ada .a!e$ o!tro$% Di da$am .a!e$ o!tro$ 7uga di.asa!g tom(o$ .em(e(a!a! ) I5 * I5 da! E I5 serta tom(o$ .e!ghisa. gas (ua!g% 6% Pe!gadaa! (aha! (a ar (iodiese$ )-- B 3a!g (erasa$ dari mi!3a 7e$a!tah% Per$u dii!;ormasi a! (ah'a (iodiese$ terse(ut (i(uat di Rea tor E!gi!eeri!g ?e!ter BPPT% d% Pe!gadaa! (aha! (a ar so$ar 3a!g ada di.asara!% e% Pe!gadaa! mi!3a .e$umas5 da$am ha$ i!i digu!a a! mi!3a .e$umas SAE B +.rodu Pertami!a% ;% Pe!gu ura! a!du!ga! $ogam mi!3a .e$umas (aru 8new oil9 g% U7i dura(i$it3 se$ama )-- 7am5 da! .e!gam(i$a! sam.e$ mi!3a .e$umas di$a u a! setia. )- 7am5 emudia! di$a u a! a!a$isis eausa! $ogam% PEM A#A$AN Ke$aruta! (aha! (a ar da.at me!ga i(at a! .e!uru!a! :is ositas dari mi!3a .e$umas sehi!gga $a.isa! ;i$m mi!3a .e$umas me!7adi tida sta(i$ da! a a! .e6ah5 ha$ i!i a a! me!ga i(at a! ter7adi!3a gese a! $a!gsu!g a!tar .ermu aa! $ogam om.o!e! mesi! 3a!g (e er7a% De!ga! demi ia! a a! me!ga i(at a! .e!i!g ata! a!du!ga! eausa! $ogam da$am mi!3a .e$umas% Se(a$i !3a 7i a ter7adi .e!i!g ata! :is ositas are!a ada!3a o sidasi da! .o$imerisasi ma a er7a mesi! me!7adi sema i! (erat da! mi!3a

.e$umas tida (isa masu e (agia! om.o!e! 3a!g 7ara .ermu aa!!3a ter$a$u ra.at sehi!gga $a.isa! ;i$m tida ter(e!tu se6ara (ai % Ha$ i!i 7uga a a! me!ga i(at a! .e!i!g ata! eausa!% Ka!du!ga! $ogam .ada mi!3a .e$umas da.at di$ihat .ada ta(e$ di(a'ahL

Ta(e$ E% Ka!du!ga! $ogam .ada mi!3a .e$umas

Sam.e$ No% ) * E + , 0 / Ka!du!ga! $ogam A$umi!ium5..m ?hromium5..m ?oo.er5..m Iro!5..m Lead5..m Si$i6o!5..m Sodium5... Ne' Oi$ M) M) M) ) )M) )1 + 1 )E+ + *E EE *)) 0 0 )+) , *0 E+ E)+ F / ),+ , )E EF +*1 F ),/ + *1 EF $olar ,0** )E 1 *-F E E0 EF E, )/ )*,F + E/ EF /E0 )/ )*/) / EF E, FE0 )F )) E+ + E/ E0 1+/ *E )* E0 + + +F E/ )0/* )E +* 0 , ,+ E/ ) + E , F * E F ) 1 * / + , 1 ) E ) ) * ) E / , , 1 / , ) * + +)) / 0 )) * + )* ** ,1 )* 0 ), ) E )+ E) iodiesel 0/)) )0 F )/ E 0 *+ +)E )1 / )1 E , *E +, F)* ** F ** + *F +E 1)0 *0 F *+ 1 E *F +F )-** E* F *FE * E) +0 Ni$ai Batas Ma2%*Ma2%*Ma2%,Ma2%)-Ma2%,Ma2%*4

Kandungan Aluminium Ta(e$ E% me!u!7u a! a!du!ga! a$umi!ium .a(a mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar5 se6ara umum om.o!e! mesi! 3a!g materia$!3a dari a$umi!ium ada$ah piston da! bearing% Pada .e!go.erasia! mesi! se$ama +- 7am a!du!ga! a$umi!ium da$am mi!3a .e$umas u!tu edua 7e!is (aha! (a ar masih da$am (atas 3a!g dii7i! a! 3aitu *- ..m5 .ada .e!go.erasia! ,- sam.ai )-- 7am a!du!ga! a$umi!ium .ada mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar so$ar me!6a.ai 0- ..m5 a.a(i$a di(a!di!g a! de!ga! (atas ma simum!3a .e!i!g ata! a!du!ga! a$umi!ium me!6a.ai *-- B% Seda!g a! a!du!ga! a$umi!ium .ada mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ terti!ggi di6a.ai .ada .e!go.erasia! se$ama )-- 7am 3aitu ** ..m5 a.a(i$a di(a!di!g a! de!ga! (atas ma simum!3a .e!i!g ata!!3a me!6a.ai ha!3a )- B% Per(edaa! i!i sa!gat dimu!g i! a! are!a .ada mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar so$ar !i$ai :is ositas!3a (ertam(ah da! disam.i!g itu (i$a!ga! soot !3a 7uga (ertam(ah% Bi$a!(ga! soot i!i mem.u!3ai si;at abrasive sehi!gga da.at me!im(u$ a! eausa! 3a!g $e(ih ti!ggi di(a!di!g a! de!ga! mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$% >am(ar )% me!u!7u a! e6e!deru!ga! e!ai a! a!du!ga! a$umi!ium .ada mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar%

Al
60 50 40 30 20 10 0

Biodiesel Solar

p , m o l g u d n a k

>am(ar )% >ra;i a!du!ga! a$umi!ium .ada mi!3a .e$umas mesi! diese$ (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar% Kandungan %!romium Pada .e!go.erasia! mesi! sam.ai /- 7am5 a!du!ga! 6hromium .ada edua mesi! (ai 3a!g (er(aha! (a ar (iodiese$ mau.u! so$ar masih da$am (atas 3a!g di7i! a! 3aitu *..m5 teta.i .ada .e!go.erasia! sam.ai F- sam.ai )-- 7am a!du!ga! 6hromium .ada mesi! (er(aha! (a ar (iodies$ sudah me$e(ihi (atas ma simu!3a 3aitu 8** < E*9 ..m% Pada .e!go.erasia! /- 7am mesi! (er(aha! (a ar so$ar a!du!ga! 6hromium!3a masih da$am (atas 3a!g dii7i! a!5 (aru .ada .e!go.erasia! 1- sam.ai )-- 7am a!du!ga! 6hromium!3a me$e(ihi (atas ma simum3a 3aitu 8*E < */9 ..m% A.a(i$a di(a!di!g a! a!du!ga! 6hromium da! (atas ma simum .ada mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar .ada .e!go.erasia! )-- 7am ada$ah 0- B da! E, B % Ka!du!ga! 6hromium .ada mi!3a .e$umas (erasa$ dari ada!3a eausa! si$i!der $i!er da! ri!g .isto!%

0 1 0 0 2 0 3 0 4 0 5 0 6 0 7 0 8 0 9 0 1
wa k tu,ja m

Cr
40 30 20 10 0 Biodiesel Solar

p , m o l g u d n a k

>am(ar *% >ra;i a!du!ga! 6hromium .ada mi!3a .e$umas mesi! diese$ (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar% Kandungan Copper &tem"aga' Dari Ta(e$ E% da.at di$ihat (ah'a .ada .e!go.erasia! mesi! )-- 7am a!du!ga! 6oo.er 8tem(aga9 .ada mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar (iodiese$ F ..m da! so$ar )E ..m da! !i$ai i!i masih da$am (atas 3a!g dii7i! a! atau di(a'ah (atas ma simum!3a 3aitu ,..m% >am(ar E% me!u!7u a! .er(a!di!ga! a!du!ga! tem(aga .ada mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar 3a!g tida sig!i;i a!%

15 10 5 0 Biodiesel Solar

p , m o l g u d n a k

>am(ar E% >ra;i a!du!ga! cooper 8tem(aga9 .ada mi!3a .e$umas mesi! diese$ (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar% Kandungan Iron &"esi' Iro! atau (esi ada$ah materia$ utama dari om.o!e! mesi! 3aitu silinder liner" piston5 da! crank shaft% Ka!du!ga! (esi 3a!g terda.at .ada mi!3a .e$umas dia i(at a! eausa! .ada om.o!e!.isto! da! crankshaft& Dari ta(e$ E% da.at di$ihat (ah'a a!du!ga! (esi .ada mi!3a .e$umas mesi! 3a!g (er(aha! (a ar (iodiese$ me$e'ati (atas ma simum!3a .ada .e!go.erasia! +- 7am5 3aitu ))* ..m da! terus me!i!g at sam.ai .ada .e!go.erasia! se$ama )-- 7am a!du!ag! (esi!3a me!7adi *FE ..m%

0 1 0 0 2 0 3 0 4 0 5 0 6 0 7 0 8 0 9 0 1
wa k tu, ja m

0 1 0 0 2 0 3 0 4 0 5 0 6 0 7 0 8 0 9 0 1
wa k tu,ja m

Cu

Seme!tara .ada mi!3a .e$umas 3a!g (er(aha! (a ar so$ar a!du!ga! (esi me$e'ati (atas ma simum!3a .ada .e!go.erasia! )- 7am 3aitu )E+ ..m5 da! terus me!i!g at sam.ai .ada .e!go.erasia! )-- 7am a!du!ga! (esi!3a me!6a.ai +*0 ..m% A.a(i$a di(a!di!g a! de!ga! (atas ma simum!3a e$e(iha! a!du!ga! (esi .ada mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ ada$ah me!6a.ai )FE B5 seme!tara mi!3a .e$umas 3a!g (er(aha! (a ar so$ar e$e(iha! a!du!ga! (esi!3a me!6a.ai E*0 B% Besar!3a a!du!ga! (esi .ada mi!3a .e$umas edua mesi! terse(ut dise(a( a! ti!g at e asara! .ermu aa! dari mesi! 3a!g digu!a a! 6u u. ti!ggi .ada mesi! 3a!g (aru da! (esi meru.a a! om.o!e! utama!3a% >am(ar +% me!u!7u a! .er(a!di!ga! a!du!ga! (esi .ada mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar% Dari gra;i da.at di$ihat (ah'a a!du!ga! (esi! .ada mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar (iodiese$ $e(ih re!dah dari mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar so$ar5 ha$ i!i dise(a( a! are!a (iodiese$ mem.u!3ai si;at .e$umasa! 3a!g $e(ih (ai dari .ada so$ar5 sehi!gga a a! me!gura!gi eausa! 3a!g ter7adi% Disam.i!g itu .ada mi!3a .e$umas mesi! (er(aha! (a ar so$ar !i$ai :is ositas me!i!g at seiri!g de!ga! 'a tu .e!go.erasia! mesi! da! 7uga ada!3a .arti e$ soot 3a!g si;at!3a a(rasi:e da.at me!3e(a( a! eausa! 3a!g $e(ih ti!ggi di(a!di!g a! de!ga! .ada mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$%

F e
500 400 300 200 100 0 Biodiesel Solar

>am(ar +% >ra;i a!du!ga! iron 8(esi9 .ada mi!3a .e$umas mesi! diese$ (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar% Kandungan Lead Ka!du!ga! lead .ada mi!3a .e$umas dise(a( a! ada!3a eausa! dari om.o!e! 3a!g materia$!3a $ead 3aitu .isto! da! (eari!g% Dari ta(e$ E% da.at di$ihat (ah'a a!du!ga! lead u!tu edua mesi! masih da$am (atas 3a!g dii7i! a!5 u!tu mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ a!du!ga! $ead terti!ggi 3aitu 0 ..m5 seda!g a! mesi! (er(aha! (a ar so$ar / ..m5 seda!g a! (atas ma simum!3a ,..m% >am(ar ,% me!u!7u a! gra;i .er(a!di!ga! a!du!ga! lead .ada mi!3a .e$umas dari mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar 3a!g tida sig!i;i a!5 teta.i se6ara umum a!du!ga! lead mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar (iodiese$ teta. masih $e(ih e6i$ di(a!di!g de!ga! mesi! (er(aha! (a ar so$ar%

0 1 0 0 2 0 3 0 4 0 5 0 6 0 7 0 8 0 9 0 1
wa k tu, ja m

p , m o l g u d n a k

Pb
8 6 4 2 0 Bio Diesel Solar 0 20 40 60 80 100

p , m o l g u d n a k

wa k tu, ja m

>am(ar ,% >ra;i a!du!ga! lead .ada mi!3a .e$umas mesi! diese$ (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar% Kandungan $ilikon Si$i o! meru.a a! (aha! additi; a!ti (usa da! (erasa$ dari de(u udara $uar5 o!tami!asi si$i o! .ada mi!3a .e$umas a a! me!ga i(at a! eausa! are!a ter7adi s$idi!g 6o!ta6t a!tara .ermu aa!% Dari ta(e$ E da.at di$ihat (ah'a a!du!ga! si$i o! .ada mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar (iodiese$ me$e'ati (atas ma simu!3a .ada .e!go.erasia! 0- 7am 3aitu *+ ..m da! a!du!ga! terti!ggi!3a .ada .e!go.easia! )-- 7am 3aitu me!6a.ai E) ..m% Seme!tara .ada mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar so$ar a!du!ga! si$i o! te$ah me$e'ati (atas ma simum!3a .ada .e!go.erasia! se$ama )- 7am 3aitu *E ..m da! a!du!ga! terti!ggi!3a .ada .e!go.erasia! )-- 7am 3aitu ,+ ..m% >am(ar 0% me!u!7u a! gar;i .er(a!di!ga! a!du!ga! si$i o! .ada mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar5 dari gra;i da.at di$ihat (ah'a se6ara ese$uruha! a!du!ga! si$i o! mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ $e(ih re!dah di(a!di!g de!ga! mesi! (er(aha! (a ar so$ar5 ha$ i!i me!u!7u a! (ah'a (iodiese$ mem.u!3ai si;at .e$umasa! 3a!g (ai di(a!di!g de!ga! so$ar%

S i
60 50 40 30 20 10 0

Bio Diesel Solar 0 20 40 60 80 100

p , m o l g u d n a k

wa ktu, ja m

>am(ar 0% >ra;i a!du!ga! si$i o! .ada mi!3a .e$umas mesi! diese$ (er(aha! (a ar (iodiese$ da! so$ar

SIMPULAN Dari .em(ahasa! diatas da.at dism.u$ a! (ah'a5 )% Ka!du!ga! eausa! $ogam 3a!g domi!a! ada$ah (esi da! a$umi!ium% Pada .e!go.erasia! sam.ai )-- 7am e$e(iha! a!du!ga! a$umi!ium mesi! (er(aha! (a ar so$ar (i$a di(a!di!g a! de!ga! (atas ma simu!3a me!6a.ai *-- B5 seda!g a! mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ ha!3a )- B% Ke$e(iha! a!du!ga! (esi mesi! (er(aha! (a ar so$ar (i$a di(a!di!g a! de!ga! (atas ma simu!3a me!6a.ai E*0 B5 seda!g a! mesi! (er(aha! (a ar (iodiese$ ha!3a )FE B sa7a% *% Biodiese$ mem.u!3ai si;at .e$umasa! 3a!g $e(ih (ai dari so$ar5 ha$ i!i da.at di$ihat .ada a!du!ga! $ogam 3a!g teda.at di da$am mi!3a .e$umas5 se6ara ese$uruha! a!du!ga! $ogam di da$am mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar (iodiese$ $e(ih e6i$ di(a!di!g de!ga! mi!3a .e$umas (er(aha! (a ar so$ar% E% Dire ome!dasi a! u!tu .e!gga!tia! mi!3a .e$umas de!ga! mi!3a .e$umas (aru 8!e' oi$95 da! diada a! .e!ge6e a! te a!a! om.resi!3a% DA&TAR PUSTAKA Asadi M5 Ri@Ao! &a7ar5 Pra'oto5 *--05 Efek !enggunaan $iodiesel '(() *erhadap !engkekentalannya rendahan !elumas dan +eposit !ada Sistem $ahan $akar ( Prosidi!g Semi!ar Nasio!a$ Tahu!a! Te !i Mesi! #5 ha$%M*4--0C)4F5 No.em(er *--0 A!a!ta A!d3 A S5 *--05 $iodiesel +ari Minyak ,elantah5 htt.=CC'''% om.as%6om% Agar'a$ A K5 E-perimental Investigation of the effect of biodiesel utili#ation on lubricating oil tribology in diesel engines 5 Pro6eedi!gs o; the I!stitutio! o; Me6ha!i6a$ E!gi!eersL #o$% *)15 Ma3 *--,% He3'ood Joh! B5 Internal ombusti.n Engine Fundamentals5 M6>ra'4Hi$$ Pu($ishi!g ?om.a!3% Priha!da!a Rama5 Ro3 He!dro o5 Ma muri Nurami!5 *--05 Menghasilkan $iodiesel Murah5 Agro Media Pusta a5 *--0% Su.ra!to d 5*--05 Minyak ,elantah /ntuk Energi $iodiesel5 htt.=C'''%re.u($i a%6o%id% T7ah7o! o Tri5 *--,5 Analisis 0eausan !ada +inding Silinder5 Media Mesi!5 #o$ume 0 No%*5 edisi Ju$i *--,5 ha$% /F4FE Io$s@a6 J5 et a$5 *--,5 *he Impact of $ioesters on 1ubricity of +iesel Fuels 5 Jour!a$ o; KONES I!ter!a$ ?om(ustio! E!gi!e5 )*5 E1)E1F5 *--,