Ma ta Kul i a h
Ma te ri Ku l ia h
Fa kul ta s
Sem este r
Mo d u l
Pen yu su n
:
:
:
:
:
:
Sta ti sti ka II
An a l i sa Da ta : D i skri p ti f
Eko n om i / Aku n ta n si / Ma n a j em en
Ge n a p 2 00 7 /2 0 08
Ke VIII
D ra . Yun i Astu ti , MS.
Ja ka rta
M ei 20 0 8
2
Tujua n Ins tr uk s iona l K hus us M odul VIII
1. Ma h a si swa m em ah am i Pe n g uj i an Hi p o te si s Ra ta -ra ta
2. Ma h a si swa me ma ha mi pe n gu j ia n H ip o te si s Se l i si h Ra ta ra ta
Da fta r Is i :
Teo ri Pe nd u g aa n Sta ti sti k
P ro se d u r Pe ng u ji a n H ip o te sa
Uj i Si gn i fi kan si Sa tu Ara h da n D u a Ara h
Me n g uj i H i po te si s R a ta -ra ta d an se l i si h ra ta -ra ta
Da fta r Pus ta ka :
S up ra n to J. 19 8 8 . Sta ti sti k Teo ri d an Ap l i ka si . Erl an g g a .
Ja ka rta . h al 16 8 2 14 .
S uh a r ya d i da n Pu rwa n to , S.K. 20 0 4 . Sta ti sti ka un tu k Eko n om i da n
Keu a n ga n Mo d e rn . Sal e mb a . Ja ka rta . ha l . 38 8 4 22 .
I . P E N G U J I AN H I P O TE S I S R ATA- R ATA
DEFINISI
H i p o t e s a a d a l a h s u a t u p e r n ya t a a n m e n g e n a i n i l a i s u a t u p a r a m et e r
populasi
ya n g
dimaksudkan
untuk
pengujian
dan
berguna
untuk
pengambilan keputusan.
Pengujian
hipotesa
adalah
prosedur
ya n g
didasarkan
pada
bukti
s a m p e l ya n g d i p a k a i u n t u k m e n e n t u k a n a p a k a h h i p o t e s a m e r u p a k a n
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
3
s u a t u p e r n ya t a a n ya n g wa j a r d a n o l e h k a r e n a n ya t i d a k d i t o l a k , a t a u
h i p o t e s a t e r s e b u t t i d a k wa j a r d a n o l e h k a r e n a i t u h a r u s d i t o l a k .
P R O S E D U R P E N G U J I AN H I P O TE S A
L a n g k a h 1. M e r u m u s k a n H i p o t e s a
H i p o t e s a n o l a d a l a h s u a t u p e r n ya t a a n m e n g e n a i n i l a i p a r a m e t e r
populasi
Misalkan :
Rata-rata hasil investasi TV Cantik Manis tidak berbeda secara nyata dari 13,17% atau
rata-rata hasil investasi TV Cantik Manis sama dengan 13,17%, maka
Hipotesa nol dilambangkan ,
Ho : = 13,17%
H i p o t e s a a l t e r n a t i v e d i l a m b a n g k a n , H 1 : 13,17%
H i p o t e s a a l t e r n a t i f adalah su a t u p e r n ya t a a n ya n g d i t e r i m a j i k a d a t a
s a m p e l m e m b e r i k a n c u k u p b u k t i b a h wa h i p o t e s a n o l a d a l a h d i t o l a k
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
4
L a n g k a h 2. M e n e n t u k a n Tar a f N ya t a ( )
Tar a f n ya t a a d a l a h :
- p r o b a b i l i t a s m e n o l a k H o a p a b i l a H o t er s e b u t a d a l a h b e n a r.
- n i l a i k r i t i s yg d i j a d i k a n s e b a g a i d a s a r u t k m e n e r i m a a t a u m e n o l a k H o
- dilambangkan dengan
dimana
1- C
C a d a l a h t i n g k a t k e ya k i n a n . Ap a b i l a C = 0 , 9 5, m a k a
Semakin besar nilai C, maka semakin kecil nilai
- B e s a r k e c i l n ya n i l a i
kesala
1-0,95
=0,05
t er g a n t u n g p a d a b e r a p a b e s a r n ya t i n g k a t
h a n ya n g m e n ye b a b k a n r i s i k o d a p a t d i t e r i m a , s e m a k i n b e s a r
t i n g k a t k e ya k i n a n C d a n s e m a k i n k e c i l t ar a f n ya t a ( ) m a k a a k a n
semakin baik.
- Kedokteran dann teknik menggunakan
Pertanian dan Ekonomi menggunakan
I l m u- i l m u S o s i a l
: 1 % a t a u t k . k e ya k i n a n 9 9 %
: 5 % a t a u t k . K e ya k i n a n 9 5 %
1 0 % at a u t k . K e ya k i n a n 9 0 %
L a n g k a h 3. M e n e n t u k a n U j i S t a t i s t i k :
U j i s t a t i s t i k adalah su a t u n i l a i ya n g d i p e r o l e h d a r i s a m p e l d a n
d i g u n a k a n u n t u k m em u t u s k a n a p a k a h a k a n m e n e r i m a a t a u m e n o l a k
hipotesa.
Misalkan apabila n > 30
Nilai Z diperoleh dari rumus berikut :
X
Sx
Di mana:
Z
: Nilai Z
: R a t a - r at a h i t u n g p o p u l a s i
Sx
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
Sx
a p a b i l a st a n d a r
n
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
5
deviasi populasi diketahui dan Sx
S
a p a b i l a st a n d a r
n
t ar a f
n ya t a
ditentukan
5%,
dengan
distribusi
normal
d i d a p a t k a n n i l a i Z. U n t u k p e n g u j i a n s at u a r a h m a k a pr o b a b i l i t a s n ya =
0 , 5 0 , 0 5 = 0, 4 5 0 0 , k e m u d i a n m e n c a r i n i l a i Z d e n g a n p r o b a b i l i t a s
0,4500 dan didapatkan nilai Z= 1,65 (nilai kritis).Daerah dimana <1,65
m er u p a k a n
daerah
Ho,
sedang
ya n g
>
1,65
m er u p a k a n
daerah
penolakan Ho.
D a e r a h K e p u t u s a n U j i S a t u Ar a h
Ho
diterima
Untuk uji
d u a a r a h , m i s a l k a n d i t e t a p k a n t a r a f n ya t a 5 % m a k a t a r a f
n ya t a d i b a g i 2 m e n j a d i d a e r a h ya n g s a m a b e s a r.
Nilai
= 0 , 0 5 d a n u n t u k 2 a r a h / 2 0,05 / 2 0,025 , k e m u d i a n d i c a r i
n i l a i Z d e n g a n p r o b a b i l i t a s = 0, 5 0 , 0 2 5 = 0, 4 7 5 0 , k e m u d i a n d e n g a n
m e n g g u n a k a n t a b l e D i s t r i b u s i N o r m a l d i d a p a t k a n n i l a i Z = 1 , 9 6, m a k a
d a e r a h H o b e r a d a p a d a i n t e r v a l - 1, 9 6 s a m p a i 1, 9 6 . J a d i n i l a i < - 1 , 9 6
atau > 1,96 merupakan daerah penolakan Ho.
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
D a e r a h K e p u t u s a n U j i D u a Ar a h
Deerah tidak
Menolak Ho
I I . U J I S I G N I F I K AN S I S ATU AR AH D AN D U A AR AH
Pengujian satu arah
A d a l a h d a e r a h p e n o l a k a n H o h a n ya s at u ya i t u t er l e t a k d i e k o r s e b e l a h
k a n a n s a j a a t a u e k o r s e b e l a h k i r i s a j a . K a r e n a h a n ya s a t u d a e r a h
p e n o l a k a n b e r a r t i l u a s d a e r a h p e n o l a k a n t e r s e b u t s e b e s a r t a r a f n ya t a
ya i t u
d a n u n t u k n i l a i k r i t i s n ya b i a s a d i t u l i s d e n g a n Z .
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
7
m a s i n g d a e r a h m e m p u n ya i l u a s d a r i t a r a f n ya t a ya n g d i l a m b a n g k a n
d e n g a n , d a n n i l a i kr i t i s n ya b i a s a d i l a m b a n g k a n d e n g a n Z
Contoh uji signifikansi menggunakan tanda lebih besar dan lebih kecil.
1 . U j i l a h b e d a r a t a - r a t a p o p u l a s i , m i s a l k a n h i p o t e s a n ya a d a l a h r at a r at a
hasil
investasi
lebih
kecil
dari
13,17%.
Maka
perumusan
h i p o t e s a n ya m e n j a d i :
H0 :
13,17
H1 :
> 13,17
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
G am b a r : A
G am b a r : B
C O N TO H P E N G U J I AN D U A AR AH
1 . U j i l a h n i l a i r a t a - r a t a s a m a d e n g a n 1 3 , 1 7 % . M a k a h i p o t e s a n ya
dirumuskan sebagai berikut:
H0 : = 13,17%.
H1 :
13,17%.
2 . U j i l a h n i l a i k o e f i s i e n u n t u k b s a m a d e n g a n 0. M a k a h i p o t e s a n ya
dirumuskan sebagai berikut:
H0 : b = 0
H1 : b
0.
I I I . M E N G U J I H I P O TE S A R ATA- R ATA S AM P E L B E S AR
A d a 3 h a l ya n g p e r l u d i p e r h a t i k a n :
a. proses pengujian hipotesa :
-
m er u m u s k a n h i p o t e s a
m e n e n t u k a n t ar a f n ya t a
m e n e n t u k a n u j i st a t i s t i c
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
9
-
mengambil keputusan
b . ya n g d i u j i a d a l a h r at a - r a t a p o p u l a s i d a n pr o p o r s i d a r i p o p u l a s i
c. s a m p l e b e s a r, s a m p l e ya n g b e r u k u r a n
> 30 ( diharapkan
Contoh :
TV
Cantik
Manis
m e n ya t a k a n
b a h wa
hasil
i n v e s t a s i n ya
r at a - r at a
m e n c a p a i 1 3 , 1 7 % . U n t u k m e n g u j i a p a k a h p e r n ya t a a n t er s e b u t b e n a r,
maka lembaga konsultanUI mengadakan penelitian pada 36 perusahaan
T V C a n t i k M a n i s d a n d i d a p a t k a n h a s i l b a h wa r a t a - r a t a h a s i l i n v e s t a s i
adalah
11, 3 9 %
dan
standar
d e v i a s i n ya
2,09%.
Ujilah
apakah
p e r n ya t a a n p e r u s a h a a n T V C a n t i k M a n i s t e r s e b u t b e n a r d e n g a n t a r af
n ya t a 5 % .
Langkah 1
M e r u m u s k a n h i p o t e s a . H i p o t e s a ya n g m e n ya t a k a n b a h wa
r a t a - r at a
hasil investasi sama dengan 13,17%. Ini merupakan hipotesa nol, dan
hipotesa
a l t e r n a t i f n ya
adalah
rata-rata
hasil
investasi
tidak
sama
13,17%.
Langkah 2
M e n e n t u k a n t a r a f n ya t a . Tar a f n ya t a s u d a h d i t e n t u k a n s e b e s a r 5 % ,
a p a b i l a t i d a k a d a k et e n t u a n d a p a t d i g u n a k a n t ar a f n ya t a l a i n . Tar af
n ya t a 5 % m e n u n j u k k a n pr o b a b i l i t a s m e n o l a k h i p o t e s a ya n g b e n a r 5 % ,
s e d a n g p r o b a b i l i t a s m e n e r i m a h i p o t e s a ya n g b e n a r 9 5 % .
Nilai kritis Z dapat diperoleh dengan cara mengetahui probabilitas
d a e r a h k e p u t u s a n H 0 ya i t u Z
/2
/2
0 , 5/ 2
= 0 , 0 2 5 d a n n i l a i kr i t i s
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
10
Langkah 3
Melakukan
uji
st a t i s t i k
dengan
menggunakan
rumus
Z.
Dari
soal
d i k e t a h u i b a h wa r a t a- r a t a p o p u l a s i = 1 3 , 1 7 % , r at a - r a t a s a m p e l 11, 3 9 %
d a n s t a n d a r d e v i a s i 2, 0 9 % . M e n g i n g a t b a h wa s t a n d a r d e v i a s i p o p u l a s i
tidak diketahui maka diduga dengan standar deviasi sampel, dan
st a n d a r e r r o r s a m p e l a d a l a h S x
S
sehingga nilai Z adalah
n
X
X 11.39 13.17
5.11
Sx
s/ n
2.09 / 36
Langkah 4
M e n e n t u k a n d a e r a h k e p u t u s a n d e n g a n n i l a i kr i t i s Z = 1 , 9 6
Langkah 5
Mengambil
Keputusan.
Nilai
uji
t er n ya t a
terletak
pada
daerah
m e n o l a k H 0 . N i l a i u j i Z = 5 , 11 t e r l e t a k d i s e b e l a h k i r i 1, 9 6 . O l e h
s e b a b i t u d a p a t d i s i m p u l k a n b a h wa m e n o l a k H 0 , d a n m e n e r i m a H 1 ,
s e h i n g g a p e r n ya t a a n b a h wa h a s i l r a t a- r a t a i n v e s t a s i s a m a d e n g a n
1 3 , 1 7 % t i d a k m e m i l i k i b u k t i ya n g c u k u p k u at .
I V. P E N G U J I AN H I P O TE S A S AM P E L K E C I L
P e nge r tia n Sa m pe l Ke c il
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
11
3 0 , u n t u k s e b a r a n d i s t r i b u s i n ya
S a m p e l k e c i l ya n g j u m l a h s a m p l e
d i k e m b a n g k a n s u a t u d i s t r i b u s i k h u s u s ya n g d i k e n a l s e b a g a i d i s t r i b u s i t
a t a u t - St u d e n t . N i l a i - n i l a i d i s t r i b u s i t d i n ya t a k a n s e b a g a i b e r i k u t :
(x )
(x ) n
s
=
, dimana s
s
n
1
( xi x ) 2
n 1
Di mana:
t
: Nilai distribusi t
: Jumlah sampel
C I R I - C I R I D I S TR I B U S I t - S TU D E N T
a . D i s t r i b u s i t - st u d e n t s e p e r t i d i s t r i b u s i Z m e r u p a k a n s e b u a h d i s t r i b u s i
k o n t i n u , d i m a n a n i l a i n ya d a p a t m e n e m p a t i s e m u a t i t i k p e n g a m a t a n .
b . D i s t r i b u s i t - st u d e n t s e p e r t i d i s t r i b u s i Z b e r b e n t u k g e n t a at a u
l o n c e n g d a n s i m e t r i s d e n g a n n i l a i r a t a- r a t a s a m a d e n g a n 0 .
c. D i s t r i b u s i t - s t u d e n t b u k a n m er u p a k a n s a t u k u r v a s e p e r t i k u r v a Z ,
t et a p i k e l u a r g a d a r i d i s t r i b u s i t . S e t i a p d i s t r i b u s i t m e m p u n ya i r at a r at a h i t u n g s a m a d e n g a n n o l , t e t a p i d e n g a n st a n d a r d e v i a s i ya n g
b e r b e d a - b e d a , s e s u a i d e n g a n b e s a r n ya s a m p e l ( n ) . Ad a d i s t r i b u s i t
u n t u k s a m p e l b e r u k u r a n 2 , ya n g b e r b e d a d e n g a n d i s t r i b u s i u nt u k
s a m p e l s e b a n ya k 1 5, 2 5 d a n s e b a g a i n ya . Ap a b i l a s a m p e l s e m a k i n
besar maka distribusi t akan mendekati normal.
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
12
d . D i s t r i b u s i t > m e n d a t a r d a n m e l e b a r d i b a n d i n g k a n d i s t r i b u s i Z.
M a k a u n t u k t ar a f n ya t a ( ) t e r t e nt u a k a n m e m p u n ya i n i l a i k r i t i s
ya n g l e b i h b e s a r d i b a n d i n g k a n d e n g a n n i l a i k r i t i s p a d a d i s t r i b u s i Z.
U n t u k t a r a f n ya t a ( ) 5 % d e n g a n u j i s a t u a r a h , m a k a n i l a i kr i t i s
p a d a d i s t r i b u s i Z a d a l a h 0 , 5 - 0 , 0 5 = 0 , 4 5 . P r o b a b i l i t a s m e m p u n ya i
n i l a i k r i t i s 1, 6 5 . s e d a n g u n t u k m e n c a r i n i l a i k r i t i s d i s t r i b u s i t
d i p e r l u k a n t ar a f n ya t a d a n d e r a j a t b e b a s ( d f ) , d i m a n a d f = n - 1
P a d a g a m b a r d i a t a s t e r l i h a t b a h wa k u r v e d i s t r i b u s i t s e m u a n ya
m e m p u n ya i n i l a i r a t a - r at a = 0 , n a m u n st a n d a r d e v i a s i b e r b e d a . S t a n d a r
d e v i a s i d e n g a n d e r a j a t b e b a s ( d f ) = n - 1, s e m a k i n t i n g g i d f m a k a a k a n
m e n d e k a t i n o r m a l . P a d a d f = 2 m e m p u n ya i p u n c a k ya n g d a t ar s e r t a >
l e b a r d i b a n d i n g k a n d e n g a n d f = 1 5 d a n d f = 2 5 . Ap a b i l a d f m e n d e k a t i 3 0 ,
m a k a k u r v e d i s t r i b u s i t a k a n m e n d e k a t i k u r v e n o r m a l ya i t u d i s t r i b u s i Z .
Apabila digunakan
=5%
d a n d f = 2 9 ( n = 3 0 ) m k n i l a i kr i t i s = 1 , 6 8 4 .
D a m p a k d a r i ni l a i k r i t i s p d . d i s t r i b u s i t d i b a n d i n g k a n di s t r i b u s i Z
a . I nt e r v a l
k e ya k i n a n
distribusi
t,
P ( - t < T < t )
lebih
besar
d i s b a n d i n g k a n d i s t r i b u s i Z , P ( - Z < Z < + Z ) .
b. Daerah Ho tidak ditolak pd. Distribusi t > distribusi Z
c. N i l a i
hitung
harus
bernilai
lebih
besr
untuk
menolak
Ho
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
13
P E R B E D AAN AN TAR A S K AL A Z D AN S K AL A t
Contoh soal :
Direktur keuangan
b a h wa
rata-rata
p e n g e l u a r a n u n t u k b i a ya h i d u p p e r h a r i b a g i k a r ya wa n p e r u s a h a a n
adalah
pengujian
p e n d a p a t n ya
dilakukan
wa wa n c a r a
t er h a d a p
25
orang
k a r ya wa n ya n g d i p i l i h s e c a r a a c a k s e b a g a i s a m p l e d a n t er n ya t a r at a r at a p e n g e l u a r a n p e r h a r i a d a l a h R p 1 7 0 0 , - d e n g a n s i m p a n g a n b a k u
sebesar
Rp
100,-.
Dengan
menggunakan
=5%,
ujilah
pendapat
t er s e b u t .
j aw a b :
n = 2 5 , x = 1 7 0 0 , s = 1 0 0 , 1760
Ho : =1760
H 1 : 1760
t
x
s/ n
1700 1760
100 / 25
60
= -3.00
20
0, 0 5 d a n d f = n- 1 = 2 5 - 1 = 2 4
t / 2 ( n 1) t 0.025 ( 24 ) 2,064
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
14
karena
t 0 t / 2
-3<-2,064,
maka
Ho
ditolak.
Berarti
r at a - r a t a
p e n g e l u a r a n p e r h a r i k a r ya wa n p e r u s a h a a n t er s e b u t t i d a k s a m a d e n g a n
Rp 1760,-
M E N G U J I R ATA- R ATA H I TU N G P O P U L AS I S AM P E L K E C I L
Taha p m e n g u j i r at a - r a t a h i t u n g p o p u l a s i d a l a m s a m p e l k e c i l :
( a) M e r u m u s k a n h i p o t e s a n o l d a n h i p o t e s a a l t e r n a t i f ( H 0 d a n H 1 ) ,
( b) M e n e n t u k a n t ar a f n ya t a ( ) a p a k a h 1 % , 5 % a t a u l a i n n ya
s e r t a m e n g e t a h u i t it i k k r i t i s b e r d a s a r k a n p a d a t a b e l t - st u d e n t ,
(c) Menentukan uji statistik dengan menggunakan rumus uji-t,
( d) M e n e n t u k a n d a e r a h k e p u t u s a n ya i t u d a e r a h t i d a k m e n o l a k H 0 d a n
daerah menolak H0
(e) Mengambil keputusan untuk menolak dan menerima dengan mem
b a n d i n g k a n n i l a i kr i t i s t a r a f n ya t a d e n g a n n i l a i u j i - t .
Contoh soal :
Kereta
api
eksekutif
jurusan
Cirebon,
Yog ya k a r t a
dan
S u r a b a ya
s e b a n ya k 2 4 b u a h . H a r g a r at a - r a t a t i k e t s e b e s a r R p 2 5 3 r i b u r u p i a h .
A k i b a t d a r i b a n ya k n ya p e r u s a h a a n p e n e r b a n g a n m a k a t er j a d i p e r s a i n g
a n t a r i f a n t ar a p e r u s a h a a n K A d a n P e n e r b a n g a n . Ag a r b a n ya k n ya
penumpang
KA
tidak
b e r k ur a n g
drastis,
maka
manajemen
KA
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
15
H 1 : 253
Tar a f n ya t a 5 % u n t u k u j i 2 a r a h , df = 1 6 - 1 = 1 5 , d i d a p a t k a n n i l a i kr i t i s =
2,131
U j i st a t i s t i c t : t
x
212 253 41
3,57
=
11,5
s/ n
46 / 16
N i l a i u j i t t er l e t a k d i d a e r a h p e n o l a k a n H o p a d a t a r a f n ya t a 5 % ar t i n ya
c u k u p b u k t i b a h wa h a r g a r a t a - r a t a t i k et K A s e s u d a h d i s k o n b e r b e d a
n ya t a d e n g a n h a r g a s e b e l u m d i s k o n , m a k a d i h a r a p k a n k o n s u m e n
t er t a r i k u n t u k m e n g g u n a k a n j a s a K A k e m b a l i .
Latihan Soal :
1 ) . S e o r a n g p e j a b a t p e r b a n k a n ya n g b e r t a n g g u n g j a wa b t e r h a d a p
p e m b e r i a n k r e d i t m e m p u n ya i a n g g a p a n b a h wa r at a - r a t a m o d a l
perusahaan nasional adalah sebesar Rp 100 juta dengan akternatif
l e b i h b e s a r d a r i i t u . U n t u k m e n g u j i a n g g a p a n n ya i t u , d i p i l i h s a m p l e
s e c a r a a c a k s e b a n ya k 8 1 b u a h p e r u s a h a a n n a s i o n a l ya n g t e r n ya t a r a t a r at a m o d a l n ya s e b e s a r R p 1 0 5 j u t a d e n g a n s i m p a n g a n b a k u R p 1 8 j u t a .
Dengan menggunakan
0, 0 1 , u j i l a h a n g g a p a n t e r s e b u t .
2 ) . S e o r a n g p e m i l i k p a b r i k r o k o k m e m p u n ya i a n g g a p a n b a h wa r at a - r a t a
n i k o t i n ya n g d i k a n d u n g o l e h s e t i a p b a t a n g r o k o k a d a l a h s e b e s a r 2 0 m g ,
d e n g a n a l t e r n a t i v e l e b i h k e c i l d a r i i t u . D a r i 1 0 b a t a n g r o k o k ya n g d i p i l i h
secara acak diperoleh hasil sebagai berikut ( dalam mg ) :
20
23
18
24
Dengan menggunakan
25
=5%
17
16
17
21
18
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
16
Tuj uan menguj i hipotes a s elis ih rata- rata s ampl e bes ar adalah untuk
menet apkan :
-
Apakah dua rata- rata hitung populas i s ama atau tidak. S eperti
apakah has il inves tas i antara perbankan dan reks adana s ama ?
Untuk
me mb edakan
populas i,
maka
populas i
terdis tribus i normal atau dengan j umlah s ample > 30 bias an ya mendeka ti
dis tribus i normal.
D is tribus i s ampling dari s elis ih rata- rata propors i memil ik i dis tribus i
normal dan me mpun ya i s tandar devias i s ebagai berikut:
x1 x2 12 / n1 22 / n2
D i mana:
x1-x2
1
2
n1
n2
D i mana:
Z
X 1 -X 2
1 2
x1 x 2
( X 1 X 2 )( 1 2 )
x1 x2
P ada rumus di atas nilai rata- rata dan s tandard devias i populas i harus
diketahui. N amun bis a juga tidak diketahui apabila tidak dilakukan
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
17
s ens us . M aka untuk menduga s tandard devias i populas i digunakan
s tandard devias i s ample s ebagai nilai dugaan terbaikn ya.
S tandar devias i s elis ih dua s ampel adalah s ebagai berikut
s x1 x2 s12 / n1 s22 / n2
D i mana:
S x1 x 2
S1
S2
n1
n2
:
:
:
:
C ontoh :
S eorang inves tor ingin menget ahui apakah has il inves tas i pada reks a
dana dan depos ito perbankan s ama.U ntuk keperluan ters ebut dipilih 36
perus ahaan reks adana dan has il rata- rata menc apai 13,17% dan s tandar
devias i 2,09%. P ada 49 perbankan diketahui bahw a suku bunga rata- rata
7,55% dan s tandar devias i 1,09%. D engan taraf nyat a 5%, tentukan
apakah rata-rata has il inves tas i di reks adana dan di perbankan s ama ?
J aw ab :
1). M erumus kan hipotes a :
Ho : 1 2 0
H 1 : 1 2 0
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2
18
M enggunakan rumus Z untuk s elis ih rata- rata. P ada s oal diketahui has il
rata- rata reks adana ( x ) = 13,17 % dan S 1 = 2,09%, n 1 = 36. P ada
perbankan ( x ) = 7,55% , S 2 = 1,09% dan n 2 = 49.
N ilai s tandar devias i s elis ih rata-rata :
s x1 x2 s12 / n1 s22 / n2
( X 1 X 2 )( 1 2 )
(13,17 7,55)
13,95
=
0,40
S x1 x2
P u s a t P e n g e m b a n g a n B a h a n Aj a r - U M B
D r a . Yun i As t u t i , M S
S TATI S T I K A 2