APPLIED MATH
Disusun Oleh :
xxx
PRAKATA
BAB I : PENDAHULUAN
1.1. Sistem Bilangan …………………………………………… 5
1.2. Himpunan …………………………………………………. 6
1.3. Macam-macam Fungsi …………………………………… 6
1.3.1. Fungsi Aljabar ……………………………………... 6
1.3.2. Fungsi Transendental ……………………………… 7
1.3.3. Segitiga Pascal dan Binomium Newton …………… 9
1.3.4. Cara Menyajikan Suatu Persamaan ……………… 10
BAB IV : INTEGRAL
4.1. Dibawa ke Bentuk I : df ( x ) f ( x ) c ………………. 43
4.2. Rumus Dasar Integral …………………………………… 43
4.3. Bentuk II: ......................………………………………… 43
4.4. Dibawa ke Rumus III: ………….……………………….. 45
4.5. Dibawa ke Rumus IV: ……… …………………………. 45
4.6. Integral Parsial ………………………………………….. 46
4.7. Integral Bentuk Rasional. ………………………………. 47
4.8. Integral Fungsi Trigonometri …………………………… 50
4.9. Integral Fungsi Pecah Rasional dalam Sin dan Cos ……. 51
4.10.Integral dengan Substitusi ……………………………… 52
4.11.Substitusi Aljabar ………………………………………. 55
DAFTAR PUSTAKA……………………………………………… 56
I. PENDAHULUAN
Bil riil
rasional irrasional
bulat pecah
nol
negatif cacah
asli
1.2. Himpunan
Himpunan adalah kumpulan elemen-elemen yang mempunyai sifat
keterikatan antara anggotanya dan yang berada dalam satu kesatuan.
Ada beberapa operasi antar himpunan, yaitu :
1. Union atau gabungan. A union B atau A gabungan B dapat dinyatakan sebagai
A B= x x A x B, x R. .
2. Interseksi atau irisan. A interseksi B atau A irisan B dapat dinyatakan sebagai
A B= x x A x B, x R .
3. Pengurangan. A – B = x x A x B, x R
4. Penambahan. A + B = (A B)-(A B).
5. Perkalian. A x B = (a, b) a A b B, a R, b R.
6. Komplemen atau Ac adalah a a A, a R.
- Fungsi Transendental
C
i 0
i
n a ( n i ) b i
n! n
dimana C nk
k!(n k )! k
n! = 1, 2, 3,…n
sehingga
n n 1 n( n 1)a n 2b 2 n(n 1)( n 2) a n 3b 3
(a+b)n = an+ a b ...
1! 2! 3!
Contoh:
Sebagai Contoh diberikan suatu persamaan lingkaran dengan pusat (0,0) dan
jari-jari 1. Bagaimanakah persamaannya dalam bentuk implisit, eksplisit, dan
bentuk parameter.
Jawab :
x2 +y2 = 1
Bentuk Implisit:
x2 + y2 – 1 = 0
Bentuk explisit:
y2 = 1- x2
y = 1 x2
Bentuk parameter
x = cos t
t parameter
y = sin t
5= x2 y2
25 = x2 + y2
x
2. r = 3 cos V maka = 3.
r
x
r = 3.
x y2
2
x
x2 y2 =
x y2
2
x2+ y2 = 3 x
x2 – 3x + y2 = 0
3
2
3
x + y2 =
2 2
3 3
pusat ,0 , jari-jari =
2 2
3. r = 4 sin V
y
x2 y2 4
x y2
2
x2 + y2 = 4y
x2 + y2 – 4y = 0
x2 + (y – 2)2 = 22
lingkaran pusat (0,2) jari-jari 2
BAB II
BARISAN BILANGAN , LIMIT FUNGSI
DAN DERIVATIF
contoh:
1 1 1 1
1. 1, , , ,..., Cn
2 3 4 n
2. 1,2,3,4,..., Cn n
3. 1,1,1,..., Cn (1) n
Barisan yang berlimit disebut konvergen , sedangkan barisan yang tak berlimit
disebut divergen . Nul sequence adalah suatu barisan yang limitnya nol.
contoh :
n
Cn = l 1
n 1
1
Misal diambil =
800
1 n (n 1) 1
800 n 1 n 1 800
1 1 1
800 n 1 800
1 1 1 1
dan
800 n 1 n 1 800
kiri atau lim f ( x) L artinya untuk setiap >0 dapat ditemukan ()
x a
sedemikian sehingga untuk setiap harga dalam interval a x a berlaku (f(x)
– L<).
L disebut limit kanan dari suatu fungsi f(x) untuk x mendekati a dari
sebelah kanan atau lim f ( x) L artinya untuk setiap >0 dapat ditemukan
x a
a-
a a+
contoh:
1 1
f(x) = atau y
x 1 x 1
Nilai f(x) untuk x sama dengan satu tidak terdefinisi, karena nilai f(x) menjadi
pecahan dengan penyebut bernilai nol.
f(x) = x, untuk x > 1
= x2, untuk x < 1
= 0, untuk x = 1
lim f ( x) 12 =1
x 1
lim f ( x) 1 , karena limit kiri sama dengan limit kanan maka dengan definisi di
x 1
f ( x) lim f ( x) f
4. lim x C ,g 0
x C g ( x) lim g ( x) g
x C
5. lim
x C
f ( x) lim
n
x C
f ( x) f n n
6. lim f ( x)
x C
g ( x)
lim f ( x) x C
x C
lim g ( x )
=fg
n f ( x ) n lim f ( x ) n f , f 0
7. lim
x c x c
8. lim ln f ( x) ln lim f ( x) ln f , f 0
X C x c
lim f ( x )
9. lim k
f ( x)
k x c kf
x c
x
1 1
10. lim 1 lim 1 e
x
x x
x
2.3. Kekontinuan
Definisi:
3. limx f3( x) f (C )
2.4. Derivatif
Skema :
Gambar 2.2. Fungsi y = f(x) untuk
Mempermudah pemahaman derivative
x
garis singgung di P = tan = lim
x 0 y
. Jika Lim ada maka
dy
tan = Y ' ( x ) Dy ( x ) = derivatif pertama dari y ke x
dx
dy f ( x x) f ( x)
f ' ( x) lim atau dy = f’(x) dx
dx x 0
x
df
y = f(x) maka y’ = f ' ( x)
dx
Contoh:
1
y = 3 1 x 4 (1 x 4 ) 3
du
misal u = 1 – x4 4x 3
dx
dy 1 2 3
y = u1/3 u
dx 3
dy dy du 1
. 1 x4
dx du dx 3
2
3
( 4 x 3 )
Definisi
1. Misal fungsi f terdefinisi pada selang I yang bukan suatu titik. Fungsi f
dikatakan mempunyai turunan pada selang I, jika turunannya (f’) terdefinisi.
2. Derivatif pertama dari y = f(x) ke-x
dy f ( x x ) f ( x )
lim
dx x 0 x
dy
= y’ = f ' ( x) .
dx
2.4.1.Rumus-rumus Derivatif
jika u, v, w fungsi dari x, a, b, c, n = konstan:
d d du
1. (c ) 0 14. cos u sin u
dx dx dx
d d du
2. (cx) c 15. tan u sec 2 u
dx dx dx
d d du
3. (cx n ) ncx n 1 16. cot u csc 2 u
dx dx dx
d d du
4. (u v w ...) 17. sec u sec u tan u
dx dx dx
du dv dw d du
= ... 18. csc u csc u cot u
dx dx dx dx dx
d du d 1 1 du
5. (cu ) c 19. dx sin u
dx dx 1 u 2 dx
d dv du d 1 du
6. (uv) u v 1
dx dx dx 20. dx cos u
1 u 2 dx
7. d 1 du
21. tan 1 u
d dw dv du dx 1 u 2 dx
(uvw) uv uw vw
dx dx dx dx d 1 du
22. cot 1 u
du dv dx 1 u 2 dx
v u
8. d u dx dx d 1 du
2
1
23. dx sec u
dx v v u u 2 1 dx
v 0 d 1 1 du
24. dx cse u
d du u u 2 1 dx
9. (u n ) n u n 1
dx dx d a 1 du
25. log u .
dy dy du dx u ln a dx
10. .
dx du dx d 1 du
26. ln u .
du 1 dx u dx
11. dx dx d u du
du 27. a a u ln a
dx dx
dy d u du
d 28. e eu
12. du dx dx
dx dx d v d v ln u
du 29. u e
dx dx
d du
13. sin u cos u
dx dx
d d 1 1 du
e v ln u (v ln u ) 41. dx cseh u
dx u 1 u 2 dx
v du
e v ln u
u dx
du
e v ln u ln u (1)
dx
du dv
vu v 1 u v ln u
dx dx
d du
30. sinh u cosh u
dx dx
d du
31. cosh u sinh u
dx dx
d du
32. tanh u sec h 2 u
dx dx
d du
33. coth u c sec h
dx dx
34.
d du
sec hu sec hu tanh u
dx dx
35.
d du
c sec hu c sec hu cthu
dx dx
d 1 1 du
36. dx sinh u .
u 2 1 dx
d 1 1 du
37. dx cosh u
u 3 1 dx
d 1 du
tanh 1 u
38. dx 1 u 2 dx
1 u 1
d 1 du
coth 1 u .
39. dx 1 u dx
2
u 1 \ / u 1
d 1 1 du
40. dx sec h u
u 1 u 2 dx
Contoh :
1. f(x) = x sin x
maka
f’(x) = x cos x + 1. Sin x
= x cos x + sin x
sin x
3. f(x) = ,x 0
x
x. cos x 1sin x
f’(x) = ,x0
x2
1 3
4. f(x) = 2x5 – 3x2 - , maka
x x2
f'(x) = 10x4 - 6x + x-2 -6x-3.
1 x
5. f(x) = , x 1 , maka
1 x
f'(x) = {(-1)(1+x)-1(1-x)}/(1+x)2.
Catatan :
1
sin 2 x 1 cos 2 x
2
1
cos 2 x cos 2 x 1
2
2.4.2.Turunan Fungsi Komposisi atau Aturan Rantai
Komposisi fungsi:
(f o g)1 (x ) = f’ (g(x)) . g’(x)
Aturan rantai
dy dy du
.
dx du dx
dy dy du dv dw
. . .
dx du dv dw dx
Contoh:
1. f(x) = 2 x 2 3x
h(x) = 2x2 + 3x
maka (g o h)1 (x) = g’ (h(x)) . h’(x)
1
h' ( x )
2 h( x )
h’ (x) = 4x + 3 f’ (x) =
1
.4 x 3
2 2 x 2 3x
1 12 1
g’ (x) = x
2 2 x
cara lain
1
u = 2x2 + 3x f(x) = y = u y’ =
2 u
du
4x 3 u = 2x2 + 3x
dx
dy dy du
.
dx du dx
1
f’ (x) = 2 u .4 x 3
1
.4 x 3
2 2 x 2 3x
misal y = f(x)
1
x’(y) =
f ' ( x)
dx 1
dy dy
dx
teorema turunan
fungsi f (x) = xr, r rasional
f(x) = xr f’(x) = rxr-1
contoh :
Diberikan suatu fungsi f(x) = 3
( x 2 2 x) 2 = (x2 – 2x)2/3, maka
1
2
f’(x) = ( x 2 2 x) 3 (2 x 2)
3
4( x 1)
= , x {0,2}
3 3
x 2 2x
1
g(x) = cos 3
tan x cos (tan x) 3
1 2
1
g’(x) = - sin (tan x) 3 . (tan x ) 3 sec 2 x =
3
sin 3 tan x . sec 2 x
,
3 3
(tan 2 x)
-
1
x k , k bulat
2
Contoh :
1 x
1. f(x) =
1 x
2. f(x) = x sin x
3. f(x) = 3
sin x
4.
Jawab :
1
1 x 1 x 2 =
1) f(x) =
1 x 1 x
1
1 1 x 2 ( 1)(1 x) (1 x )1
f’(x) = .
2 1 x (1 x ) 2
1
1 x 1 x
= 1 1 x
2
.
2 1 x (1 x )
2
1
1 1 x 2 2
= . =
2 1 x (1 x) 2
1 1
1 x
1
(1 x ) 2
(1 x ) 2
1 x (1 x ) 2
.
1
(1 x) 2
1
3 1
(1 x) 2 (1 x) 2
1
2) f(x) = x sin x ( x sin x) 2
1 1
( x sin x) 2 (1. sin x s cos x )
2
f’(x) =
1 1
( x sin x) 2 (sin x x cos x )
2
1
3) f(x) = 3
sin x (sin x ) 3
1 2 1 1
(sin x ) 3 . cos x ( x 2 )
3 2
f’(x) =
1 21 2
x (sin x ) 3 . cos x
6
dy
cari dari x3 + y2 + x2 y3=3
dx
di (1,1)
d f ( x, y ) dy dy
3x 2 2 y 2 xy 3 3 y 2 x 2 0
dx dx dx
dy dy
3 2 23 0
dx dx
di (1.1)
dy
55 0
dx
dy
jika diminta untuk mencari , maka
dx
dy dy
5 = – 5 , maka = –1 .
dx dx
Contoh:
1) x2 + y2= 25 (fungsi Implisit)
dy dy
2x 2 y 0
dx dx
dy
2x 2 y 0
dx
dy
2y 2 x
dx
dy 2x
dx 2y
dy x
dx y
2) jika x2 + y2 – 2x – 6y + 5 = 0
dy d2y
tentukan dan 2
dx dx
x3
di titik y2
x2 + y2 – 2x – 6y + 5 =0
dy dy
2x + 2y 26 0
dx dx
dy
(2y - 6) =2 – 2x
dx
dy
2 (y-3) =2(1-x)
dx
dy 1 x
=
dx y 3
dy 2
di (3,2) 2
dx 1
d2y d 1 x
dx 2
dx y 3
dy
( y 3)(1) (1 x)(1) dx
( y 3) 2
dy
(3 y ) (1 x ) dx
( 2 3) 2
(3 2) (1 3).2
(2 3) 2
1 ( 2) 2
5
1
Secara umum jika diketahui z adalah funsi dari u1, u2, u3, …, un, dan u1, u2,
u3, …, un adalah fungsi dari x, maka
dz z du1 z du 2 z du n
. . ... .
dx u1 dx u 2 dx u n dx
z
= derifatif parsiil pertama dari z ke u
u
artinya peubah lain kecuali u dianggap konstan.
Contoh:
z = x2+y3+x2y3
dz dy dy
z' 2 x 3 y 2 2 xy 3 3 y 2 x 2
dx dx dx
z
z x 2 x 2 xy 3
x
z
zy 3 y 2 3 y 2 x 2
y
x f (t )
y g (t )
t = parameter
dy y y t
lim y t dy dt
lim lim t 0
dx x 0 x t 0 x t
lim x t dx dt
t 0
dy
y'
dx
dy Y
Jika Y y’= maka
dt X
dx
X
dt
dy dy
d 2 y d dt d dt dt
.
dx 2 dx dx dt dx dx
dt dt
dx d 2 y dy d 2 x 1
2 2
dt dt dt dt dx
= dt
(dx ) 2
dt
=
y
y'
x
Contoh:
1) x= 2 – t
y=t2 – 6t + 5
dy y
maka y’ =
dx x
dx
y 2t 6
dt
dx
x 1
dt
dy 2t 6
y' 6 2t 2(2 t ) 2
dx 1
= 2x+2
= 2(x+1)
x t sin t
2) y 1 cos t
0<t<
dx
x 1 cos t
dt
dy
y sin t
dt
sin t sin t
y'
1 cos t y
11 2y y2 = 2y y2
1
y’= y 2 y y
2
df
Jika diketahui z = f(u,v)= uv, dimana u,v adalah fungsi dalam x maka dapat
dx
dicari dengan 2 cara:
1. z = uv
ln z = ln uv
ln z = v ln u
diturunkan ke-x:
1 dz dv v du
. ln u
z dx dx u dx
dz dv v du
u v ln u
dx dx u dx
2. z = uv
v
z = e ln u e v ln u
dz dv v du
e v ln u ln u
dx dx u dx
dv v du
u v ln u
dx u dx
contoh:
Diketahui z = xx
Cara pertama:
z = xx
ln z = ln xx
ln = x ln x
1 dz x
1. ln x
z dx x
dz
=xx (ln x +1)
dx
Cara kedua:
z = xx
X
z = e ln X e x ln x
dz x
e x ln x 1ln x
dx x
e x ln x ln x 1
x x (ln x 1)
BAB III
TERAPAN DERIVATIF
Definisi :
Suatu fungsi f(x) dikatakan naik di titik x = x0 , jika dapat ditunjukkan
bilangan pos kecil h sedemikian, sehingga untuk setiap titik tertentu x1 < x2 yang
terletak dalam interval (x0-h , x0+h) berlaku : f(x1) < f(x2) .
Suatu fungsi f(x) dikatakan turun di titik x = x0 , jika dapat ditunjukkan
bilangan pos kecil h sedemikian, sehingga untuk setiap titik tertentu x1 > x2 yang
terletak dalam interval (x0-h , x0+h) berlaku : f(x1) > f(x2) .
Untuk pemudahkan pemahamannyad diberikan skema pada gambar 3.1.
Skema :
fs naik
x0-h x1 x0 x2 x0+h
fs turun
x0-h x1 x0 x2 x0+h
Contoh :
f ( x) 2 x 4 4 x 2 3
Jawab :
f (x) = 2x4 – 4x2 + 3
f’ (x) = 8x3 – 8x
= 8x (x2 – 1)
f” (x) = 24x2 – 8
- + - +
-1 0 1
Contoh :
f ( x) 5 x 3 3x 5 2
f ' ( x) 15 x 4 15 x 2 0
x 2 (15 15 x 2 )
Jawab :
f ( x) 5 x 3 3x 5 2 , x R
f ' ( x ) 15 x 2 15 x 4 , x R
f "
( x) 30 x 60 x 3 , x R
1
= 60 x( x 2 )
2
1 1
= 60 x( x 2) (x 2
2 2
1 1
x1 0 x2 2 x3 2
2 2
1 7 1 7
f (0) 2 ; f ( 2) 2 2 ; f( 2) 2 2
2 8 2 8
++ -- ++ --
0
1 1
2 2
2 2
1 1 1
x 2 2x0 x 2
2 2 2
1 1
(b) Karena f”(x) ada di x R dan disekitar x 2 , x0 , x 2 ada
2 2
perubahan kecekungan, maka titik ekstrimnya
1 7 1 7
2 ,2 2 ; 0 , 2 ; 2 ,2 2
2 8 2 8
f (a) = f (b)
a c b
Gambar 3.2. Skema Teorema Rolle.
f’(c)
f (c)
(b, f (b))
f (b)
f (a)
a c b
b–a
Gambar 3.3 Skema Teorema
Nilai Rata-rata.
f ' ( x0 ) f " ( x0 )
f ( x0 ) ( x x0 ) (x
1! 2!
f ( n ) ( x0 ) f ( n1) (c)
( x x0 ) n ( x x0 ) n1
n! (n 1)!
c terletak antara x dan x0 .
Dapat ditulis :
f ( x ) Pn ( x ) Rn ( x)
Dimana :
Pn(x) = suku banyak Taylor berderajad n
f ( n1) (c)
Rn(x) = ( x x0 ) n1
(n 1)!
Contoh :
Deretkan dengan R. Talyor f(x) = sin x di x0 = 0
Jawab :
f(x) = sin x f (0) = 0
f’(x) = cos x f’(0) = 1
f”(x) = -sin x f”(0) = 0
f3(x) = -cos x f3(0) = -1
f4(x) = sin x f4(0) = 0
f5(x) = cos x f5(0) = 1
f(x) =
Contoh :
Diket : f(x)=x3-9x2+15x-5
Tentukan semua titik ekstrimnya.
Jawab:
f'(x) = 3x2-18x+15
Stasioner jika f'(x) = 0, maka 3x2-18x+15 =0 atau x2-6x+5 = 0.
Sehingga (x-5)(x-1)=0, x1 = 5, x2 = 1..
f''(x) = 6x – 18 , maka f''(5) > 0, dan f''(1) < 0.
Jadi ekstrim minimum terjadi di titik (5, 12) dan ekstrim maksimum di titik
(1,-12).
3.3. Bentuk-bentuk Tidak Tertentu
0
; ; 0. ; ; 1 ; 00 ; 0
0
Sedang f (n) (a) dan g (n) (a) salah satu atau keduanya tidak nol, maka :
f ( x) f ( n ) (a )
lim
xa g ( x) g ( n ) (a)
0
2. Kecuali untuk bentuk , aturan dari de l’ hospital bisa juga dipakai
0
untuk bentuk .
f (a ) f ' (a ) f " (a) f n
n
g (a) g ' (a) g" (a) g
Sedang f (n) (a) dan g (n) (a) salah satu atau keduanya tidak tak berhingga, maka
:
f ( x) f ( n ) (a )
lim
xa g ( x) g ( n ) (a)
Contoh:
x2 x 2 0 2x 1
1. lim
x 2 2 x
0
= lim
x 2 1
3
sin x 2 0
2. lim 2
x 0 sin x
0
2 x cos x 2 0
= lim
x0 2 sin x cos x 0
2 x cos x 2 0
= lim
x 0 sin 2 x 0
2 cos x 2 ( 2 x) (2 x) sin x 2
= lim
x 0 2 cos 2 x
2.1
= 1
2
x2 x
3. lim 2
x 3 x 1
2x 1 2 1
= lim
x 6x
lim
x 6 3
2x 1
x x 21
= lim
x 6x 6 3
x
Contoh:
ln( x ) 1
2 lim lim cos 2 x
1. lim tan x
= x
2
x / 2 = x
2 2 x /2
=
x sec x
2
x2
3. lim
x 1
x
2x 2
= lim lim
x = x x
0
x e e
BAB IV
INTEGRAL
Integral adalah anti derivatif atau anti turunan. Rumus-rumus yang berlaku
untuk derivatif tentu saja berlaku untuk integral dalam arti kebalikannya.
Persoalan integral tidak hanya menggunakan rumus-rumus dasar yang merupakan
kebalikan derivatif, akan tetapi perlu teknik-teknik yang cukup rumit yang akan
dibicarakan berikut ini.
2. d tan x tan x c
3. d .u u. c
4. d . n x n x c
5. d . x x c
f ' ( x)
f ( x)
dx n f ( x) c
Catatan : d (ax b) a dx
d ( x k ) dx
1
x dx (d ( x 2 a 2 )
2
a a2
x 2 ax b ( x ) 2 b
2 4
Contoh :
cos ec 2 x cos ec 2 x
1. cot x
dx
cot x
dx
f ' ( x)
Sesuai bentuk f ( x)
dx
Maka :
cos ec 2 x
dx n cot x c
cot x
( x 1) dx ( x 1) d ( ax b)
n n
2.
1
u ( x 1) n1 c
n
Dengan rumus du , maka =
n 1
1
(ax b) dx
a
( ax b) n d (ax b)
n
3.
1 1
= . ( ax b) n 1 c
a n 1
1
4. x ax 2 b dx
2a ax 2 b d (ax 2 b)
1
1
=
2a ( ax 2 b) 2 d (ax 2 b)
1
.
= 2a 1
1
ax 2 b 2 c
3
1
2
=
1
3a
ax 2 b 3
2
c
ex
e x 5 dx ln e 5 c (menggunakan rumus bentuk III)
x
5.
4.4.Dibawa ke Bentuk III:
du 1 u
u 2
a 2
tan 1 c
a a
du 1 ua
u 2
a 2
2a
n
ua
c
Contoh :
dx dx 1 x
1. x 2
3 x 2 ( 3)2
3
tan 1
3
c
dx dx d ( x 5)
2. x 2
10 x 25
( x 5) 2
50
( x 5) 2
( 50) 2
1 ( x 5) 50
ln c
2 50 ( x 5) 50
du
u a2 2
= ln u u2 a2 c
a2 u u
a 2 u 2 du =
a
sin 1
a 2
a2 u2 c
a2 u
u a 2 du
2
= ln u u 2 a 2 u2 a2 c
2 2
Contoh :
dx d ( x 1) ( x 1)
1. 5 2x x 2
6 ( x 1) 2
sin 1
6
c
2
1 11 1
2. x 2 x 3 dx x
2 4
d (x )
2
11 2
x 1 2
4 ln x 1 x 1 11 2 x 1 11 c
2 2 2 4 2 2 4
Contoh :
1. ln x dx = ln x x xd ln x
1
= x ln x x . dx
x
= x ln x x c
1
x x d
2 x 2 x
2. dx
2
=
1
2
x 2 x 2 x dx
1 2 x 1 1 2 x
= x c
2 2 2
1 2 x 1 2 x
= x c
2 4
4.7. Integral Bentuk Rasional.
P ( x)
Bentuk umumnya dapat diberikan sebagai H ( x ) , dimana P(x)
Q( x)
adalah numerator, sedangkan Q(x) adalah denumerator. Jika P(x) > Q(x)
maka P(x) harus dibagi Q(x) terlebih dahulu. Integral dengan bentuk
rasional ini terdiri dari beberapa kasus, yang masing-masing akan dibahas
dibawah ini.
Kasus 1 :
Apabila faktor Q(x) semuanya linier dan berbeda.
Contoh :
( x 1)
x 3
x2 2x
dx
x 1 x 1
=
x x2 2x
3 x( x 2)( x 1)
x 1 A B C
=
x x2 2x
3 x ( x 2) x 1
x 1 = A( x 2)( x 1) B ( x )( x 1) C ( x )( x 2)
= A( x 2 x 2) B( x 2 x) C ( x 2 2 x)
= x 2 ( A B C ) ( B A 2C ) x ( 2 A)
A B C 0
1
B 2C A 1
BC 0
2 A 1
1
A
2
2
1
B 2C 1
2
1
BC
2
3
B 2C
2
3C 4
=
2
C 4
=
6
2
=
3
1 2
B 0
2 3
2 1
B =
3 2
43
=
6
1
=
6
x 1 1 1 2
Jadi x ( x 2)( x 1)
dx =
2 dx
6 dx
3 dx
x x2 x 1
1 1 2
= ln x ln x 2 ln x 1 c
2 6 3
1 cx 3 ( x 2)
= ln
6 ( x 1) 4
Kasus 2 :
Jika semua akar riil dan ada yang sama.
Contoh :
x 1
3
x 2
( x 2) 3
dx
x 1
3
A B C D E
x 2
( x 2) 3
dx = x 2
x
( x 2) 3
( x 2) 2
( x 2)
x3-1 = A( x 2) 3 Bx ( x 2) 3 Cx 2 Dx 2 ( x 2) Ex 2 ( x 2) 2
x3-1 = ( B E ) x 4 ( A 6B D 4E ) x 3
= (6 A 12 B C 2 D 4 E ) x 2 (12 A 8 B) x 8 A
1 3 7 5 3
A ; B ; C ; D ; E
8 16 4 4 16
x 3
1
x x 2
2 3
dx =
1 dx 3 dx 7 dx 5 dx 3 dx
8 x 2
16 x
4 x 2 3
4 ( x 2) 2
16 ( x 2)
1 3 ( 7) 5 3
= ln x ln x 2 c
8 x 16 8( x 2) 2
4 x 2 16
Kasus 3 :
Jika tidak semua akar riil dan yang tidak riil semuanya berbeda.
Contoh :
x 2
2 x 3 Ax B C
x 1 x 2
2 x 2
dx 2
x 2 x 2 x 1
x2 2x 3 Ax B C
=
x 1 x 2 2 x 2 x 2 x 2 x 1
2
9 7 4
A ; B ; C
5 5 5
Jadi :
9 x 7 dx 4
x2 2x 3
x 1 x 2 2 x 2 dx x 2 2 x 2 x 51 dx
5 5
9 x
5 9 x 1 dx 9 dx
x 2 2 x 2 dx 5 x 2 2 x 2 5 x 2 2 x 2
x2 2x 3
Maka : x 1 x 2 2 x 2 dx
9 1 2 x 1 9 dx 7 dx 4 dx
5
2 x 2x 2
2
dx 2 2
5 x 2x 2 5 x 2x 2 5 x 1
9 2 dx 4
= ln x 2 2 x 2 ln x 1
10 5 x 1 1 5
2
9 2 4
= 10 ln x 2 x 2 5 tan x 1 5 ln x 1 ln c
2 1
Kasus 4 :
Jika tidak semua akar riil dan akar yang tidak riil ada yang sama.
Contoh :
x 2 A Bx C Dx E
x x 2
4 x 5
2
dx x
x 4x 5
2
2
2
x 4x 5
x2 A B 2 x 4 C D 2 x 4 E
= 2
x x 4x 5
2
2
x x 2 4 x 5 2 x 4x 5
… dst
1 1
= x sin 2ax c
2 4a
1 n 1
sin u du sin n1 u cos u
n
sin n2 u du
n
3.
n
4.9. Integral Fungsi Pecah Rasional dalam Sin dan Cos
1 z2
z
1
x
2
1
1
Substitusi : tan x z
2
1
x = arc tan z
2
sin 2x = 2 sin x cos x
x = 2 arc tan z
= 2 tan -1 z
2
dx = dz
1 z2
1 1
Sin x = 2 sin x cos x
2 2
z 1 2z
= 2. .
1 z 2
1 z 2 1 z2
2
1 1 1 cos t
Cos z = 2 cos x 1 ( Rumus : cos 2 t )
2 2 2
2
1
Cos z = 2 1
2
1 z
=
2
1 z2 1 z2
1 z2 1 z2 1 z2
Contoh :
2
dz
dx 1 z2 2 dz
1 sin x cos x = 2z 1 z 2
1 z 2z 1 z 2
2
1
1 z2 1 z2
dz dz
= 2 ln 1 z c
2 2z 1 z
Kasus 1 :
Apabila memiliki bentuk a2 u2
a>0
0 jika u > 0
2
1
0 jika u < 0
2
u a sin du a cos d
Jadi a2 u2 = a 2 a 2 sin 2
=
a 2 1 sin 2
= a . cos
sin 2 cos 2 1
Kasus 2 :
Apabila memiliki bentuk u 2 a 2 a 2 u 2
a>0
u a tan du a sec 2 d
0 jika u > 0
2
0 jika u < 0
2
a2 u3 = a 2 a 2 tan 2
= a 1 tan 2
= a sec 2
= a sec
Kasus 3 :
Apabila memiliki bentuk u 2a 2 a0
0 jika u > a
2
3 jika u < -a
2
u = a sec du a sec tan t d
u 2 a 2 a 2 sec 2 a 2 = a sec 2 1
= a tan 2
= a tan
Contoh-contoh Kasus
:
9 x2
1. dx
x2
Substitusi : x 3 sin dx 3 cos d
32 32 sin 2
3 cos d
32 sin 2
3 1 sin 2
= 32 sin 2 3 cos d
cos 2
= sin 2 d
cot d
2
=
cos ec 1 d
2
=
= cot c
2. x 2 5 dx
Substitusi : x 5 tan
dx 5 sec 2 d
x2 5 = 5 tan 2 5
= 5 tan 2 1
= 5 . sec
x 2 5 dx = 5 sec 5 sec 2 d
5 5
= sec tan ln sec tan c
2 2
dx
3. x 3
x 2 32
Substitusi : x 3 sec
dx 3 sec tan d
x 2 32 = 32 sec 2 32
= 3 sec 2 1
= 3 tan
dx 3 sec tan
x 3
x 32 2
= 3 3
sec 3 . 3 tan
d
1 1 1
=
27 sec
2
d
27
cos 2 d
1 1
1 cos 2 d
27
=
2
1 1
= sin 2 c
54 2
Substitusi : x 2 = z4
dx = 4 z 3 dz
x 2 2
1
= z 4
1
2
z2
x 2
3
3
4 = z4 4
z3
Maka :
dx
1 3 =
4 z 3 dz
= 4
z3
dz
x 2 2 x 2 4 z2 z3 z2 z3
z3 z
= 4 dz = 4 dz
z 2 1 z 1 z
z z 11
= 4 dz = 4 dz
z 1 z 1
1
= 4 1 dz
z 1
= 4 z 4 ln z 1 c
= 4 4
x 2 4 ln 4
x 2 1 c
DAFTAR PUSTAKA
Kreyzig, E., 1983, Advanced Engineering Mathematics, John Wiley and Sons,
Inc, Canada.