Tanaman Pangan
Kedelai
Penyunting :
Dr. Ir. Leli Nuryati, MSc
DR. Ir. Budi Waryanto, MSi
Ir. Noviati, MSi
Ir. Roch Widaningsih, MSi
Naskah :
Ir. Dyah Riniarsi T., MSi.
Diterbitkan oleh:
Pusat Data dan Sistem Informasi Pertanian
Kementerian Pertanian
2015
KATA PENGANTAR
DAFTAR ISI
Halaman
KATA PENGANTAR...............................................................v
DAFTAR ISI ..................................................................... vii
DAFTAR TABEL.................................................................. ix
DAFTAR GAMBAR ............................................................... xi
DAFTAR LAMPIRAN ........................................................... xiiI
RINGKASAN EKSEKUTIF ....................................................... xv
I. PENDAHULUAN ......................................................... 1
DAFTAR TABEL
Halaman
Tabel 1. Jenis Variabel, Periode dan Sumber Data ...................... 6
Tabel 2. Pembagian blok persamaan model Suplai Demand
Tanaman Pangan ............................................................... 8
Tabel 3. Keterangan variabel dalam model ............................. 14
Tabel 4. Luas panen, Produksi dan Produktivitas Kedelai di
Jawa, Luar Jawa dan Indonesia, 1970-2015 .................. 19
Tabel 5. Sasaran Komoditas Kedelai Tahun 2015 ....................... 22
Tabel 6. Proyeksi Luas Panen, Produktivitas, dan Produksi
Kedelai Indonesia, Tahun 2016 2019 ......................... 49
Tabel 7. Proyeksi Ketersediaan Konsumsi KedelaiTahun
2016 2019 ........................................................ 50
Tabel 8. Proyeksi Neraca Kedelai Tahun 2016-2019 .................... 52
DAFTAR GAMBAR
Halaman
Gambar 1. Perkembangan Luas Panen Kedelai Indonesia,
1970 2015 .................................................... 16
Gambar 2. Perkembangan Produksi Kedelai di Indonesia,
1970 2015 .................................................... 18
Gambar 3. Perkembangan Produktivitas Kedelai di
Indonesia, 1970 2015 ....................................... 20
Gambar 4. Kontribusi Produksi Provinsi Sentra Kedelai di
Indonesia, 2010 2015 ....................................... 21
Gambar 5. Perkembangan Konsumsi Kedelai per Kapita
per Tahun, 1993 2014 ...................................... 25
Gambar 6. Perkembangan Harga Kedelai Tingkat Produsen
dan Konsumen di Indonesia, 1983-2015 ................... 27
Gambar 7. Perkembangan Volume Ekspor dan Impor
Kedelai di Indonesia, 1980-2015 ............................ 29
Gambar 8. Perkembangan Neraca Ekspor dan Impor
Kedelai di Indonesia, Tahun 1980-2015 ................... 31
Gambar 9. Perkembangan Luas Panen dan Produksi
Kedelai Dunia, 1961-2013 ................................... 31
Gambar 10. NegaraSentra Produksi Kedelai Dunia dan
Kontribusinya, 2009-2013 ................................... 33
Gambar 11. Negaradengan Luas Panen Kedelai Terbesar
Dunia dan Kontribusinya, 2009-2013 ....................... 35
Gambar 12. Negara dengan Produktivitas Kedelai Tertinggi
Dunia, 2009 2013............................................ 36
DAFTAR LAMPIRAN
Halaman
Lampiran 1. Perkembangan Luas Panen, Produktivitas, dan
Produksi Kedelai di Indonesia, 1970 2015 ............. 59
Lampiran 2. Perkembangan Luas Panen Kedelai, di Jawa dan
Luar Jawa, 1970-2015 ...................................... 60
Lampiran 3. Perkembangan Produktivitas Kedelai, di Jawa
dan Luar Jawa, 1970-2015 ................................ 61
Lampiran 4. Perkembangan Produksi Kedelai, di Jawa dan
Luar Jawa, 1970-2014 ...................................... 62
Lampiran 5. Provinsi Sentra Produksi Kedelai di Indonesia,
2011-2015 .................................................... 63
Lampiran 6. Perkembangan Konsumsi (Susenas) dan
Ketersediaan (NBM) per Kapita, 1993-2014 ............ 64
Lampiran 7. Perkembangan Harga Produsen dan Harga
Konsumen Kedelai di Indonesia, 1983-2015............. 65
Lampiran 8. Perkembangan Volume Ekspor, Impor dan
Neraca Perdagangan Kedelai di Indonesia, 1980-
2015 .......................................................... 66
Lampiran 9. Perkembangan Nilai Ekspor, Impor dan Neraca
Perdagangan Kedelai di Indonesia, 1980 2014 ........ 67
Lampiran 10. Perkembangan Luas Panen, Produktivitas, dan
Produksi Kedelai Dunia, Tahun 1961 2013 ........... 68
Lampiran 11. Perkembangan Produksi Kedelai 6 (Enam)
Negara Terbesar di Dunia, 2009 2013 .................. 69
RINGKASAN EKSEKUTIF
I. PENDAHULUAN
I.2. Tujuan
II. METODOLOGI
Sumber
No. Variabel Periode Keterangan
Data
Luas Panen,
Produksi, dan
1970-2015 BPS
1. Produktivitas di
Indonesia
Kementan
2. Sasaran 2014 (Ditjen
Tan.Pangan)
Harga Produsen
3. 1983-2013 Kementan Ose (biji kering)
Nasional
Ketersediaan Kementan
6. 1993-2014
Konsumsi (BKP)
Luas Panen,
Produksi, dan
7. Produktivitas, 1961-2013 FAO
Harga, Ekspor, dan
ImporDunia
Blok Suplai
1-5
1. Luas Panen 6 - 10
2. Produktivitas
11 14
3. Impor 15 19
4. Produksi 20 - 24
5. Suplai
Blok Demand
1. Konsumsi Perkapita (beras, jagung, 25 - 29
kedelai, ubi kayu, kc tanah)
2. Konsumsi Nasional (beras, jagung, 30 - 34
kedelai, ubi kayu, kc tanah)
3. Demand beras 35 - 40
4. Demand jagung 41 44
5. Demand kedelai 45 48
6. Demand ubi kayu 49 51
7. Demand kacang tanah 52 54
8. Neraca (beras, jagung, kedelai, ubi 55 59
kayu, kc tanah)
Blok Suplai
Produksi
Produktivitas
Produktivitas Padi
YP = f0 + f1 YP(t-1) + f2 HRUREA(t-1) + f3 TEK + f4 DSLPTT
+ f5 CH + f6 LIRIGASI + f7 RLPPJ + ...................................... (6)
Parameter estimasi yang diharapkan : f1, f3, f4 , f5, f6, f7 > 0 f2 < 0
Produktivitas Jagung
YJ = g0 + g1 YJ(t-1) + g2 HRUREA(t-1) + g3 TEK + g4 DSLPTT
+ g5 CH + g6 LIRIGASI + g7 RLPJJ + 7 ................................. (7)
Parameter estimasi yang diharapkan : g1, g3, g4 , g5, g6, g7> 0 g2 < 0
Produktivitas Kedelai
YK = h0 + h1 YK(t-1) + h2 HRUREA(t-1) + h3 TEK + h4
DSLPTT + h5 CH + h6 LIRIGASI + h7 RLPKJ + 8. ..................... (8)
Parameter estimasi yang diharapkan : h1, h3, h4 , h5, h6 ,h7 > 0 h2 < 0
Impor
Impor Beras
IB = ko + k1 PRODP + k2 KONSB + k3 HIB + k4 HRB + 11 . . . . . . . . .(11)
Parameter estimasi yang diharapkan : k2, k4> 0
k1, k3 < 0
Impor Jagung
Produksi
PRODP = LPP * YP. . . . . . . . . (15)
SUPLAI
SP = PRODP + (IB*100/62.7) . . . . . . . . . . . . . . . . (20)
SJ = PRODJ + IJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (21)
SK = PRODK + IK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (22)
SKC= PRODKC + IKC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (23)
SUK = PRODUK + IUK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (24)
Blok Demand
Konsumsi
Konsumsi Per Kapita Beras
KONSB = o0 + o1 PDB + o2 IHK + o3 KONSB(t-1) + 12 . . . . . . . . . . .(25)
Parameter estimasi yang diharapkan: l1, l3 > 0 ; l2 < 0
DEMAND
DEMAND BERAS
DB = KONNB + EKSB + PAKG + PAKB + BB + TCG + TCB ................ (35)
PAKG = (PRODP*0.0044) * 0.627 .......................................... (36)
PAKB = (PRODP*0.627)*0. .................................................. (37)
BB = (PRODP*0.0104)* 0. ................................................... (38)
TCG = (PRODP*0.0540) *0.627 ............................................. (39)
TCB = (PRODP*0.627)*0.025 ............................................... (40)
DEMAND JAGUNG
DJ = KONNJ + EKSJ + PAKJ + BJ + TCJ .................................. (41)
PAKJ = PRODJ*0.06 ......................................................... (42)
BJ = PRODJ*0.004 ........................................................... (43)
TCJ = PRODJ*0.05 ........................................................... (44)
DEMAND KEDELAI
DK = KONNK + EKSK + BK + TCK ........................................ (45)
PAKK = PRODK*0.003 ....................................................... (46)
BK = PRODK*0.015 ......................................................... (47)
TCK = PRODK*0.05 ......................................................... (48)
NERACA
NRCB =(SP*0.627) DB .................................................... (55)
NRCJ =SJ DJ ............................................................... (56)
NRCK = SK DK ............................................................. (57)
NRCUK = SUK- DUK .......................................................... (58)
NRCKC = SKC DKC ... ..................................................... (59)
KE T E R A N G A N V A R IA B EL DA L A M M O D E L
V AR IAB E L K E T ER A N G A N SAT U AN
PROD P P R O D U KS I P A D I TO N
PROD J P R O D U KS I J A G U N G TO N
PROD K P R O D U KS I K E DE LA I TO N
PROD K C P R O D U KS I K A CA N G T A N A H TO N
PROD UK P R O D U KS I U B I KA Y U TO N
LPP L U AS P AN E N P AD I HA
LPJ L U AS P AN E N J AG U N G HA
LPK L U A S P A N E N K E DE LA I HA
L P KC L U A S P A N E N K A CA N G T A N A H HA
LPUK L U A S P A N E N U B I KA YU HA
YP P R O D U KT IV IT A S PA DI T O N /H A
YJ P R O D U KT IV IT A S JA G U N G T O N /H A
YK P R O D U KT IV IT A S KE D EL A I T O N /H A
YKC P R O D U KT IV IT A S KA C A N G TA N A H T O N /H A
YUK P R O D U KT IV IT A S U B I K A YU T O N /H A
L P P( t- 1) L U A S P A N E N P A D I T A H U N S EB EL U M N YA HA
L P J( t- 1) L U A S P A N E N J A G U N G TA H U N S E B E L U M N Y A HA
L P K( t- 1) L U A S P A N E N K E DE LA I T A H U N S E B EL U M N Y A HA
L P KC ( t- 1) L U A S P A N E N K A CA N G T A H U N S E B E L U M N YA HA
L P U K( t- 1) L U A S P A N E N U B I KA YU TA H U N S E B E LU M N YA HA
H R B ( t- 1) H A R G A R I IL B E R A S TA H U N S E B E LU M N YA R U P IA H
H R J (t -1 ) H A R G A R I IL JA G U N G T A H U N S E B E L U M N YA R U P IA H
H R K (t -1 ) H A R G A R I IL K E DE LA I TA H U N S E B E L U M N Y A R U P IA H
H R K C (t -1 ) H A R G A R I IL K A CA N G T A N A H T A H U N S E B EL U M N Y A R U P IA H
H R U K (t -1 ) H A R G A R I IL U B I KA YU T A H U N S EB E LU M N YA R U P IA H
LPUP L U AS P U SO P AD I HA
LPUJ L U AS P U SO J AG U N G HA
LPUK L U A S P U S O K E DE LA I HA
L P U KC L U A S P U S O K A CA N G T A N A H HA
LPUUK L U A S P U S O U B I KA Y U HA
H R U R E A (t -1 ) H A R G A R I IL U R E A TA H U N S EB E LU M N YA R U P IA H
T EK TE K N O L O G I
D S L PT T D U M M Y S L PT T
CH C U R AH H U J AN M IL I M ET ER
L IR IG AS I L U A S I R IG A S I HA
R L P PJ R A S I O LU A S P A N E N P A D I J A W A TE R HA D A P N A S IO N A L
R L P JJ R A S I O LU A S P A N E N J A G U N G JA W A T E R H A D A P N A S I O N A L
R L P KJ R A S I O LU A S P A N E N K E D E LA I JA W A T ER H A D A P N A S I O N A L
KO NS KON SUM S I
K O N SB K O N S U M S I B ER A S K G /K A P /T H N
K O N SJ K O N S U M S I JA G U N G K G /K A P /T H N
K O N SK K O N S U M S I KE D EL A I K G /K A P /T H N
K O N S KC K O N S U M S I KA C A N G TA N A H K G /K A P /T H N
IB IM P O R B E R AS TO N
IJ IM P O R J AG U N G TO N
IK I M P O R K ED E LA I TO N
IK C IM P O R K AC A N G T AN A H TO N
H IB H A R G A I N T E R N A S IO N A L B ER A S US $
SP S U P LA Y P A D I TO N
SJ S U P LA Y JA G U N G TO N
SK S U P LA Y K ED E LA I TO N
SK C S U P LA Y KA C A N G TA N A H TO N
B LO K D E M A N D
K O N SB K O N SU M SI B ER A S K G /K A P /T H N
POP P O PU L A S I ORA NG
K O N SK K O N SU M SI KE D EL A I K G /K A P /T H N
K O N S KC K O N SU M SI KA C A N G TA N A H K G /K A P /T H N
KON NB K O N SU M SI N A S I O N A L B ER A S K G /K A P /T H N
KON NJ K O N SU M SI N A S I O N A L JA G U N G K G /K A P /T H N
KON NK K O N SU M SI N A S I O N A L K ED EL A I K G /K A P /T H N
hektar, dan tahun 2015 menjadi 640,35 ribu hektar (Gambar 1, Tabel
1, dan Lampiran 2).
3.1.2. Produksi
3.1.3. Produktivitas
ARAM I thd
No. Uraian Sasaran ARAM I Beda (%)
Sasaran (%)
1 Luas Panen (Ha) 1.027.425 640.351 62,33 -37,67
2 Produktivitas (Ku/Ha) 14,60 15,60 106,85 6,85
3 Produksi (Ton) 1.500.000 998.866 66,59 -33,41
Argentina
17,51%
Brazil
27,49%
Gambar 10. Negara Sentra Produksi Kedelai Dunia dan Kontribusinya, 2009-
2013
Gambar 11. Negara dengan Luas Panen Kedelai Terbesar Dunia dan
Kontribusinya, 2009-2013
625 ribu hektar terhadap rata-rata luas panen kedelai dunia yang
mencapai 104,44 juta hektar (Gambar 11 dan Lampiran 12).
Gambar 12. Negara dengan Produktivitas Kedelai Tertinggi Dunia, 2009 - 2013
Gambar 15. Kontribusi Volume Ekspor Negara Pengekspor Kedelai Dunia dan
Indonesia (%), 2008 2012
32,84% dari total nilai ekspor kedelai dunia atau rata-rata sebesar
27,09 milyar US$ dan 20,60 milyar US$ untuk periode 2008 2012.
Nilai ekspor kedelai Indonesia menduduki posisi ke-54 dunia dengan
kontribusi sangat kecil, hanya 0,001% atau sebesar 870 ribu US$
(Gambar 16 dan Lampiran 17).
Gambar 16. Kontribusi Nilai Ekspor Negara Pengekspor Kedelai Dunia dan
Indonesia (%), 2007 2012
Gambar 17. Kontribusi Volume Impor Negara Pengimpor Kedelai Dunia dan
Indonesia, 2007 2011
Gambar 18. Kontribusi Nilai Impor Negara Pengimpor Kedelai Dunia dan
Indonesia, 2007 2011
Keragaan global nilai impor kedelai dunia periode 2007 2011 terus
meningkat dari waktu ke waktu seiring peningkatan volume ekspor,
rata-rata per tahun meningkat sebesar 21,77%. Pertumbuhan nilai
impor tertinggi terjadi di China sebesar 32,07%, kedua adalah
Indonesia sebesar 29,53%, dan ketiga Thailand sebesar 25,16%
(Gambar 18 dan Lampiran 19).
Sumber : BKP
Keterangan : *) Angka Sementara
**) Angka Proyeksi Pusdatin
VI. KESIMPULAN
DAFTAR PUSTAKA
http://imabio-unja.blogspot.com/2010/07/makalah-tentang-
kedelai.html
http://anggistlicious.blogspot.com/2013/11/makalah-tentang-
melambungnya-harga.html
http://finance.detik.com/read/2013/09/16/185357/2360418/1036/mentan
-suswono-70-kebutuhan-kedelai-di-indonesia-dari-impor
LAMPIRAN
LAMPIRAN I
Ketersediaan Konsumsi
Tahun Pertumb.(%) Pertumb.(%)
(Kg/Kapita/Tahun) (Kg/Kapita/Tahun)
1993 11,76
1994 11,18 -4,93
1995 11,05 -1,16
1996 11,09 0,36
1997 8,98 -19,03
1998 6,32 -29,62
1999 12,29 94,46
2000 10,4 -15,38
2001 5,76 -44,62
2002 8,68 50,69 8,40
2003 7,89 -9,10 7,98 -4,93
2004 7,58 -3,93 7,22 -9,61
2005 7,75 2,24 7,79 7,95
2006 7,11 -8,26 8,30 6,56
2007 7,09 -0,28 8,63 3,94
2008 7,56 6,63 7,67 -11,16
2009 8,73 15,48 7,16 -6,59
2010 9,76 11,80 7,01 -2,12
2011 10,91 11,78 7,56 7,80
2012 10,06 -7,79 7,12 -5,78
2013 8,83 -12,23 7,15 0,38
2014*) 8,65 -2,04 7,13 -0,27
Rata2 9,07 1,67 7,62 -1,15
Sumber : BPS (Susenas)danKementan (NBM-BKP)
Keterangan:*) Angka Sementara
Harga Harga
Produsen Pertumb. Konsumen Pertumb. Margin Pertumb.
Tahun
(RP/Kg) (%) (RP/Kg) (%) (Rp/Kg) (%)
1983 397 380 -17
1984 467 17,60 528 39,09 62 -463,80
1985 480 2,90 559 5,82 79 27,94
1986 569 18,49 656 17,37 87 10,51
1987 584 2,65 761 15,96 177 102,81
1988 669 14,57 845 11,07 176 -0,49
1989 685 2,35 860 1,79 175 -0,33
1990 767 12,02 1.015 17,93 247 41,02
1991 843 9,87 1.117 10,07 274 10,68
1992 848 0,57 1.100 -1,54 252 -8,04
1993 917 8,17 1.192 8,36 275 9,01
1994 1.002 9,27 1.285 7,83 283 3,02
1995 1.034 3,16 1.291 0,43 257 -9,25
1996 1.134 9,65 1.343 4,09 210 -18,30
1997 1.231 8,57 1.463 8,91 232 10,77
1998 2.015 63,72 3.404 132,67 1.389 498,05
1999 2.521 25,09 4.073 19,65 1.552 11,75
2000 2.696 6,96 3.479 -14,60 782 -49,60
2001 2.992 10,96 3.797 9,15 805 2,92
2002 3.084 3,08 4.283 12,80 1.199 48,93
2003 3.278 6,30 3.766 -12,06 489 -59,25
2004 3.499 6,76 3.993 6,02 494 1,06
2005 3.876 10,75 4.228 5,88 352 -28,66
2006 4.036 4,13 4.472 5,78 436 23,90
2007 4.588 13,68 4.847 8,38 259 -40,66
2008 6.212 35,40 7.788 60,68 1.576 508,54
2009 6.588 6,06 8.525 9,46 1.937 22,86
2010 6.664 1,16 8.912 4,55 2.248 16,08
2011 7.254 8,84 9.779 9,73 2.526 12,36
2012 7.514 3,59 10.316 5,49 2.802 10,96
2013 6.905 -8,10 11.049 7,10 4.144 47,87
2014 8.326 20,58 10.120 -8,41 1.794 -56,72
2015*) 8.978 7,82 9.881 -2,36 903 -49,64
Rata-rata Pertumbuhan
1983-1997 8,56 10,51 -20,32
1983-2015 10,83 12,72 19,88
2011-2015 6,55 2,31 -7,03
Sumber : BPS dan Kemendag
Keterangan: *) Estimasi Pusdatin
Lampiran 12. Perkembangan Luas Panen Kedelai di Negara Sentrai Dunia dan
Indonesia, 2009 - 2013
(000 Ha)
Tahun Share Kumulatif Rata-rata
No. Negara Rerata
2009 2010 2011 2012 2013 (%) (%) Pertban (%)
1 USA 30.907 31.003 29.856 30.799 30.703 30.654 29,35 29,35 -0,14
2 Brazil 21.751 23.327 23.969 24.975 27.865 24.377 23,34 52,69 6,44
3 Argentina 16.771 18.131 18.746 17.577 19.419 18.129 17,36 70,05 3,94
4 India 9.735 9.554 10.180 10.840 12.200 10.502 10,06 80,11 5,93
5 China 9.190 8.516 7.889 6.750 6.600 7.789 7,46 87,57 -7,84
6 Paraguay 2.570 2.671 2.805 2.920 3.080 2.809 2,69 90,26 4,63
.... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ......
13 Indonesia 723 661 621 568 551 625 0,60 90,86 -6,55
Lainnya 7.725 8.944 9.739 10.489 10.856 9.551 9,14 100,00 8,97
Dunia 99.372 102.808 103.806 104.918 111.273 104.435 2,89
Sumber: FAO
(US $/ton)
Tahun Rata-rata
No. Negara Rerata
2008 2009 2010 2011 2012 Pertban (%)
1 Suriname 2.116,60 1.574,50 2.605,50 2.554,30 2.791,80 2.328,54 11,80
2 Japan 1.539,80 1.651,30 1.493,00 1.603,50 1.288,80 1.515,28 -3,64
3 Laos 772,40 830,40 958,80 773,60 865,00 840,04 3,87
4 Albania 834,40 737,90 674,40 743,80 693,50 736,80 -4,16
5 Indonesia 640,50 638,10 738,60 827,50 800,90 729,12 6,05
6 China 500,80 582,70 738,60 803,40 841,50 693,40 14,16
7 Cambodia 750,60 572,80 595,10 716,10 710,70 669,06 -0,05
8 Peru 608,70 554,80 631,20 694,50 856,10 669,06 9,55
9 Venezuela 606,20 604,70 689,90 641,00 657,30 639,82 2,32
10 Rwanda 661,90 639,10 588,50 633,90 644,80 633,64 -0,48
Sumber:FAO