Anda di halaman 1dari 24

Bab

3
Sumber: Fundamentals of Physics, 2001
Pada saat atlet angkat besi mengangkat beban, sebetulnya ia sedang
melakukan kerja pada beban yang disimpan sebagai energi potensial.

Usaha, Energi, dan Daya


Hasil yang harus Anda capai:

menganalisis gejala alam dan keteraturan dalam cakupan mekanika benda titik.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

• menganalisis hubungan antara usaha, perubahan energi dan hukum


kekekalan energi mekanik;
• menerapkan hukum kekekalan energi mekanik untuk menganalisis gerak
dalam kehidupan sehari-hari.

>5A79 B1>71C 492DCD8;1> =1>DB91 41<1= =5<1;D;1> 1;C9E9C1B>H1 A. Gaya Dapat


B581A9 81A9
 1>H1; 1;C9E9C1B 1;C9E9C1B @A9=5A =1>DB91 H1>7 =5=2DCD8
;1> 5>5A79 B5@5AC9 =5=1B1; =5>3D39 @1;191> 41> B521719 BD=25A
Melakukan Usaha
@5>5A1>71> @141 =1<1= 81A9
 ,5<19> 1;C9E9C1B @A9=5A 21>H1; 1;C9E9C1B B. Energi dan Usaha
<19>>H1H1>7=5=2DCD8;1>5>5A79491>C1A1>H1?<18A171
*14171=21A49
1C1B B5?A1>7 1C<5C B541>7 =5>71>7;1C 2521> H1>7 B1>71C 25A1C
 C<5C
C. Gaya Konservatif dan
C5AB52DC81ADB41@1C=5>7D;DA1@1;1891=1=@D1C1DC941;=5>71>7;1C Hukum Kekekalan
2521> C5AB52DC
 ,5<1=1 @A?B5B <1C981> 1C<5C C5AB52DC 81ADB =5>789CD>7 Energi Mekanik
25A1@121>H1;;1<?A9H1>781ADB91;?>BD=B9BD@1H141<1=@5A<?=211>91
41@1C =5>71>7;1C 2521> H1>7 499>79>;1>
D. Daya
1<1= 212 9>9 1;1> 492181B C5>C1>7 DB181 5>5A79 41H1 41>
8D2D>71> 1>C1A1 ;5C971>H1
 %?>B5@ 9B9;1 C5>C1>7 DB181 5>5A79 41>
41H1 9>9 21>H1; B5;1<9 1@<9;1B9>H1 41<1= ;5894D@1> B581A9 81A9

67
Tes Kompetensi Awal
(%(.6//(/2(.$,$3+-104(2"4$*$0(3)+'$0$:$-(3,$-$0.$*41$.41$.%(3+-65'$.$/%6-6.$5+*$0

$5<1B;1>45>71>2181B1>41B5>49A9@5>75AC91>DB181 
,52DC;1> 3?>C?8 3?>C?8 @5>5A1@1> "D;D=
41>5>5A79
%5;5;1<1>>5A79H1>714149B5;9C1A>41


@1;18 @141 B52D18 2?<1 H1>7 1;1> 49C5>41>7 
@1@5A25411>41H141>5>5A79
C5A41@1C5>5A79@?C5>B91<

A. Gaya Dapat Melakukan Usaha


71A >41 <5298 =5=181=9 @5>75AC91> DB181 41<1= ;5894D@1>
B581A9 81A9 @5<1:1A9 =1C5A9 25A9;DC 9>9

1. Pengertian Usaha
*141B11C49;5<1B>4125ADB18125<1:1A=1;B9=1<D>CD;=5=@5A?<58
>9<19C9>779
%5C9;125<1:1A>41=5>77D>1;1>C5>17141>@9;9A1>
1<1=
;5894D@1> B581A9 81A9 DB181 494569>9B9;1> B521719 @5;5A:11> H1>7
49<1;D;1> D>CD; =5=@5A?<58 CD:D1> H1>7 499>79>;1>
 '5>DADC >41
1@1;18@5>75AC91>DB18141<1=69B9;1B1=145>71>@5>75AC91>DB18141<1=
F
;5894D@1> B581A9 81A9 C5AB52DC .B181 41<1= 69B9;1 B5<1<D 25A8D2D>71>
45>71> CA1>B65A 5>5A79 41> 71H1
 ,9=1;<18 3?>C?8 25A9;DC
 ,52D18 =?29<
s
=?7?;494?A?>7?<58-?71A45>71>71H1B589>771=?29<25A@9>418C5=@1C
B5:1D8 4 41A9 @?B9B9 1F1<>H1
 %5C9;1 -?71A =5>4?A?>7 =?29< C5AB52DC
Gambar 3.1 B589>771=?29<25A75A1;-?71A=5<1;D;1>DB181H19CD=5>CA1>B65A5>5A79
Togar melakukan usaha(W) dengan =5<1<D9 71H1 4?A?>7 @141 =?29< B589>771 =?29< 25A75A1; 41> 25A@9>418
mentransfer energi melalui gaya
dorong F sehingga mobil berpindah B5:1D8 4
 5B1A DB181  H1>7 49<1;D;1> -?71A D>CD; =5>4?A?>7 =?29<
sejauh s. ?<5871H1B1=145>71>81B9<;1<971H1 45>71>@5A@9>4181> 4

  4 K 


%5C5A1>71>
arah perpindahan
  DB181 :?D<5
 71H1(
4  @5A@9>4181> =
F
.B181 141<18 25B1A1> B;1<1A F1<1D@D> 71H1  41> @5A@9>4181> 4
=5AD@1;1> E5;C?A
 '5>DADC @5A;1<91> E5;C?A 
 81B9<>H1 81ADB 25AD@1
 B;1<1A
.B181H1>749<1;D;1>?<5871H1;?>BC1>H1>7=5=25>CD;BD4DC
 C5A8141@1A18@5A@9>4181>25>41B5@5AC9C5A<981C@141 $/%$3
 
s
1 25B1A DB181>H1 141<18
F sin 
F  ,3?B  K
/5;C?A  41@1C 49DA19;1> =5>:149 4D1 ;?=@?>5> 71H1 H1>7 B1<9>7
C571;<DADBH19CD;?=@?>5>3?B H1>7B51A1845>71>1A18@5A@9>4181>
25>41 41>  B9>  H1>7 C571; <DADB 45>71> 1A18 @5A@9>4181>
 -5A>H1C1
 81>H1;?=@?>5>71H1H1>7B51A1845>71>@5A@9>4181>H1>7=5>781B9<;1>
F cos  DB181 H19CD B525B1A  , 3?B
 5A9;DC 9>9 2525A1@1 ;51411> 9BC9=5F1
2 H1>7 4981B9<;1> (34$/$$0 
; 

Gambar 3.2 1
  J
(a) Usaha oleh gaya F yang
membentuk sudut  terhadap
.>CD;   J 1A1871H1B51A1845>71>1A18@5A@9>4181>B589>771
perpindahan benda s. 49@5A?<58
(b) Penguraian vektor F menjadi  , 3?B J
komponen-komponennya.
 , K

68 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


2
  J
.>CD;     J 1A18 71H1  C571; <DADB 45>71> 1A18 @5A@9>4181>
B589>771 49@5A?<58
 ,3?B J
  K
$9;1    25A1AC9 71H1 C5AB52DC C941; =5<1;D;1> DB181
 5>71>
;1C1 <19> 71H1 H1>7 C571; <DADB 45>71> 1A18 @5A@9>4181> 25>41
1AC9>H1 71H1 C5AB52DC C941; =5<1;D;1> DB181

3
   J
%51411> 9>9 =5>H1C1;1> 218F1 1A18 71H1 25A<1F1>1> 45>71> 1A18
@5A@9>4181> B589>771 49@5A?<58
 ,3?B  J
 ,K 
 4, K
?>C?8 DB181 >571C96 H19CD B5?A1>7 @5>75>41A1 B5@541 H1>7 B541>7
=5=13D B5@541>H1 C921 C921 =5>75A5= B5@541>H1
 .B181 H1>7
49<1;D;1> ?<58 71H1 75B5; H1>7 C5A:149 1>C1A1 ;54D1 21> B5@541
45>71> :1<1> 25A>9<19 >571C96 ;1A5>1 71H1 75B5; 25A<1F1>1> 1A18
45>71> 1A18 @5A@9>4181> B5@541
 5B1A>H1 DB181 >571C96 C5AB52DC
B521>49>745>71>71H175B5;41>@5A@9>4181>H1>749C5=@D8B5@541
B5<1=171H175B5;25;5A:1
5>71>45=9;91>B5@541=5>71<1=975A1; F
49@5A<1=21C

4
*5A@9>4181>25>41,  
*141 $/%$3

 14<9 B541>7 25A49A9 B1=29< =5>775>4?>7 C1B
 -1B
C5AB52DC =5=9<9;9 71H1 25A1C B525B1A 0 45>71> 1A18 ;5 21F18
 5B1A
71H1 C1A9; C1<9 C1B ?<58 @D>77D>7 14<9  B1=1 45>71> 25B1A 71H1
25A1C C1B 8 B589>771 C1B 41<1= ;51411> B5C9=21>7
 !1H1 A51;B9 ;5 w
1C1B?<58@D>77D>7 14<9@141C1<9C1BC5AB52DCC941;4989CD>7B521719
DB181;1A5>1C941;141@5A@9>4181>@141C1B1;921C71H1A51;B9
1A9 Gambar 3.3
(34$/$$0 
;  4941@1C;1> 218F1 Fadli sedang menggendong tas.
 , 3?B 
  3?B 
 
?>C?8<19>141<18B5?A1>71>1;H1>725AB1>41A@14149>49>7$/%$3

 
 9>49>7 C941; 25A75B5A ;1A5>1 71H1 H1>7 49<1;D;1>>H1 C941; F

3D;D@ ;D1C D>CD; =5>775B5A 49>49>7


 5>71> 45=9;91> DB181 H1>7
49<1;D;1> ?<58 71H1 4?A?>7>H1 B1=1 45>71> >?<

*5A<D >41 ;5C18D9 B1CD1> DB181 141<18 :?D<5 49B9>7;1C $ -.
$).& # #(#,#%( ,!# ,+ .," 2(! #&%.%( )&" !2 ,,+ ,-.
Gambar 3.4
(0-)(.(-.%''#("%((,$.",-.'-+
Seorang anak sedang bersandar
pada dinding.
Contoh 3.1
,52D1871H1C5C1@B525B1A(25;5A:1@141B52D1825>41H1>725A=1BB1;7
$9;1
BD4DCH1>74925>CD;1>C1A171H141>2941>741C1A141<18J25A1@1DB181H1>7
49<1;D;1>71H19CDC5A8141@25>41B5<1=145C9;
F
$8$%
9;5C18D9 (';7 J

), ' 
(3?B  F cos 
   3?B   = B
' ;7 s

Usaha, Energi, dan Daya 69


1 1
,  - = BB =
2 2
 ,3?B  ( =  $
$149DB181H1>749<1;D;1>71H1141<18 :?D<5

Contoh 3.2
,52D1825>4125A=1BB1;7C5A<5C1;491C1B2941>741C1A;1B1A45>71>;?569B95>
75B5;;9>5C9; 
5>41C5AB52DC49C1A9;B5:1D8=5C5A45>71><1:DC5C1@
5A1@1;18
DB181H1>74981B9<;1>?<5871H1C1A9;C5AB52DC:9;1C1A9;1>>H1B5:1:1A45>71><1>C19
49;5C18D9! = B
N
$8$%
9;5C18D9 ';7 , = F
fk
;
    = B
w
Tokoh 5B1A>H1DB181?<5871H1C1A9;141<18
 4 3?B  , s
)<58;1A5>1  3=1;125B1ADB181141<18
James Prescott Joule  ,
(1824–1907) 5B1A71H1=1B9825<D=49;5C18D9

)<58;1A5>1<1:D25>41C5C1@=1;125B1AA5BD<C1>71H1  
14 % @141BD=2D-1
41> 240 @141BD=2D-2
B589>771
3?B J4  %   

 
B9> J40   


,D2BC9CDB9;1> ;549@5A?<58
4  % 0     % '!
  ;7 = B (

=1;1 ,  (=$

$149DB181H1>749<1;D;1>71H1C5AB52DC141<18$

Sumber: Jendela Iptek, 1997

James Prescott Joule lahir di Salford,


Inggris. Ia adalah fisikawan kenamaan
Inggris yang berperan dalam Contoh 3.3
perumusan Hukum Kekekalan Energi.
Pada 1840, Joule mendeklarasikan '1BB1B5?A1>7@5>75>41A1=?C?A41>B5@541=?C?A>H1141<18 ;7
,5@541=?C?A
sebuah hukum, yang dikenal sebagai 9>9=5<D>3DA45>71>;5<1:D1> = B
%5=D491>=?C?A49A5=89>77125A85>C9B5C5<18
Hukum Joule, yaitu tentang panas 45C9;
-5>CD;1>DB181H1>749<1;D;1>B5<1=1@5>75A5=1>25A<1>7BD>7

yang diproduksi dalam konduktor


listrik. Untuk menghormati jasa- $8$%
jasanya, nama Joule digunakan 9;5C18D9
sebagai satuan energi dan usaha. ' ;7/  = B-45C9;

,5@541=?C?A25A85>C9/C 
/ C / -
 = BB
 K= B

, / - -

 = BB K= BB =K  =  =

 , ;1A5>11A1871H1B5:1:1A45>71>@5A@9>4181>25>41
 ',
 ;7K= B  BK 
$

$149DB181H1>749<1;D;1>B5<1=1@5>75A5=1>141<18K  ;$

70 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


2. Menentukan Usaha dari Grafik Gaya Terhadap F

Perpindahan
*141DA191>B525<D=>H171H1H1>7497D>1;1>25A>9<19;?>BC1>D>CD; F=s F(t)

=5>781B9<;1> DB181 @141 25>41 H1>7 25A@9>418 B5:1D8 ,


$9;1>41=5=2D1C7A169;CC5A8141@,@5A@9>4181>@14171H1
;?>BC1>  >41 1;1> =5=@5A?<58 7A169; B5@5AC9 @141 $/%$3


5A41B1A;1>7A169;C5AB52DC25B1ADB181H1>74981B9<;1>?<5871H1;?>BC1> s1 s s2 s

B589>77125>4125A@9>418B5:1D8  4B1=145>71><D1B415A184921F18 Gambar 3.5


;DAE1 C
Pada besar F konstan, W = luas
daerah di bawah kurva F(t).
.>CD; DB181 H1>7 4981B9<;1> 71H1  H1>7 25B1A>H1 25AD218 D218
1;1> 4941@1C;1> B52D18 7A169; B5@5AC9 @141 $/%$3

 &D1B 415A18 F
H1>7 491AB9A 25A141 49 1>C1A1 71A9B BD=2D , 41> 71A9B BD=2D 
.B181C?C1<H1>7C5A:149@141$/%$3
 =5AD@1;1>@5>:D=<181>
B5C91@ DB181 41A9 ,  B1=@19 45>71> ,
 $149 41@1C 49CD<9B;1>
,

 -)-&    , K s1 s2 s


,
s
*5>45;1C1> C5A219; 141<18 45>71> 31A1 =5=@5A;539<  ,  B1=@19 Gambar 3.6
=5>45;1C9>?<1C1D <9=
)<58;1A5>19CDB531A1=1C5=1C9B(34$/$$0 Grafik gaya (F) terhadap
,  perpindahan (s) dengan gaya (F)

; =5>:149 tidak konstan atau berubah-
,
ubah.
-)-&  <9=   , K
,
, F s2
 Fds
s1
,
,
1C1D <9=   ,     , K
,  ,
,

AC99>C57A1<@141(34$/$$0
;141<18<D1B415A18H1>7491AB9A
491>C1A1;DAE125B1A71H141>25B1A@5A@9>4181> , s1 s2 s
Gambar 3.7
Contoh 3.4 Usaha merupakan luas daerah
arsir di antara s1 dan s2 pada
,5@?C?>7 21<?; ;1HD H1>7 =1BB1>H1  ;7 F (N) kurva antara gaya F dan
C5A<5C1;491C1B2941>741C1A
%5=D491> 40
B C perpindahan s.
21<?;;1HDC5AB52DC=5>71<1=975A1;<DADB
H1>749B5212;1>?<5871H1H1>725B1A>H1 D E G
25AD218 D218C5A8141@;54D4D;1>21<?; A 2 4 5 7 s
B5@5AC9C1=@1;@14171=21A
-5>CD;1>C?C1<
DB181 H1>7 49<1;D;1> 71H1 @141 21<?; –40
F
89>77125A@9>418B5:1D8=

$8$%

 <D1BCA1@5B9D=


              :?D<5
 

 <D1B
  ! <D1BB579C971 !

 !N!  NK K $ Kata Kunci
 
$149DB181C?C1<D>CD; 1141<18
• usaha negatif
C?C1<  ! • usaha nol
• usaha positif
   K $ $

Usaha, Energi, dan Daya 71


Tes Kompetensi Subbab A
(3,$-$0.$*'$.$/%6-6.$5+*$0

,5?A1>7B9BF1=5>4?A?>7B52D18=5:145>71>71H1 B5:1D8  =
 $9;1 ;?569B95> 75B5;1> 1>C1A1 25>41
  (
 5A1@1;18 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 
4?A?>7171A=5:125A@9>418B5:1D8= 45>71>2941>7 41> C1>   89CD>7<18DB181


5A1@1;18DB181H1>749<1;D;1>D>CD;=5>71>7;1C H1>749<1;D;1>?<5871H125A1C41>71H175B5;;9>5C9;

B52D18=5B9>C9;H1>7=1BB1>H1;789>771;5C9>7791> 
,52D18 71H1  H1>7 25AD218 D218 25;5A:1 @141
=!= B B52D1825>41B589>77125>41=5>71<1=9@5AD2181>

,52D1825>41H1>7=1BB1>H1;7=5<D>3DA45>71> B5@5AC97A169;@14171=21A25A9;DC

;535@1C1> = B
)<58;1A5>1141@5>71AD871H1 F (N)
4
75B5;1>C1A1<1>C1941>25>4125>4125A85>C9B5C5<18
25A75A1;45C9;
-5>CD;1>DB181H1>749<1;D;1>?<58
71H175B5;@14125>41C5AB52DC

6 7 8

,52D18 25>41 25A=1BB1  ;7 49C1A9; ;5 1C1B @141 2 x (cm)
4
2941>7=9A9>7;1B1A?<5871H1 (B51A1845>71>
2941>7
,D4DC;5=9A9>71>2941>7C5A8141@8?A9I?>C1<
  –4
141<18    C1>    B589>771 25>41 25A@9>418
  "9CD>7 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1  @141
25>41D>CD;:1A1;B5:1D8=

B. Energi dan Usaha


*5A>18;18>41=5<981CB55;?A;D41H1>7B541>7=5>1A9;75A?21;
H1>7@5>D845>71>=D1C1>%5C9;1;D41B541>7=5>1A9;75A?21;41<1=
F1;CD H1>7 3D;D@ <1=1 291B1>H1 >1@1B ;D41 C5A<981C C5AB5>71< B5>71<

'5>71@1 45=9;91> %D41 C5AB52DC C5<18 =5>75<D1A;1> 5>5A79 H1>7 49


7D>1;1> D>CD; =5<1;D;1> DB181
 5>71> 45=9;91> (+!# &" ,.-.
%''*.( .(-.% '&%.%( .,"

1. Energi Kinetik dan Teori Usaha-Energi


-5<18>41@5<1:1A9@141BD2212B525<D=>H1218F1DB18141@1CC5A:149
@14171H1;?>BC1>1C1D71H1H1>725AD218 D218%54D1:5>9BDB181C5AB52DC
=5=9<9;9 ;5B1=11> H19CD 141>H1 71H1 H1>7 25;5A:1 @141 25>41 B589>771
25>41 25A75A1; <1:D>H1 ;?>BC1> 1C1D =5=9<9;9 @5A35@1C1>

,5;1A1>7 1;1> 492181B ;51411> 45>71> A5BD<C1> 71H1  ;?>BC1>

!1H1 C5AB52DC 25;5A:1 @141 25>41 25A=1BB1 ' 41> 1;1> =5>781B9<;1>
@5A35@1C1> 
 '5>DADC "D;D= ## (5FC?> 25B1A @5A35@1C1> C5AB52DC

141<18  
 41@D> @5AB1=11> 25B1A @5A@9>4181>>H1 141<18
'
 
,

 
/-  /
 .B181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 C5AB52DC 141<18
,',

 ' /-  / 


  


 
  '/-   '/ K

72 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


>41 C5<18 =5>75C18D9 218F1 DB181 141<18 @A?B5B CA1>B65A 5>5A79
=5<1<D9 71H1 B589>771 25>41 25A75A1;
 %5C9;1 25>41 25A75A1; 25>41
=5=9<9;9 ;535@1C1> 41> =5>781B9<;1> 5>5A79 ;9>5C9;
 5A41B1A;1>
(34$/$$0 
; 5>5A79 ;9>5C9; 25>41 49>H1C1;1> 45>71>

% '/ K 


 V0 Vt
%5C5A1>71>
%  5>5A79 ;9>5C9; $
'  =1BB1 25>41 ;7 F
/  ;5<1:D1> 25>41 = B
5>71> 45=9;91> ; 4; K 
$149DB181H1>74981B9<;1>71H1A5BD<C1>@141@1AC9;5<C5AB52DCB1=1
45>71> @5AD2181> 5>5A79 ;9>5C9; @1AC9;5< A s B

  ; K  Gambar 3.8


Besar usaha yang dilakukan oleh
(34$/$$0 
;  49;5>1< 45>71> C5?A5=1 DB181 5>5A79 D>CD; @1AC9;5<
pengemudi becak sama dengan
besar gaya yang bekerja pada becak
dikalikan dengan besar
perpindahannya.
Contoh 3.5
,52D18;5<5A5>725A=1BB1 7
)<58;1A5>1@5>71AD871H1;5<5A5>725A75A1;45>71>
;5<1:D1>C5C1@ 3= B
-5>CD;1>5>5A79H1>749=9<9;9;5<5A5>7C5AB52DC

$8$%
9;5C18D9
'N K;7 Tugas Anda 3.1
/ 3= B = B Amatilah perubahan energi yang
terjadi di sekitar Anda. Diskusikanlah
% '/ N K;7 = B hal tersebut bersama teman Anda,
 
apakah perubahan energi yang terjadi
 N K$
akan memengaruhi usaha yang
$1495>5A79;9>5C9;H1>749=9<9;9;5<5A5>7141<18 N K$
dilakukan?

Contoh 3.6
*1;D25A=1BB17C5A<5@1B41A9C1>71>B5?A1>7CD;1>7;1HD
%5C9;1@1;D=5>H5>CD8
C1>18 ;5<1:D1>>H1   = B
 $9;1 71H1 75B5; @1;D C5A8141@ C1>18 B525B1A  (
89CD>7<18;541<1=1>@1;DH1>7=5>1>31@41<1=C1>18

$8$%
9;5C18D9 F
' 7
/  = B
 (
s

   m /22  /12


, K N K;7 K = B

,  ,   =

$149;541<1=1>@1;DH1>7=5>1>31@41<1=C1>18141<18  =

Usaha, Energi, dan Daya 73


2. Energi Potensial
(+!# *)-(,#& &" (+!# 2(! -+,#'*( * ,.-. ( %#-
(-.%(2&-%(2-.%((2($#%%(''.(!%#(%((+!#
-+,.-*-#'.(.&%(
?>C?8>H1C1<92DBDAH1>7B541>749C571>7;1>

*141 ;51411> 9>9 C1<9 2DBDA =5=9<9;9 5>5A79 @?C5>B91<


 $9;1 C1<9 2DBDA
49<5@1B;1> 1>1; @1>18 41@1C C5A<5=@1A 45>71> :1A1; C5AC5>CD
 579CD
:D71@141;1C1@5<
>5A79@?C5>B91<=D>3D<;5C9;1;1A5C;1C1@5<49C571>7
;1> ;5=D491> 89<1>7 ;5C9;1 ;1A5C ;1C1@5< 49<5@1B;1>
 5>CD; 5>5A79
@?C5>B91< <19> H1>7 C5A41@1C 49 1<1= 141<18 5>5A79 @?C5>B91< 7A1E9C1B9 41>
5>5A79 @?C5>B91< @571B

Gambar 3.9 a. Energi Potensial Gravitasi


Menegangkan tali panah dan
katapel memunculkan energi >5A79 C941; 41@1C 4939@C1;1> 41> C941; 41@1C 49=DB>18;1> C5C1@9
potensial. 41@1C 25AD218 41A9 BD1CD 25>CD; =5>:149 25>CD; H1>7 <19>
 5=9;91>
:D71 5>5A79 @?C5>B91< 7A1E9C1B9 H1>7 B5A9>7 49C5=D;1> 41<1= ;5894D@1>
B581A9 81A9

*5A81C9;1> 3?>C?8 25A9;DC


 ,52D18 21CD ;5A9;9< 49<5=@1A;1> B531A1
F E5AC9;1<
 >5A79 @?C5>B91< C5A25B1A H1>7 49=9<9;9 21CD 141<18 ;5C9;1 21CD
=5>31@19 ;5C9>7791> =1;B9=D=
 ?>C?8 <19> B52D18 @5>B9< H1>7 C5A<5C1;
49 1C1B =5:1 =5=9<9;9 5>5A79 @?C5>B91< 7A1E9C1B9 H1>7 25B1A>H1 B521>49>7
45>71> =1BB1 41> C5=@1C ;54D4D;1> @5>B9< C5A8141@ <1>C19
 %5C9;1 @5>B9<
>41B5>CD841>>41291A;1>:1CD8;5<1>C1971H125A1C@5>B9<=5<1;D;1>
DB181 B589>771 @5>B9< 25A@9>418 @?B9B9>H1 41A9 1C1B =5:1 ;5 <1>C19

h
5B1A 5>5A79 @?C5>B91< 7A1E9C1B9 H1>7 49=9<9;9 25>41 25>41 @141
3?>C?8 49 1C1B 25A71>CD>7 @141 ;54D4D;1> 25>41 C5AB52DC C5A8141@
mg
13D1> C5AC5>CD
 *141 $/%$3
 D>CD; =5>71>7;1C B55;?A 9;1> H1>7
Gambar 3.10 25A1C>H10B5C9>779"DB181H1>749<1;D;1>*1;,9=2?<?>141<18 "
Usaha yang dibutuhkan Pak
Simbolon untuk mengangkat 1A18 71H1 B51A18 @5A@9>4181> 25>41 1C1D 49CD<9B
ikan setinggi h adalah W = mgh.
 '!" K 
%5C5A1>71>
'  =1BB1 25>41 ;7
!  25B1A @5A35@1C1> 7A1E9C1B9 = B
y2
"  C9>779 25>41 =
5>41H1>725A141@141;5C9>7791>"41A9C9C9;13D1>=5=9<9;95>5A79
s
Ftangan= mg @?C5>B91< D>CD; =5<1;D;1> DB181 B525B1A '!"
 $149 25>41 =5=9<9;9
@?C5>B91< 7A1E9C1B9 H1>7 25B1A>H1
h ' *'!" K 

Fgravitasi=mg
 6%60)$0$05$3$(0(3)+215(04+$.)3$7+5$4+'$064$*$
*5A81C9;1>$/%$3

A18E5AC9;1<;51C1BBD=2D-249C5C1@;1>
y1 B521719 1A18 @?B9C96 B541>7;1> 71H1 7A1E9C1B9 25A1A18 ;5 BD=2D-2 >571C96
;5 21F18

Gambar 3.11 %5C9;1 ;5 1C1B


Sebuah benda yang diangkat oleh C1>71> C1>71>4  '!"  '!2  4 2

gaya dorong Ftangan = mg dari posisi
y1 ke y2.

74 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


.B181C5AB52DC494569>9B9;1>B521719@5AD2181>5>5A795;BC5A>1<C1>71> * 5;B
 *5;B *4* 5;B' !2 42  K 
,11C ;5 21F18
7A1E9C1B9  7A1E9C1B9  '!2  4 2  4' !"
.B181C5AB52DC494569>9B9;1>B521719@5AD2181>5>5A79@?C5>B91<7A1E9C1B9
  * 7A1E

 *7A1E *4* 47A1E' !2  42


 K 
>5A79 @?C5>B91< 7A1E9C1B9 @141 C9C9; 2 41A9 C9C9; 13D1> C5AC5>CD 2  
49>H1C1;1> 45>71> @5AB1=11>
* ' !21C1D* ' !" K 
45>71> " =5AD@1;1> C9>779 25>41 C5A8141@ <1>C19
 "4$*$:$0)'+.$-6-$01.(*)$:$2$'$%(0'$2$'$-(5+0))+$0
*5A81C9;1>$/%$3
 $41>$/%$3
 %
 1A9441>,1=D5<
B541>7 =5=9>418;1> 21<?; H1>7 25A=1BB1 B1=1 ;5 ;5C9>7791> "
 1A94 
sin
=5=9>418;1> 21<?; =5>77D>1;1> 2941>7 =9A9>7 B541>7;1> ,1=D5< N
F =m
g
=5=9>418;1> 21<?; =5>77D>1;1> ;1CA?<
 '5>DADC >41 B1=1;18
DB181 H1>7 49<1;D;1> 1A94 41> ,1=D5< C5A8141@ 21<?; C5AB52DC B
h
*141 $/%$3
  $ @1>:1>7 <9>C1B1> H1>7 49C5=@D8  , mg
=5=25>CD;BD4DC  C5A8141@2941>78?A9I?>C1<
5>71>45=9;91>DB181 A  s
@141 <9>C1B1> =9A9>7  H1>7 49<1;D;1> 1A94 141<18 1
 O4
'!,B9> 
" 
'!   B9> 
B9>  
h
'!" K 
41@D> DB181 H1>7 49<1;D;1> ,1=D5< D>CD; =5=9>418;1> 21<?; mg
;5 ;5C9>7791> " =5>781B9<;1> <9>C1B1> E5AC9;1< B5@1>:1>7 "
 5>71>
45=9;91> DB181 H1>7 49<1;D;1> ,1=D5< 141<18 2
" Gambar 3.12
(a) Farid memindahkan balok ke
'!" K  ketinggian h menggunakan
bidang miring, sedangkan
5A41B1A;1>;54D13?>C?8C5AB52DC41@1C49B9=@D<;1>218F1DB181 (b) Samuel menggunakan katrol
H1>7 49<1;D;1> 25>41 25A71>CD>7 @141 ;5C9>7791> H1>7 4931@19 C941; dengan lintasan vertikal.
25A71>CD>7 @141 31A1 @5>71>7;1C1> 25>41 C5AB52DC 1C1D <9>C1B1> H1>7 Samakah usaha yang dilakukan
keduanya?
49C5=@D8 B5<1=1 @5>71>7;1C1>

Contoh 3.7
1CD25A=1BB1;7:1CD82521B41A9;5C9>7791> =491C1BC1>18
-5>CD;1>@5AD2181>
5>5A79@?C5>B91<41>DB181H1>749<1;D;1>71H125A1C21CDC5AB52DC@141B11C=5>31@19
;5C9>7791>=491C1BC1>18

$8$%
9;5C18D9
' ;7"  ="=

Usaha, Energi, dan Daya 75


1
*5AD2181>5>5A79@?C5>B91<
Tantangan E p '!"K";7 = B=K =K $

untuk Anda $149@5AD2181>5>5A79@?C5>B91<B525B1A :?D<5

2
.B181H1>749<1;D;1>71H125A1C
K'!"K"K;7 = B=K = $

.B181@?B9C96;1A5>11A1871H125A1CB51A1845>71>1A18@5A@9>4181>

$149DB181H1>749<1;D;1>71H125A1CB525B1A :?D<5

Contoh 3.8
5A1@1;18 5>5A79 @?C5>B91< H1>7 49=9<9;9 ?<58   = 19A H1>7 25A141 @141
Sumber: Fisika untuk Sains dan Teknik, 1998
;5C9>7791> =:9;1=1BB1:5>9B19A
;7 =41>@5A35@1C1>7A1E9C1B949C5=@1C
Perhatikan gambar di atas. Jika C5AB52DC = B
seorang ahli gizi menyatakan
bahwa pada pizza isi daging dan
$8$%
keju tersebut mengandung energi 9AC5A:D>C5AB52DC=5=9<9;9=1BB1
16 megajoule, bagaimana '  
;7 = =N ;7
pendapat Anda jika dikaitkan >5A79@?C5>B91<H1>749=9<9;919AC5A:D>141<18
dengan konsep Fisika? Bagaimana
cara mendapatkan angka tersebut?  * '!" N ;7 = B =N $
$1495>5A79@?C5>B91<H1>749=9<9;919AC5A:D>141<18N :?D<5

b. Energi Potensial Elastis Pegas


>5A79 @?C5>B91< 5<1BC9B @571B 25A2541 45>71> 5>5A79 @?C5>B91< @141
D=D=>H1
>5A79@?C5>B91<@571B141<185>5A79H1>749=9<9;9@571B1;921C
141>H1@5AD2181>@1>:1>71C1DA571>71>@571B
!1H1H1>725;5A:1@141
@571B =5=D>7;9>;1> @571B D>CD; =5A571>7

*5A81C9;1>$/%$3


*141$/%$3

$=D<1 =D<1@571B41<1=
;51411>B5C9=21>7 >5A79 @?C5>B91< @571B 41> 5>5A79 ;9>5C9;>H1 >?<
 *141
1 2 3 $/%$3

%41>$/%$3

&@571B=5=9<9;9B9=@1>71>B5:1D82
41> 2  @1>:1>7 2  2 
 )<58 ;1A5>1 141 C1A9;1> B525B1A   %2 41>
@571B =5>1A9; ;5=21<9 25>41 B5BD19 "D;D= ### (5FC?> @571B K%
y2' 5B1A>H1DB181H1>749<1;D;1>@571B41A9;51411>2  ;522B1=1
25B1A45>71>@5AD2181>5>5A79@?C5>B91<@571B1>C1A12  41>22

y1=0   @571B  4 ,25B1A@5A@9>4181>@?B9B925>41

y2 2  2

   
2
2
2
Gambar 3.13
(a) Keadaan awal benda dalam      %2  2
posisi seimbang.

 %2
(b) Pegas ditarik sejauh
simpangan y2. 
(c) Posisi benda kembali ke titik 5>71> 45=9;91> 25B1A>H1 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 @571B
setimbang karena gaya
pegas F = –ky2. 49>H1C1;1> 45>71> @5AB1=11>
 @571B @ @571B
45>71> @@571B %2 K 

%5C9;1 @571B 49<5@1B;1> @571B 1;1> =5<1;D;1> 75A1; 81A=?>9;

,5<1=1 @5A75A1;1>>H1 @571B =5>71<1=9 @5AD2181> 5>5A79 ;9>5C9;


=5>:149 5>5A79 @?C5>B91< @571B 1C1D B521<9;>H1
 -941; B5<1=1>H1 @571B
=5<1;D;1> 75A1; 81A=?>9; @5>71AD8 71H1 <D1A 1;1> =5=2D1C @571B
25A85>C9 @141 @?B9B9 ;5B5C9=21>71>

76 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


Contoh 3.9
*571B25AC1=218@1>:1>7 3=;5C9;14925A971H1 (
5A1@1;185>5A79@?C5>B91<
@571B:9;171H1@141@571BC5AB52DC49:149;1>;1<9<9@1C
$8$%
9;5C18D9
  (1  3=  =

F (
%   ( =

1  =
$9;1  ( (

F  (
1   ( = =

% ( =
Kata Kunci
* %1  ( = = $

  • energi kinetik
$14925B1A5>5A79@?C5>B91<5<1BC9B@571B141<18 $
• energi potensial

Tes Kompetensi Subbab B


(3,$-$0.$*'$.$/%6-6.$5+*$0

,52D1821CD;539<25A=1BB1749<5@1B;1>41A9;1C1@5< 
5>4125A=1BB1 ;749<5@1B;1>41A9;5C9>7791> 3=

B589>77125B1A5>5A79;9>5C9;H1>749=9<9;9>H1141<18 1
"9CD>7<18DB181H1>749<1;D;1>71H17A1E9C1B9
 :?D<5
"9CD>7;5<1:D1>21CDC5AB52DC
@14125>41C5AB52DC


'?29< 25A=1BB1   ;7 B541>7 25A75A1; 45>71> 2
"9CD>7<1825A;DA1>7>H15>5A79@?C5>B91<7A1E9C1B9
;535@1C1>;= :1=C921 C92149A5=41>25A85>C9 25>41C5AB52DC

B5C5<18=5>5=@D8:1A1; =
-5>CD;1><18 
5>41'25A=1BB1 ;7:1CD8=5>775<9>39A41A91C1B
1
71H1A5=@141=?29<41> 2941>7=9A9>745>71>BD4DC;5=9A9>71>J
5>41
2
DB181H1>749@5A?<5841A9@5>75A5=1>
C5AB52DC=5>D=2D;B52D18@571BH1>7C5A<5C1; =

%5A5C1 =19>1> H1>7 =1BB1>H1  ;7 49<5@1B;1> 41A9 41A9<5C1;'B5=D<1
$9;1% ( =41>@571B
@D>31;2941>7=9A9>7<939>45>71>BD4DC;5=9A9>71> C5AC5;1>=1;B9=D=B5:1D8 3=89CD>7;?569B95>
 JC5A8141@8?A9I?>C1<
$9;1@1>:1>7<9>C1B1>2941>7 75B5;1>C1A121<?;'45>71>2941>7=9A9>7

=9A9>7 =41>! = BC5>CD;1>@5AD2181>5>5A79


@?C5>B91<4941>;5A5C1B5C5<18=5>5=@D8:1A1; =

C. Gaya Konservatif dan Hukum Kekekalan 1 v

k
Energi Mekanik m

*5A81C9;1> $/%$3

 $
 ,52D18 @571B 49<5C1;;1> 49 1C1B <1>C19 licin
41> B1<18 B1CD D:D>7>H1 499;1C;1> @141 49>49>7
 %5=D491> B52D18 21<?; 2 x
25A=1BB1'=5<D>3DA45>71>;535@1C1>C5@1C;51A18@571B
$9;1<1>C19
41C1A41><939>B5AC1@571B>H19451<B9BC5=1;1>=5=5>D89"D;D="??;5 m
  K% 9 45>71>  141<18 71H1 @141 @571B B11C D:D>7 2521B>H1 25A75B5A
B5:1D8 
 %51411> H1>7 499>79>;1> @141 B9BC5= C5AB52DC 141<18 5>5A79 licin x1

;9>5C9;C5A@DB1C@141=1BB121<?;B589>7715>5A79;9>5C9;@571B491219;1>
3 v x = x2 – x1
;921C>H1 =1BB1 @571B 491>771@ B1>71C ;539< 41A9@141 =1BB1 21<?;

%5C9;121<?;=5>H5>CD8@571B<1:D21<?;25A;DA1>7B1=@191;89A>H1 m
25A85>C9 ;1A5>1 71H1 @571B H1>7 =5<1F1> 71H1 4?A?>71> 41A9 21<?;
x2
licin
*5A81C9;1>$/%$3

 %
%5=D491>1A1821<?;25A21<9;1;921C71H1 Gambar 3.14
@571B 25;5A:1
 ;921C>H1 21<?; =5=@5A?<58 5>5A79 ;9>5C9;>H1 ;5=21<9 Gaya pada pegas merupakan gaya
B5@5AC9 B11C 21<?; =5>H5>CD8 @571B F1<1D@D> 1A18>H1 25A2541
 1<?; konservatif.

Usaha, Energi, dan Daya 77


;589<1>71> 5>5A79 ;9>5C9;>H1 @141 B1<18 B1CD 1A18 75A1;>H1 C5C1@9
=5=@5A?<58 5>5A79 ;9>5C9;>H1 ;5=21<9 @141 1A18 75A1; H1>7 <19> H19CD
;5C9;1 21<?; 25A21<9; ;5 @?B9B9 B5=D<1 $/%$3

 &

*141 @5A9BC9F1 C5AB52DC DB181 H1>7 49<1;D;1> 71H1 @571B   % 9


C941;=5>7D2185>5A79=5;1>9;B9BC5=@571B
!1H1H1>749<1;D;1>?<58
@571BC5AB52DC25AB961C;?>B5AE1C96
!1H17A1E9C1B9:D7125AB961C;?>B5AE1C96
41@1C;18>41=5>:5<1B;1>=5>71@171H17A1E9C1B925AB961C;?>B5AE1C96
1A9BD4DC@1>41>7H1>7<19>71H1;?>B5AE1C96:D71=5=9<9;939A9218F1
:D=<18DB181H1>749<1;D;1>71H1@141@1AC9;5<25>41491>771@B521719
@1AC9;5<141<18>?<
*141;51411>B5C9=21>7@?B9B91 71H1@571B
@ @141 3?>C?8 C5AB52DC 49>H1C1;1> 45>71> @5AB1=11>
@ %9 K 
-18D;18 >41 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 @571B C5AB52DC
*5A81C9;1> ;5=21<9 $/%$3
  ;5C9;1 25>41 25A@9>418 41A9 @?B9B9
H1>7=5=9<9;9B9=@1>71>1 ;5@?B9B945>71>B9=@1>71>125B1ADB181
H1>749<1;D;1>71H1@571BC5A8141@25>4149>H1C1;1>45>71>@5AB1=11>
 K* 1
 K%1 1 
-1>41 >571C96 =5>H1C1;1> 218F1 1A18 71H1 @571B * 25A<1F1>1>
45>71> 1A18 @5A@9>4181> 1  *.( ,#'*(!( G *- #*+)&" +#
(#&#+-+-+#,#'*(!(1 41>1

5>71> 45=9;91> @5AB1=11>  41@1C 49>H1C1;1> 45>71>


  K%1 1
1 1 
  K%     1  1 
  
%
     1  1  1  1 

%

    1  1 
   
5A41B1A;1> @5AB1=11>  :5<1B<18 218F1 DB181 H1>7 49<1;D;1>
?<58@571BC941;=5>7D2185>5A79=5;1>9;B9BC5=41>C941;25A71>CD>7
@141@?B9B91F1<41>@?B9B91;89A25>41H1>749;5>1971H1@571BC5AB52DC

*5A81C9;1>$/%$3
 ,52D18@5C949@9>418;1>;5C5=@1C<19>
B5C9>779 " .B181 H1>7 49@5A<D;1> D>CD; =5=9>418;1> @5C9 141<18
 K'!"-1>41>571C96C9=2D<;1A5>11A1871H125A1C25A<1F1>1>
Gambar 3.15 45>71> 1A18 75A1; @5C9

Seseorang sedang melakukan .B181 ;5C9;1 =5=9>418;1> @5C9 C941; 25A71>CD>7 @141 @1>:1>7
usaha memindahkan peti.
<9>C1B1>H1>749<1<D9@5C9C5C1@925A71>CD>7@14125B1A@5AD2181>C9>779
@5C941A9;54D4D;1>1;89A;5;54D4D;1>1F1<>H1
$9;1@5C949@9>418;1>
<179;5@?B9B91F1<>H1DB181H1>749<1;D;1>>H1141<18'!"
,531A1
=1C5=1C9B DB181 C?C1< H1>7 49<1;D;1> D>CD; =5=9>418;1> @5C9 41A9
21F18 ;5 1C1B   <1<D 49@9>418;1> <179 ;5 21F18  141<18
C?C 
 K'!"  '!"

5B1A DB181 @5=9>4181> B52D18 @5C9 41A9 ;54D4D;1> 1F1< 89>771
Tugas Anda 3.2 ;5=21<9 ;5 ;54D4D;1> 1;89A>H1 25A>9<19 >?<
 $149 41@1C 49B9=@D<;1>
Sebutkan contoh-contoh gaya 218F1 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 ;?>B5AE1C96 1;1> 25A>9<19 >?<
konservatif yang ada di sekitar Anda.
:9;1 ;54D4D;1> 1;89A 25>41 ;5=21<9 ;5 ;54D4D;1> 1F1<>H1

78 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


1. Perumusan Hukum Kekekalan Energi Mekanik
1<1= =541> 7A1E9C1B9 :D=<18 5>5A79 @?C5>B91< 41> 5>5A79 ;9>5C9; v1 1
BD1CD25>41C5C1@:9;181>H114171H17A1E9C1B9
*5A>H1C11>C5AB52DC49;5>1<
B521719 "D;D= %5;5;1<1> >5A79 '5;1>9;
 *5A81C9;1> $/%$3


,52D18 25>41 25A=1BB1 ' :1CD8 2521B


 *141 @?B9B9  ;5C9>7791>>H1 "

C5A8141@ 13D1> <1>C19


 ,5B11C ;5=D491> 25>41 25A141 @141 @?B9B9  v2 2 h1

45>71> ;5C9>7791> "  C5A8141@ 13D1>


 9;1C1;1> 218F1 @141 25>41 h2
mg
C5A:149 @5>7DA1>71> 5>5A79 @?C5>B91< H1>7 25B1A>H1 B1=1 45>71> DB181
H1>7 49<1;D;1> 71H1 25A1C

Gambar 3.16
K@ 4@  K Balok dijatuhkan dari ketinggian
tertentu.
*141 @?B9B9  ;535@1C1> 25>41 /
 ;5=D491> 25>41 CDAD> 89>771
@141 @?B9B9  45>71> ;535@1C1> /  *141 ;51411> C5AB52DC ;535@1C1>
25>41 25AC1=218 ;1A5>1 @5>71AD8 @5A35@1C1> 7A1E9C1B9 B589>771 DB181
H1>7 49<1;D;1> 25>41 B1=1 45>71> @5AD2181> 5>5A79 ;9>5C9; H19CD
; 4; K
5A41B1A;1> (34$/$$0 
;  41> (34$/$$0 
;
 49@5A?<58
@ K@;K;

1C1D @ ; @; K

Contoh 3.10
,52D182?<125A=1BB1'49<5=@1A;1>E5AC9;1<;51C1B45>71>;535@1C1>1F1<B525B1A 
-5>CD;1>
1
C9>779=1;B9=D=H1>74931@1941>
2
;535@1C1>;5C9;12?<1=5>31@19C9>779B5C5>718=1;B9=D=

$8$% Ek2 ; Ep2


v2 = 0
1
* % *% h2 = h

'!"  '/  '!" '/


 
 '/  '!" h

 / 
)<58;1A5>1/
/ =1;1 '/ '!" "
 !
/  Ek1 ; Ep1 h1 = 0
$149C9>779=1;B9=D=H1>74931@19141<18" 

! m v1 = v0
2
* % *%

 '/  '! " '%,  '/ 


 
  

'/  '!  /   '/ 
  
  !  

'/  ' /  '/ 


  
'/   '/ 
 
/   /

/
/ 

$149;535@1C1>2?<1;5C9;1=5>31@19C9>779B5C5>718C9>779=1;B9=D=141<18
/
/ 


Usaha, Energi, dan Daya 79


Contoh 3.11
,52D1821CD25A=1BB1'C5A71>CD>7@141B5DC1BC1<9H1>7@1>:1>7>H1  4925A971H1
=5>41C1A
1CD=D<1925A75A1;45>71>;5<1:D1>1F1</ B5@5AC9@14171=21A;5C9;1
21CD=5>H9=@1>745>71>BD4DC  C9>779H1>74931@192?<141A9C9C9;B5C9=21>7>H1
141<18"
-5>CD;1>
1
C9>779=1;B9=D=H1>74931@1921CD41>
2
25B1A;535@1C1>1F1<21CD/ 

$8$%
1
*%*% 
'!" m / 2A '!" '/
  

 m/0 2
'!"

h
/ 
/  !"   " 
! v0

/ 
$149C9>779=1;B9=D=H1>74931@1921CD
! 
"
2
3?B  

/ 
"  K   3?B  
!
Tugas Anda 3.3  K   3?B  
/ 
Apakah Anda tahu olahraga bungee !
jumping? Selidikilah Hukum Kekekalan
Energi yang bekerja saat orang /   !    3?B  
melakukan bungee jumping.

Contoh 3.12
1<?;H1>725A=1BB1;7=5>775<9>39A41A91C1BB52D182941>7=9A9>7H1>7BD4DC
=9A9>7>H1 J
1<?;C5AB52DC;5=D491>=5>D=2D;@571BH1>7C5A<5C1;=41A9
@?B9B9B5=D<1
$9;1;?569B95>75B5;1>C1A121<?;45>71>2941>7=9A9>7 25A1@1
=5C5A@571BC5AC5;1>9;5C18D9;?>BC1>C1@571B ( =

$8$%
.B181H1>749<1;D;1>71H1@571B141<18>571C96;1A5>1@571B=5<1F1>71H1C5;1>
21<?;
AC9>H1;5C9;1@571BC5AC5;1>@571B=5<1F1>71H1C5;1>B589>77171H1
@571B41>1A18@5A@9>4181>25A<1F1>1>1A18
*5A81C9;1>71=21A25A9;DC

@571B %1K %


  s
7A1E 4  * 4'!"3K"1 A
'!,B9> J b
 '!, ha
.B181?<5875B5;1>25A>9<19>571C96 B
;1A5>11A1821<?;25A<1F1>1> C hc
hb
45>71>1A1871H175B5;
30°
!,% 4 ;,
   k '!3?B J,
  '!,  ;


80 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


'5AD:D;@A9>B9@5>5A7949;5C18D9218F1
-)-&  % B589>77149@5A?<58
Pembahasan Soal
*!,!+/!,%  '/ 4/ 
 Dua buah benda A dan B yang

K %  '!,K
3 '!, k  ' K  bermassa masing-masing m, jatuh
    bebas dari ketinggian h meter dan 2h
meter. Jika A menyentuh tanah

K %  '!      k  4 , 3  k ,
 dengan kecepatan v m/s, benda B akan
      menyentuh tanah dengan energi
>4141@1C=5>H5<5B19;1>@5AB1=11>;D14A1CC5AB52DC45>71>=5>789CD>741A9 kinetik sebesar ....
' ;7%  ( =, =  k  41>!  = B
a.
3
2
mv2 d. 1
2
mv2

 N/m 3
;7   = B 

 =K    
  


 
     4 =

 = b. mv 2 e. 1
4
mv 2

3 2
c. 4 mv
 =4 =K=
Soal UMPTN Tahun 1989
  
           

      Pembahasan:
hB = 2hA
Berarti, EpB = 2 EpA
     Sesuai dengan Hukum Kekekalan
 Energi Mekanik maka

EpB – EpA = EkA – EkB
     EkB = 2 EkA



 K =C941;C5A@1;19
1 
= 2 2 mv
2

   = = mv2
$149@571BC5AC5;1>B5:1D8 =
Jawaban: b

Contoh 3.13
?<141@1C25A75A1;C1>@175B5;1>@141<9>C1B1>B5@5AC971=21A25A9;DC
,11C49C9C9;
2?<125A;535@1C1> 3= B
5A1@1<1:D49C9C9;41>
A

C
80 cm
50 cm

$8$% B
*141B9BC5=25A<1;D%5;5;1<1>>5A79'5;1>9;B589>771

1
'!" '/'!" '/
 

 = B = = B  /
 
/  = B= B
$149;5<1:D1>2?<149C9C9;141<18= B


2
'!" '/'!" '/
 

 = B =   = B = B = /
 
/ = B = B
$149;5<1:D1>2?<149C9C9;141<18 = B

Usaha, Energi, dan Daya 81


2. Analisis Gerak pada Roller Coaster
A "1=@9AB5=D1C5;>?<?7949C1=1>892DA1>B5@5AC9 #,(2( #,(2
)+&1C1DD>91 1>C1B9B1>71C;1H11;1>;?>B5@69B9;1
91>C1A1B5:D=<18
lintasan loop @5A=19>1> H1>7 141 +)&&+ ),-+ 1C1D H1>7 291B1 49B52DC 81<9<9>C1A 41@1C
B =5>4?A?>7>41D>CD;=5=181=9<529841<1=;?>B5@69B9;1C5>C1>775A1;

*5A81C9;1> $/%$3

 %5>41A11> C1>@1 =5B9> =5>77D>1;1> 21>
25A:1<1>)(/2)+&-D>CD;>19;;5@D>31;2D;9C=5<1<D9<9>C1B1>H1>7
C941; C5A<1<D 3DA1=

*D>31; 2D;9C  B5>71:1 49A1>31>7 <5298 C9>779 41A9@141 @D>31;


<??@  81< C5AB52DC =5=D>7;9>;1> 5>5A79 @?C5>B91< ;5>41A11> 49 
Sumber: Dokumentasi Penerbit H1>7 <5298 25B1A B589>771 =1=@D 25A:1<1> =5<1<D9 <9>C1B1> =5>D:D
Gambar 3.17 @D>31;  45>71> 219;
 &9>C1B1> <??@ B5>71:1 492D1C B5@5AC9 C5C5B1> 19A
Lintasan roller coaster. C5A21<9;
$9;1<??@25AD@1<9>7;1A1>@5>D81;1>49@5A?<582?2?C@5>D=
@1>75>1=;1<92?2?C>?A=1<>H1B11C;5>41A11>49@?B9B9C5A5>418;?>49B9
9>9 41@1C =5>H5212;1> @DB9>7 <1<D @9>7B1>
 &9>C1B1> <??@ H1>7 B5@5AC9
C5C5B1> 19A 81>H1 =5=25A9;1> 2?2?C =1;B9=D=  ;1<9 2?2?C >?A=1<
A >H1 @141 2?2?C C5AB52DC @5>D=@1>7 =1B98 =5A1B1;1> ;5>H1=1>1>

C
%5C9;1+)&&+),-+25A14149C9C9;C5AC9>77941A9<9>C1B1><??@H19CD
49C9C9;B5@5AC9H1>7>41<981C@141$/%$3
71H1B5>CA9@5C1<>H1
N c mg 141<18 A5BD<C1> 41A9  71H1 C5;1> 41> 25B1A 71H1 25A1C @5>D=@1>7
'! B589>771
/
B3'! '
B 
Gambar 3.18
Lintasan roller coaster dengan ,H1A1C ;5<1:D1> =9>9=1< 49 C9C9;  141<18    B589>771 49@5A?<58
loop berbentuk lingkaran.
/
'!  '

/ Cmin  !+
%5C9;1 +)&&+ ),-+ 25A141 49 C9C9; C5A5>418 H19CD C9C9; 
* 
%* %3*3

'/ '!"  '/'!"
  

%1<9;1> ;54D1 AD1B @5AB1=11> C5AB52DC 45>71>  B589>771 49@5A?<58
'
!"/  !"/
)<58;1A5>1"  " 41>/  !=1;1
@5AB1=11> =5>:149
/  !!
/=9>  ! K
%5C9>7791> 1F1< =9>9=1< <D>3DA1> 49 C9C9;  41@1C >41 89CD>7
=5<1<D9 @5>5A1@1> "D;D= %5;5;1<1> >5A79 '5;1>9; 49 C9C9;  41> 
171A +)&&+ ),-+ =1=@D =5<5F1C9 <??@ 45>71> 1=1>

82 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


Contoh 3.14
,5@?C?>721<?;25A=1BB1'=5<D>3DA@141BD1CDC1<1>7<9>7;1A1>41<1=B5@5AC9
C5A<981C@14171=21A
$9;171H175B5;1>C1A121<?;41>C1<1>7491219;1>
1
25A1@1;18;5C9>7791>=9>9=D=21<?;H1>781ADB49<5@1B171A75A1;1>>H141@1C
=5>31@19@D>31;<9>7;1A1>C9C9;41>
2
C5>CD;1><1825B1A@5A35@1C1>21<?;49C9C9;

$8$%
A B
v

NB mg
hA
R

1
!D>1;1>AD=DB;5<1:D1>=9>9=D=@141C9C9;C5A5>418(34$/$$0
; 

$149;5<1:D1>=9>9=D=49C9C9;25B1A>H1/=9> ! B589>7711>C1A1C9C9;


41>45>71>=5>77D>1;1>8D;D=;5;5;1<1>5>5A79=5;1>9;

*%*%

' ! " '/ ' ! " '/
  

' ! "   '!

"
$149;5C9>7791>=9>9=D=171A21<?;=5>31@19C9C9;141<18

2
5B1A@5A35@1C1>49C9C9;141<18@5A35@1C1>B5>CA9@5C1<
5A41B1A;1>71=21A Kata Kunci
49C9C9;
B'! • energi mekanik
• gaya konservatif
', '!49=1>1 • gaya sentripetal
,! • kelajuan minimal
$149@5A35@1C1>21<?;49C9C9;141<18,!
• konstanta pegas

Tes Kompetensi Subbab C


(3,$-$0.$*'$.$/%6-6.$5+*$0

@1;18H1>7>41;5C18D9C5>C1>771H1;?>B5AE1C96 
,52D1821<?;25A=1BB1;7=D<1 =D<1491=
1<?;
41>71H1C941;;?>B5AE1C96 C5AB52DC;5=D491>49:1CD8;1>41A9BD1CD;5C9>7791>

@1;188D;D=;5;5;1<1>5>5A79=5;1>9;25A<1;D 3=@141B52D18@571BH1>7;?>BC1>C171H1>H1
@141B52D1825>41:9;171H1;?>B5AE1C9625;5A:1@141 ( =
$9;1!= B25A1@1=5C5A@571BC5AC5;1>
25>41C5AB52DC 
-?<5 =5=9>418;1> 2D;D 41A9 <1>C19 ;5 1C1B =5:1


D12D1825>4141>H1>725A=1BB1=1B9>7 =1B9>7 5A1@1DB181C?C1<H1>749C5A9=1?<582D;DC5AB52DC
':1CD82521B41A9;5C9>7791>"=5C5A41>"=5C5A

-97121CD21C1H1>7C521<>H13=49<5C1;;1>491C1B
$9;1=5>H5>CD8C1>1845>71>;535@1C1>/= B B52D18 =5:1
 "9CD>7<18 DB181 D>CD; =5>D=@D;
C5>CD;1><18 5>5A79 ;9>5C9; 25>41  B11C 1;1> ;5C97121CD21C1C5AB52DC41<1=B1CDCD=@D;1>:9;1
=5>H5>CD8C1>18
=1BB1B5C91@21CD21C1 ;7

Usaha, Energi, dan Daya 83



,52D18;5<1@1:1CD82521B41A9;5C9>7791>=5C5A

,52D18 25>41 25A=1BB1  ;7 :1CD8 2521B 41A9
$9;1 =1BB1 2D18 ;5<1@1  ;7 41> !   = B ;5C9>7791>=5C5A491C1BC1>18
$9;1! = B
C5>CD;1><18;535@1C1>2D18;5<1@1B11C=5>31@19 C5>CD;1><18
;5C9>7791>=5C5A41A9C1>1841>5>5A79;9>5C9;2D18 1
;535@1C1>25>41B11CC92149C1>1841>
;5<1@1B5B11CB525<D==5>31@19C1>18
2
DB181?<5871H125A1CB5<1=1@5A@9>4181>


,52D18;5A5C1=5<5F1C9<9>C1B1>+)&&+),-+45>71>
,52D18@5<DAD49C5=21;;1>=9A9>7;51C1B45>71>
491=5C5A =
71A;5A5C141@1C=5<9>C1B45>71> BD4DC5<5E1B9J41>5>5A79;9>5C9;B525B1A  $

1=1> C5>CD;1><18 ;535@1C1> =9>9=D= ;5A5C1 $9;1! = BC5>CD;1><185>5A79;9>5C9;41>5>5A79


C5AB52DC
@?C5>B91<25>41@141B11C=5>31@19C9C9;C5AC9>779

D. Daya
>41 C5<18 25<1:1A C5>C1>7 31A1 =5>789CD>7 DB181 41A9 71H1 H1>7
49<1;D;1>
 921>49>7;1> =5>75C18D9 25B1A DB181 <5298 =5>1A9; =5>75
C18D9 B525A1@1 <1:D DB181 C5AB52DC 49;5A:1;1>
 -5>CD>H1 25B1A1> F1;CD 49
41<1= 2181B1> 9>9 =5>:149 B1>71C 25A@5A1>
 ,11C DB181 @5A B1CD1> F1;CD
494569>9B9;1> =D>3D<<18 9BC9<18 41H1

*5A<D>419>71C218F141H1C941;49C5>CD;1>?<5825B1A5>5A79H1>7
49=9<9;9 BD1CD 25>41
 .>CD; <5298 =5=181=9>H1 @5A81C9;1> 3?>C?8
25A9;DC
 .3?; 41> DC5C 25A=1BB1 B1=1 H19CD   ;7 =5>19;9 <1>C19 4D1
B5;?<18>H1 B5C9>779  =5C5A
 %54D1>H1 =5=9<9;9 5>5A79 B1=1 25B1A D>CD;
=5<1;D;1>DB181
 :?D<5
>5A79@?C5>B91<H1>749=9<9;9=5A5;1B1=1
F1<1D@D>;5>H1C11>>H1.3?;B1=@1949<1>C194D1<529835@1C
1A9DA191>
3?>C?8 C5AB52DC 49;5C18D9 218F1 1AC9>H1 DB181 25<D= 41@1C =5=25A9;1>
9>6?A=1B9<5298<5>7;1@C5>C1>7@5A@9>4181>1;921C@5>71AD871H1
1<1=
@5A9BC9F1 9>9 41@1C 49;1C1;1> 218F1 .3?; =5=9<9;9 41H1 <5298 25B1A
41A9@141 DC5C F1<1D@D> ;54D1>H1 =5=9<9;9 ;5=1=@D1> D>CD; =5>7
81B9<;1> 5>5A79 H1>7 B1=1

$149 41H1 141<18 25B1A1> 69B9;1 H1>7 =5>H1C1;1> DB181 H1>7


49<1;D;1>?<5825>41B5C91@B5;?>>H11C1D<1:D5>5A79H1>7492DCD8;1>
25>41 B5C91@ B5;?>>H1

Tugas Anda 3.4


DB181
Sebutkan contoh alat-alat yang 1H1 A1C1 A1C1
mencantumkan besaran daya yang ada B5<1>7F1;CD
di sekitar Anda.
 1C1D  ,
   / K
- -
%5C5A1>71>
  DB181 H1>7 49<1;D;1> :?D<5
-  F1;CD H1>7 49@5A<D;1> B5;?>
/  ;5<1:D1> A1C1 A1C1 = B
1<1=B9BC5=,#B1CD1>41H149CDAD>;1>41A9B1CD1>DB181H19CD$ B

,1CD1> C5AB52DC B5A9>7 49B52DC F1CC 49C5C1@;1> B521719 @5>781A711>


C5A8141@ 9<=DF1> ,;?C<1>491 H19CD $/(4 #$55  K  

,1CD1> 41H1 41<1= ;5=1=@D1> B52D18 =5B9> 291B1 =5>77D>1;1>


B1CD1> ")+, *)0+ "* 1C1D 41H1 ;D41

8@F1CC ;0

;08 ;0 :1=N $

84 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


;08 141<18 B1CD1> DB181 1C1D 5>5A79 2D;1> B1CD1> 41H1
 ,1CD1>
C5AB52DC21>H1;497D>1;1>D>CD;=5>H1C1;1>5>5A79<9BCA9;
$9;1B5CA9;1
<9BCA9; =5=9<9;9 41H1   F1CC 5<5=5> B5CA9;1 C5AB52DC 5>5A79 <9BCA9;
=5<1;D;1> ;5A:1 1C1D DB181   :?D<5 B5C91@ B5;?>>H1

Contoh 3.15
+9>C?H1>725A=1BB1 ;7=5>19;9C1>771;5<1>C19C971B5C9>779 =B5<1=1 =5>9C

5A1@1;1841H1A1C1 A1C1H1>749<1;D;1>+9>C?
$8$%
9;5C18D9
' ;7
" =
- =5>9C
 '!"
 
- -
 ;7   = B   = 
   F1CC
 B
$149+9>C?=5>75<D1A;1>41H1B525B1A F1CC

Contoh 3.16
,52D18=5B9>@?=@1B5>CA96D71<41@1C=5=9>418;1> ;719A;521;H1>7C9>779>H1
=5C5AB5<1=1=5>9C
$9;1569B95>B9=5B9>@?=@1C5AB52DC81>H1 25A1@1;18
41H1A1C1 A1C1<9BCA9;H1>749@5A<D;1>
$8$%
9;5C18D9 '  ;7
" =
- =5>9C  B
1H1H1>749@5A<D;1>D>CD;=5=9>418;1>19A141<18
 '!"
 
- -
  ;7   = B   = 
    F1CC
 B
1H1H1>749@5A<D;1>@?=@1D>CD;=5=@5A?<58DB181B525B1A  F1CC45>71>
569B95>B9=5B9> 141<18
 F1CC  F1CC
   F1CC

  
$14941H1@?=@1171A569B95>B9>H1 81ADBB525B1A F1CC

Usaha, Energi, dan Daya 85


Tes Kompetensi Subbab D
(3,$-$0.$*'$.$/%6-6.$5+*$0

+9>?=5>19;9C1>771H1>7C9>779>H1=41<1=F1;CD 
,52D18=5B9>@?=@141@1C=5=9>418;1> ;719A
45C9;
"9CD>7<1841H1A1C1 A1C1+9>?41<1=B1CD1> ;5B52D1821;H1>7C9>779>H1 =B5<1=1 =5>9C

"*:9;1=1BB1>H1 ;7
!= B
$9;1569B95>B9=5B9>@?=@19>9 25A1@1;1841H1

,52D18@?=@1=5B9>4975A1;;1>?<58=?C?A<9BCA9;H1>7 <9BCA9;H1>749@5A<D;1>
=5=9<9;941H1"*
'5B9>C5AB52DC1;1>=5>19;;1> 
$?1>25A=19>@1@1><D>3DA49;5C9>7791>=5C5A41A9
2521>;7;5C5=@1CH1>7C9>779>H1 =
"9CD>7<18 <1>C19
$9;1;535@1C1>$?1>@1411F1<@5<D>3DA1>= B
F1;CD H1>7 492DCD8;1> D>CD; =5>19;;1> 2521> 25A1@1;18;535@1C1>>H1;5C9;1=5>H5>CD8<1>C19
C5AB52DC

1A9;5C9>7791> =B52D18;5<1@1H1>7=5=9<9;9

,52D18=?29<=5>77D>1;1>=5B9> "*
5A1@171H1 =1BB1  ;7 :1CD8 41A9 @?8?>
 5A1@1;18 5>5A79
A1C1 A1C1H1>74925A9;1>=5B9>=?29<C5AB52DC171A41@1C ;9>5C9; H1>7 49=9<9;9 ;5<1@1 @141 B11C =5>31@19
25A75A1;45>71>;535@1C1>;?>BC1> ;= :1= ;5C9>7791> =491C1BC1>18! = B

,52D1821<?;25A=1BB1;725A14141<1=;51411> 
,52D1825>41H1>7=1BB1>H1;725A75A1;45>71>
491=491C1B2941>7=9A9>7
1<?;C5AB52DC=5>41@1C ;535@1C1>C5C1@= B
%5=D491>25>41C5AB52DC4925A9
71H1B525B1A (B51A182941>7=9A9>7;51C1B
71H1 B589>771 25>41 =5>71<1=9 @5A<1=21C1>
;5=D491>25A85>C9B5C5<18=5>5=@D8:1A1; =

-5>CD;1>
F m = 2 kg 1
25B1A71H1@5>75A5=1>H1>725;5A:1@14125>41
2
DB181H1>749<1;D;1>25>4189>77125A85>C9

30°

1
-5>CD;1>;535@1C1>21<?;B5C5<18=5>5=@D8
:1A1;, =B5@1>:1>72941>7=9A9>7

2
"9CD>741H1H1>74925A9;1>?<5871H1
, =! = BBD4DC2941>7=9A9>7 J

Rangkuman

.B181 141<18 25B1A>H1 71H1  B51A18 @5A

@9>4181>B49;1<945>71>25B1A>H1@5A@9>4181> % '/

3?B  ,1C1D,3?B 
>5A79@?C5>B91<141<185>5A79H1>749=9<9;9?<58
45>71>   141<18 BD4DC 1>C1A1 71H1 41> B5C91@25>41;1A5>1;54D4D;1>>H1
$9;1;51411>
@5A@9>4181>
=5=D>7;9>;1>5>5A79C5AB52DC41@1C49=D>3D<;1>

.B18125A81A71>571C96=5>D>:D;;1>218F171H1 *'!"D>CD;5>5A79@?C5>B91<7A1E9C1B9
H1>725;5A:125A<1F1>1>45>71>1A18@5A@9>4181>



*1417A169;71H1C5A8141@@5A@9>4181>25B1ADB181 *5<1BC9B %1 D>CD;5>5A79@?C5>B91<@571B

=5AD@1;1><D1B415A18H1>7491AB9A


.B181 =5AD@1;1> @5AD2181> 5>5A79 41A9 BD1CD
F 25>41

 %4% D>CD;5>5A79;9>5C9;
W1
 *4* D>CD;5>5A79@?C5>B91<
s

"D;D= %5;5;1<1> >5A79 '5;1>9; L$9;1 @141
W2
BD1CD B9BC5= H1>7 25;5A:1 81>H1 71H1 71H1
Wtotal = W1+W2
;?>B5AE1C965>5A79=5;1>9;B9BC5=B5<1<DC5C1@
M
 *4% ;?>BC1>

>5A79 141<18 ;5=1=@D1> D>CD; =5<1;D;1>
* %  *%
DB181
>5A79;9>5C9;141<185>5A79H1>749=9<9;9
?<58B5C91@25>41H1>725A75A1;

86 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


 .B181C?C1<H1>749<1;D;1>?<5871H1;?>B5AE1C96 
1H1 141<18 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 25>41
81>H1=5=@5A81C9;1>;51411>1F1<41>;51411> B5C91@B5;?>1C1D<1:D5>5A79H1>725AD218=5>:149
1;89A@?B9B925>41<9>C1B1>C941;=5=5>71AD89
5>5A7925>CD;<19>

Peta Konsep

"4$*$0(3)+'$0$:$

=5=2181B

.B181 >5A79 1H1


8D2D>71>>H1

.B181*5AD2181>>5A79

=5=2181B

>5A79%9>5C9; >5A79*?C5>B91< "D;D=%5;5;1<1>


>5A79'5;1>9;
=5=2181B

>5A79*?C5>B91< >5A79*?C5>B91<
!A1E9C1B9 *571B

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, tentu Anda dapat Dengan mempelajari konsep usaha, Anda dapat
memahami konsep usaha, energi, dan daya. Anda juga menentukan usaha dengan menentukan lintasan yang
tentu dapat mengetahui hubungan antara usaha, energi, lebih efisien untuk dilakukan. Hal tersebut adalah salah
dan daya. Nah, dari materi-materi bab ini, bagian satu manfaat mempelajari bab ini. Coba Anda sebutkan
manakah yang Anda anggap sulit? Coba diskusikan manfaat lain setelah mempelajari bab ini.
dengan teman atau guru Fisika Anda.

Usaha, Energi, dan Daya 87


Tes Kompetensi Bab 3
A. Pilihlah salah satu jawaban yang paling tepat dan kerjakanlah pada buku latihan.


,1CD1> B1CD1>25A9;DC9>9H1>7-#%C5A=1BD;B1CD1> 
*1412941>7=9A9>741><939>49<5@1B;1>25>41
DB181141<18

C1>@1;535@1C1>1F1<89>77125>4125A14149;1;9
1
>5FC?>=5C5A 2941>7=9A9>7B5:1D8=
$9;1B9>  ;535@1C1>
2
:?D<5 25>41141<18

3
;7= BK 1
  = B
4
;7= B
5
;7= B 2
  = B

5B1A1> 25B1A1>25A9;DC9>9-#%=5=9<9;9B1CD1>B1=1 3
  = B
141<18

4
  = B
1
DB181 5>5A79 5
 = B
2
DB181 5>5A79;9>5C9;

,52D1871H1+,(=5<1;D;1>DB18145>71>
3
5>5A79@?C5>B91< 5>5A79;9>5C9;
C9C9;C1>7;1@>H125A@9>418=5>DADC3+,=
4
C5>171 DB181
41>E5;C?A+41>,25ACDADC CDADC141<18E5;C?AB1CD1>
5
71H1 DB181
H1>7 B51A18 45>71> BD=2D 1 41> BD=2D 2 @141

,52D1825>41=1BB1>H1;741<1=;51411>491=
;??A49>1C1AC5B9DB
$9;1DB181C5AB52DC25A>9<19$
%5=D491>25>41C5AB52DC4925A971H1C5C1@B525B1A >9<19B1=145>71>

  ( B5<1=1  45C9;
 .B181 H1>7 49<1;D;1> 71H1 1

C5AB52DC141<18

2

1

 $ 3

2

$ 4

3

$ 5

4
 $ "!
5
 $

!5A?21;45>71>=1BB1 ;7C5A<5C1;@1412941>7

D '9>1 =5=21F1 ;5A1>:1>7 25A=1BB1   ;7 41> =9A9>7 H1>7 BD4DC ;5=9A9>71>>H1  J C5A8141@
25A:1<1>B5:1D8 =
$9;1@5A35@1C1>7A1E9C1B9 = B 2941>78?A9I?>C1<
$9;149;5C18D9@5A35@1C1>7A1E9C1B9
25B1ADB181H1>749<1;D1>D'9>1141<18

! = B41>75A?21;25A75B5AB5:1D8=;51A18
1

$ 21F18 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 25A1C
2

$ 141<18

3
 $ 1
 $
4
$
2
  $
5
>?<
3
 $

'?29< H1>7 =1BB1>H1 
 ;7 49A5= 45>71> 71H1 4
 $

(B589>77125A85>C9@141:1A1;=
5B1ADB181 5
 $
B11C@5>75A5=1>=?29<C5AB52DC141<18


,52D18 25>41 25A=1BB1  ;7 :1CD8 2521B 41A9
1
N $
;5C9>7791>  =
$9;125B1A@5A35@1C1>7A1E9C1B9!B1=1
2
N $
45>71>  = B ;535@1C1> 25>41 B11C 25A141 49
3
N $
;5C9>7791>=41A9C1>18141<18

4
N $
1
= B
5
N $
2
= B

5>4125A=1BB1 ;7C5A<5C1;@1412941>741C1A
5>41 3
 = B
C5AB52DC4925A971H1 (H1>7=5=25>CD;BD4DC J 4
 = B
C5A8141@2941>741C1A
$9;125>4125A@9>418B5:1D8= 5
= B
25B1ADB181H1>749<1;D;1>25>41141<18


9AC5A:D>B5C9>779==5>71<9A;1> =19AB5C91@
1
 $ B5;?>
'1BB1:5>9B19A
;7 =41>@5A35@1C1>
2
 $ 7A1E9C1B9! = B
$9;181>H1 5>5A79@?C5>B91<
19A H1>7 41@1C 49D218 =5>:149 5>5A79 <9BCA9; 25B1A
3
  $
5>5A79<9BCA9;H1>741@1C4981B9<;1>B5C91@B5;?>>H1
4
  $ 141<18

5
  $

88 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI


1
 ;$ 1
= B
2
;$ 2
 = B
3
 ;$ 3
= B
4
 ;$ 4
 = B
5
;$
5
 = B

,52D18@?C:1CD82521B41A9C5=@1CH1>7C9>779>H1 =

,52D18 25>41 H1>7 25A=1BB1  ;7 =D<1 =D<1 491=
$9;15>5A79@?C5>B91<1F1<@?CB525B1A
:?D<541>! ;5=D491>25A75A1;<DADB45>71>@5A35@1C1>= B
.B181
= BC5@1CB525<D=B1=@1949C1>18;535@1C1>>H1 H1>7=5>:1495>5A79;9>5C9;B5C5<1845C9;141<18

141<18

1
:?D<5
1
 = B 2
:?D<5
2
 = B 3
:?D<5
3
= B 4
:?D<5
4
= B 5
:?D<5
5
 = B

,52D18@571B=5=9<9;9C5C1@1>% ( =
$9;1@141

,52D18@1<D25A=1BB1;741>25A;535@1C1> = B D:D>7 @571B C5AB52DC 4971>CD>7;1> 2521> H1>7
=5>781>C1=B52D18@1;DB589>771@1;D=1BD;;5 25A1C>H1 (5>5A79@?C5>B91<H1>749B9=@1>41<1=
41<1=;1HD3=
5B1A71H1C181>1>H1>749B5212;1> @571BC5AB52DC141<18

;1HD141<18

1
 $
1
 ( 2
 $
2
 ( 3
 $
3

( 4
 $
4

( 5
$
5

(
 " 
D125>4141>=1B9>7 =1B9>725A=1BB1':1CD8
2521B 41A9 ;5C9>7791>" =5C5A 41> " =5C5A
 $9;1 

9AC5A:D>B5C9>779 =45>71>4529CB525B1A = B =5>H5>CD8C1>1845>71>;535@1C1>/= B25>411;1>
49=1>611C;1> D>CD; =5=DC1A CDA29> H1>7 =5>7 =5>H5>CD8C1>1845>71>5>5A79;9>5C9;B525B1A

75A1;1>75>5A1C?A<9BCA9;
$9;15>5A7919AC5A:D>41@1C
49D218=5>:149<9BCA9;41H1;5;D1C1>75>5A1C?AB5C91@  
1
'/
B5;?>>H1B1=145>71>


1
 =0 2
'/
2
 =0 
3
=0 3
'/

4
 =0
5
 =0 
4
'/


$9;1>4125AB5@541=5>DAD>92D;9CC1>@1=5>71HD8
41>25B1A;535@1C1>>H1C5C1@C5A:149@5AD2181>5>5A79
5
'/
41A9


1
;9>5C9;=5>:149@?C5>B91< 
,52D18 @571B 49C1A9; 45>71> 71H1  ( 89>771
2
@?C5>B91<=5>:149;9>5C9; 25AC1=218@1>:1>73=
5B1A5>5A79@?C5>B91<@571B
3
@?C5>B91<=5>:149;1<?A C5AB52DC141<18

4
;1<?A=5>:149@?C5>B91< 1
$
5
;9>5C9;=5>:149;1<?A 2
 $
!(4!  3
$

,52D18 2?<1 4971>CD>7;1> @141 D:D>7 C1<9 H1>7 4
 $
@1>:1>7>H1 =
?<149C1A9;;5B1=@9>7B589>771 5
$
C1<9=5=25>CD;BD4DC JC5A8141@E5AC9;1<
$9;12?<1
49<5@1B;1>;5<1:D1>2?<1@141;54D4D;1>C5A5>418
141<18

Usaha, Energi, dan Daya 89


 $8$%.$*2(35$0:$$0%(3+-65+0+'(0)$05(2$5

,52D1825>41H1>7=1BB1>H1;741A9;51411>491= 
,52D1825>4125A=1BB1;74971>CD>745>71>B5DC1B
25A75A1;89>771;535@1C1>>H1=5>:149 = BB5<1=1 C1<9H1>7@1>:1>7>H1=
.:D>7C1<9H1>7<19>499;1C
B5;?>;1A5>1@5>71AD871H1
5A1@1;1825B1A @141<1>79C <1>79C
5>4149@D;D<B589>77125A75A1;
DB181H1>749<1;D;1>?<5871H1C5AB52DC 45>71>;535@1C1>C5C1@   = B
5A1@1;1825B1A

,52D1825>41=5=9<9;9=1BB1;741<1=;51411>491=
BD4DC=1;B9=D=H1>74925>CD;C1<9C5A8141@1A18
%5=D491> 25A75A1; <DADB 45>71> ;535@1C1>  = B E5AC9;1<
B5<1=145C9;
,1=1;1825B1ADB18141>@5AD2181> 
?<1H1>7=1BB1>H1 ;749<5=@1A;1>;51A188?A9
5>5A79;9>5C9;H1>7C5A:149$5<1B;1>
I?>C1<45>71>;535@1C1> = B41A9@D>31;=5>1A1

,52D18@5<DAD25A=1BB1;749C5=21;;1>E5AC9;1<;5 754D>7H1>7C9>779>H1  =

1C1B 45>71> ;535@1C1> 1F1<   = B


 -9>779 H1>7 v0
4931@19 @5<DAD 141<18  =
 5A1@1;18 25B1A>H1 A vx
@5AD2181>5>5A79=5;1>9;=5>:1495>5A79@1>1B@141 0
@5A9BC9F1C5AB52DC! = B
v
vy

,52D1825>4149C5=21;;1>E5AC9;1<;51C1B45>71> 120 m gedung
;535@1C1>1F1</
-9>779=1;B9=D=H1>74931@19
141<18"
(H1C1;1>;5C9>7791>25>4141<1="@141
vx
B11C 5>5A79 @?C5>B91< 25>41 B1=1 45>71> 5>5A79 B
;9>5C9;>H1 lantai gedung
vy v

,52D18+)&&+),-+49D>91 1>C1B9>3?<49B52DC
"9CD>7<18
81<9<9>C1A=5>41;9;5;5C9>7791>=1;B9=D=>H1"
1
5>5A79;9>5C9;1F1<
 =491C1BC1>1845>71>;5<1:D1>/  = B

2
5>5A79@?C5>B91<1F1<
%5=D491> +)&&+ ),-+ =5<D>3DA ;5 21F18 ;5
3
5>5A79;9>5C9;2?<1;5C9;1=5>D=2D;C1>18
;5C9>7791>=9>9=D=>H1"=B525<D==5>41;9
4
;5<1:D1>2?<1;5C9;1=5>D=2D;C1>18

;5=21<9=5>D:D;5C9>7791>" =


*141B52D18@571BC5A71>CD>72521>H1>7=1BB1>H1
A
;7
*571BC5AB52DC25AC1=218@1>:1>73=
"9CD>7<18
5>5A79@?C5>B91<@571B41>25A1@1;1825B1A5>5A79
C @?C5>B91<@571B:9;12521>>H149C1=218;7
lintasan ! = B
roller coaster
hA 
,52D1821<?;25A=1BB1;7=D<1 =D<1491=
1<?;
C5AB52DC;5=D491>49:1CD8;1>41A9;5C9>7791> =@141
hC
B B52D18@571B
-5A>H1C1@571BC5AC5;1>=1;B9=D=
B525B1A 3=
5A1@1;18;?>BC1>C1@571BC5AB52DC
hB ! = B

9AC5A:D>=45>71>4529C = B497D>1;1>D>CD;
$9;171H175B5;+)&&+),-+41><9>C1B1>>H1491219;1> =5=DC1A75>5A1C?A<9BCA9;
$9;149;5C18D9! = B
C5>CD;1> ;5<1:D1> +)&&+ ),-+ @141 ;54D1 C9C9; 41> 81>H1  5>5A79 19A H1>7 25AD218 =5>:149
C5AB52DC
5>5A79 <9BCA9; 25A1@1 F1CC 41H1 H1>7 4981B9<;1>
75>5A1C?AC5AB52DC
 5>5A79 
 @5CD>:D; 41H1 B5;?>  =5=9<9;9B1CD1>F1CC 
 

90 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XI

Anda mungkin juga menyukai