3
Sumber: Fundamentals of Physics, 2001
Pada saat atlet angkat besi mengangkat beban, sebetulnya ia sedang
melakukan kerja pada beban yang disimpan sebagai energi potensial.
menganalisis gejala alam dan keteraturan dalam cakupan mekanika benda titik.
67
Tes Kompetensi Awal
(%(.6//(/2(.$,$3+-104(2"4$*$0(3)+'$0$:$-(3,$-$0.$*41$.41$.%(3+-65'$.$/%6-6.$5+*$0
$5<1B;1>45>71>2181B1>41B5>49A9@5>75AC91>DB181
,52DC;1> 3?>C?8 3?>C?8 @5>5A1@1> "D;D=
41>5>5A79
%5;5;1<1>>5A79H1>714149B5;9C1A>41
@1;18 @141 B52D18 2?<1 H1>7 1;1> 49C5>41>7
@1@5A25411>41H141>5>5A79
C5A41@1C5>5A79@?C5>B91<
1. Pengertian Usaha
*141B11C49;5<1B>4125ADB18125<1:1A=1;B9=1<D>CD;=5=@5A?<58
>9<19C9>779
%5C9;125<1:1A>41=5>77D>1;1>C5>17141>@9;9A1>
1<1=
;5894D@1> B581A9 81A9 DB181 494569>9B9;1> B521719 @5;5A:11> H1>7
49<1;D;1> D>CD; =5=@5A?<58 CD:D1> H1>7 499>79>;1>
'5>DADC >41
1@1;18@5>75AC91>DB18141<1=69B9;1B1=145>71>@5>75AC91>DB18141<1=
F
;5894D@1> B581A9 81A9 C5AB52DC .B181 41<1= 69B9;1 B5<1<D 25A8D2D>71>
45>71> CA1>B65A 5>5A79 41> 71H1
,9=1;<18 3?>C?8 25A9;DC
,52D18 =?29<
s
=?7?;494?A?>7?<58-?71A45>71>71H1B589>771=?29<25A@9>418C5=@1C
B5:1D8 4 41A9 @?B9B9 1F1<>H1
%5C9;1 -?71A =5>4?A?>7 =?29< C5AB52DC
Gambar 3.1 B589>771=?29<25A75A1;-?71A=5<1;D;1>DB181H19CD=5>CA1>B65A5>5A79
Togar melakukan usaha(W) dengan =5<1<D9 71H1 4?A?>7 @141 =?29< B589>771 =?29< 25A75A1; 41> 25A@9>418
mentransfer energi melalui gaya
dorong F sehingga mobil berpindah B5:1D8 4
5B1A DB181 H1>7 49<1;D;1> -?71A D>CD; =5>4?A?>7 =?29<
sejauh s. ?<5871H1B1=145>71>81B9<;1<971H1 45>71>@5A@9>4181> 4
Gambar 3.2 1
J
(a) Usaha oleh gaya F yang
membentuk sudut terhadap
.>CD; J 1A1871H1B51A1845>71>1A18@5A@9>4181>B589>771
perpindahan benda s. 49@5A?<58
(b) Penguraian vektor F menjadi
, 3?BJ
komponen-komponennya.
, K
3
J
%51411> 9>9 =5>H1C1;1> 218F1 1A18 71H1 25A<1F1>1> 45>71> 1A18
@5A@9>4181> B589>771 49@5A?<58
,3?B
J
,K
4, K
?>C?8 DB181 >571C96 H19CD B5?A1>7 @5>75>41A1 B5@541 H1>7 B541>7
=5=13D B5@541>H1 C921 C921 =5>75A5= B5@541>H1
.B181 H1>7
49<1;D;1> ?<58 71H1 75B5; H1>7 C5A:149 1>C1A1 ;54D1 21> B5@541
45>71> :1<1> 25A>9<19 >571C96 ;1A5>1 71H1 75B5; 25A<1F1>1> 1A18
45>71> 1A18 @5A@9>4181> B5@541
5B1A>H1 DB181 >571C96 C5AB52DC
B521>49>745>71>71H175B5;41>@5A@9>4181>H1>749C5=@D8B5@541
B5<1=171H175B5;25;5A:1
5>71>45=9;91>B5@541=5>71<1=975A1; F
49@5A<1=21C
4
*5A@9>4181>25>41,
*141 $/%$3
14<9 B541>7 25A49A9 B1=29< =5>775>4?>7 C1B
-1B
C5AB52DC =5=9<9;9 71H1 25A1C B525B1A 0 45>71> 1A18 ;5 21F18
5B1A
71H1 C1A9; C1<9 C1B ?<58 @D>77D>7 14<9 B1=1 45>71> 25B1A 71H1
25A1C C1B 8 B589>771 C1B 41<1= ;51411> B5C9=21>7
!1H1 A51;B9 ;5 w
1C1B?<58@D>77D>7 14<9@141C1<9C1BC5AB52DCC941;4989CD>7B521719
DB181;1A5>1C941;141@5A@9>4181>@141C1B1;921C71H1A51;B9
1A9 Gambar 3.3
(34$/$$0
; 4941@1C;1> 218F1 Fadli sedang menggendong tas.
, 3?B
3?B
?>C?8<19>141<18B5?A1>71>1;H1>725AB1>41A@14149>49>7$/%$3
9>49>7 C941; 25A75B5A ;1A5>1 71H1 H1>7 49<1;D;1>>H1 C941; F
*5A<D >41 ;5C18D9 B1CD1> DB181 141<18 :?D<5 49B9>7;1C $ -.
$).& # #(#,#%( ,!# ,+ .," 2(! #&%.%( )&" !2 ,,+ ,-.
Gambar 3.4
(0-)(.(-.%''#("%((,$.",-.'-+
Seorang anak sedang bersandar
pada dinding.
Contoh 3.1
,52D1871H1C5C1@B525B1A(25;5A:1@141B52D1825>41H1>725A=1BB1;7
$9;1
BD4DCH1>74925>CD;1>C1A171H141>2941>741C1A141<18J25A1@1DB181H1>7
49<1;D;1>71H19CDC5A8141@25>41B5<1=145C9;
F
$8$%
9;5C18D9 (';7 J
), '
(3?B F cos
3?B =B
' ;7 s
Contoh 3.2
,52D1825>4125A=1BB1;7C5A<5C1;491C1B2941>741C1A;1B1A45>71>;?569B95>
75B5;;9>5C9;
5>41C5AB52DC49C1A9;B5:1D8=5C5A45>71><1:DC5C1@
5A1@1;18
DB181H1>74981B9<;1>?<5871H1C1A9;C5AB52DC:9;1C1A9;1>>H1B5:1:1A45>71><1>C19
49;5C18D9!
=B
N
$8$%
9;5C18D9 ';7 , = F
fk
;
=B
w
Tokoh 5B1A>H1DB181?<5871H1C1A9;141<18
4
3?B , s
)<58;1A5>1
3=1;125B1ADB181141<18
James Prescott Joule ,
(1824–1907) 5B1A71H1=1B9825<D=49;5C18D9
)<58;1A5>1<1:D25>41C5C1@=1;125B1AA5BD<C1>71H1
14 %@141BD=2D-1
41> 240@141BD=2D-2
B589>771
3?BJ4 %
B9>J40
,D2BC9CDB9;1>
;549@5A?<58
4 % 0
% '!
;7
=B
(
$149DB181H1>749<1;D;1>71H1C5AB52DC141<18$
,5@541=?C?A25A85>C9/C
/ C /-
=BB
K=B
,
/ - -
=BB
K=BB=K
=
=
, ;1A5>11A1871H1B5:1:1A45>71>@5A@9>4181>25>41
',
;7K=B
BK
$
$149DB181H1>749<1;D;1>B5<1=1@5>75A5=1>141<18K ;$
Perpindahan
*141DA191>B525<D=>H171H1H1>7497D>1;1>25A>9<19;?>BC1>D>CD; F=s F(t)
5A41B1A;1>7A169;C5AB52DC25B1ADB181H1>74981B9<;1>?<5871H1;?>BC1> s1 s s2 s
AC99>C57A1<@141(34$/$$0
;141<18<D1B415A18H1>7491AB9A
491>C1A1;DAE125B1A71H141>25B1A@5A@9>4181> , s1 s2 s
Gambar 3.7
Contoh 3.4 Usaha merupakan luas daerah
arsir di antara s1 dan s2 pada
,5@?C?>7 21<?; ;1HD H1>7 =1BB1>H1 ;7 F (N) kurva antara gaya F dan
C5A<5C1;491C1B2941>741C1A
%5=D491> 40
B C perpindahan s.
21<?;;1HDC5AB52DC=5>71<1=975A1;<DADB
H1>749B5212;1>?<5871H1H1>725B1A>H1 D E G
25AD218 D218C5A8141@;54D4D;1>21<?; A 2 4 5 7 s
B5@5AC9C1=@1;@14171=21A
-5>CD;1>C?C1<
DB181 H1>7 49<1;D;1> 71H1 @141 21<?; –40
F
89>77125A@9>418B5:1D8=
$8$%
<D1BCA1@5B9D=
:?D<5
<D1B
!
<D1BB579C971 !
!N! NKK$ Kata Kunci
$149DB181C?C1<D>CD;1141<18
• usaha negatif
C?C1< ! • usaha nol
• usaha positif
K$$
B52D18=5B9>C9;H1>7=1BB1>H1;789>771;5C9>7791>
,52D18 71H1 H1>7 25AD218 D218 25;5A:1 @141
=!=B B52D1825>41B589>77125>41=5>71<1=9@5AD2181>
,52D1825>41H1>7=1BB1>H1;7=5<D>3DA45>71> B5@5AC97A169;@14171=21A25A9;DC
;535@1C1>
=B
)<58;1A5>1141@5>71AD871H1 F (N)
4
75B5;1>C1A1<1>C1941>25>4125>4125A85>C9B5C5<18
25A75A1;45C9;
-5>CD;1>DB181H1>749<1;D;1>?<58
71H175B5;@14125>41C5AB52DC
6 7 8
,52D18 25>41 25A=1BB1 ;7 49C1A9; ;5 1C1B @141 2 x (cm)
4
2941>7=9A9>7;1B1A?<5871H1(B51A1845>71>
2941>7
,D4DC;5=9A9>71>2941>7C5A8141@8?A9I?>C1<
–4
141<18 C1> B589>771 25>41 25A@9>418
"9CD>7 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 @141
25>41D>CD;:1A1;B5:1D8=
!1H1 C5AB52DC 25;5A:1 @141 25>41 25A=1BB1 ' 41> 1;1> =5>781B9<;1>
@5A35@1C1>
'5>DADC "D;D= ## (5FC?> 25B1A @5A35@1C1> C5AB52DC
141<18
41@D> @5AB1=11> 25B1A @5A@9>4181>>H1 141<18
'
,
/- /
.B181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 C5AB52DC 141<18
,',
'/- '/ K
$8$%
9;5C18D9
'N
K;7 Tugas Anda 3.1
/3=B=B Amatilah perubahan energi yang
terjadi di sekitar Anda. Diskusikanlah
% '/ N
K;7=B hal tersebut bersama teman Anda,
apakah perubahan energi yang terjadi
N
K$
akan memengaruhi usaha yang
$1495>5A79;9>5C9;H1>749=9<9;9;5<5A5>7141<18
N
K$
dilakukan?
Contoh 3.6
*1;D25A=1BB17C5A<5@1B41A9C1>71>B5?A1>7CD;1>7;1HD
%5C9;1@1;D=5>H5>CD8
C1>18 ;5<1:D1>>H1 =B
$9;1 71H1 75B5; @1;D C5A8141@ C1>18 B525B1A (
89CD>7<18;541<1=1>@1;DH1>7=5>1>31@41<1=C1>18
$8$%
9;5C18D9 F
' 7
/
=B
(
s
m /22 /12
, K
N
K;7K=B
, ,
=
$149;541<1=1>@1;DH1>7=5>1>31@41<1=C1>18141<18=
h
5B1A 5>5A79 @?C5>B91< 7A1E9C1B9 H1>7 49=9<9;9 25>41 25>41 @141
3?>C?8 49 1C1B 25A71>CD>7 @141 ;54D4D;1> 25>41 C5AB52DC C5A8141@
mg
13D1> C5AC5>CD
*141 $/%$3
D>CD; =5>71>7;1C B55;?A 9;1> H1>7
Gambar 3.10 25A1C>H10B5C9>779"DB181H1>749<1;D;1>*1;,9=2?<?>141<18
"
Usaha yang dibutuhkan Pak
Simbolon untuk mengangkat 1A18 71H1 B51A18 @5A@9>4181> 25>41 1C1D 49CD<9B
ikan setinggi h adalah W = mgh.
'!" K
%5C5A1>71>
'
=1BB1 25>41 ;7
!
25B1A @5A35@1C1> 7A1E9C1B9 =B
y2
"
C9>779 25>41 =
5>41H1>725A141@141;5C9>7791>"41A9C9C9;13D1>=5=9<9;95>5A79
s
Ftangan= mg @?C5>B91< D>CD; =5<1;D;1> DB181 B525B1A '!"
$149 25>41 =5=9<9;9
@?C5>B91< 7A1E9C1B9 H1>7 25B1A>H1
h ' *'!" K
Fgravitasi=mg
6%60)$0$05$3$(0(3)+215(04+$.)3$7+5$4+'$064$*$
*5A81C9;1>$/%$3
A18E5AC9;1<;51C1BBD=2D-249C5C1@;1>
y1 B521719 1A18 @?B9C96 B541>7;1> 71H1 7A1E9C1B9 25A1A18 ;5 BD=2D-2 >571C96
;5 21F18
Contoh 3.7
1CD25A=1BB1;7:1CD82521B41A9;5C9>7791>=491C1BC1>18
-5>CD;1>@5AD2181>
5>5A79@?C5>B91<41>DB181H1>749<1;D;1>71H125A1C21CDC5AB52DC@141B11C=5>31@19
;5C9>7791>=491C1BC1>18
$8$%
9;5C18D9
'
;7"
="=
2
.B181H1>749<1;D;1>71H125A1C
K'!"K"K;7
=B=K=$
.B181@?B9C96;1A5>11A1871H125A1CB51A1845>71>1A18@5A@9>4181>
$149DB181H1>749<1;D;1>71H125A1CB525B1A:?D<5
Contoh 3.8
5A1@1;18 5>5A79 @?C5>B91< H1>7 49=9<9;9 ?<58 = 19A H1>7 25A141 @141
Sumber: Fisika untuk Sains dan Teknik, 1998
;5C9>7791>=:9;1=1BB1:5>9B19A
;7=41>@5A35@1C1>7A1E9C1B949C5=@1C
Perhatikan gambar di atas. Jika C5AB52DC
=B
seorang ahli gizi menyatakan
bahwa pada pizza isi daging dan
$8$%
keju tersebut mengandung energi 9AC5A:D>C5AB52DC=5=9<9;9=1BB1
16 megajoule, bagaimana '
;7==N
;7
pendapat Anda jika dikaitkan >5A79@?C5>B91<H1>749=9<9;919AC5A:D>141<18
dengan konsep Fisika? Bagaimana
cara mendapatkan angka tersebut? * '!"
N
;7
=B=N
$
$1495>5A79@?C5>B91<H1>749=9<9;919AC5A:D>141<18N
:?D<5
*5A81C9;1>$/%$3
*141$/%$3
$=D<1 =D<1@571B41<1=
;51411>B5C9=21>7 >5A79 @?C5>B91< @571B 41> 5>5A79 ;9>5C9;>H1 >?<
*141
1 2 3 $/%$3
%41>$/%$3
&@571B=5=9<9;9B9=@1>71>B5:1D82
41> 2 @1>:1>7 2
2
)<58 ;1A5>1 141 C1A9;1> B525B1A %2 41>
@571B =5>1A9; ;5=21<9 25>41 B5BD19 "D;D= ### (5FC?> @571B K%
y2' 5B1A>H1DB181H1>749<1;D;1>@571B41A9;51411>2
;522B1=1
25B1A45>71>@5AD2181>5>5A79@?C5>B91<@571B1>C1A12
41>22
y2 2 2
2
2
2
Gambar 3.13
(a) Keadaan awal benda dalam %2 2
posisi seimbang.
%2
(b) Pegas ditarik sejauh
simpangan y2.
(c) Posisi benda kembali ke titik 5>71> 45=9;91> 25B1A>H1 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 @571B
setimbang karena gaya
pegas F = –ky2. 49>H1C1;1> 45>71> @5AB1=11>
@571B @ @571B
45>71> @@571B
%2 K
%5C9;1 @571B 49<5@1B;1> @571B 1;1> =5<1;D;1> 75A1; 81A=?>9;
F
(
%
(=
1
=
$9;1
( (
F (
1
(==
%
(=
Kata Kunci
* %1
(==
$
• energi kinetik
$14925B1A5>5A79@?C5>B91<5<1BC9B@571B141<18
$
• energi potensial
B589>77125B1A5>5A79;9>5C9;H1>749=9<9;9>H1141<18 1
"9CD>7<18DB181H1>749<1;D;1>71H17A1E9C1B9
:?D<5
"9CD>7;5<1:D1>21CDC5AB52DC
@14125>41C5AB52DC
'?29< 25A=1BB1
;7 B541>7 25A75A1; 45>71> 2
"9CD>7<1825A;DA1>7>H15>5A79@?C5>B91<7A1E9C1B9
;535@1C1>;=:1=C921 C92149A5=41>25A85>C9 25>41C5AB52DC
B5C5<18=5>5=@D8:1A1;=
-5>CD;1><18
5>41'25A=1BB1
;7:1CD8=5>775<9>39A41A91C1B
1
71H1A5=@141=?29<41> 2941>7=9A9>745>71>BD4DC;5=9A9>71>J
5>41
2
DB181H1>749@5A?<5841A9@5>75A5=1>
C5AB52DC=5>D=2D;B52D18@571BH1>7C5A<5C1;
=
%5A5C1 =19>1> H1>7 =1BB1>H1 ;7 49<5@1B;1> 41A9 41A9<5C1;'B5=D<1
$9;1%(=41>@571B
@D>31;2941>7=9A9>7<939>45>71>BD4DC;5=9A9>71> C5AC5;1>=1;B9=D=B5:1D8
3=89CD>7;?569B95>
JC5A8141@8?A9I?>C1<
$9;1@1>:1>7<9>C1B1>2941>7 75B5;1>C1A121<?;'45>71>2941>7=9A9>7
k
Energi Mekanik m
*5A81C9;1> $/%$3
$
,52D18 @571B 49<5C1;;1> 49 1C1B <1>C19 licin
41> B1<18 B1CD D:D>7>H1 499;1C;1> @141 49>49>7
%5=D491> B52D18 21<?; 2 x
25A=1BB1'=5<D>3DA45>71>;535@1C1>C5@1C;51A18@571B
$9;1<1>C19
41C1A41><939>B5AC1@571B>H19451<B9BC5=1;1>=5=5>D89"D;D="??;5 m
K% 9 45>71> 141<18 71H1 @141 @571B B11C D:D>7 2521B>H1 25A75B5A
B5:1D8
%51411> H1>7 499>79>;1> @141 B9BC5= C5AB52DC 141<18 5>5A79 licin x1
;9>5C9;C5A@DB1C@141=1BB121<?;B589>7715>5A79;9>5C9;@571B491219;1>
3 v x = x2 – x1
;921C>H1 =1BB1 @571B 491>771@ B1>71C ;539< 41A9@141 =1BB1 21<?;
%5C9;121<?;=5>H5>CD8@571B<1:D21<?;25A;DA1>7B1=@191;89A>H1 m
25A85>C9 ;1A5>1 71H1 @571B H1>7 =5<1F1> 71H1 4?A?>71> 41A9 21<?;
x2
licin
*5A81C9;1>$/%$3
%
%5=D491>1A1821<?;25A21<9;1;921C71H1 Gambar 3.14
@571B 25;5A:1
;921C>H1 21<?; =5=@5A?<58 5>5A79 ;9>5C9;>H1 ;5=21<9 Gaya pada pegas merupakan gaya
B5@5AC9 B11C 21<?; =5>H5>CD8 @571B F1<1D@D> 1A18>H1 25A2541
1<?; konservatif.
&
*5A81C9;1>$/%$3
,52D18@5C949@9>418;1>;5C5=@1C<19>
B5C9>779 " .B181 H1>7 49@5A<D;1> D>CD; =5=9>418;1> @5C9 141<18
K'!"-1>41>571C96C9=2D<;1A5>11A1871H125A1C25A<1F1>1>
Gambar 3.15 45>71> 1A18 75A1; @5C9
Seseorang sedang melakukan .B181 ;5C9;1 =5=9>418;1> @5C9 C941; 25A71>CD>7 @141 @1>:1>7
usaha memindahkan peti.
<9>C1B1>H1>749<1<D9@5C9C5C1@925A71>CD>7@14125B1A@5AD2181>C9>779
@5C941A9;54D4D;1>1;89A;5;54D4D;1>1F1<>H1
$9;1@5C949@9>418;1>
<179;5@?B9B91F1<>H1DB181H1>749<1;D;1>>H1141<18'!"
,531A1
=1C5=1C9B DB181 C?C1< H1>7 49<1;D;1> D>CD; =5=9>418;1> @5C9 41A9
21F18 ;5 1C1B
<1<D 49@9>418;1> <179 ;5 21F18 141<18
C?C
K'!" '!"
5B1A DB181 @5=9>4181> B52D18 @5C9 41A9 ;54D4D;1> 1F1< 89>771
Tugas Anda 3.2 ;5=21<9 ;5 ;54D4D;1> 1;89A>H1 25A>9<19 >?<
$149 41@1C 49B9=@D<;1>
Sebutkan contoh-contoh gaya 218F1 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 ;?>B5AE1C96 1;1> 25A>9<19 >?<
konservatif yang ada di sekitar Anda.
:9;1 ;54D4D;1> 1;89A 25>41 ;5=21<9 ;5 ;54D4D;1> 1F1<>H1
Gambar 3.16
K@ 4@
K Balok dijatuhkan dari ketinggian
tertentu.
*141 @?B9B9
;535@1C1> 25>41 /
;5=D491> 25>41 CDAD> 89>771
@141 @?B9B9 45>71> ;535@1C1> / *141 ;51411> C5AB52DC ;535@1C1>
25>41 25AC1=218 ;1A5>1 @5>71AD8 @5A35@1C1> 7A1E9C1B9 B589>771 DB181
H1>7 49<1;D;1> 25>41 B1=1 45>71> @5AD2181> 5>5A79 ;9>5C9; H19CD
; 4;
K
5A41B1A;1> (34$/$$0
; 41> (34$/$$0
;
49@5A?<58
@
K@;K;
Contoh 3.10
,52D182?<125A=1BB1'49<5=@1A;1>E5AC9;1<;51C1B45>71>;535@1C1>1F1<B525B1A
-5>CD;1>
1
C9>779=1;B9=D=H1>74931@1941>
2
;535@1C1>;5C9;12?<1=5>31@19C9>779B5C5>718=1;B9=D=
! m v1 = v0
2
*
%
*%
$8$%
1
*%*%
'!"
m / 2A '!"
'/
m/0 2
'!"
h
/
/ !" "
! v0
/
$149C9>779=1;B9=D=H1>74931@1921CD
!
"
2
3?B
/
" K 3?B
!
Tugas Anda 3.3 K 3?B
/
Apakah Anda tahu olahraga bungee !
jumping? Selidikilah Hukum Kekekalan
Energi yang bekerja saat orang / !
3?B
melakukan bungee jumping.
Contoh 3.12
1<?;H1>725A=1BB1;7=5>775<9>39A41A91C1BB52D182941>7=9A9>7H1>7BD4DC
=9A9>7>H1J
1<?;C5AB52DC;5=D491>=5>D=2D;@571BH1>7C5A<5C1;=41A9
@?B9B9B5=D<1
$9;1;?569B95>75B5;1>C1A121<?;45>71>2941>7=9A9>725A1@1
=5C5A@571BC5AC5;1>9;5C18D9;?>BC1>C1@571B(=
$8$%
.B181H1>749<1;D;1>71H1@571B141<18>571C96;1A5>1@571B=5<1F1>71H1C5;1>
21<?;
AC9>H1;5C9;1@571BC5AC5;1>@571B=5<1F1>71H1C5;1>B589>77171H1
@571B41>1A18@5A@9>4181>25A<1F1>1>1A18
*5A81C9;1>71=21A25A9;DC
N/m
3
;7
=B
=K
4=
= b. mv 2 e. 1
4
mv 2
3 2
c. 4 mv
=4=K=
Soal UMPTN Tahun 1989
Pembahasan:
hB = 2hA
Berarti, EpB = 2 EpA
Sesuai dengan Hukum Kekekalan
Energi Mekanik maka
EpB – EpA = EkA – EkB
EkB = 2 EkA
K=C941;C5A@1;19
1
= 2 2 mv
2
= = mv2
$149@571BC5AC5;1>B5:1D8=
Jawaban: b
Contoh 3.13
?<141@1C25A75A1;C1>@175B5;1>@141<9>C1B1>B5@5AC971=21A25A9;DC
,11C49C9C9;
2?<125A;535@1C1>3=B
5A1@1<1:D49C9C9;41>
A
C
80 cm
50 cm
$8$% B
*141B9BC5=25A<1;D%5;5;1<1>>5A79'5;1>9;B589>771
1
'!" '/'!" '/
=B= =B /
/ =B=B
$149;5<1:D1>2?<149C9C9;141<18=B
2
'!" '/'!" '/
=B= =B
=B= /
/
=B
=B
$149;5<1:D1>2?<149C9C9;141<18
=B
*5A81C9;1> $/%$3
%5>41A11> C1>@1 =5B9> =5>77D>1;1> 21>
25A:1<1>)(/2)+&-D>CD;>19;;5@D>31;2D;9C=5<1<D9<9>C1B1>H1>7
C941; C5A<1<D 3DA1=
C
%5C9;1+)&&+),-+25A14149C9C9;C5AC9>77941A9<9>C1B1><??@H19CD
49C9C9;B5@5AC9H1>7>41<981C@141$/%$3
71H1B5>CA9@5C1<>H1
N c mg 141<18 A5BD<C1> 41A9 71H1 C5;1> 41> 25B1A 71H1 25A1C @5>D=@1>7
'! B589>771
/
B3'! '
B
Gambar 3.18
Lintasan roller coaster dengan ,H1A1C ;5<1:D1> =9>9=1< 49 C9C9; 141<18 B589>771 49@5A?<58
loop berbentuk lingkaran.
/
'!
'
/ Cmin !+
%5C9;1 +)&&+ ),-+ 25A141 49 C9C9; C5A5>418 H19CD C9C9;
*
%*
%3*3
'/ '!" '/'!"
%1<9;1> ;54D1 AD1B @5AB1=11> C5AB52DC 45>71> B589>771 49@5A?<58
'
!"/
!"/
)<58;1A5>1"
"
41>/
!=1;1
@5AB1=11> =5>:149
/
!!
/=9> ! K
%5C9>7791> 1F1< =9>9=1< <D>3DA1> 49 C9C9; 41@1C >41 89CD>7
=5<1<D9 @5>5A1@1> "D;D= %5;5;1<1> >5A79 '5;1>9; 49 C9C9; 41>
171A +)&&+ ),-+ =1=@D =5<5F1C9 <??@ 45>71> 1=1>
$8$%
A B
v
NB mg
hA
R
1
!D>1;1>AD=DB;5<1:D1>=9>9=D=@141C9C9;C5A5>418(34$/$$0
;
*%*%
' ! " '/ ' ! " '/
' ! " '!
"
$149;5C9>7791>=9>9=D=171A21<?;=5>31@19C9C9;141<18
2
5B1A@5A35@1C1>49C9C9;141<18@5A35@1C1>B5>CA9@5C1<
5A41B1A;1>71=21A Kata Kunci
49C9C9;
B'! • energi mekanik
• gaya konservatif
',
'!49=1>1 • gaya sentripetal
,! • kelajuan minimal
$149@5A35@1C1>21<?;49C9C9;141<18,!
• konstanta pegas
D12D1825>4141>H1>725A=1BB1=1B9>7 =1B9>7 5A1@1DB181C?C1<H1>749C5A9=1?<582D;DC5AB52DC
':1CD82521B41A9;5C9>7791>"=5C5A41>"=5C5A
-97121CD21C1H1>7C521<>H13=49<5C1;;1>491C1B
$9;1=5>H5>CD8C1>1845>71>;535@1C1>/=B B52D18 =5:1
"9CD>7<18 DB181 D>CD; =5>D=@D;
C5>CD;1><18 5>5A79 ;9>5C9; 25>41 B11C 1;1> ;5C97121CD21C1C5AB52DC41<1=B1CDCD=@D;1>:9;1
=5>H5>CD8C1>18
=1BB1B5C91@21CD21C1
;7
,52D18;5A5C1=5<5F1C9<9>C1B1>+)&&+),-+45>71>
,52D18@5<DAD49C5=21;;1>=9A9>7;51C1B45>71>
491=5C5A=
71A;5A5C141@1C=5<9>C1B45>71> BD4DC5<5E1B9J41>5>5A79;9>5C9;B525B1A
$
D. Daya
>41 C5<18 25<1:1A C5>C1>7 31A1 =5>789CD>7 DB181 41A9 71H1 H1>7
49<1;D;1>
921>49>7;1> =5>75C18D9 25B1A DB181 <5298 =5>1A9; =5>75
C18D9 B525A1@1 <1:D DB181 C5AB52DC 49;5A:1;1>
-5>CD>H1 25B1A1> F1;CD 49
41<1= 2181B1> 9>9 =5>:149 B1>71C 25A@5A1>
,11C DB181 @5A B1CD1> F1;CD
494569>9B9;1> =D>3D<<18 9BC9<18 41H1
*5A<D>419>71C218F141H1C941;49C5>CD;1>?<5825B1A5>5A79H1>7
49=9<9;9 BD1CD 25>41
.>CD; <5298 =5=181=9>H1 @5A81C9;1> 3?>C?8
25A9;DC
.3?; 41> DC5C 25A=1BB1 B1=1 H19CD ;7 =5>19;9 <1>C19 4D1
B5;?<18>H1 B5C9>779 =5C5A
%54D1>H1 =5=9<9;9 5>5A79 B1=1 25B1A D>CD;
=5<1;D;1>DB181
:?D<5
>5A79@?C5>B91<H1>749=9<9;9=5A5;1B1=1
F1<1D@D>;5>H1C11>>H1.3?;B1=@1949<1>C194D1<529835@1C
1A9DA191>
3?>C?8 C5AB52DC 49;5C18D9 218F1 1AC9>H1 DB181 25<D= 41@1C =5=25A9;1>
9>6?A=1B9<5298<5>7;1@C5>C1>7@5A@9>4181>1;921C@5>71AD871H1
1<1=
@5A9BC9F1 9>9 41@1C 49;1C1;1> 218F1 .3?; =5=9<9;9 41H1 <5298 25B1A
41A9@141 DC5C F1<1D@D> ;54D1>H1 =5=9<9;9 ;5=1=@D1> D>CD; =5>7
81B9<;1> 5>5A79 H1>7 B1=1
8@F1CC;0
Contoh 3.15
+9>C?H1>725A=1BB1;7=5>19;9C1>771;5<1>C19C971B5C9>779
=B5<1=1=5>9C
5A1@1;1841H1A1C1 A1C1H1>749<1;D;1>+9>C?
$8$%
9;5C18D9
';7
"
=
-=5>9C
'!"
- -
;7
=B
=
F1CC
B
$149+9>C?=5>75<D1A;1>41H1B525B1AF1CC
Contoh 3.16
,52D18=5B9>@?=@1B5>CA96D71<41@1C=5=9>418;1>;719A;521;H1>7C9>779>H1
=5C5AB5<1=1=5>9C
$9;1569B95>B9=5B9>@?=@1C5AB52DC81>H125A1@1;18
41H1A1C1 A1C1<9BCA9;H1>749@5A<D;1>
$8$%
9;5C18D9 ' ;7
" =
- =5>9C
B
1H1H1>749@5A<D;1>D>CD;=5=9>418;1>19A141<18
'!"
- -
;7
=B =
F1CC
B
1H1H1>749@5A<D;1>@?=@1D>CD;=5=@5A?<58DB181B525B1A
F1CC45>71>
569B95>B9=5B9>141<18
F1CC
F1CC
F1CC
$14941H1@?=@1171A569B95>B9>H181ADBB525B1AF1CC
"*:9;1=1BB1>H1;7
!=B
$9;1569B95>B9=5B9>@?=@19>925A1@1;1841H1
,52D18@?=@1=5B9>4975A1;;1>?<58=?C?A<9BCA9;H1>7 <9BCA9;H1>749@5A<D;1>
=5=9<9;941H1"*
'5B9>C5AB52DC1;1>=5>19;;1>
$?1>25A=19>@1@1><D>3DA49;5C9>7791>=5C5A41A9
2521>;7;5C5=@1CH1>7C9>779>H1
=
"9CD>7<18 <1>C19
$9;1;535@1C1>$?1>@1411F1<@5<D>3DA1>=B
F1;CD H1>7 492DCD8;1> D>CD; =5>19;;1> 2521> 25A1@1;18;535@1C1>>H1;5C9;1=5>H5>CD8<1>C19
C5AB52DC
1A9;5C9>7791>=B52D18;5<1@1H1>7=5=9<9;9
,52D18=?29<=5>77D>1;1>=5B9>
"*
5A1@171H1 =1BB1 ;7 :1CD8 41A9 @?8?>
5A1@1;18 5>5A79
A1C1 A1C1H1>74925A9;1>=5B9>=?29<C5AB52DC171A41@1C ;9>5C9; H1>7 49=9<9;9 ;5<1@1 @141 B11C =5>31@19
25A75A1;45>71>;535@1C1>;?>BC1>;=:1= ;5C9>7791>
=491C1BC1>18!
=B
,52D1821<?;25A=1BB1;725A14141<1=;51411>
,52D1825>41H1>7=1BB1>H1;725A75A1;45>71>
491=491C1B2941>7=9A9>7
1<?;C5AB52DC=5>41@1C ;535@1C1>C5C1@=B
%5=D491>25>41C5AB52DC4925A9
71H1B525B1A
(B51A182941>7=9A9>7;51C1B
71H1 B589>771 25>41 =5>71<1=9 @5A<1=21C1>
;5=D491>25A85>C9B5C5<18=5>5=@D8:1A1;
=
-5>CD;1>
F m = 2 kg 1
25B1A71H1@5>75A5=1>H1>725;5A:1@14125>41
2
DB181H1>749<1;D;1>25>4189>77125A85>C9
30°
1
-5>CD;1>;535@1C1>21<?;B5C5<18=5>5=@D8
:1A1;,=B5@1>:1>72941>7=9A9>7
2
"9CD>741H1H1>74925A9;1>?<5871H1
,=!
=BBD4DC2941>7=9A9>7J
Rangkuman
.B181 141<18 25B1A>H1 71H1 B51A18 @5A
@9>4181>B49;1<945>71>25B1A>H1@5A@9>4181> % '/
3?B ,1C1D,3?B
>5A79@?C5>B91<141<185>5A79H1>749=9<9;9?<58
45>71> 141<18 BD4DC 1>C1A1 71H1 41> B5C91@25>41;1A5>1;54D4D;1>>H1
$9;1;51411>
@5A@9>4181>
=5=D>7;9>;1>5>5A79C5AB52DC41@1C49=D>3D<;1>
.B18125A81A71>571C96=5>D>:D;;1>218F171H1 *'!"D>CD;5>5A79@?C5>B91<7A1E9C1B9
H1>725;5A:125A<1F1>1>45>71>1A18@5A@9>4181>
*1417A169;71H1C5A8141@@5A@9>4181>25B1ADB181 *5<1BC9B %1 D>CD;5>5A79@?C5>B91<@571B
=5AD@1;1><D1B415A18H1>7491AB9A
.B181 =5AD@1;1> @5AD2181> 5>5A79 41A9 BD1CD
F 25>41
%4%
D>CD;5>5A79;9>5C9;
W1
*4*
D>CD;5>5A79@?C5>B91<
s
"D;D= %5;5;1<1> >5A79 '5;1>9; L$9;1 @141
W2
BD1CD B9BC5= H1>7 25;5A:1 81>H1 71H1 71H1
Wtotal = W1+W2
;?>B5AE1C965>5A79=5;1>9;B9BC5=B5<1<DC5C1@
M
*4%
;?>BC1>
>5A79 141<18 ;5=1=@D1> D>CD; =5<1;D;1>
*
%
*%
DB181
>5A79;9>5C9;141<185>5A79H1>749=9<9;9
?<58B5C91@25>41H1>725A75A1;
Peta Konsep
"4$*$0(3)+'$0$:$
=5=2181B
.B181*5AD2181>>5A79
=5=2181B
>5A79*?C5>B91< >5A79*?C5>B91<
!A1E9C1B9 *571B
Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, tentu Anda dapat Dengan mempelajari konsep usaha, Anda dapat
memahami konsep usaha, energi, dan daya. Anda juga menentukan usaha dengan menentukan lintasan yang
tentu dapat mengetahui hubungan antara usaha, energi, lebih efisien untuk dilakukan. Hal tersebut adalah salah
dan daya. Nah, dari materi-materi bab ini, bagian satu manfaat mempelajari bab ini. Coba Anda sebutkan
manakah yang Anda anggap sulit? Coba diskusikan manfaat lain setelah mempelajari bab ini.
dengan teman atau guru Fisika Anda.
,1CD1> B1CD1>25A9;DC9>9H1>7-#%C5A=1BD;B1CD1>
*1412941>7=9A9>741><939>49<5@1B;1>25>41
DB181141<18
C1>@1;535@1C1>1F1<89>77125>4125A14149;1;9
1
>5FC?>=5C5A 2941>7=9A9>7B5:1D8=
$9;1B9> ;535@1C1>
2
:?D<5 25>41141<18
3
;7=BK 1
=B
4
;7=B
5
;7=B 2
=B
5B1A1> 25B1A1>25A9;DC9>9-#%=5=9<9;9B1CD1>B1=1 3
=B
141<18
4
=B
1
DB181 5>5A79 5
=B
2
DB181 5>5A79;9>5C9;
,52D1871H1+,(=5<1;D;1>DB18145>71>
3
5>5A79@?C5>B91< 5>5A79;9>5C9;
C9C9;C1>7;1@>H125A@9>418=5>DADC3+,=
4
C5>171 DB181
41>E5;C?A+41>,25ACDADC CDADC141<18E5;C?AB1CD1>
5
71H1 DB181
H1>7 B51A18 45>71> BD=2D 1 41> BD=2D 2 @141
,52D1825>41=1BB1>H1;741<1=;51411>491=
;??A49>1C1AC5B9DB
$9;1DB181C5AB52DC25A>9<19$
%5=D491>25>41C5AB52DC4925A971H1C5C1@B525B1A >9<19B1=145>71>
( B5<1=1 45C9;
.B181 H1>7 49<1;D;1> 71H1 1
C5AB52DC141<18
2
1
$ 3
2
$ 4
3
$ 5
4
$ "!
5
$
!5A?21;45>71>=1BB1;7C5A<5C1;@1412941>7
D '9>1 =5=21F1 ;5A1>:1>7 25A=1BB1 ;7 41> =9A9>7 H1>7 BD4DC ;5=9A9>71>>H1 J C5A8141@
25A:1<1>B5:1D8
=
$9;1@5A35@1C1>7A1E9C1B9
=B 2941>78?A9I?>C1<
$9;149;5C18D9@5A35@1C1>7A1E9C1B9
25B1ADB181H1>749<1;D1>D'9>1141<18
!
=B41>75A?21;25A75B5AB5:1D8=;51A18
1
$ 21F18 DB181 H1>7 49<1;D;1> ?<58 71H1 25A1C
2
$ 141<18
3
$ 1
$
4
$
2
$
5
>?<
3
$
'?29< H1>7 =1BB1>H1
;7 49A5= 45>71> 71H1 4
$
(B589>77125A85>C9@141:1A1;=
5B1ADB181 5
$
B11C@5>75A5=1>=?29<C5AB52DC141<18
,52D18 25>41 25A=1BB1 ;7 :1CD8 2521B 41A9
1
N
$
;5C9>7791>
=
$9;125B1A@5A35@1C1>7A1E9C1B9!B1=1
2
N
$
45>71>
=B ;535@1C1> 25>41 B11C 25A141 49
3
N
$
;5C9>7791>=41A9C1>18141<18
4
N
$
1
=B
5
N
$
2
=B
5>4125A=1BB1
;7C5A<5C1;@1412941>741C1A
5>41 3
=B
C5AB52DC4925A971H1
(H1>7=5=25>CD;BD4DCJ 4
=B
C5A8141@2941>741C1A
$9;125>4125A@9>418B5:1D8= 5
=B
25B1ADB181H1>749<1;D;1>25>41141<18
9AC5A:D>B5C9>779==5>71<9A;1>
=19AB5C91@
1
$ B5;?>
'1BB1:5>9B19A
;7=41>@5A35@1C1>
2
$ 7A1E9C1B9!
=B
$9;181>H1
5>5A79@?C5>B91<
19A H1>7 41@1C 49D218 =5>:149 5>5A79 <9BCA9; 25B1A
3
$
5>5A79<9BCA9;H1>741@1C4981B9<;1>B5C91@B5;?>>H1
4
$ 141<18
5
$
141<18
1
:?D<5
1
=B 2
:?D<5
2
=B 3
:?D<5
3
=B 4
:?D<5
4
=B 5
:?D<5
5
=B
,52D18@571B=5=9<9;9C5C1@1>%(=
$9;1@141
,52D18@1<D25A=1BB1;741>25A;535@1C1>=B D:D>7 @571B C5AB52DC 4971>CD>7;1> 2521> H1>7
=5>781>C1=B52D18@1;DB589>771@1;D=1BD;;5 25A1C>H1
(5>5A79@?C5>B91<H1>749B9=@1>41<1=
41<1=;1HD3=
5B1A71H1C181>1>H1>749B5212;1> @571BC5AB52DC141<18
;1HD141<18
1
$
1
( 2
$
2
( 3
$
3
( 4
$
4
( 5
$
5
(
"
D125>4141>=1B9>7 =1B9>725A=1BB1':1CD8
2521B 41A9 ;5C9>7791>" =5C5A 41> " =5C5A
$9;1
9AC5A:D>B5C9>779
=45>71>4529CB525B1A=B =5>H5>CD8C1>1845>71>;535@1C1>/=B25>411;1>
49=1>611C;1> D>CD; =5=DC1A CDA29> H1>7 =5>7 =5>H5>CD8C1>1845>71>5>5A79;9>5C9;B525B1A
75A1;1>75>5A1C?A<9BCA9;
$9;15>5A7919AC5A:D>41@1C
49D218=5>:149<9BCA9;41H1;5;D1C1>75>5A1C?AB5C91@
1
'/
B5;?>>H1B1=145>71>
1
=0 2
'/
2
=0
3
=0 3
'/
4
=0
5
=0
4
'/
$9;1>4125AB5@541=5>DAD>92D;9CC1>@1=5>71HD8
41>25B1A;535@1C1>>H1C5C1@C5A:149@5AD2181>5>5A79
5
'/
41A9
1
;9>5C9;=5>:149@?C5>B91<
,52D18 @571B 49C1A9; 45>71> 71H1
( 89>771
2
@?C5>B91<=5>:149;9>5C9; 25AC1=218@1>:1>73=
5B1A5>5A79@?C5>B91<@571B
3
@?C5>B91<=5>:149;1<?A C5AB52DC141<18
4
;1<?A=5>:149@?C5>B91< 1
$
5
;9>5C9;=5>:149;1<?A 2
$
!(4! 3
$
,52D18 2?<1 4971>CD>7;1> @141 D:D>7 C1<9 H1>7 4
$
@1>:1>7>H1
=
?<149C1A9;;5B1=@9>7B589>771 5
$
C1<9=5=25>CD;BD4DCJC5A8141@E5AC9;1<
$9;12?<1
49<5@1B;1>;5<1:D1>2?<1@141;54D4D;1>C5A5>418
141<18
2
5>5A79@?C5>B91<1F1<
%5=D491> +)&&+ ),-+ =5<D>3DA ;5 21F18 ;5
3
5>5A79;9>5C9;2?<1;5C9;1=5>D=2D;C1>18
;5C9>7791>=9>9=D=>H1"=B525<D==5>41;9
4
;5<1:D1>2?<1;5C9;1=5>D=2D;C1>18
;5=21<9=5>D:D;5C9>7791>"=
*141B52D18@571BC5A71>CD>72521>H1>7=1BB1>H1
A
;7
*571BC5AB52DC25AC1=218@1>:1>73=
"9CD>7<18
5>5A79@?C5>B91<@571B41>25A1@1;1825B1A5>5A79
C @?C5>B91<@571B:9;12521>>H149C1=218;7
lintasan !
=B
roller coaster
hA
,52D1821<?;25A=1BB1;7=D<1 =D<1491=
1<?;
C5AB52DC;5=D491>49:1CD8;1>41A9;5C9>7791>
=@141
hC
B B52D18@571B
-5A>H1C1@571BC5AC5;1>=1;B9=D=
B525B1A3=
5A1@1;18;?>BC1>C1@571BC5AB52DC
hB !
=B
9AC5A:D>=45>71>4529C=B497D>1;1>D>CD;
$9;171H175B5;+)&&+),-+41><9>C1B1>>H1491219;1> =5=DC1A75>5A1C?A<9BCA9;
$9;149;5C18D9!
=B
C5>CD;1> ;5<1:D1> +)&&+ ),-+ @141 ;54D1 C9C9; 41> 81>H1
5>5A79 19A H1>7 25AD218 =5>:149
C5AB52DC
5>5A79 <9BCA9; 25A1@1 F1CC 41H1 H1>7 4981B9<;1>
75>5A1C?AC5AB52DC
5>5A79
@5CD>:D; 41H1 B5;?> =5=9<9;9B1CD1>F1CC