TEKNIK PENGINTEGRALAN

Outline
• Integral Parsial
• Integral Fungsi Trigonometri
• Substitusi Trigonometri
• Integral Fungsi Rasional
 9.1 Integral Parsial

Formula Integral Parsial :

 u dv  uv   v du
Cara : pilih u yang turunannya lebih sederhana

 dx
x
Contoh : Hitung x e
misal u = x, maka du=dx
dv  e x dx  v   e x dx  e x
sehingga

      C
x x x x x
x e dx x e e dx x e e
 Integral parsial dapat dilakukan lebih dari satu kali

   
cos x  2 x cos xdx
2 2
Contoh Hitung x sin x dx x
Jawab

Integral parsial
(i) Misal u  x2 du = 2xdx
dv = sinxdx V=-cosx
  x 2 cos x  2( x sin x   sin x dx)
(ii) Misal u = x du = dx
  x 2 cos x  2 x sin x  2cos x  C
dv = cosx dx v = sinx
 Ada kemungkinan integran (f(x)) muncul lagi diruas kanan

 cos xdx
x
Contoh Hitung e Integral parsial

Jawab :
   
x x x
e cos xdx e sin x e sin xdx
 e x sin x  (e x cos x   e x cos xdx)  C
(i) Misal u  ex du  e x dx
dv=cosxdx v=sinx  e x sin x  e x cos x   e x cos xdx)  C
(ii) Misal u  e du  e dx
x x
Integral yang dicari
dv = sinxdx v=-cosx ,bawa keruas kiri

2  e x cos xdx  e x sin x  e x cos x  C

   cos x)  C
x 1 x x
e cos xdx 2 (e sin x e
 Soal latihan
Hitung
e

1.  ln x dx
1

2.  x ln xdx
3.
 ln(1  x )dx
2


1
4. sin xdx


1
tan xdx
5.


1
6. x tan xdx
 9.2 Integral Fungsi Trigonometri

Bentuk :  cosn x dx &  sinn x dx

* Untuk n ganjil, Tuliskan :
n 1
sin n x  sin x sin n 1 x dan cos x  cos x cos x
n

2 2
dan gunakan identitas sin x  cos x  1

* Untuk n genap, Tuliskan :

sin n x  sin 2 x sin n  2 x dan cosn x  cos2 x cosn  2 x

2 2
dan gunakan identitas cos 2 x  2 cos x  1  1  2 sin x
Contoh Hitung

1. 
3
sin x dx

 x dx
4
2. sin
Jawab

1.  sin 3
x dx   sin 2
x sin x dx   
1  cos2
x d cosx   cos x  1
3 cos3
xC

1  cos 2 x 1  cos 2 x
2.      2 ) ( 2 ) dx
4 2 2
sin x dx sin x sin x dx (

  (1  2 cos 2 x  cos2 2 x)dx  1 ( dx 2 cos 2 x dx  1  cos 4 x dx)

1
4 4    2
1 1 1 1 3 1 1
 x  sin 2 x  x  sin 4 x  C  x  sin 2 x  sin 4 x  C
4 4 8 32 8 4 32
 m n
• Bentuk  sin x cos x dx

a). Untuk n atau m ganjil, keluarkan sin x atau cos x dan

gunakan identitas sin2 x  cos2 x  1

m n
b). Untuk m dan n genap, tuliskan sin x dan cos x
menjadi jumlah suku-suku dalam cosinus, gunakan
identitas cos 2 x  2 cos2 x  1  1  2 sin 2 x
Contoh :

 sin 3
x cos2
x dx   sin 2
x cos2
x sin x dx   1  cos2

x cos2
x d cos x 

 
   cos2 x  cos4 x d cosx 
1 1
 cos x  cos3 x  C
5
5 3
 2 2 1  cos 2x 1  cos 2x
 sin x cos x dx   2 2
dx

1 1 1  cos 4 x
    (1 
2
(1 cos 2 x)dx dx)
4 4 2
1 1
8 8
 dx  cos 4 x dx

1 1
 x  sin 4 x  C
8 32
 Bentuk
 
m n m n
tan x sec x dx dan cot x csc xdx

Gunakan identitas
tan 2 x  sec2 x  1 , cot2 x  csc2 x  1
serta turunan tangen dan kotangen
d (tan x)  sec 2 xd , d (cot x)   csc2 x dx
.
Contoh

   tan x tan x dx 
4
a. tan xdx 2 2
 tan 2
x (sec 2
 1)dx
  tan 2 x sec 2 xdx   tan 2 xdx
  tan 2 xd (tan x)   (sec 2 x  1)dx
 13 tan 3 x  tan x  x  C
b.
  
2 4 2 2 2
tan x sec x dx tan x sec x sec xdx

  tan 2 x(1  tan 2 x)d (tan x)

  tan 2 x  tan 4 x d (tan x)

1 1
 tan x  tan 3 x  C
5

5 3
Soal Latihan
Hitung


4 5
1. sin x cos x dx
 /4


4 2
2. tan t sec t dt
0

3. 
4
sec x dx

4. 
2 4
cot w csc w dw

 x dx
3
5. csc
 9.3 Substitusi Trigonometri
a. Integran memuat bentuk a  x
2 2
,misal x  a sin t
25  x 2
Contoh Hitung  x 2
dx

25  x
2 25  25 sin 2 t 5 cost dt

 x 2
dx
25 sin 2 t
x  5 sin t 25(1  sin 2 t ) cos2 t
Misal  cos tdt    
2
2
dt cot t dt
dx = 5 cost dt
5 sin 2 t sin t
  (csc2 t  1)dt   cot t  t  c
5
x 25  x 2 1 x
  sin ( )  C
t x 5
25  x 2
 b. Integran memuat bentuk a2  x2 ,misal x  a tan t
1
Contoh Hitung x 2
25  x 2
dx

1 5 sec2 t dt
x 2
25  x 2
dx 
25 tan 2 t 25  25 tan 2 t

1 sec2 t dt 1 cost 1 d (sin( t ))

25  tan 2 t sec t 25  sin 2 t
Misal x  5 tan t   dt  
25 sin 2 t
dx  5 sec 2 t dt
1 25  x 2
tan t 
x  C   C
5 25 sin t 25 x
25  x 2
x
t
5
 c. Integran memuat bentuk x2  a2 ,misal x  a sec t
1
Contoh Hitung x 2
x  25
2
dx

1 5 sec t tan t dt
x 2
x  25
2
dx 
25 sec2 t 25 sec2 t  25

1 sec t tan t dt
25  sec2 t tan t
 1 sec t 1
Misal x  5 sec t   2 dt   cost dt
25 sec t 25
dx  5 sec t tan t dt
1 x 2  25
sec t 
x  sin t  C  C
5 25 25 x
x
x 2  25
t
5
Soal Latihan

Hitung
x2
1.  dx
6. 
dx
9 x
 
2 3/ 2
x2  9
2x  3
2.  dx 3x dx
4  x2 7. 
x 2  2x  5
dx
3. 
x2 4  x2 8.  5  4 x  x 2 dx
dx
4.  2x  1
x x2  9 9.  x2  2x  2 dx
dx
5. 
x 2 x 2  16
 Substitusi Bentuk Akar

Integran memuat n ax  b ,misal u n

ax  b
dx
Contoh Hitung  22 x
Jawab : dx

2udu u
  du
22 x 2  2u u 1
u 11 1
Misal u x u2  x 
u 1
du   (1 
u 1
)du
Dengan turunan implisit
du  u  ln( u  1)  C
1 dx=2udu
2u
dx  
x  ln 1  x C
Soal Latihan
Hitung

1. x 3x4 dx

x 2  2x
2.  dx
x 1
t
3.  t  1 dt

4.  x x  1 dx
t
5.  3t  4 dt

  2/3
6. x (1 x ) dx