Anda di halaman 1dari 346

Hak Cipta © 2015 pada Kementerian Pendidikan dan

Kebudayaan Dilindungi Undang-Undang

MILIK NEGARA
TIDAK DIPERDAGANGKAN

DISKLAIMER: Buku ini merupakan buku siswa yang dipersiapkan Pemerintah dalam
rangka implementasi Kurikulum 2013. Buku siswa ini disusun dan ditelaah oleh berbagai
pihak di bawah koordinasi Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, dan dipergunakan
dalam tahap awal penerapan Kurikulum 2013. Buku ini merupakan “dokumen hidup” yang
senantiasa diperbaiki, diperbaharui, dan dimutakhirkan sesuai dengan dinamika kebutuhan
dan perubahan zaman. Masukan dari berbagai kalangan diharapkan dapat meningkatkan
kualitas buku ini.

Katalog Dalam Terbitan (KDT)


Indonesia. Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan.
Seni Budaya / Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan.-- . Jakarta :
Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, 2015.
x, 294 hlm. : ilus. ; 25 cm.

Untuk SMP/MTs Kelas IX


ISBN 978-602-1530-74-0 (jilid lengkap)
ISBN xxx-xxx-xxx-xxx-x (jilid 1a)

1. Kesenian -- Studi dan Pengajaran I. Judul


II. Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan

707

Kontributor Naskah : Milasari, Heru Subagio, Siti Masripah, dan Jelmanto.


Penelaah : Bintang Hanggoro Putra, Daniel H. Jacob, Fortunata Tyasrinestu,
dan Muksin.
Penyelia Penerbitan : Pusat Kurikulum dan Perbukuan, Balitbang, Kemdikbud.

Cetakan Ke-1, 2015


Disusun dengan huruf Times New Roman, 12 pt.
Kata Pengantar

Kurikulum 2013 dirancang untuk memperkuat kompetensi siswa dari sisi


pengetahuan, keterampilan, dan sikap secara utuh. Keutuhan tersebut menjadi dasar
dalam perumusan kompetensi dasar tiap mata pelajaran, sehingga kom-petensi
dasar tiap mata pelajaran mencakup kompetensi dasar kelompok sikap, kompetensi
dasar kelompok pengetahuan, dan kompetensi dasar kelompok keterampilan.
Semua mata pelajaran dirancang mengikuti rumusan tersebut.

Seni Budaya untuk Kelas IX SMP/MTs yang disajikan dalam buku ini juga
tunduk pada ketentuan tersebut. Seni Budaya bukan aktivitas dan materi
pembelajaran yang dirancang hanya untuk mengasah kompetensi
keterampilan siswa sebagaimana dirumuskan selama ini. Seni Budaya harus
mencakup aktivitas dan materi pembelajaran yang memberikan kompetensi
pengetahuan tentang karya seni budaya dan kompetensi sikap yang terkait
dengan seni budaya. Seni Budaya dalam Kurikulum 2013 dirumuskan untuk
mencakup sekaligus studi karya seni budaya untuk mengasah kompetensi
pengetahuan, baik dari karya maupun nilai yang terkandung di dalamnya,
praktik berkarya seni budaya untuk mengasah kompetensi keterampilan, dan
pembentukan sikap apresiasi terhadap seni budaya sebagai hasil akhir dari
studi dan praktik karya seni budaya.
Pembelajarannya dirancang berbasis aktivitas dalam sejumlah ranah
seni budaya, yaitu seni rupa, tari, musik, dan teater yang diangkat dari tema-
tema seni yang merupakan warisan budaya bangsa. Selain itu juga mencakup
kajian warisan budaya yang bukan berbentuk praktik karya seni budaya.
Aktivitas-aktivitas tersebut tidak hanya terkait dengan studi dan praktik
karya seni budaya, melainkan juga melalui pelibatan aktif tiap siswa dalam
kegiatan seni budaya yang diselenggarakan oleh kelas maupun sekolah.
Sebagai mata pelajaran yang mengandung unsur muatan lokal, tambahan
materi yang digali dari kearifan lokal dan relevan sangat diharapkan untuk
ditambahkan sebagai pengayaan dari buku ini.
Sesuai dengan konsep Kurikulum 2013, buku ini disusun dengan
mengacu pada pembelajaran Seni Budaya secara terpadu dan utuh.
Keterpaduan dan keutuhan tersebut diwujudkan dalam setiap pengetahuan
yang diajarkan, pembelajarannya harus dilanjutkan sampai siswa terampil
dalam menyajikan pengetahuan yang dikuasainya secara konkret dan abstrak
dalam bentuk atau terkait dengan karya seni budaya, dan bersikap sebagai
manusia dengan rasa penghargaan yang tinggi terhadap karya-karya seni
warisan budaya dan warisan budaya bentuk lainnya.

Seni Budaya iii


Buku ini menjabarkan usaha minimal yang harus dilakukan siswa
untuk mencapai kompetensi yang diharapkan. Sesuai dengan pendekatan
yang digunakan dalam Kurikulum 2013, siswa diajak untuk berani mencari
sumber belajar lain yang tersedia dan terbentang luas di sekitarnya. Peran
guru dalam meningkatkan dan menyesuaikan daya serap siswa dengan
ketersediaan kegiatan pada buku ini sangat penting. Guru dapat
memperkayanya dengan kreasi dalam bentuk kegiatan-kegiatan lain yang
sesuai dan relevan yang bersumber dari lingkungan sosial dan alam.
Sebagai edisi pertama, buku ini sangat terbuka terhadap masukan dan
akan terus diperbaiki dan disempurnakan. Untuk itu, kami mengundang para
pembaca untuk memberikan kritik, saran dan masukan guna perbaikan dan
penyempurnaan edisi berikutnya. Atas kontribusi tersebut, kami ucapkan
terima kasih. Mudah-mudahan kita dapat memberikan yang terbaik bagi
kemajuan dunia pendidikan dalam rangka mempersiapkan generasi seratus
tahun Indonesia Merdeka (2045).

Jakarta, Januari 2015

Menteri Pendidikan dan Kebudayaan

iv Kelas IX SMP/MTs
Diunduh dari BSE.Mahoni.com
Daftar Isi

Kata Pengantar ..................................................................................... iii


Daftar Isi ............................................................................................... v

Seni Lukis
Peta Materi Bab I..........................................................................................................1
A. Pengertian Lukisan dan Gaya Lukisan....................................................3
B. Tema Seni Rupa Murni...................................................................................7
C. Alat dan Bahan Berkarya Seni Lukis.....................................................11
D. Jenis lukisan berdasarkan teknik dan
bahan yang digunakan.................................................................................14
E. Teknik Berkarya Seni Melukis..................................................................17
F. Uji Kompetensi.................................................................................................20
G. Rangkuman.......................................................................................................21
H. Refleksi................................................................................................................21

Seni Patung
Peta Materi Bab II......................................................................................................23
A. Pengertian dan fungsi patung....................................................................25
B. Bentuk dan jenis patung...............................................................................28
C. Alat dan bahan seni patung........................................................................29
D. Teknik berkarya seni patung.....................................................................31
E. Praktek membuat patung............................................................................32
F. Uji Kompetensi.................................................................................................33
G. Rangkuman.......................................................................................................34
H. Refleksi................................................................................................................35

Menggubah Lagu Modern Secara Unisono


Peta Materi Bab III....................................................................................................37
A. Lagu Modern Indonesia...............................................................................38
B. Lagu Unisono....................................................................................................41
C. Latihan Menggubah Lagu Modern Secara Unisono........................43
D. Uji Kompetensi.................................................................................................45
E. Rangkuman........................................................................................................46
F. Refleksi 46

Seni Budaya v
Lagu Modern dalam Sajian Vokal Grup
Peta Materi Bab IV....................................................................................................49
A. Konsep menyajikan lagu secara vokal grup........................................50
B. Latihan menggubah lagu modern secara vokal grup.......................53
C. Uji Kompetensi.................................................................................................61
E. Rangkuman........................................................................................................61
F. Refleksi.................................................................................................................62

Tari Modern
Peta Materi Bab V......................................................................................................65
A. Pengertian tari modern.................................................................................68
B. Jenis gaya tari modern..................................................................................69
C. Fungsi tari modern.........................................................................................73
D. Nilai estetis tari modern...............................................................................74
E. Uji Kompetensi.................................................................................................76
F. Evaluasi Pembelajaran..................................................................................79
G. Rangkuman.......................................................................................................81
H. Refleksi................................................................................................................82

Iringan Tari Modern


Peta Materi Bab VI....................................................................................................83
A. Pengertian iringan tari..................................................................................86
B. Jenis iringan tari modern.............................................................................87
C. fungsi iringan tari modern..........................................................................88
D. Mempraktikkan karya tari sesuai dengan iringan...........................89
E. Uji Kompetensi.................................................................................................93
F. Evaluasi Pembelajaran..................................................................................94
G. Rangkuman.......................................................................................................96
H. Refleksi................................................................................................................97

Dasar Pemeranan Teater Modern


Peta Materi Bab VII..................................................................................................99
A. Latihan Olah Tubuh....................................................................................102
B. Olah Vokal........................................................................................................112
C. Olah Rasa.........................................................................................................122
D. Uji Kompetensi..............................................................................................129
E. Rangkuman.....................................................................................................130
F. Refleksi..............................................................................................................131

vi Kelas IX SMP/MTs
Rancangan Pementasan
Peta Materi Bab VIII..............................................................................................133
A. Lakon.................................................................................................................136
B. Latihan menulis cerita................................................................................143
C. Pelatihan pemeran........................................................................................145
D. Rancangan tata artistik..............................................................................155
E. Uji Kompetensi...............................................................................................165
F. Rangkuman......................................................................................................166
G. Refleksi..............................................................................................................167

Seni GrDfis
Peta Materi Bab I.......................................................................................................163
A. PenJertiDn Seni GrDfis..............................................................................166
B. Jenis kDryD Seni GrDfis berdDsDrkDn teknik...............................168
1. Cetak Tinggi..............................................................................................168
2. Cetak Dalam..............................................................................................169
3. Cetak Datar................................................................................................169
4. Cetak Saring..............................................................................................170
C.BerkDryD Seni GrDfis.................................................................................171
D.Uji Kompetensi................................................................................................176
E. Rangkuman.....................................................................................................178
F. Refleksi..............................................................................................................179

Seni Pameran
Peta Materi Bab II......................................................................................................181
A. Pengertian, Fungsi dan Tujuan Pameran...........................................183
B. Perencanaan Pameran................................................................................186
C. Tahapan Penyelenggaraan Pameran Seni Rupa.............................190
D. Evaluasi Pameran.........................................................................................192
E. Uji Kompetensi...............................................................................................194
F. Rangkuman......................................................................................................195
G. Refleksi..............................................................................................................196

Bernyanyi Lagu Modern


Peta Materi Bab III....................................................................................................199
A. Jenis Lagu Modern......................................................................................200
B. Gaya Bernyanyi Lagu Modern................................................................208
C. Latihan Bernyanyi Lagu Modern Dengan Gaya Yang Tepat....209
D. Uji Kompetensi..............................................................................................215
E. Rangkuman.....................................................................................................215
F. Refleksi..............................................................................................................216

Seni Budaya vii


Ansambel Lagu Modern
Peta Materi Bab IV....................................................................................................219
A. Jenis Musik Ansambel................................................................................220
B. Memainkan Lagu Modern Dalam Bentuk Ansambel....................222
C. Uji Kompetensi..............................................................................................226
D. Rangkuman.....................................................................................................226
E. Refleksi..............................................................................................................226

Komposisi Tari
Peta Materi Bab V......................................................................................................229
A. Pengertian Komposisi.................................................................................232
B. Menyusun Karya Tari.................................................................................236
C. Uji Kompetensi..............................................................................................239
D. Evaluasi Pembelajaran...............................................................................240
E. Rangkuman.....................................................................................................242
F. Refleksi..............................................................................................................242

Pagelaran Karya Tari


Peta Materi Bab VI....................................................................................................243
A. Manajemen Pertunjukan Tari................................................................247
B. Pergelaran Kaya Seni Tari........................................................................250
C. Uji Kompetensi..............................................................................................251
D. Evaluasi Pembelajaran...............................................................................254
E. Rangkuman.....................................................................................................256
F. Refleksi..............................................................................................................256

Manajemen Pertunjukan Teater Modern


Peta Materi Bab I.......................................................................................................257
A. Manajemen......................................................................................................261
B. Pembagian Kerja...........................................................................................262
C.Manajemen Artistik......................................................................................267
D. Uji Kompetensi..............................................................................................271
E. Rangkuman.....................................................................................................272
F. Refleksi..............................................................................................................273

viii Kelas IX SMP/MTs


Pementasan Teater Modern
Peta Materi Bab II......................................................................................................275
A. Pra Pementasan.............................................................................................277
B. Pementasan......................................................................................................286
C. Pasca Pementasan.........................................................................................288
D. Uji Kompetensi..............................................................................................289
E. Rangkuman.....................................................................................................290
F. Refleksi..............................................................................................................291

Daftar Pustaka.............................................................................................................293
Glosarium......................................................................................................................294

Seni Budaya ix
Seni Lukis
Bab I
WĞŶŐĞƌƟĂŶ ů ŬŝƐĂŶ
ĂŶ ŐĂLJĂ ů ŬŝƐĂŶ
Alur Pembelajaran
dĞŵĂ ĂůĂŵ
ĞƌŬĂƌLJĂ
ƐĞŶŝ ů ŬŝƐ
Berkarya Seni Lukis
ůĂƚ ͕ Ă ĂŶ ĂŶ
ŵĞ ŝĂ ƐĞŶŝ ů
ŬŝƐ

dĞŬŶŝŬ ĞƌŬĂƌLJĂ
ƐĞŶŝ ů ŬŝƐ

Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu :


1. Menjelaskan pengertian seni lukis
0HQJLGHQWLÀN VL HU J LWHP G O P HUN U\ VHQLOXNLV
0HQJLGHQWLÀN VL HU J L OLU Q HUN U\ VHQLOXNLV
0HQJNO VLÀN VLN Q HU J LN U\ VHQLPHQXUXWWHP HUN U\
seni lukis
0HQJLGHQWLÀN VL HU J LP F P O WG Q K Q HUN U\
VHQL lukis

6. Membuat sketsa lukisan dengan berbagai tema


%HUN U\ VHQLOXNLVGHQJ Q HU J LPHGL O WG Q KQ
Seni Budaya 1
3HUK WLN QN U\ VHQLOXNLV HULNXWLQL

1 2

Sumber: situsguru.wordpres.com Sumber: pixabay.com

3 4

Sumber: pixabay.com Sumber: koleksi pribadi

5 6

Sumber: koleksi pribadi Sumber: koleksi pribadi

2 Kelas IX SMP/MTs
Setelah kamu amati beberapa gambar tersebut, tuliskan hasil pengamatan
kamu pada kolom berikut.

No
Bahan dan alat Media lukisan Teknik
Gambar

1.

2.

3.

4.

5.

A. Pengertian Lukisan dan Gaya Lukisan

1. Pengertian seni lukis


6HQL OXNLV PHUXS N Q F QJ G UL VHQL UXS \ QJ F U SHQJ
XQJN S QQ\ GLZXMXGN Q PHO OXL N U\ GX GLPHQVLRQ O GLP Q
XQVXUXQVXU SRNRN G O P N U\ GX GLPHQVLRQ O G O K
J ULVG QZ UQ 6RHG UVR6S0HOXNLV G O KNHJL W QPHQJ olah
medium dua dimensi atau permukaan datar dari objek tiga
dimensi untuk mendapat kesan tertentu, dengan melibatkan
HNVSUHVLHPRVLG QJ J V QSHQFLSW VHF U SHQXK6H X KOXNLV
QK UXVG S WPHQWHUMHP KN Q S \ QJ G G O PR \HNWHP
W X J J V Q VHF U UHSUHVHQW WLYH 6HQL OXNLV G O K VH X K
SHQJHP QJ Q G UL PHQJJ P U L V Q\ PHPLOLNL NHXQLN Q
W XFLULNK VWHUVHQGLUL&LULNK VLQLGLG V UN QS G WHP FRU N
W XJ \ WHNQLNVHUW K QG Q HQWXNN U\ VHQLWHUVH XW

Seni Budaya 3
2. Aliran gaya lukisan
6HSHUWLNLW LF U N QGL W VWHQW QJOXNLV QVH X KOXNLV
Q PHPLOLNL FLUL NK V WHP G Q WHNQLN \ QJ GLVH XW J \ W X
OLU Q%HUG V UN QF U SHQJXQJN S QQ\ OLU QG QJ \ OXNLV
QG S WGL HG N QGLJRORQJN QPHQM GLWLJ \ LWXUHSUHVHQW WLI
GHIRUP WLI G Q QRQUHSUHVHQW WLI %HULNXW SHQM U Q OLU Q G Q
J \ OXNLV QVHUW WRNRKWRNRKQ\
a. Representatif
3HQJHUWL Q5HSUHVHQW WLIGLVLQL G O KSHUZXMXG QJ \ VHQLUXS

PHQJJXQ N QNH G QQ\ W S G NHKLGXS QP V\ U N WG QJ \


O P* \ VHQLUXS \ QJWHUP VXNG O PUHSUHVHQW WLI G
OK

Š1 WXU OLVPH\ LWX OLU QVHQL


UXS \ QJ SHQJJ P U
QQ\ O PL W X VHVX L
GHQJ QNH G Q O PPH
lukiskan segala se suatu
GHQJ Q O PQ\ W VHKLQJ
J SHU QGLQJ Q SHUVSHN
WLI WHNVWXU W SXQ Z UQ
serta gelap terang dibuat
dengan seteliti mungkin.
^ ŵ Ğƌ͗
3HOXNLV \ QJ HU OLU QQ
Gambar 1.1 > ŬŝƐĂŶ ŐĂLJĂ ŶĂƚ ƌĂůŝƐŵĞ <ŽůĞŬƐŝ ŬĂƌLJĂ
turalisme antara lain
Indra Rukmana
Basuki Abdullah, Abdullah
6XU\R URWR 0 V 3ULQJ GL
: NLGL &O XGH 5X HQV
&RQVW HOG QO LQO LQ
Š5H OLVPH\ LWX OLU Q\ QJ
memandang dunia ini tan
S LOXVL S G Q\ W QS
PHQ P K W X PHQJXU
QJL R MHN SHQJJ P UQ
Q\ VHVX L GHQJ Q NHQ\
WQ KLGXS 3HUXS \ QJ
^ ŵ Ğƌ͗
beraliran realisme antara
Gambar 1.2. > ŬŝƐĂŶ ƌĞĂůŝƐŵĞ ů ŬŝƐĂŶ ŬĂƌLJĂ ,ĞƌƌLJ O LQ 7UX XV : UGR\R
^ŽĞ ũĂƌǁĂŶƚŽ Tarmizi, dan Dullah.
4 Kelas IX SMP/MTs

Š5RP QWLVPH\ LWX OLU QVHQL UXS

\ QJOH LK HUVLI WLP


jiner, aliran ini melukiskan
FHULWFHULW \ QJ URP QWLV

SHULVWLZ \ QJ G KV\ W
W XNHM GL Q\ QJGU P
WLV 3HOXNLV \ QJ HUJ
\
romantisme tersebut antara
^ ŵ Ğƌ͗
O LQ 5 GHQ 6 OHK )U
QVLVFR *R\ G Q7XUQHU Gambar 1. 3 ů ŬŝƐĂŶ ͞WĞŶĂŶŐŬĂ ĂŶ ŝ
ŽŶĞŐŽƌŽ͟ ŬĂƌLJĂ ZĂ ĞŶ ^ĂůĞ

b. Deformatif
3HQJHUWL Q 'HIRUP WLI GL VLQL G O K SHUX KQ
HQWXN G UL
VOLQ\ VHKLQJJ PHQJK VLON Q HQWXN UX Q PXQ WLG
N PH
QLQJJ ON Q HQWXNG V U VOLQ\ $OLU QVHQLOXNLV\ QJWHUJRORQJ
G O PJ \ GHVIRUP WLILQL QW U O LQ
Š (NVSUHVLRQLVPH \ LWX OLU
Q VHQL UXS \ QJ SHQJ
gambaranQ\ VHVX LGHQJ Q
NHG QMLZ V QJSHUXS
\ QJ VSRQW Q S G V
PHOLK W R \HN N U\Q\
3HUXS \ QJ PHQJJX
kan aliran ini antara lain ͘
^ ŵ Ğƌ ͗ ůŝůLJŝƐƟŐĨĂŝLJĂ ͘ ůŽŐƐ ŽƚĐŽŵ
9LQFHQW 9 Q *RJK G Q
Gambar 1.4 ů ŬŝƐĂŶ ĞƌŐĂLJĂ ĞŬ ƌĞƐŝŽŶŝƐŵĞ
$II QGL
Š ,PSUHVVLRQLVPH \ LWX OLU Q VHQL UXS \ QJ SHQJJ P U QQ\ VHVX
LGHQJ QNHV QV WR \HNWHUVH XWGLOXNLV3HUXS
\ QJ WHUP VXN G O P OLU Q LQL QW U O LQ &O XGH 0RQHW
*HRUJHV6HXU W3 XO&H] QQH3 XO* XJXLQG Q66XGMRMRQR
Seni Budaya 5
Gambar 1.6 > ŬŝƐĂŶ ĞƌŐĂLJĂ Ŭ ŝƐŵĞ

^ ŵ Ğƌ͗ ŬĞŵ ŝŬ
Gambar 1.5 ů ŬŝƐĂŶ ĞƌŐĂLJĂ Ɛ ƌĞĂůŝƐŵĞ

^ ŵ Ğƌ͗ ŝdžĂ ĂLJĐŽŵ


͘

^ ŵ Ğƌ͗ ŝdžĂ ĂLJĐŽŵ


͘
WXNG V UQ\ NX XV
Š 6XUL OLVPH \ LWX OL
U Q VHQL UXS NH Q\NQ 3HOXNLV \ QJ HU OLU QLQL QW
PHQ\HUXS L HQWXN HQ U O LQ3 OR3LF VVR %XW
WXN \ QJ VHULQJ GL G O P 0RFKW U 6ULK GL ) M U 6LGLN
PLPSL SHOXNLV HUXV G Q 0RFKW U
K PHQJ LN Q HQWXN Apin.
HQWXN VHF U NHVHOXUX
han kemudi an mengolah
sedemikian rupa bagian
WHUWHQWXG ULR \HNXQWXN
PHQJK VLON Q NHV Q WHU
WHQWX W QS K UXV PH
QJHUWL HQWXN VOLQ\ 3H
UXS \ QJ HU OLU Q LQL
QW U O LQ6 OY GRU' OL
Š.X LVPH \ LWX OL

U Q VHQL UXS \ QJ SHQJ


JP UQQ\ HUXS L
G QJVHJLHPS W W X HQ

6 Kelas IX SMP/MTs
c. Nonrepresentatif
3HQJHUWL Q 1RQUHSUHVHQW WLI G O K VX WX HQWXN \ QJ VXOLW XQWXN
GLNHQ O %HQWXN G V U G UL J \ LQL VXG K PHQLQJJ ON Q HQWXN VOLQ\ G Q
S G SULQVLSQ\ OH LK PHQHN QN Q S G XQVXUXQVXUIRUP
OVWUXNWXUXQVXUUXS G QSULQVLSHVWHWLN* \
VHQLOXNLVQRQUHSHUVHQW WLI HUXS VXVXQ QJ ULV HQWXN LG QJ
G QZ UQ \ QJWHU H VG UL HQWXN O P* \ LQLPHP QG QJ KZ
HNSUHVLMLZ WLG NG S WGLKX XQJN QGHQJ QR \HN S SXQ
J \ LQL PHQRQMRON Q LG QJ \ QJ GLLVL ROHK Z UQ G Q GL SLO K
GHQJ Q J ULVJ ULV WHJ V * \ LQL GLSHORSRUL ROHK $PU\ < K\ )
M U6LGLN%XW0RFKW UG Q6 G OL

^ ŵ ͬ Ğƌ͗
ͬ
Ʃ ͗ ĂƌĐ ŝǀĞ͘ŝǀĂĂͲŽŶůŝŶĞ͘ŽƌŐ
Gambar 1.7 > ŬŝƐĂŶ ŐĂLJĂ ŶŽŶ ƌĞ ƌĞƐĞŶƚĂ ƟĨ ŬĂƌLJĂ ƚ
ŵ Đ ƚĂƌ

B. Tema Seni Rupa Murni

6HWL SP QXVL PHPLOLNLVXGXWS QG QJ\ QJ HU HG GLG O P menjalani


hidup ini. Begitu pula saat kita membuat suatu lukisan, P VLQJP VLQJ PHPLOLNL
VXGXW S QG QJ \ QJ HU HG HG 3HU HG QVXGXWS QG QJG S
WGLSHQJ UXKLROHKVX V Q Z NWXG Q NRQGLVL JHRJU ÀV 7HP G O
K J J V Q LGH W X SRNRN SLNLU Q \ QJ G GLG O PVH X KN U\ VHQL
LNG O P HQWXNN U\ VHQL rupa dua dimensi maupun seni rupa tiga dimensi.
Memahami tema \ QJ G S G VH X KN U\ VHQLUXS PXUQL HU UWLNLW G S
W PHP K PL WXMX Q SHQFLSW Q N U\ VHQL WHUVH XW 7HP WHP
GLG O P SHP X W Q N U\ VHQL UXS PXUQL QW U O LQ VH J L
berikut.

Seni Budaya 7
1. Hubungan antara manusia dengan dirinya
% 6HQLUXS PHUXS N QV O KV WXPHGL \ QJG S WGLJXQ kan
untuk menuangkan gagasan atau ide dari seseorang.
8QWXNPHQJXQJN SN QFLW U V NHLQG K QP QXVL PHZXMXG N
QQ\OHZ WPHGL HNVSUHVL'LG O PSHQJXQJN S QQ\WHU
VH XW N G QJ VHVHRU QJ PHQJJXQ N Q SRWUHW GLULQ\ VHQGLUL VH
J LR MHN OXNLV QQ\ 6HSHUWL SHOXNLV5 GHQ6 OHK% VXNL $ GXOO
K$II QGL66XGMRMRQRG Q9LQFHQWY Q*RJK

^ ŵ Ğƌ ͗

Gambar 1.8 WŽƚƌĞƚ ŝƌŝ ŬĂƌLJĂ ĂīĂŶ ŝ

2. Hubungan antara Manusia dengan Manusia Lain


Seorang perupa kadangkala dalam meng HNVSUHVLN Q FLW
U V NHLQG K QPHQJJXQ N QR MHNRU QJRU QJ\ QJ G GL
VHNLW UQ\ 6HSHUWL LVWULQ\ Q N Q NQ\ RU QJWX V XG
U Q\ WHP QQ\ WHW QJJ Q\ NHN VLKQ\ V K WQ\ WX
RU QJRU QJ\ QJ G G O PSLNLU QQ\

^ ŵ Ğƌ͗

Gambar1. 9 > ŬŝƐĂŶ ƚĞŵĂ ŶŐĂŶ ŵĂŶ ƐŝĂ ĞŶŐĂŶ ŽƌĂŶŐ


ůĂŝŶ

8 Kelas IX SMP/MTs
3. Hubungan antara Manusia dengan Alam Sekitarnya
% $O PVHNLW U\ QJV QJ WPHQ ULN JLS U SHOXNLVXQWXN PHQJXQJN SN Q
FLW U V Q\ VHULQJ GLM GLN Q R MHN XQWXN
OXNLV QQ\ 6HSHUWL SHP QG QJ Q JXQXQJ O XW VXQJ L
V Z KKXW QSHUN PSXQJ QSHUNRW Q LQ W QJG QP VLK
Q\ NO JL O P\ QJGLM GLN QR MHNOXNLV Q7RNRKSHOXNLV
\ QJ VHULQJ PHQJJXQ N Q O PVH J L R MHN VHSHUWL % VXNL
Abdullah, Raden Saleh Bustaman, Dullah, Pirngadi, Henk Ngantung,
Wakidi, S. Sudjojono.

^ŵĞƌ͗

Gambar 1.10 > ŬŝƐĂŶ ƚĞŵĂ ŵĂŶ ƐŝĂ ĞŶŐĂŶ


ĂůĂŵ ƐĞŬŝƚĂƌ

4. Hubungan antara Manusia dengan Benda


% %HQG HQG GL VHNLW U NLW PHPLOLNL NHXQLN Q WHUVHQGLUL JLS U
SHOXNLVVHKLQJJ PHQM GLN Q HQG HQG WHUVH XW
PHQM GL R MHN OXNLV QQ\ .HXQLN Q HQG HQG WHUVH XW G \ QJ HU
HQWXNVLOLQGULVNX LVWLVRUJ QLV W X HU HQWXN
H V%HQWXN HQG WHUVH XWVHSHUWLJHO VF
QJNLUNHQGLWHNR Y V XQJ JXFL RWROVHS WXOHP ULPHM
NXUVL X K X K Q XQJ G QO LQQ\

^ ŵ Ğƌ͗

Gambar 1.11 , ŶŐĂŶ ŵĂŶ ƐŝĂ


ĞŶŐĂŶ ĞŶ Ă

Seni Budaya 9
+ E
X X
Q Q QW U 0 QXVL GHQ Q$NWLÀW VQ
HU
$NWLÀW VP QXVL G O PNHKLGXS QVHK ULK UL\ QJ
gam membuat perupa ingin mengabadikan kegia tan tersebut
G O PPHGL OXNLVQ\ /XNLV QPHQM GLVHVX WX\ QJPHQ ULN
S LO G O P PHQJ P LO VXGXW S QG QJ NWLÀW V G S W GL
VXVXQVHVX LGHQJ QNRPSRVLVLG QSURSRUVL\ QJ LNGLVHUW L GHQJ Q
JHO S WHU QJ \ QJ WHS W $NWLÀW V P QXVL VHSHUWL
NHJL W QPHQ ULPHP M NV Z K HU XUXMX O HOLGLS V U
PHQJJHP O WHUQ NG Q NWLÀW VO LQQ\7RNRKSHOXNLVQ\ antara
lain, Barli Sasmita Winata, dan Dullah

^ ŵ Ğƌ͗ ǁĂ LJ ͘
ŝĂƌƚ ůŽŐƐ ͘
ŽƚĐŽŵ

Gambar1.12 > ŬŝƐĂŶ ƚĞŵĂ DĂŶ ƐŝĂ


ĞŶͲ ŐĂŶ ĂŬƟĮƚĂƐ ŶLJĂ

6. Hubungan antara Manusia dengan Alam Khayal


% ,GHLP MLQ VL W XNK \ O QVHULQJPHOLQW VG O PSLNLU Q
NLW LN VHF U V G U W XSXQ V W WLG NV G UV W WLGXU
.K \ O Q \ QJ PXQFXO GL HQ N SHUXS N G QJ GLZXMXGN Q
G O PVX WXN U\ VHQL+ VLON U\ VHQLUXS VHSHUWLLQLVHULQJ
GLVH XWGHQJ QN U\ VHQLVXUH OLVPH7RNRKVHQLOXNLVGHQJ Q
WHP LQL QW U O LQ6 OY GRU' OL,Y Q6 JLW /XFL + UWLQL
G QO LQO LQ

^ ŵ Ğƌ͗ ǁĂ LJ ͘
ŝĂƌƚ ůŽŐƐ Žƚ

Ͳ
Gambar 1.13 > ŬŝƐĂŶ ƚĞŵĂ , ŶŐ ĂŶ
ŵĂŶ ƐŝĂ ĞŶŐĂŶ ĂůĂŵ Ŭ ĂLJĂů

10 Kelas IX SMP/MTs
C. Alat dan Bahan Berkarya Seni Lukis

0HGL HUN U\ VHQL UXS GX GLPHQVLVHQL OXNLV PHOLSXWL


bahan dan alat untuk melukis. Beragam pilihan alat, bahan dan
PHGL \ QJGLJXQ N QVHVX LMHQLVG QJ \ N U\ \ QJGLLQJLQN
Q 0HGL HUN U\ VHQLOXNLVV QJ W HU J PWHUJ QWXQJG
ULWHNQLN \ QJGLJXQ N Q

1. Pensil
Jenis pensil dibedakan
HUG V UN QWLQJN WNHNH
U V Q W XNHKLW P QN U
RQQ\ HUG V UN Q
NR
GHKXUXI% W X+3HQVLO
kode B menandakan jenis pensil
lunak dan hitam, Terdiri dari
kode B, 2B, 3B sampai 6B,
sangat tepat digunakan untuk
media menggambar, sementara
SHQVLO HUNRGH + PH
nandakan jenis pensil keras.
Terdiri dari kode H, 2H, 3H
sampai 6H, sering digunakan
untuk
PHQJJ P USUR\HNVL
3HQVLO$U QJContee
Terbuat dari sejenis
U QJK OXVG Q L V GL JXQ
N QXQWXNPHQJJ P
bar atau me lukis potret.
6LI WQ\ KLW PSHN WG Q
agak sulit dihapus. ^ŵĞƌ͗

Gambar 1.14 WĞŶƐŝů ĂƌĂŶŐ


Seni Budaya 11
3 VWHOG Q&U \RQ
'X MHQLV PHGL LQL VHF U
ÀVLN HQWXNQ\ K PSLUV P
sehingga kalian sering kali
NHOLUX NHWLN PHP HOLQ\
WHW SL VLI W G Q K QQ\
tidak sama. Pastel (Oil Pas-
tel) LVQ\WHU X W G UL
K QN SXUG Q K QSHQJ
^ ŵ Ğƌ͗ ŬŽůĞŬƐŝ ƌŝ Ă ŝ LN W F LU G Q WU QVS U Q
Gambar 1.15 WĂƐƚĞů ĂŶ ŬƌĂLJŽŶ XQWXN PHQJLN W SLJPHQ GH
ngan kapur. Pastel sering
GLKX XQJN Q GHQJ Q Z UQ
Z UQ \ QJ OHP XW 6HG QJ
N Q &U \RQ WHU X W G UL
han kaolin dengan tepung
Z UQ VHKLQJJ WHUOLK WOH LK
PHQJNLO SG QNHU V6HKLQJ J NU \RQOH
LK Q\ NPHQJ anGXQJOLOLQVHKLQJJ Z
UQ \ QJGLK VLON QNU \RQFHQGH
rung mengkilap dan sedikit
HUPLQ\ N .U \RQ PHQM GL
salah satu pilihan kita untuk
PHQJJ P UN UHQ VLI WQ\
\ QJS G WG QWLG NPXG K
PHQ\HUSLK VHKLQJJ WLG N
mengotori tangan dan baju ketika
kita menggambar.
3HQ 3XOSHQ$O WJ P U\ QJ
digunakan untuk media tinta.
Terbuat dari logam dengan
XMXQJ \ QJ HUP F PP F P
HQWXNG QXNXU QQ\
12 Kelas IX SMP/MTs
5. Tinta Bak
Dikenal juga dengan sebutan
WLQW &LQ : UQ Q\ KLW P
pekat dan tidak luntur jika
kena air. Kemasan tinta bak
LQL G \ QJ HU HQWXNF LU Q
dalam botol dan berbentuk
ORN ORN NHFLOGLF LUN Q
GXOXVH HOXPGLJXQ N Q
& WSHZ UQ % K QSHZ UQ
ini dibedakan berdasarkan ^ ŵ Ğƌ͗ ŬŽůĞŬƐŝ ƌŝ Ă ŝ
VLVSHQJHQFHUQ\ \ LWX Gambar 1.16 dŝŶƚĂ ĂŬ

& W LU U VLV LU MHQLV Q\


G \ LWXwater colour
\ QJ HUVLI WWU QVS U QG Q

SRVWHU FRORXU \ QJ HUVLI W


plakat.
&W 0LQ\ N U VLV PL
Q\ N MHQLV F W LQL L V
digunakan untuk melukis
GL W VN QY V6LI WQ\ WLG N
PXG K NHULQJ G Q Z UQ
Q\WKQOP ^ ŵ Ğƌ͗ ŬŽůĞŬƐŝ ƌŝ Ă ŝ
Gambar 1.17 Ăƚ Ăŝƌ
7. Kuas
.X V PHUXS N Q OW\QJ
diguna kan untuk menguas/
F W NH PHGL OXNLV -HQLV G Q
HQWXNNX V HU J PG UL HQ
WXN XNXU Q VHUW K UJ \ QJ
VQJW HUY UL VL 3HPLOLK
Q NX V WHUJ QWXQJ G UL JR
UHV Q \ QJ JLPQ \ QJ
akan kita inginkan. Jenis kuas
\ QJSLSLKG Q HUXMXQJOXUXV
datar dipakai untuk bahan
F W PLQ\ N VHG QJN Q NX V ^ ŵ Ğƌ͗
dengan bulu berbentuk bulat

G Q HUXMXQJUXQFLQJGLS N L Gambar 1.18 < ĂƐ ƐĞ ĂŐĂŝ ĂůĂƚ


ŵĞů ŬŝƐ XQWXN K QF W LU

Seni Budaya 13
8. Pisau palet
Terbuat dari aluminium tipis,
IXQJVLQ\ G O KXQWXNPHQ F
PSXU F W VHSHUWL O \ NQ\ kuas
juga untuk membuat
HIHNHIHNJRUHV QS G PHGL
OXNLV%HQWXNQ\ G QXNXU Q
Q\ WHUVHGL HU J LMHQLV G \
QJUXQFLQJOH WG Q XO W
3 OHW
^ŵĞƌ͗
% 3 OHW G O K PHGL \ QJ GL
Gambar 1.18 WŝƐĂ ĂůĞƚ
JXQ N Q XQWXN WHPS W PHQ F
PSXUF WMHQLVG QXNXU Q
perbagai. Untuk media seperti
F W LU S OHW \ QJ GLS N L G
a O K \ QJ G OHQJNXQJ Q
tempat air, sedangkan bentuk
S OHW F W PLQ\ N HU HQWXN
datar, ditambahkan lubang untuk
pegangan

^ŵĞƌ͗

Gambar 1. 19
Ă WĂůĞƚ ĐĂƚ Ăŝƌ͕
͘ WĂůĞƚ ĐĂƚ ŵŝŶLJĂŬ

D. Jenis Lukisan Berdasarkan Teknik dan Bahan yang


Digunakan
.UH WLÀW V G O P PHQJRO K K Q G Q PHGL G O P PHOXNLV PHO KLUN
QWHNQLNPHOXNLVWHUWHQWXWHNQLNPHOXNLVLQLVXG KGL S N L G
UL ] P Q SHUWHQJ K Q V PS L VHKLQJJ PHQ P K NH
U J P QN U\ VHQLOXNLV%H HU S WHNQLN\ QJGLJXQ N QG O
P melukis antara lain

14 Kelas IX SMP/MTs
/XNLV QWHPSHU
3HF K Q 7HNQLN PHOXNLV LQL GXG K GLNHQ O S G ] P Q
UHQ LVV QFH F W \ QJ GLS N L GL GXN GHQJ Q SHUHN W \ QJ
L V Q\ WHU X WG UL SXWLK WHOXU W X V JX OXNLV Q GHQJ Q
teknik ini dipakai untuk diterapkan di permukaan tembok
W XGLQGLQJG QS G ] P QQ\ GLS N LVH J LSHQRO N O
VHSHUWLOXNLV QGLJR JR
/XNLV Qal fresco
7HNQLN /XNLV Q OIUHVFR GLWHU SN Q GLGLQGLQJ \ QJ P VLK
V KGHQJ QGLW XUL K QSHUHN WOXNLV
QWHNQLNLQL\ QJ terkenal adalah di istana Vatikan.
/XNLV Qal secco
Hampir sama dengan teknik al frescoSHU HG QQ\ WHNQLNLQL
GLS N L G O KGLQGLQJ\ QJVXG KNHULQJ7HNQLNOXNLV QLQL
SHUQ KGL X WROHK/HRQ UGRG 9LQFLGLJHUHM 6 QW 0 UL GL
kota Milan Italia.
4. Mozaik
7HNQLN PR] LN G O K WHNQLN PHQHPSHON Q SHF K Q WX
OHPSHQJ QN F \ QJ HUZ UQ Z UQLS G GLQGLQJ W XO LQ
VHKLQJJ PHP HQWXNR MHNWHUWHQWX% K Q\ QJ LV GLJXQ
N Q XQWXN WHNQLN LQL QW U O LQ SHF K Q NHU PLN SRUVHOHQ
SRWRQJ Q NHUW V W X LV MXJ WX \ QJ HUZ UQ Z UQL
0R] LN\ QJPHP N LSRWRQJ QSRWRQJ QN \XVH JL KQ
OXNLV QQ\ GLVH XWLQWHUVL
/XNLV QN F
7HNQLN OXNLV Q N F PHQJJXQ N Q N F WLP K NXQLQJ Q G Q WHP
J VH J LSHQ\ P XQJQ\ VHKLQJJ PHP HQWXN OXNLV Q /XNLV QN F
SHUW P N OLGLNHP QJN QS G ] P QGothic
GL(URS VH J L JL QG UL UVLWHNWXU/XNLV QN F LQLPHQF S L
kegemilangan pada zaman Renaisance sebagai hiasan pada pintu G Q MHQGHO
QJXQ Q QJXQ Q HV U VHSHUWL LVW Q G Q WHPS W SHUL G W Q
'L ,QGRQHVL WHNQLN OXNLV Q N F S G Z OQ\ HUNHP QJVH J
LVHQLLQGXVWULUXP KW QJJ GL&LUH RQ
- Z % U WVH J LZ ULV QG ULWHNQLN\ QJGLFRQWRKN
QROHK seniman belanda.

Seni Budaya 15
^ ŵ Ğƌ ŝdžĂ ĂLJĐŽŵ
͘

Gambar 1. 20 > ŬŝƐĂŶ


ŬĂĐĂ (stained glass)

/XNLV QF WPLQ\ NSO N W


/XNLV Q F WPLQ\ N PHGL Q\ G O KN QY V\ LWXN LQ\ QJ
WHO K GL HUL F W G V U \ QJ GLF PSXU O UXW Q OHP VHKLQJJ WL
G N WHP XV NH HO N QJ NHWLN GLS N L PHOXNLV & W \ QJ GL
JXQ N Q L V Q\ GLNHP V HQWXN WX H WLP K G O P HQWXN
S VW VHKLQJJ PXG KGLJXQ N QG O PSHP N L QQ\ GLF PSXU
dengan lijn-olie.
/XNLV QF W LUAquarel
% K Q\ QJ GLS N LG O PWHNQLNLQL G O KF W LU HU HQWXN
S VW \ QJGLF PSXU GHQJ Q LU7HNQLNAquarel adalah melu
NLVGHQJ QV SX QZ UQ WLSLV VHKLQJJ K VLOQ\ WU QVS U Q
PHGL XQWXN K QF W LU G O KNHUW V
/XNLV Qacrylic
/XNLV QMHQLV acrylic G O KOXNLV QGHQJ Q K Q\ QJGLVH
but acrylic \ QJ PHQJK VLON Q Z UQ Z UQ \ QJ FHU K G Q
PHQ\ O OXNLV QWHNQLNLQLVHULQJGLJXQ N QXQWXN HU JL
HNVSHULPHQGLVHS WXW V W X HU JL K QN LQO LQQ\
/XNLV Q% WLN
/XNLV Q WLNWHNQLNQ\ K PSHUV P GHQJ QW W F U PHP
WLN\ LWXGHQJ QPHQXWXSLSHUPXN QN LQGHQJ
QOLOLQ W X
POP WLN. LQ\ QJWHUWXWXSOLOLQLQLO K\ QJ PHP HQWXN
titik garis bidang ataupun ruang sebelum jadi sebuah gambar,
G QK VLO NKLUGLFHOXSNHO UXW QSHZ UQ
0HP X W N U\ VHQL PHUXS N Q ZXMXG HNVSUHVL G UL VX WX LGH
W X J J V Q ,GH G O K K VLO SHPLNLU Q \ QJ HU Z O G UL VX WXLQVSLU
VL W XLP MLQ VL* P U Q\ QJWHUW QJN SPHO OXL
UX QJLP MLQ VL VHVHRU QJG S WGLZXMXGN Q G O P HQWXNN U\ VHQL.
PXG S WPHQJJ OLLGHXQWXN HUN U\ VHQLVHQGLULGHQJ Q PHP X WOXNLV
QPHQJJXQ N QPHGL N QY VG QF WPLQ\ N

16 Kelas IX SMP/MTs
E. Teknik Berkaya Seni Melukis

$G H HU S O QJN K\ QJSHUOXGLO NXN QMLN N OL QPHOXNLV

Teori ini berdasarkan pengalaman para pelukis terkenal. Proses atau langkah
dalam melukis adalah:
a. Memunculkan Gagasan
8QWXNPHPXQFXON QJ J V QNUH WLIG S WGLWHPSXKGHQJ QF U

0HQJHP QJN Q LP MLQ VL S \ QJ NLW SLNLUN Q W X


dari pengalaman orang lain.
0HOLK WR \HNVHF U O QJVXQJPLV OQ\ S QW LSHJXQXQJ
an atau suasana keramaian
3. Melihat dari buku atau majalah
4. Melihat dari internet dan dokumen lain tentang lukisan
5. Mengunjungi kegiatan seni lukis atau museum
Ide dan gagasan tadi kita olah lagi menjadi sebuah sketsa
\ QJPHQ ULNVHKLQJJ S \ QJNLW P NVXG W X\ QJ N Q kita
rasakan tersampaikan sampai pada tujuan.

b. Media Berkarya (Bahan dan Alat)


3URVHVLQL G O KXQWXNPHGL \ QJNLW JXQ N QPLV OQ\
0HQJJXQ N QNHUW VN UWRQP QLO S G O U QJ W XK Q\
NHUW VKYV
0HQJJXQ N Q WHP RN GLQGLQJ S S Q W X PHGL \ QJ OH
UO LQQ\

0HQJJXQ N QPHGL OWHUQ WLIN F F QJN QJWHOXU W X


dipermukaan benda pakai/ kerajinan
0HQJJXQ N QF WPLQ\ NF W NULOLNF WWHP RNFU \RQ W
X pastel
' O P HUN U\ VHQLPHGL O WG Q K Q MXJ PHQHWXN Q SURVHV G Q
WHNQLN HUN U\ VHQL 6HKLQJJ K O LQL K UXV
GLUHQF Q N Q

Seni Budaya 17
^ŵĞƌ͗
Gambar 1. 21 Ğ ĞƌĂ Ă ŵĞ ŝĂ ĂůƚĞŶĂƟĨ ĂůĂŵ ŵĞů ŬŝƐ͕ Ăƚ Ɛ ŶŐĂŝ ĂŶ ĐĂŶŐŬĂŶŐ ƚĞů ƌ

c. Menentukan Teknik
$G H HU S WHNQLN \ QJ G S W GLJXQ N Q G O P PHOXNLV
GLQWUQ\GOK
1. Teknik aquarelZ UQ WU QVS U Q
7HNQLNSO N WZ UQ WH O

7HNQLN JRUHV Q HNVSUHVLI GHQJ Q PHQJJXQ N Q M UL


kuas atau palet
7HNQLNWH OG Q HUWHNVNWXU HUWHNVWXUZ UQ

7HNQLNWLP XOPR] LN

^ŵĞƌ͗

Gambar 1. 22 Teknik Aquarel ĂŶ ƚĞŬŶŝŬ ůĂŬĂƚ

18 Kelas IX SMP/MTs
d. Membuat Sketsa
6NHWV G O KJ P U Z O\ QJ N QGLM GLN Q W XGL X W
OXNLV Q6NHWV LQLO K\ QJQ QWLQ\ GLVHOHV LN QPHQM GLVH X K
OXNLV Q \ QJ VHPSXUQ VNHWV L V Q\ K Q\ HUXS JRUHV Q
JOR OWLG NPHQGHW LOG ULVNHWV \ QJNLW X W N QWHUJ P U
S \ QJ N QNLW XQJN SN Q

^ŵĞƌ͗

Gambar 1. 23 ƐŬĞƚƐĂ ƚĞŶƚĂŶŐ ůŝŶŐŬ ŶŐĂŶ ƐĞŬŝƚĂƌ ŬŝƚĂ ; ĞƌŬŽƚĂĂŶ ĂŶ ƚŽŬŽ ŬĂƌƚ ŶͿ

e. Mewarnai dan Menyempurnakan Lukisan


6HWHO K VNHWV VHOHV L W K S PHOXNLV \ QJ VH HQ UQ\ NLW
M O QN Q VHVX LN Q GHQJ Q UHQF Q G Q WHNQLN \ QJ GLVL SN Q
G UL Z O7 K SWHU NKLU G O KPHQ\HPSXUQ N QPHQ\HOHV LN Q
OXNLV QVNHWV \ QJWHO KGL X W\ LWXGHQJ Q
a. 0HZ UQ LVNHWV GHQJ QJRUHV QWLSLVS G R \HNSRNRN
SRVLWLIG QO W U HO N QJQ\ QHJ WLI
b. 0HQ\HPSXUQ N QOXNLV QGHQJ QNRQWXUSHQ\LQ U Q spot
lightSHQHJ V QG QSHQHQWX QJHO SWHU QJ
1 PXQWLG NVHPX O QJN KM GL FX QN UHQ SURVHVPHOXNLV GHQJ
QPHQJJXQ N Q K Q\ QJV WXGHQJ Q \ QJO LQQ\WLG N V P GHPLNL QSXO
GHQJ QWHNQLN\ QJGLJXQ N Q

Seni Budaya 19
F. Uji Kompetensi

Pengetahuan
1. Tuliskan pengertian melukis
6H XWN QWHPWHP G O P HUN U\ VHQLUXS
3. Perhatikan gambar berikut

(Gambar 1.24 ŬŽůĞŬƐŝ ƌŝ Ă ŝͿ

a. Apa tema lukisan ini


b. Alat dan bahan
c. Teknik lukisan
& ULO KJ P UOXNLV QG ULNRU QP M O KW ORLG W X
media internet, kemudian buat ulasan resume berupa:
a. Bahan, alat teknik dan medium dalam karya lukisan tersebut
b. Tema lukisan nya
c. Teknik dalam berkarya seni lukis
Keterampilan
Buatlah sebuah lukisan tentukan sendiri tema, media atau
K Q\ QJGLJXQ N Q

20 Kelas IX SMP/MTs
G. Rangkuman

/XNLVPHUXS N QF QJG ULVHQLUXS \ QJF U SHQJXQJN S


QQ\GLZXMXGN QPHO OXLN U\ GX GLPHQVLRQ O GLP Q XQVXU
XQVXUSRNRNG O PN U\ GX GLPHQVLRQ O G O KJ ULVG QZ UQ
7HP G O KJ J V QLGH W XSRNRNSLNLU Q\ QJ G GLG O P VH X KN U\
VHQL LNG O P HQWXNN U\ VHQLUXS GX GLPHQVL
P XSXQVHQLUXS WLJ GLPHQVL0HP K PLWHP \ QJ G S G VH
X KN U\ VHQLUXS PXUQL HU UWLNLW G S WPHP K PLWXMX
Q SHQFLSW QN U\ VHQLWHUVH XW
,GH LP MLQ VL W X NK \ O Q VHULQJ PHOLQW V G O P SLNLU Q
NLW LNVHF U V G U W XSXQV WWLG NV G UV WWLGXU.K \ O
Q\ QJ PXQFXO GL HQ N SHUXS N G QJ GLZXMXGN Q G O P VX
WX N U\
seni

H. Re

Setelah kamu melaksanakan materi seni lukis, isilah kolom


GL Z KLQL
1. Penilaian pribadi
Nama : …………………………………………………….
Kelas : ……..……………………………………………..
Semester : ……………..……………………………………...
Waktu penilaian : ………………………………………………….
No Pernyataan Jawaban

Saya berusaha belajar seni budaya materi seni lukis ya


1
dengan sungguh-sungguh tidak
ya
2 Saya mengerti dan paham materi seni lukis
tidak
ya
3 Saya mengerjakan tugas guru tepat waktu
tidak
Saya mengajukan pertanyaan jika ada materi yang tidak ya
4
dipahami pada pelajaran seni lukis tidak
5
Saya berperan aktif dalam kelompok pada materi seni ya
lukis tidak
Seni Budaya 21
2. Penilaian antar teman
1 P WHP Q\ QJGLQLO L ««««««««««««
Nama penilai : ....…………………………….
Kelas : ....…………………………….
Semester : ……………………………….
Waktu penilaian : ……………………………….

No Pernyataan Jawaban

Berusaha belajar dengan sungguh-sungguh seni budaya


ya
1
materi seni lukis tidak

ya
2 Mengerti dan paham materi seni lukis
tidak

ya
3 Mengerjakan tugas guru tepat waktu
tidak

Mengajukan pertanyaan jika ada materi yang tidak


ya
4
dipahami pada pelajaran seni lukis tidak

ya
5 Berperan aktif dalam kelompok pada materi seni lukis
tidak

Bisa bekerja sama dan saling tanggung jawab dalam


ya
6
sebuah kelompok kerja praktek/teori tidak
22 Kelas IX SMP/MTs
Seni Patung
Bab II

Alur Pembelajaran
WĞŶŐĞƌƟĂŶ ^ĞŶŝ WĂƚ ŶŐ

ĞŶƚ ŬͲ ĞŶƚ Ŭ WĂƚ ŶŐ

^ĞŶŝ WĂƚ ŶŐ

ůĂƚ ĂŶ Ă ĂŶ WĂƚ ŶŐ

Teknik Berkarya
^ĞŶŝ WĂƚ ŶŐ

6HWHO KPHPSHO M U L LQLVLVZ GLK U SN QP PSX


1. Menjelaskan pengertian patung
0HQJNO VLÀN VLN Q MHQLVMHQLV S WXQJ HUG
V UN Q HQWXN
SHUZXMXG QQ\
0HQGHVNULVLN Q HU J L P F P K Q G Q PHGL G O P
HUN U\ VHQLS WXQJ
0HQGHVNULVLN QWHNQLN HUN U\ VHQLS WXQJ
0HP X WN U\ VHQLS WXQJ
Seni Budaya 23
0HQGHQJ UN W ¶S WXQJ· S \ QJWHUOLQW VG O P
pikiran kalian, Perhatikan gambar berikut

1 2

^ ŵ Ğƌ ͘ ŽƚŽ ĐŬĞƚĐŽŵ
͘ ^ ŵ Ğƌ ͘ ĞƚĂ ŽůŝƟŬĐŽŵ
͘

3 4

͘ ĂƚĂŶLJĂƐĂLJĂ ͘ůŽŐƐ ŽƚĐŽŵ


^ ŵ Ğƌ ĐŽ ͘ ͘
^ ŵ Ğƌ ĨĂůnjĂ ͘
ƌĞLJŶĂů ͘
͘ ůŽŐƐ ŽƚĐŽŵ

6
5

͘
^ ŵ Ğƌ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ ͘
^ ŵ Ğƌ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ
24 Kelas IX SMP/MTs
6HWHO KPHQJ P WLJ P UJ P UGL W VLVLO KNRW NNRW N HULNXWLQL

Pernah Mengetahui Deskripsi secara


No Mengetahui
melihat sejarah/ fungsi singkat tentang
Gambar bahan patung
langsung patung patung

1.

2.

3.

4.

5.

A. Pengertian dan Fungsi Patung

6HQLS WXQJ G O KF QJN U\ VHQLUXS GLPHQVLGLFLSW N Q


GHQJ Q PHWRGH VX WU NWLIPHQJXU QJL K Q VHSHUWL PHPRWRQJ
W X PHQ W K G Q O LQO LQ W X GLNWLIPHP HQWXN PRGHO
OH LKG KXOXVHSHUWLPHQJHFRUG QPHQFHW NPLNHVXV QWR
0HWRGHVX WU NWLIGLJXQ N QPHGL QW U O LQVHPHQFRU WX
WX Q G Q N \X VHUW PHGL NHU V O LQ\ VHG QJN Q PHWRGH
GGLWLYHGLJXQ N QPHGL OLOLQW Q KOL W W XPHGL OXQ NO LQ
3 WXQJLGHQWLNGHQJ QVH X KFLSW N U\ P QXVL \ QJPHQLUX
HQWXNGL UWLN QMXJ VH J L3O VWLF$UW W XVHQLSO VWLNN UHQ
GL UWLN QVH J LVHQL HQWXN\ QJPHPLOLNLNHLQG K QHVWHWLN
WLG N K Q\ HQWXN P QXVL WHW SL OH LK OX V O JL \ QJ PHQLUX
HQWXN S SXQG S WGLVH XWVHQLS WXQJ3 WXQJ HUVLI WGLPHQVL

Seni Budaya 25
W X HQG \ QJ HUYROXPH UWLQ\ LV GLOLK WG UL HU J
LUK
3 G P V O PS XVXG KGLNHQ OS WXQJSULPLWLYVHSHUWLS WXQJ
$VP WGL3 SX G Q6XO ZHVL6HO W Q7 Q K7RU M 3 G P V
NHU M Q+LQGX%XGK GL- Z
G Q% OL Q\ NVHN OLGLWHPXN Q
K VLON U\ VHQLS WXQJWHUXW P GLF QGL+LQGX' Q%XGK \ QJ
HUFRU N WU GLVLRQ O 'LOLK W G UL SHUZXMXG Q\ 6HF U XPXP
HUG V UN QIXQJVLQ\ VHQLS WXQJ G P F P\ LWX

1. Patung religi, selain dari estetika tujuan patung untuk sarana beri
ibadah, bermakna relijius. Patung pada zaman
dahulu di buat untuk kepentingan keagamaan, pada jaman
KLQGXG Q XGK S WXQJGL X WXQWXNPHQJKRUP WLGHZ W
XXQWXNPHQJHQ QJRU QJRU QJ\ QJ\ QJGL JXQJN Q PLV OQ\ U
M W XSLPSLQ QPHUHN 3 WXQJMXJ GL QJJ S
PHPLOLNL VHM U K WLQJJL W X KN Q \ QJ GL QJJ S
VH J LGHZ G QVLP RORU QJRU QJ\ QJGLWHO G QLG Q
GLPR\ QJN Q NHVKROHK QQ\ KNQGLMGLNQVUQ
sebagai mendekatkan diri kepada Tuhan, sehingga patung dijadikan
sebagai “ Simbol Tuhan”
3 WXQJPRQXPHQXQWXNSHULQJW QSHULVWLZ W XNHM GL Q
\ QJ HUVHM U K W XM V VHRU QJS KO Z Q HV UG O P
sebuah bangsa atau kelompok.

Ɛ ŵ Ğƌ ͗
ǁŝƐĂƚĂƐĞũĂƌĂ ŝŶ ŽŶĞƐŝĂ ͘ůŽŐƐ Žƚ

Gambar 2.1 DŽŶ ŵĞŶ WĂŶĐĂƐŝůĂ ^ĂŬƚŝ

3 WXQJ UVLWHNWXUS WXQJ\ QJ HUQLO LHVWHWLN G Q HU


IXQJVLG O PNRQWUXNVL QJXQ Q

^ŵĞƌ͗
Ă Ă ŝƐĞŶƚŽƐĂ ͘ ůŽŐƐ ŽƚĐŽŵ
͘

Gambar 2.2 Ăƚ ŶŐ ĂƌƐŝƚĞŬƚ ƌ

26 Kelas IX SMP/MTs
4. Patung dekorasi, untuk menghias bangunan atau lingkungan taman
sebuah taman baik taman rumah ataupun taman bermain

^ŵĞƌ͗

Gambar 2.3 WĂƚ ŶŐ ĞŬŽƌĂƐŝ

3 WXQJ VHQL N U\ VHQL \ QJ PXUQL XQWXN HVWHWLN \ QJ


K Q\ XQWXNGLQLNP WLNHLQG K Q HQWXNQ\

Ɛ ŵ Ğƌ ͗

Gambar 2.4 Ăƚ ŶŐ ƐĞŶŝ


ŝ 'ĂůĞƌŝ ŶĂƐŝŽŶĂů

6. Patung kerajinan, hasil dari para pengrajin dibuat untuk


konsumerisme

^ ŵ Ğƌ͗ ŶĞǁƐŐ͘ ŶŬůĂƚĞŶĐŽŵ


͘
Gambar 2.5 WĂƚ ŶŐ ŬĞƌĂũŝŶĂŶ

Seni Budaya 27
B. Bentuk dan Jenis Patung

'LOLK W G UL SHUZXMXG Q W X HQWXNQ\ S WXQJ G S W GL


HG N QPHQM GLP F P
3 WXQJÀJXU WLIUH OLV
3 WXQJÀJXU WLIUH OLV G O KS WXQJ\ QJPHUXS N QWLUX Q
G UL HQWXN O PP QXVL LQ W QJG QWXP XK QS WXQJ
LQLQ\ W G O PSHUZXMXG QQ\
3 WXQJQRQÀJXU WLILP MLQ WLI
3 WXQJQRQÀJXU WLILP MLQ WLI G O KS WXQJVHF U XPXP
\ QJWHUOHS VG UL HQWXNWLUX Q O PG Q HQWXNQ\ VWU N
3 WXQJ LQL VHF U XPXP VXG K PHQLQJJ ON Q HQWXN HQWXN
O P XQWXN SHUZXMXG QQ\ HUVLI W VWU N . U\ LQL PHPSHU
laku N Q XQVXUXQVXU VHQL UXS WHUVH XW VH JLPQ GQ\
R \HN W X HQWXN WHUWHQWX NHFX OL VH J LVX MHN matterWLWLN
WRO NSHP HQWXN QQ\

͘
Ɛ ŵ Ğƌ ͗ Đ ŽƌŽǁŽƌ ƌĞƐƐ ^ ŵ Ğƌ͗
WĂƚ ŶŐ ŬĂƌLJĂ ƌŝƚĂǁŝ ĂŐ Ž͘
Gambar 2.6 ƚĂŵĂŶŝƐŵĂŝů͕ŵĂƌnj Ŭŝ
ŽŶƚŽ Ăƚ ŶŐ ĮŐ ƌĂƟĨ Gambar 2.7 ŽŶƚŽ
Ăƚ ŶŐ non ĨŝŐ ƌĂƚŝĨ

28 Kelas IX SMP/MTs
C. Alat dan Bahan Seni Patung

1. Bahan
% K QVHQLS WXQJG S WGL HG N QPHQM GLWLJ \ LWX
a. Bahan lunak
< QJGLP NVXG K QOXQ N G O KP WHUL O\ QJHPSXN
G Q PXG K GL HQWXN PLV OQ\ W Q K OL W OLOLQ V XQ
SO VWLVLQ G Q K Q \ QJ PXG K GL HQWXN O LQ 6H HOXP
PHQJJXQ N Q K Q OXQ N SHUK WLN Q NHOH LK Q G Q NH
NXU QJ Q K QOXQ NVHSHUWL V XQPXG K GL HQWXNWH
W SL XNXU Q\ NHFLOVHKLQJJ G NHWHU W V QG O P HU
N U\ \ QJ OH LK HV U WHUP VXN W Q K OL W K UXV FXNXS
HO VWLVQ\

^ ŵ Ğƌ͗ ^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 2.8 ůĂLJ Gambar 2.9 >ŝůŝŶ ŵĂŝŶĂŶ ; ůĂƐƚŝƐŝŶͿ

b. Bahan sedang
% $UWLQ\ K QLWXWLG NOXQ NG QWLG NNHU V&RQWRKQ\ N \XZ
UXN \XVHQJ QN \XU QGXG QN \XP KRQL&RQ WRKQ\ N \XM WLN
\XVRQRNHOLQJG QN \XXOLQ
F % K QNHU V
% % K QNHU VG S W HUXS N \X W X WX WX Q&RQWRK Q\ N
\XM WLN \XVRQRNHOLQJG QN \XXOLQ% K QNHU V antara lain batu
padas, batu granit, batu andesit, dan batu
SX O PP UPHU

Seni Budaya 29
G % K QFRUFHW N
% % K Q \ QJ GLS N L XQWXN SURVHV LQL QW U O LQ VHPHQ
pasir, gips, logam, timah perak, dan emas, juga beberapa
K Q NLPL VHSHUWL À HU W X UHVLQ VHKLQJJ GLSHUOXN Q
O W O WO LQVHSHUWLJHUJ MLN S NJHULQG W X O WO LQ
XQWXNPHQJHUM N QQ\
2. Alat
3HU O W Q\ QJGLJXQ N QXQWXNPHP X WS WXQJWHUJ QWXQJ
NHS G K QG QWHNQLNQ\ O W O W\ QJGLJXQ N Q
a. Butsir adalah alat Bantu untuk membuat patung terbuat
G ULN \XG QN Z W
b. 0HM SXW U G O KPHM GHQJ QF U GLSXW UIXQJVLQ\
XQWXNPHPXG KN QG O PPHQJRQWURO HQWXNG
UL HU bagai arah.

^ ŵ Ğƌ͗ ^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 2.10 ƚƐŝƌ Gambar 2.11 DĞũĂ ƚĂƌ

F Pahat adalah alat untuk memahat, mengurangi atau


PHP HQWXN K Q WX W XN \X
d. Palu adalah untuk memukul
e. 7 QJ G O KXQWXNPHQJHQF QJN QLN W QN Z W W X
XQWXNPHPRWRQJLN W QN Z W
I 6HQGRN GXN Q HUIXQJVLXQWXNPHQJ P LO GRQ QG Q
PHQHPSHON QQ\S G NHU QJN S WXQJ
g. Alat las karbit/ listrik

30 Kelas IX SMP/MTs
D. Teknik Berkarya Seni Patung
' O P HUN U\ VHQLS WXQJSURVHVSHP X W QQ\ GLVH XWWHNQLN

7HNQLNS K W\ LWXPHQJXU QJL K QPHQJJXQ N Q O W


S K W0LV OQ\ PHP X WS WXQJG QUHOLHIGHQJ Q K Q
G V UN \XG Q WX$O W\ QJGLJXQ N Q G O KS K W
dan palu

^ ŵ Ğƌ͗

Gambar 2.12 ƌŽƐĞƐ ŵĞŵĂ Ăƚ Ăƚ ŶŐ

7HNQLN XWVLU\ LWXPHP HQWXN HQG GHQJ QPHQJXU QJL


G QPHQ P KK Q0LV OQ\ PHP X WNHU PLNGHQJ Q
K QG V UW Q KOL W O W\ QJGLJXQ N Q G O KVXGLS

7HNQLNFRU\ LWXPHP X WN U\ VHQLGHQJ QPHP X W O W FHW N


QNHPXGL QGLWX QJN Q GRQ Q HUXS VHPHQJLSVG Q VH J LQ\
VHKLQJJ PHQJK VLON Q HQWXN\ QJGLLQJLQN Q 0LV OQ\ PHP X W S
WXQJ O W \ QJ GLJXQ N Q G O K
FHWNQ
7HNQLNO V\ LWX PHP X W N U\ VHQLGHQJ Q F U PHQJ
gabungkan bahan satu ke bahan lain untuk mendapatkan
HQWXN WHUWHQWX 0LV OQ\ PHP X W S WXQJ
NRQWHPSRUHU dengan bahan dasar logam, atau besi
7HNQLNFHW N\ LWXPHP X WN U\ VHQLGHQJ QF U PHP X
WFHW N QWHUOH LKG KXOX0LV OQ\ PHP X WNHU PLN
dan patung dengan bahan dasar tanah liat dan semen.
. G QJ Z O XSXQ V QJ W M U QJ GLJXQ N Q SXO KQ
berharga seperti emas, perak, jade, dan gading. Bahan
\ QJOH LKXPXPG QWLG NWHUO OXP K OGLJXQ N QXQWXN
WXMX Q\ QJOH LKOX UWHUP VXNN \XNHU PLNG QORJ P

Seni Budaya 31
E. Teknik Membuat Patung

1. Patung bahan lunak


7HNQLN \ QJ GLJXQ N Q G O K WHNQLN SLM WPHP HQWXN
O QJN KO QJN KSHQJHUM Q\ VH J L HULNXW

%X WO KPRGHOS WXQJ LV G ULJ P U\ QJGL X WVHQGLUL


W XG ULJ P U\ QJVXG K G
b. Siapkan tanah liat/ plastisin. Butsir, air, meja putar,.
F 7HPS WN Q W Q K OL W W X SO VWLVLQ GL W V PHM SXW U

meja putar dipakai untuk memuadahkan kita membentuk sedikit


demi sedikit sambil meja di putar.
G 3LM WSLM W K QKLQJ PHQGHN WL K Q\ QJGLLQJLQN Q
J UOH LKPXG KGHQJ QF U GL V KL L UVHGLNLWGHPL
sedikit, dan dengan pemamatan sehingga jika bahan kurang
LV GLW P KVH LNQ\ LO HUOH LK Q LV GLNXU QJL
H 6HWHO K WHU HQWXN VHF U JOR O 6HPSXUQ N Q HQWXN
dengan alat Bantu butsir dan sempurnakan dengan
pembentukan lebih detail atau sempurna dan dihaluskan.
2. Patung bahan keras
7HNQLN LQL GHQJ Q F U GL S K WGL XNLU O QJN K O QJN KQ\

sebagai berikut :
a. %X WO KPRGHOS WXQJ LV G ULJ P U\ QJGL X W
VHQGLUL W XG ULJ P U\ QJVXG K G GL P M O K W X
dari Koran
b. 6L SN Q ORNN \XVHVX LXNXU Q\ QJNLW LQJLQN Q
VHVX LN QGHQJ QUHQF Q \ QJNLW LQJLQN QVHWHO KLWX
SLQG KN QJ P USRO GL W VSHUPXN Q ORNN \X
F / NXN QSHPRWRQJ QGHQJ QJHUJ MLXQWXNPHQJXU QJL
kalau masih terlau besar, dan lakukan pembentukan sedikit
demi sedikit dengan alat hingga mendekati bentuk global.
d. %X WO K HQWXNJOR O\ QJOH LKGHW LO QGLQJN Q
GHQJ QJ P UUHQF Q
e. / QMXWN QGHQJ QPHP X W\ QJOH LKGHW LOVHPSXUQ
dan haluskan dengan amplas.
I 'LÀQLVKLQJGHQJ QF WPHO PLQ NULOLN

32 Kelas IX SMP/MTs
F. Uji Kompetensi
Pengetahuan
%HULN QSHQMHO V QK OK O HULNXW
a. 7XOLVN QQ P S WXQJ\ QJ G GLG HU KN OL Q sendiri!
b. Sebutkan bahan dan alat dalam proses pembuatan
patung tersebut!
F 7HNQLN S N K\ QJGLS N LG O PG O PSHP X W Q
S WXQJS WXQJWHUVH XW"
& ULO KJ P UVH X KPRQXPHQG ULNRU Q W XP M O K W
XVXP HUO LQQ\ WHPSHON QGL XNXF F W QN OL Q
lengkapi dengan keterangan sebagai berikut:
a. 6HQLP Q\ QJPHP X WS WXQJWHUVH XW
b. Alat dan bahan dalam pembuatan patung tersebut, dan
F 7HNQLN\ QJGLS N LG O PSURVHVSHP X W QN U\
seni patung tersebut
Keterampilan

%X WO K VH X K S WXQJ QRQ ÀJXU WLI GHQJ Q NHWHQWX Q


sebagai berikut:
1. Buatlah konsep sebuah desain patung
5HQF Q N Q K QG Q O W\ QJ N QGLJXQ N QG O P
pembuatan patung tersebut
*P UO KGHV LQGHW LOS WXQJOH UWLQJJL W XYROX
PHQ\
7HQWXN Q K Q\ QJGLJXQ N Q K Q HN V K Q\ QJ
G GLG HU KPX VHQGLUL VHKLQJJ N OL Q PXG K G O P
SURVHVQ\
7HQWXN QWHNQLNG QO QJN KG O PSURVHVSHP X W QQ\

Seni Budaya 33
G. Rangkuman
3 WXQJ HUVLI WGLPHQVL W X HQG \ QJ HUYROXPH UWLQ\
bisa dilihat dari berbagai arah, Patung lebih identik dengan sebuah
FLSW N U\ P QXVL \ QJ PHQLUX HQWXN P QXVL W X HQWXN
bentuk lain, diartikan juga sebagai Plastic Art atau seni plastik,
P NVXGQ\ HQWXN HQWXN\ QJPHPLOLNLNHLQG K QHVWHWLNWLG N
K Q\ HQWXNP QXVL WHW SLOH LKOX VO JL HQWXN S SXQG S W
GLVH XW VHQL S WXQJ ' UL SHUZXMXG Q WX HQWXNQ\ S
WXQJ
G S W GL HG N Q PHQM GL P F P \ LWX S WXQJ ÀJXU WLIUH OLV
G O KS WXQJ\ QJPHUXS N QWLUX QG UL HQWXN O PP QXVL
LQ W QJG QWXP XK QS WXQJLQLQ\ W G O PSHUZXMXG QQ\
G Q S WXQJ QRQÀJXU WLILP MLQ WLI G O K S WXQJ VHF U XPXP \
QJWHUOHS VG UL HQWXNWLUX Q O PG Q HQWXNQ\ VWU N
7HNQLN HUN U\ VHQLS WXQJ QW U O LQ7HNQLNS K W7HNQLN XWVLU\
LWXPHP HQWXN HQG GHQJ QPHQJXU QJLG QPHQ P K K Q WHNQLN
FRU \ LWX PHP X W N U\ VHQL GHQJ Q PHP X W
O W FHW N Q WHNQLN O V \ LWX PHP X W N U\ VHQL GHQJ
Q F U PHQJJ XQJN Q K QV WXNH K QO LQG QWHNQLNFHW
NW Q K liat atau media lunak lain.

34 Kelas IX SMP/MTs
H. Re

Setelah kalian melaksanakan apresiasi tentang seni patung, LVLO


KNRORPGL Z KLQL
1. Penilaian pribadi
Nama : ………………………………………
Kelas : ………………………………………
Semester : …………………………...…………
Waktu penilaian : ………………………….................

No Pernyataan Jawaban
Saya berusaha belajar seni budaya materi seni patung ya
1
dengan sungguh-sungguh tidak
ya
2 Saya mengerti dan paham materi seni patung
tidak
ya
3 Saya mengerjakan tugas guru tepat waktu
tidak
Saya mengajukan pertanyaan jika ada materi yang tidak ya
4
dipahami pada pelajaran seni patung tidak
Saya berperan aktif dalam kelompok pada materi seni ya
5
patung tidak
Ϯ͘ WĞŶŝůĂŝĂŶ ĂŶƚĂƌ ƚĞŵĂŶ
EĂŵĂ ƚĞŵĂŶ LJĂŶŐ ŝŶŝůĂŝ ͗ ͙͙͙͘
͙͙͙
EĂŵĂ ĞŶŝůĂŝ ͙͙͙ ͗ ͙͙͙
<ĞůĂƐ ͙͙͙ ͗ ͙͙͙͘
͙͙͙͙ ͙͙͙͙
^ĞŵĞƐƚĞƌ ͙͙͙ ͗ ͙͙͙͘
tĂŬƚ ĞŶŝůĂŝĂŶ ͗ ͙͙͙͘ ͙͙͙ ͙͙͙
͙͙͙ ͙͙͙ ͙͙͙
͙͙͙ ͙͙͙
No ͙͙͙ ͙͙͙
Pernyataan Jawaban
͙͙͙ ͙͙͙
Berusaha ͙͙ belajar dengan͙͙͙͙ sungguh-sungguh seni budaya
͙ ya
1
͙͙͙ ͙͙
͙͙͙
materi seni ͙ patung tidak
ya
2 Mengerti dan paham materi seni patung
tidak
ya
3 Mengerjakan tugas guru tepat waktu
tidak
Mengajukan pertanyaan jika ada materi yang tidak ya
4
dipahami pada pelajaran seni patung tidak
ya
5 Berperan aktif dalam kelompok pada seni patung
tidak
Bisa bekerja sama dan saling tanggung jawab dalam ya
6 sebuah kelompok kerja seni patung tidak

Seni Budaya 35
Menggubah
Lagu Modern Bab III
Secara Unisono

Alur Pembelajaran
:ĞŶŝƐͲũĞŶŝƐ D ƐŝŬ DŽ ĞƌŶ LJĂŶŐ
ĞƌŬĞŵ ĂŶŐ ŝ /Ŷ ŽŶĞƐŝĂ
>ĂŐ DŽ ĞƌŶ
/Ŷ ŽŶĞƐŝĂ
D ƐŝƐŝ͕ WĞŶLJĂŶLJŝ ĂŶ
<ĂƌLJĂ DŽ ĞƌŶ ŝ /Ŷ ŽŶĞƐĂ

DĞůŽ ŝ hƚĂŵĂ
>ĂŐ hŶŝƐŽŶŽ
Lagu Lirik Lagu
DŽ ĞƌŶ hŶŝƐŽŶŽ
Tema Lagu

>ĂƟ ĂŶ DĞŶĞŶƚ ŬĂŶ


DĞŶŐŐ Ă Birama
>ĂŐ DŽ ĞƌŶ
DĞŵ Ăƚ
^ĞĐĂƌĂ
ZŝƚŵŝŬ >ĂŐ
hŶŝƐŽŶŽ
DĞůŽ ŝ >ĂŐ

Lirik Lagu

Setelah mempelajari bab peserta didik diharapkan mampu:


0HQFHULW N Q MHQLVMHQLV PXVLN PRGHUQ \ QJ HUNHP QJ
di Indonesia
0HQ\H XWN QPXVLVLSHQ\ Q\LG QK VLON U\ O JXPRGHUQ
di Indonesia
3. Menjelaskan konsep lagu unisono
0HQJJX KO JXPRGHUQVHF U XQLVRQR

0HQXQMXNN QK VLOPHQJJX KO JXPRGHUQVHF U XQLVRQR


Seni Budaya 37
A. Lagu Modern Indonesia

0XVLN PRGHUQ VHULQJN OL GL UWLN Q VH J L PXVLN \ QJ HU NHP QJG


QSRSXOHUGLN O QJ QP V\ U N W OX VV WLQL0XVLN PRGHUQLWXGLLGHQWLN
QGHQJ QGLW P KN QQ\ VHQWXK QWHNQRORJL
\ QJOH LKP MXG QSHQJJXQ Q O WPXVLN\ QJPRGHUQXQWXN
PHQJLULQJLVH X KO JXPLV OQ\ SHQJJXQ Q O WPXVLNkeyboard
\ QJPHPSXQ\ L Q\ NHIHNVX U G QLULQJ Q\ QJ HU J PG Q
Q\ N O W PXVLN PRGHUQ O LQQ\ \ QJ PHPSHUPXG K
PXVLVL GOPHUNU\
-HQLV PXVLNSRSXOHU\ QJ HUNHP QJV W LQL G O K PXVLN PXVLN \
QJ PXG K GLS K PL .RPSRVLVLQ\ L V Q\ OH LK VHGHUK Q G Q OH LK Q\
N PHQ\ MLN Q WHP WHP VHK ULK UL
\ QJHNVSUHVLI
% 7XOLVN QPXVLNPRGHUQ\ QJVHULQJN OL QGHQJ UN Q

Musisi/ yang
No Karya lagu Aliran
mempopulerkan

1. Jenis-jenis musik modern yang berkembang di Indonesia


' O PHU JOR OLV VLLQLPXG KVHN OLP VXNQ\ SHQJ UXKPXVLN
U WNH,QGRQHVL WHUP VXNG O PK ON U\ PXVLN W XO JXO JX
\ QJ S G NKLUQ\ HUNHP QJ GL N O QJ Q PXVLVL G Q SHQFLQW
PXVLNGL,QGRQHVL -HQLVMHQLVPXVLNLWX QW U O LQ
a. Pop
0XVLN SRSXO U W X \ QJ L V GLVH XW PXVLN SRS V QJ W
HUNHP QJG QPHPLOLNL Q\ NSHQGHQJ UGL,QGRQHVL / JX
O JXSRS\ QJ HUNHP QJGL,QGRQHVL PHPLOLNLFLUL\ LWXSHQJ

38 Kelas IX SMP/MTs
JXQ QULWPLN\ QJ H VGHQJ QSHQJJXQ Q O WPXVLN\ QJ
VHGHUK Q / JXO JXQ\ SXQPXG KGLFHUQ N UHQ WHP \ QJ
GLV MLN Q L V Q\ VHSXW UNHKLGXS Q\ QJWHUM GLVHK ULK UL

5RFN
0XVLN5RFNPHUXS N QV O KV WXMHQLV OLU QPXVLN\ QJPH
PLOLNL NHWHUN LW Q GHQJ Q PXVLN SRS &LUL G UL PXVLN URFN LQL
GLJXQ N QQ\ O WPXVLN\ QJGRPLQ QVHSHUWLJLW UG QDPS ÀHU
\ QJ PHQJK VLON Q VX U \ QJ Y UL WLI G Q PHQLP XON Q VX U
\ QJNHU V
% F - ]]
0XVLN - ]] GL ,QGRQHVL HUNHP QJ FXNXS LN G Q PHP
SXQ\ LSHQJJHP UQ\ VHQGLULW SLSHQ\ ML QPXVLNM ]]P VLK
WHU LO QJM U QJGLVH N QV O KV WXQ\ ROHKWHU W VQ\ WHP
S WWHPS W\ QJVHULQJPHQ PSLON QO JXO JXM ]]GQLVQ\
GLW PSLON Q GL WHPS W \ QJ VHULQJ GLNXQMXQJL P V\ U N WPH
QHQJ KNH W VPLV OQ\ N IH W XLounge. Musik jazz ini kental
GHQJ Q LPSURYLV VL \ QJ HU QL PHQJX K SURJUHV NRU \
QJ
HUXO QJ G UL VH X K O JX \ QJ PXQJNLQ VOLQ\ P VLK G W U
PHQM GLOH LKHNVSUHVLIVHVX LNHLQJLQ QSHQ\ Q\LQ\

d. Dangdut
% 0XVLN G QJGXW PHPSXQ\ L SHQGHQJ U \ QJ WLG N VHGLNLW GL
,QGRQHVL $S O JLP V\ U N WGLG HU KG HU KV QJ WWHU L V mendengarkan
musik dangdut sebagai salah satu kegemaran
G O P PHQJHNVSUHVLN Q SHU V QQ\ 3HQJJXQ Q O W PXVLN
W P K QVHSHUWLNHQG QJVHUXOLQJGHQJ QSRO LU P \ QJMXJ
mudah dipahami.

Alasan
No.Penyanyi/Musisi Judul Lagu
Komposisi Lirik dan
musik Tema lagu
1.
2.
3.
4.
5.

Seni Budaya 39
6HWHO KPHQG S WN QJ P U QWHQW QJMHQLVPXVLNPRGHUQ\ QJ HUNHP
QJGL,QGRQHVL WXOLVN QO KMHQLVPXVLN\ QJGLVXN L G QVHULQJN
PXGHQJ UN QVHK ULK UL6H XWN Q O V QQ\

2. Musisi, penyanyi dan hasil karya lagu modern di Indonesia


' ULVHNL Q Q\ NQ\ PXVLVLG QSHQ\ Q\L\ QJP VLK NWLI HUN U\
GL GXQL PXVLN ,QGRQHVL G H HU S PXVLVL G Q
SHQ\ Q\L\ QJUXWLQPHQJHOX UN Q O XP W Xsingle lagu setiap
W KXQQ\ KN QOH LKFHS WG ULLWX7HW SL G MXJ PXVLVLG Q SHQ\ Q\L\
QJM U QJPHQJHOX UN Q O XP W XVLQJOHG QOH LK Q\ N HUJHOXWGL HO N
QJO \ UPLV OQ\ VH J LSURGXVHU W X SHQFLSW O JX \ QJ N G QJN O Q P
PHUHN MXVWUX WLG N OH LK
GLNHQ O GL QGLQJN Q SHQ\ Q\L W X PXVLVL \ QJ PHP Z N Q
dan mempopulerkan lagu tersebut.
7XOLVN QO K PXVLVL SHQ\ Q\L HVHUW MXGXO O JX \ QJ VHG QJ
SRSXOHUGL,QGRQHVL V WLQLS G W HO HULNXWVH Q\ N X K
termasuk ke dalam jenis aliran musik apa lagu tersebut dan NHXQJJXO
QN U\ Q\

Keunggulan
No. Musisi/Penyanyi Judul lagu Jenis musik
karya

1.

2.

3.

4.

6.

7.

40 Kelas IX SMP/MTs
B. Lagu Unisono

8QLVRQRPHUXS N QNHJL W Q HUQ\ Q\LGHQJ QPHQJJXQ N Q


V WXVX U 8QLVRQR W XO JXGHQJ QV WXVX U LQL L V Q\ GL FLSW N
QROHKSHQFLSW Q\ G O PSRO VHGHUK Q / JXXQLVRQRLQL G S WGLV
MLN QVHF U NHORPSRN' O PVH X KO JXXQLVRQRWHU
G S WGX K O \ QJG S WNLW SHO M ULXQWXNG S WPHP HULN
Q J P U QWHQW QJFLULO JXXQLVRQR
1. Melodi utama
% / JXXQLVRQRWHUGLULG ULV WXPHORGLXW P 0HORGLPHUX S N QU
QJN L QG ULQ G Q G \ QJWHO KGLSLOLKXQWXNPH
Z NLOL NHLQJLQ Q SHQFLSW O JXQ\ J U VHVX L GHQJ Q WHP
G Q P NQ O JX WHUVH XW 6ROPLV VL W QJJ Q G
WHUGLUL G UL 'R5H0L) 6RO/ 6L'RG O PW QJJ Q G Q WXU
OGLWXOLVN Q sebagai berikut:

Gambar 3.1
^ŽůŵŝƐĂƐŝ ƚĂŶŐŐĂ ŶĂ Ă Žс

1\ Q\LN QO KVROPLV VLGHQJ QWHS WNHPXGL Q X WO KVXVX Q QQ G \


QJY UL WLI HUG V UN QNHLQJLQ QVHQGLUL3LOLKO K
Q G Q G \ QJPXG KXQWXNGLQ\ Q\LN QPLV OQ\ Q G \ QJ M U
NQ\WLG NWHUO OXM XKFRQWRKG UL'RNH0LNHPXGL Q)
lalu melangkah ke Re hal ini dapat dibantu dengan alat musik
SL QR W XNH\ R UG7 QS NLW V G ULVXVXQ QQ G \ QJWHO K
GL X WLWX N QPHQM GLVH X KU QJN L QPHORGL
UX\ QJ LV
PHQM GLN U\ UX\ QJNLW X W

Seni Budaya 41
%HULNXWLQLFRQWRKPHORGLVH X KO JXPRGHUQVHF U XQLVRQR

Gambar 3.2 ŽŶƚŽ ůĂŐ ŵŽ ĞƌŶ ŶŝƐŽŶŽ

42 Kelas IX SMP/MTs
2. Lirik
%HUG V UN Q FRQWRK QRW VL PXVLN O JX WHUVH XW K O O LQ
\ QJPXQFXOG O PO JXXQLVRQR G O KOLULNO JX/LULNO JX
ini dapat dibuat sebelum atau setelah membuat melodi lagu,
WHUN G QJ G SHQFLSW O JX\ QJ LV GHQJ QPXG KPHP X W
OLULNNHPXGL QGL HULQ G S G VHWL SVXNXN W Q\ G MXJ
SHQFLSW \ QJ PHP X W U QJN L Q Q G WHUOH LK G KXOX NH
PXGL Q UXPHP VXNN QN W \ QJWHS WGHQJ QPHORGLWHU
VH XW/LULNG QPHORGLO JXK UXV HUN LW QGHQJ QWHP G Q
VX V Q O JX \ QJ LQJLQ GL X W ROHK SHQFLSW Q\ /LULN O JX
L V Q\WHUGLULG ULV WXQ G XQWXNV WXVXNXN WGMXJ
\ QJV WXVXNXN W GLWXOLVN QGL H HU S QRW

Gambar 3.3 ŽŶƚŽ ĞŶ ůŝƐĂŶ ůŝƌŝŬ ůĂŐ Ă Ă ŵĞůŽ ŝ ůĂŐ

C. Latihan Menggubah Lagu Modern Secara Unisono

0HQJJX K O JX PRGHUQ VHF U XQLVRQR G S W GLO NXN


Q dengan tahapan berikut ini:
1. Tema lagu
0HQHQWXN QWHP \ QJ N QPHQM GLJ ULV HV UG ULLVLO JX \ QJ N
QGL X W7HP G S WGLVHVX LN QGHQJ QNHLQJLQ Q
W XVX V Q K WLNLW J U OH LKPXG KPHQJHP QJN QQ\ Q
QWLNHG O PW K SW K SVHO QMXWQ\
2. Menentukan Birama
6H HOXPPHQRW VLN QPHORGLO JX\ QJ N QGL X WNHG O P J ULVS
U Q G NLW K UXVPHPLOLK LU P \ QJ N QPHQM GL
S WRN QG ULLU P O JXXQWXNWL S UQ\ 0XO LO KGHQJ Q LU P
\ QJ Q\ NGLJXQ N QG O P PXVLNPRGHUQ\ LWX
birama 4/4. Birama 4/4LQLPHPLOLNLP NQ KZ G O PVHWL S LU P
WHUGLULG ULNHWXNG QNHWXNQ\ QRWVHSHUHPS W
3HQHQWX Q LU P LQL N Q PHPXG KN Q NLW PHPSXQ\ L J P U
QWHQW QJSRO LU P \ QJ N QNLW X W HULNXWQ\

Seni Budaya 43
Dalam birama 4/4 nilai notasi sebagai berikut :

Gambar 3.4
ĞŶƚ Ŭ ĂŶ ŶŝůĂŝ ŶŽƚ
Ă Ă ŝƌĂŵĂ ϰͬϰ

% 3HQXOLV Q LU P G QJ P U QQLO LQRWQ\

Gambar 3.5 ŽŶƚŽ ĞŶ ůŝƐĂŶ ƚĂŶ Ă ŝƌĂŵĂ ĂŶ ŐĂŵ ĂƌĂŶ ŶŝůĂŝ ŶŽƚ ŝ ƐĞƟĂ
ĂƌŶLJĂ

3. Membuat ritmik lagu


% 6HWHO KVHOHV LPHQHQWXN Q LU P \ QJ N QGLJXQ N Q PXO LO
KGHQJ QPHU QJN LULWPLN\ QJ N QPHQM GLSRQ
G VLSHQHPS W QQRW VLQ\ 0HP X WULWPLNO JX LV GL O NXN
QGHQJ Q HUWHSXNW QJ QVHVX LGHQJ QLU P \ QJ
diinginkan kemudian tuliskan dalam garis paranada sesuai QLO
LQRW\ QJGLJXQ N Q

Gambar 3.6 ŽŶƚŽ ĞŶ ůŝƐĂŶ ƌŝƚŵŝŬ ƐĞƐ Ăŝ ĞŶŐĂŶ ŝƌĂŵĂŶLJĂ ĂůĂŵ Ϯ ŬĂůŝŵĂƚ Ğƌ Ğ Ă

4. Melodi lagu
0HP X WPHORGLO JX LV GLPXO LGHQJ QPHPLOLKQ G \ QJ
GLLQJLQN QVHVX LGHQJ QWHP G QVX V Q \ QJGLLQJLQN Q
Kegiatan ini bisa dibantu dengan menggunakan alat musik
PLV OQ\ SL QLN W XSL QR W X O WPXVLNPHORGLVO LQQ\
8QWXNSHQFLSW O JXSHPXO FXNXSPHQJJXQ N QQ G G V U Q WXU O\
LWX'R &- O QQ\ PHORGLLQL HU G VHM O QGHQJ Q ULWPLN \ QJ VXG K
GLWHQWXN Q GL W V UWLQ\ PHORGL \ QJ GL X WK UXVS VGHQJ
QULWPLNQ\ VHF U KLWXQJ QG QQLO L QRWQ\
%HULNXWLQLFRQWRKSHQXOLV QPHORGLO JXNHG O P
notasi balok:

44 Kelas IX SMP/MTs
^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 3.7 ŽŶƚŽ ĞŶ ůŝƐĂŶ ŵĞůŽ ŝ ůĂŐ
/LULNO JX
/LULNG O PVH X KO JX HUIXQJVLVH J LSHQMHO V P NQ
O JX \ QJ GLV PS LN Q 0HO OXL OLULN O JX LQLO K VH X K O JX
N QWHU V OH LKPXG KPHQ\HQWXKSHU V QVHVHRU QJ KN Q
\ QJ UX PHQGHQJ UN QQ\ V WX N OL 3HP X W Q OLULN O JX
ini harus bisa menguraikan tema lagu dengan baik, gunakan
SLOLK QN W \ QJVRS QQ PXQ G S WPHZ NLOLSHU V QK WL
NLW 6HWHO K SHQMHO V Q O QJN KO QJN K G O P PHQJJX K
O JXPRGHUQVHF U XQLVRQRWHUVH XW X WO KW K S QVHUXS
dan mulailah tuangkan ide kamu untuk menggubah sebuah O
JXPRGHUQ\ QJGLQRW VLN Q

D. Uji Kompetensi
% Pengetahuan
$S V M MHQLVPXVLN\ QJWHUP VXNNHG O PPXVLN
PRGHUQ \ QJ HUNHP QJ GL ,QGRQHVL G Q S \ QJ
PHQM GLFLULG ULP VLQJP VLQJMHQLVQ\ "
$S \ QJGLP NVXGGHQJ QO JXXQLVRQR
F % J LP Q O QJN KO QJN K \ QJ GLO NXN Q XQWXN
PHQJJX KO JXPRGHUQXQLVRQR"
Keterampilan
*X KO K VH X K O JX PRGHUQ \ QJ GL Z OL GHQJ Q
SHP X W Q SXLVL G Q PHQM GLN QQ\ VH J L OLULN
O JXQ\
*X KO K VH X K O JX PRGHUQ \ QJ GL Z OL GHQJ Q
pembuatan ritmik dan melodi kemudian diakhiri dengan
OLULNQ\

Seni Budaya 45
E. Rangkuman

/ JX PRGHUQ VHF U XQLVRQR G S W GLJX K GHQJ Q SHP


KP QWHUK G SFLULG ULMHQLVPXVLNPRGHUQ\ QJ HUNHP QJ
GL ,QGRQHVL / JX PRGHUQ V QJ W PHPHQWLQJN Q NHPXG K Q
dalam penerimaan para pendengar terhadap lagu tersebut
VHN OLSXQO JXWHUVH XW UXGLGHQJ U0HORGLQ\ OH LKGLQ PLV
GQ L V Q\ PHQFHULW N Q WHP NHKLGXS Q \ QJ GLU V N Q
VHWL SK ULQ\ / JXPRGHUQVHF U XQLVRQR G O KO JXPRGHUQ
\ QJGL X WG O PV WXVX U W XSHURU QJ Q/ QJN KO QJN K
\ QJPXG KGLO NXN QG O PPHQJJX KVH X KO JXPRGHUQ
unisono adalah dengan menentukan tema lagu, menentukan LU P PHQHQWXN
QULWPLNO JXPHQHQWXN QPHORGLO JX\ QJ
GL NKLUL GHQJ Q PHQJJ P UN Q WHP PHO OXL OLULN O
JX \ QJ PXG K GLS K PL G Q PXG K PHQ\HQWXK SHU V Q
RU QJ \ QJ PHQGHQJ UN QQ\

F. Re

% 6HWHO K N PX HO M U PHQJJX K O JX PRGHUQ VHF U


unisono, isilah kolom berikut ini :
1. Penilaian Pribadi
Nama : .........................................................
Kelas : .........................................................
Semester : .........................................................
Waktu penilaian : .........................................................

No. Pernyataan Ya Tidak


Saya berusaha mengetahui lagu termasuk musik modern
1 di Indonesia dan ciri khasnya masing-masing dengan
sungguh-sungguh
Saya berusaha mengklasiasi lagu dan musisi yang
2 saya dengarkan sesuai jenis musiknya dengan sungguh-sungguh
Saya berusaha memahami kriteria lagu unisono dengan
3
sungguh-sungguh

46 Kelas IX SMP/MTs
Saya berusaha memahami tahapan dalam menggubah
4
lagu dengan sungguh-sungguh
Saya berusaha menuangkan ide dan perasaan saya dalam
5 menentukan tema lagu yang akan saya gubah dengan sungguh-
sungguh
Saya berusaha berlatih menggubah lagu secara utuh
6
dengan sungguh-sungguh

2. Penilaian Antar Teman


1 P WHP Q\ QJGLQLO L
Nama Penilai : ...................................................
Kelas : ....................................................
Semester : ....................................................
Waktu penilaian : ....................................................

No. Pernyataan Ya Tidak

Berusaha belajar dengan sungguh-sungguh dalam


1. memahami lagu modern unisono yang berkembang di Indonesia
Mengikuti pembelajaran dengan penuh perhatian sehingga
2.
dapat menggubah lagu modern

3. Mengerjakan tugas yang diberikan guru tepat waktu


Mengajukan pertanyaan jika ada yang tidak dipahami pada
4.
pembelajaran lagu modern unisono
Berperan aktif dalam bekerjasama membantu kesulitan
5.
teman dalam menggubah lagu modern unisono
6. Menghargai kreatin unisono

Seni Budaya 47
Pada pembelajaran tersebut telah dijelaskan mulai dari mengenal jenis
musik modern, karakteristik lagu modern unisono dan tahapan menggubah
lagu modern unisono. Kegiatan menggubah lagu modern unisono ini juga
akan lebih berkembang
MLN N PXP PSX WHUXVPHQJHNVSORU VLNUH WLYLW VG
QLP MLQ VL GHQJ Q PHQJHGHS QN Q NHM GL QNHM GL Q \
QJ VHULQJ GL O PL VHK ULK UL
3HU Q\ NO K SHU HQG K U Q PXVLN N OL Q GHQJ Q VHULQJ PHQJ
SUHVL VL O JXO JX PRGHUQ \ QJ OH LK Y UL WLI 'HQJ Q Q\ NQ\ SHU
HQG K U Q O JX \ QJ VHULQJ N PX GHQJ UN Q P N N Q HUW P KSXO \
QJ QQ G \ QJWHQWXQ\ N Q
mempermudah merangkai sebuah melodi sebagai modal untuk menggubah
lagu modern unisono lebih baik lagi.

Aktivitas Mengomunikasikan
1. %X WO KWXOLV QPHQJHQ LK VLOSHQJ P W QG ULN U\ O JX
\ QJGL X WROHKWHP QPX
2. 7XOLV QGL X W HUG V UN Q Q OLVLV\ QJN PXO NXN Q
WHUK G SN U\ O JXVHGHUK Q \ QJGL X WRU QJ
WHP QPX\ QJGLGHVNULSVLN QP NVLP ON W
3. 7XOLV Q HULVLNULWLN\ QJPHP QJXQ JLNHWHP QPX
J UPHQM GL K QSHU LN QXQWXNPHQJK VLON QN U\
O JXVHO QMXWQ\

48 Kelas IX SMP/MTs
Lagu Modern
dalam Sajian Bab IV
Vokal Grup

Alur Pembelajaran
ŝƌŝͲĐŝƌŝ
sŽŬĂů 'ƌ
<ŽŶƐĞ DĞŶLJĂũŝŬĂŶ >ĂŐ
^ĞĐĂƌĂ sŽŬĂů 'ƌ
Aransemen
sŽŬĂů 'ƌ

DĞŶĞŶƚ ŬĂŶ
>ĂŐ DŽ ĞƌŶ ĂůĂŵ
>ĂŐ DŽ ĞƌŶ
^ĂũŝĂŶ sŽŬĂů 'ƌ
yang Akan
ŝŐ Ă ĂƚĂ
ŝĂƌĂŶƐĞŵĞŶ
>ĂƟ ĂŶ DĞŶŐŐ Ă >ĂŐ
DŽ ĞƌŶ ^ĞĐĂƌĂ sŽŬĂů 'ƌ DĞŶŐƌĂŶƐĞͲ
ŵĞŶ DĞůŽ ŝ
hƚĂŵĂ DĞŶͲ
ũĂ ŝ <ŽŶƐĞ
sŽŬĂů 'ƌ

6HWHO KPHPSHO M UL VLVZ GLK U SN QP PSX


0HQJ Q OLVLVFLULFLULYRN OJUXS
0HQGHVNULSVLN QW K S Q U QVHPHQYRN O HUG V UN QSHP
bagian peran
0HQHQWXN QO JXPRGHUQ\ QJ N QGLJX K
0HO NXN Q U QVHPHQO JXPHQM GLNRQVHSYRN OJUXS
Seni Budaya 49
A. Konsep Menyajikan Lagu secara Vokal Grup

0 WHULO JXPRGHUQVXG KGL K VGLVH HOXPQ\ % LQL


N Q PHP K V SHQ\ ML Q O JX PRGHUQ NH G O P HQWXN YRN O
JUXS\ QJWHQWXQ\ N QPHQ P KY UL VLK VLOO JX\ QJ N Q
GLGHQJ UN QQ QWLQ\ 9RN OJUXSLQLPHUXS N Q HQWXNSHQ\ ML Q
YRN O \ QJ OH LK HNVSUHVLI GL QGLQJN Q S GX Q VX U N UHQ
G O PPHQ\ MLN QYRN OJUXSNLW N QOH LKPHPHQWLQJN Q VSHN
NHVHO U V Q Q G \ QJ HQ N GLGHQJ U G Q OH LK HNVSUHVLI XN Q
berupa partitur lengkap seperti aransemen lagu untuk kelompok paduan
suara.
0HQ\ MLN Q O JX VHF U YRN O JUXS GLWXQWXW XQWXN NUH WLI
G O PPHP HULN QY UL VLYRN O\ QJPHQ P KP QLVNRPSRVLVL
OJXQ\ 8QWXN G S W OH LK PHQJHQ O WHQW QJ YRN O JUXS
G LNQ\ NLW SHUK WLN QK OK O HULNXWLQL
1. Ciri-ciri vokal grup
a. 9RN OJUXSWHUGLULG UL H HU S SHQ\ Q\L L V Q\ WHUGLUL
G ULV PS LRU QJ
b. $U QVHPHQYRN OQ\ H VG QG O PPHP Z N QO JX VH X KYRN
OJUXSOH LKG S WHNVSUHVLIPLV OQ\ GHQJ Q
PHP HULN QJHU N Q\ QJVHVX LXQWXNPHQXQM
QJ makna lagu
F 0HQJJXQ N QLPSURYLV VL\ QJGRPLQ Q
d. Vokal grup dapat diiringi musik atau tidak diiringi musik
acapella
e. ' ULSHQM U QWHQW QJFLULXW P YRN OJUXSWHUVH XW
WXOLVN QO KNHG O PNRORP HULNXWYRN OJUXS\ QJN PX
NHW KXL HVHUW MXGXOO JXSRSXOHU\ QJPHUHN Z
NQ

50 Kelas IX SMP/MTs
No Nama Grup Vokal Lagu Populer

2. Aransemen vokal
6 ML QYRN OJUXS\ QJO QJVXQJPHQ\LW SHUK WL QNLW G O K

G Q\ U QVHPHQO JX\ QJWHQWXQ\ N Q HU HG G ULPHORGL VOLQ\ $U


QVHPHQ O JX LQL G S W GLO NXN Q GHQJ Q O QJN K
langkah sebagai berikut :
0HQF UL PHORGL XW P W X SRNRN G UL O JX \ QJ WHO K
GLSLOLK6XP HUQ\ G S WGL P LOG ULIRUP W0S&' W X
partitur lagu.
0HQF UL NRU W X K UPRQL $NRU G S W GLWHPXN Q GHQJ Q
bantuan alat musik seperti piano atau gitar.
F 0HPHF K VX U 8QWXN G S W PHPHF K VX U GLSHUOXN Q
VHGLNLW SHQJHW KX Q WHQW QJ NRU PLV OQ\ O JX GHQJ Q
Q G G V U'R &P N VXVXQ QQ G S G NRUQ\ VH JL
HULNXW
C : do mi sol
Dm : re fa la
Em : mi sol si
F : fa la do
G : sol si re
Am : la do mi
6HWHO K LWXG S W GLO NXN QPHPHF KVX U GHQJ Q FX
Q Q G Q G \ QJK UPRQLVHVX L NRUQ\

Seni Budaya 51
d. Memberi nada untuk setiap suara. Tahap ini merupakan
NHO QMXW QG ULQR\ LWXPHP HULN QQRWS G VHWL
SVX U PLV OQ\ G O PYRN OJUXS N QGL JLVX U P N Q G
VXG KWHUVHGL HUG V UN Q NRU\ QJMXJ WHUGLULG
ULQ G \ LWXQ G NHG Q\ LWX
do mi sol
re fa la
mi sol si
fa la do
sol si re
la do mi
si re fa
6H J LFRQWRK N QGL X WYRN OJUXSZ QLW GHQJ
QVXVXQ Q VX U \ LWX66$6RSU Q6VRSU Q6G Q OWR$
jika melodi pokok atau utama lagu ada di Sopran 1 maka sopran
G Q OWRWLQJJ OPHQJJXQ N QQ G \ QJ HOXPGLJXQ N QGL
NRUWHUVH XWVHVX LGHQJ QNHWLQJJL QQ G
Q\ S1 solPHORGLXW P
S2 mi
A do
&RQWRK SHP JL Q VX U XQWXN YRN O JUXS SUL G O K
Tenor, Bariton dan Bass. Proses pembuatan aransemen
YRN OQ\ K PSLU V P O QJN KQ\ GHQJ Q YRN O JUXS
Z QLW WHUVH XW
Tenor solPHORGLXW P
Bariton mi
Bass do
H ,PSURYLV VL O JX 7 K S Q VHO QMXWQ\ G O K PHQJHP V V ML Q
YRN O JUXS OH LK PHQ ULN \ LWX GHQJ Q PHP X W
Y UL VLQ G S G PHORGLO JXGL H HU S JLQVM
GHQJ QF W W QSHQJHP QJQQGWXYULVLQGQ\
K UXV WHW S HUM O Q GL NRU \ QJV P 9 UL VL O LQQ\
G S WGLO NXN QGHQJ QPHQ P KN QPLV OQ\ LQWURG Q
NKLU O JX \ QJ PHQ ULN + O LQL V QJ W WHUJ QWXQJ S G
NUH WLYLW V QJJRW YRN O JUXS 2OHK N UHQ LWX WHUXVO K
SHU Q\ N SHU HQG K U Q Y UL VL Q G G Q LPSURYLV VL
O JXGHQJ Q Q\ NPHQGHQJ UN QN U\ YRN OJUXS\ QJ
terkenal dan bagus

52 Kelas IX SMP/MTs
&R O K N PX VH XWN Q YRN O JUXS \ QJ N PX NHW KXL HVHUW
GHVNULSVLQ\
Judul
Jumlah Pembagian
No. Nama Grup Lagu
Personel Tugas Vokal
Populer

B. Latihan Menggubah Lagu Modern secara


Vokal Grup
berdasarkan kolom berikut ini!

0HQJJX K O JX PRGHUQ VHF U YRN O JUXS S G NHVHPS W Q LQL


OH LK NHS G PHQJ U QVHPHQ O JX PRGHUQ PHQM GL OH LK Y UL WLI

Tahapan mengaransemen sebuah lagu modern hendaklah dipilih lagu


\ QJ PHPSXQ\ L SRO PHORGL XW P PXG K GLS K PL HQWXNQ\ NHPXGL
QGLSLOLKMXJ O JX\ QJPHPLOLNLK Q\ V WX LU P 3RO
lagu seperti itu akan lebih mudah dikembangkan menjadi konsep V ML
QYRN OJUXS
0 ULO KNLW PXO LPHQFR PHQJJX KO JXPRGHUQPLV OQ\ GLSLOLK O
JX SRS NH G O P V ML Q YRN O JUXS GHQJ Q O QJN K
langkah berikut ini:
1. Menentukan lagu pop yang akan digubah atau diaransemen
7HQWXN Q O JX \ QJ PHPLOLNL HQWXN O JX \ QJ VHGHUK Q HUG V
UN Q SRO HQWXN O JX \ QJ PHPSXQ\ L HQWXN PLV OQ\ $G Q%G O P
SOLN VLQ\G O PVH X KU QJN L Q OLULNO JXNHGX HQWXNLQL LV
GLKXQ N QVHF U HUXUXW Q
W XVHO QJVHOLQJ W X HUXO QJXO QJPLV OQ\ $%$·%·$
A’ B B’, atau A A’ B A’’

Seni Budaya 53
&RQWRKOLULNO JX/ VN U3HO QJL\ QJGLSRSXOHUN
QROHKJUXS QG1LGML

A Mimpi adalah kunci untuk kita menaklukan dunia Berlarilah tanpa


lelah, sampai engkau meraihnya
A’ Laskar pelangi takan terikat waktu
Bebaskan mimpimu di angkasa, warnai bintang di jiwa
B Menarilah dan terus tertawa Walau dunia tak seindah syurga
Bersyukurlah pada Yang Kuasa
Cinta kita di dunia selamanya
A’’ Cinta kepada hidup memberikan senyuman abadi
Walau hidup kadang tak adil tapi cinta lengkapi kita

&RQWRK O JX GHQJ Q SRO VHGHUK Q LQL LV GL Q OLVLV G UL


SRO PHORGLQ\ \ QJ PHUXS N Q SHQJXO QJ Q S G LW LW
HULNXWQ\ M GL \ QJ HUX K K Q\ S G OLULNQ\ V M 0LV O
Q\ O JX,QGRQHVL - \ O JXLQLG S WGLN WHJRULN QVH J
LO JX
SRS\ QJPHPLOLNLPHORGLO JXG QOLULNO JX\ QJ HUP NQ LN
%HQWXN O JX LQL $ % & N Q WHUOLK W MHO V GHQJ Q PHQJ Q OLVLV
OLULNO JXQ\ VH J L HULNXW

/LULNO JX,QGRQHVL M \

A Hari-hari terus berlalu Tiada pernah berhenti Seribu rintang


jalan berliku Bukanlah suatu penghalang
B Hadapilah segala tantangan Mohon petunjuk yang kuasa
Ciptakanlah kerukunan bangsa Kobarkanlah dalam dada Semangat jiwa
Pancasila
& Hidup tiada mungkin tanpa perjuangan
Tanpa pengorbanan mulia adanya
Berpegangan tangan satu dalam jiwa
Demi masa depan Indonesia jaya

54 Kelas IX SMP/MTs
/LULN O JX WHUVH XW G S W NLW Q OLVLV HUG V UN Q
HQWXN O JXQ\ \ LWX
a. % LWSRO $VH XWV M VH J LSRO $\ LWXSRO O JX
\ QJSHUW P
b. % LWSRO %S G JL QLQLVXG KWHUM GLSHUX K Q
pola melodi dan pola irama lagu, jadi bisa ditentukan
PHQM GLSRO %
F % LW3RO &S G JL QLQLPHUXS N QSXQF NO JX
N UHQ WHUM GLSHUX K QPHORGLNHQ G \ QJOH LK
WLQJJLG UL$G Q%
Setelah kita menganalisis pola lagu tersebut, maka akan
WHUOLK WO K JL Q O JX GHQJ Q PXG K 7HQWXQ\ K O LQL G
S W PHPSHUPXG K NLW PHQHQWXN Q GL JL Q \ QJ P Q \ QJ N
Q GLNHP QJN QNHG O PV ML QYRN OJUXS
2. Mengaransemen lagu menjadi konsep vokal grup
7 K S QVHO QMXWQ\ G O KPHQJ U QVHPHQ W XPHQJX K O
JXPRGHUQ W XNLW SLOLKV M PLV OQ\ O JXSRSV WXVX U
NHG O PV ML QYRN OJUXS\ QJVHGHUK Q

Seni Budaya 55
3HUK WLN QFRQWRKO JXSRSV WXVX U HULNXW

Gambar 4.1 ŽŶƚŽ ůĂŐ Ž ƐĂƚ Ɛ ĂƌĂ

56 Kelas IX SMP/MTs
/ JX,QGRQHVL - \ WHUVH XWPHUXS N QV O KV WXFRQWRKO JX
SRSV WXVX U \ QJ N QGLX KNHG O PV ML QXQWXNYRN OJUXS 6HO
QMXWQ\ N QGLMHO VN QW K S Q U QVHPHQ W XPHQJX K NHG O PV ML
QYRN OJUXSVH J L HULNXW
a. Intro
% ,QWUR PHUXS N Q PHORGL Z O \ QJ GLQ\ Q\LN Q VH HOXP P VXN NH O
JX LQWLQ\ LQWUR LQL GL X W XQWXN PHP HULN Q NHV Q \ QJ OH LK
PHQ ULN G Q O LQ G UL O JX VOLQ\ ,QWUR G S WGL P LOG ULSHQJJ O Q
HQWXNO JX\ QJGL QJJ SS OLQJ
menarik di lagu tersebut atau bisa saja intro ini dibuat sendiri
sesuai dengan keinginan arrangerQ\ \ QJSHQWLQJPHORGL\ QJ
GL X WP VLKVHVX L NRUQ\ GHQJ QO JXLQWLQ\
%HUG V UN QS UWLWXUO JX,QGRQHVL - \ WHUVH XWNLW LV
PHP X WFRQWRKLQWURO JXVHSHUWL HULNXWLQL
6HWHO K JL Q LQWUR GLQ\ Q\LN Q O QJVXQJ P VXN NH O JX
utama.

Gambar 4.2 ŽŶƚŽ ŝŶƚƌŽ ůĂŐ

3HP JL QWXJ VXQWXNY UL VLSHU HG QVX U


3 G W K SVHO QMXWQ\ NLW K UXVPHP JLWXJ V JL Q JL Q
YRN OQ\ XQWXNPHPXG KN QPHP JLY UL VLVX U Q\ %L V Q\
VH X KNHORPSRNYRN OJUXSWHUGLULG ULOH LKG ULV WXRU QJG Q
P NVLP OQ\ RU QJ ' UL MXPO K QJJRW LQL LV GLWHQWXN Q
JL Q JL QQ\ HUG V UN Q SHQMHO V Q SHP JL Q WXJ V \ QJ
telah dibahas tersebut. Pembagian suara bisa ditentukan dari jenis
VX U VHWL S QJJRW Q\ VL S \ QJPHPLOLNLZLO \ KVX U OH LK
WLQJJLVHG QJ W XUHQG K- QJ QPHP NV N QVHVHRU QJ\ QJ
PHPLOLNL ZLO \ K Q G UHQG KG Q GL HUL WXJ V PHQ\ Q\LN Q
Q G Q G WLQJJL W XVH OLNQ\ N UHQ S G G V UQ\ VHWL S
RU QJ PHPLOLNL ZLO \ K Q G VHQGLULVHQGLUL 6HWHO K GL JL
WXJ V YRN OQ\ PXO LO K PHUHQF Q N Q Y UL VLQ G \ QJ
K UPRQLVVHVX LGHQJ Q NRUO JXWHUVH XWS G JL Q JL Q
HQWXNO JX\ QJ N QGLSHF KVX U Q\

Seni Budaya 57
3HP JL Q VX U \ QJ VHGHUK Q LV GLPXO L GHQJ Q PHP JL
menjadi dua suara seperti berikut ini:

Gambar 4.3 ŽŶƚŽ ůĂŐ Ŷƚ Ŭ ǀŽŬĂů Őƌ Ă Ɛ ĂƌĂ

58 Kelas IX SMP/MTs
% F ,PSURYLV VL
Setelah langkah tersebut dilakukan dan sudah mendapatkan
NHS VWL Q HQWXNSHP JL QVX U Q\ NLW G S WPHPSHULQG K
V ML Q YRN O JUXS LQL GHQJ Q PHP HULN Q LPSURYLV
VL W X SHQJHP QJ QHNVSUHVL\ QJWHW S HUS WRN QS G
NRUO JXQ\ Z O XSXQ L V Q\ NHOX UG ULPHORGLXW P Q\
,PSURYLV VLLQLGL HULN QWLG NGLVHPX JL QO JXWHW
SLK Q\
GLHHUS JL Q O JX \ QJ PHPXQJNLQN Q XQWXN GL HULN Q
Y UL VL Q G LVQ\GL JLQ O JX GHQJ Q QRW S QM QJ
,PSURYLV VLG O PVH X KYRN OJUXSK UXVO KGLNRPXQLN VLN Q
G QGLUHQF Q N Q J ULPSURYLV VLWLG NGLXO QJXO QJG QWLG N
HUV P Q QW USHUVRQLOQ\ VHKLQJJ WXMX QLPSURYLV VL\ LWX
PHPSHULQG KO JX LV WHUF S LGHQJ QWHS W
3 G S UWLWXUO JXGL W VFRQWRKLPSURYLV VL Q\ NGLJXQ N Q
suara MezzoVRSU QM GL XN QGHQJ QPHQF ULK UPRQLV VLG UL
PHORGL VX U 6RSU Q W SL PHQJHP QJN Q HQWXN PHORGLQ\
OH LKY UL WLIFRQWRKQ\

Gambar 4.4 ŽŶƚŽ ĂŐŝĂŶ ůĂŐ LJĂŶŐ ŵĞŶ Ă ĂƚŬĂŶ ŝŵ ƌŽǀŝƐĂƐŝ

Seni Budaya 59
d. Akhir lagu
%JLQ NKLU O JX PHUXS N Q M QJ NUH WLYLW V G UL S U
SHUVRQHO YRN O JUXS W X arranger YRN OQ\ 3 G JL Q LQL
GLK U SN Q UU QJHUYRN OG S WPHQFLSW N Q NKLUO JX\ QJ
menarik,sehingga pendengar terkesan dengan keseluruhan lagu
\ QJGL Z N QG QPHQG S WN QNHV Q\ QJVXOLWGLOXS N Q
7HQWXQ\ JL Q endingLQLPHPHUOXN QNUH WLYLW VWLQJJL$NKLU
O JX LV GL P LOG ULV O KV WXPHORGLS G JL QO JX\ QJ
S OLQJ PHQ ULN G Q PHPLOLNL NVHQWX VL \ QJ WHJ V W XMXJ
LV NHOX UV P VHN OLG ULSRO PHORGLXW P O JX\
QJSHQWLQJ VHO OXVHVX LGHQJ Q NRUO JXQ\

^ŵĞƌ͗
Gambar 4.5 ŽŶƚŽ ĂŐŝĂŶ ĂŬ ŝƌ ůĂŐ

60 Kelas IX SMP/MTs
C. Uji Kompetensi

Pengetahuan
$S V M \ QJPHQM GLFLULFLULG ULYRN OJUXS"
b. Jelaskan tahapan mengaransemen lagu modern ke dalam
HQWXNYRN OJUXS"
Keterampilan
%X WO K NHORPSRN XQWXN PHP X W YRN O JUXS PLQLP O
maksimal 8 orang, kemudian tentukan sebuah lagu modern
\ QJ N Q GL Z N Q U QVHPHQ O JX WHUVH XW XQWXN
PHQM GLV ML QYRN OJUXS
1\ Q\LN QO KO JX\ QJVXG KGL U QVHPHQPHQM GLV ML Q
YRN OJUXSGLGHS QNHO VVHF U HUNHORPSRN

0 WHULO JXPRGHUQVXG KGL KVSG VH HOXPQ\ %


LQL N QPHP K VSHQ\ ML QO JXPRGHUQNHG O P HQWXNYRN O
JUXS\ QJWHQWXQ\ N QPHQ P KY UL VLK VLOO JX\ QJ N Q
GLGHQJ UN QQ QWLQ\ 9RN OJUXSLQLPHUXS N Q HQWXNSHQ\ ML Q
YRN O \ QJ LV GL LO QJ OH LK ÁHNVL HO GL QGLQJN Q 3 GX Q
6X U N UHQ G O PPHQ\ MLN QYRN OJUXSNLW N QOH LKPH
PHQWLQJN Q VSHNNHVHO U V QQ G \ QJHQ NGLGHQJ UG QOH LK
HNVSUHVLI XN Q HUXS S UWLWXU OHQJN S VHSHUWL U QVHPHQ O JX
untuk kelompok paduan suara.

D. Rangkuman

0HP X WV ML Q O JXVHF U YRN O JUXSPHUXS N Q U QJN L Q NHJL


W Q PXVLN \ QJ PHQ\HQ QJN Q N UHQ G O P SURVHV SHQJX K QQ\ PHP
XWXKN Q NUH WLYLW V \ QJ G S W PHP X W
sebuah lagu modern satu suara menjadi lebih dari satu suara
GHQJ Q Y UL VL Q G \ QJ HNVSUHVLI VHVX L NH XWXK Q O JXQ\ 0HQJ U
QVHPHQ YRN O JUXS N Q OH LK PXG K GHQJ Q F U PHQHQWXN Q SHU Q
YRN O \ QJ WHS W VHVX L GHQJ Q ZLO \ K Q G VHWL S QJJRW Q\ $U
QVHPHQO JXXQWXNYRN OJUXSOH LK

Seni Budaya 61
H VG QHNVSUHVLIK OLQLG S WGLVHVX LN Q GHQJ Q NUH
WLÀW V UU QJHUQ\ \ QJSHQWLQJ VHWL SLPSURYLV VLQ\ VHO OX
HUM O QGL M OXU NRU\ QJV P GHQJ QO JXXW P Q\

E. Re

% 0HQJJX KO JXPRGHUQVHF U YRN OJUXSGLO NXN Q


dengan mengaransemen lagu pilihan kamu sesuai dengan
NHLQJLQ Q N PX J U V ML Q O JX G O P HQWXN YRN O JUXS LWX OH
LKPHQ ULNG QLQG KGLGHQJ UG ULV ML QO JX VOLQ\
6HWHO K PHQJ U QVHPHQ O JX S G NHJL W Q WXJ V GL ZK
O NXN QO K SHQLO L Q GLUL GHQJ Q PHP HULN Q W QG FHNOLV9
pada kolom 1, 2, 3, dan 4 sesuai pendapatmu pada tabel berikut!

Dalam mengaransemen lagu modern secara vokal


1234 Skor
grup, saya dengan benar melakukan hal:

1. Menentukan bentuk lagu modern sehingga jelas


bagian-bagiannya dengan teliti
2. Membuat intro lagu yang menarik dengan sungguh-
sungguh
3. Menentukan pembagian suara sesuai dengan
kemampuan wilayah nada dengan tepat dan tidak
dipaksakan
4. Membuat improvisasi yang baik dan tidak
berlebihan
5. Membuat ending lagu dengan kreatiyang baik
sehingga memiliki kesan yang indah

6. Mengerjakan aransemen lagu secara vokal grup


dengan sungguh-sungguh dan percaya diri

7. Mengerjakan aransemen lagu secara vokal grup


dengan memunculkan kreativitas yang tinggi sesuai
dengan kemampuan saya
8. Menghargai hasil aransemen lagu secara vokal grup
yang telah saya hasilkan

Jumlah
.HWHU QJ Q6 QJ W LN% LN&XNXSG Q.XU QJ

62 Kelas IX SMP/MTs
Aktivitas Mengomunikasikan
. PXWHO KPHO NXN QPHQJJX K O JXPRGHUQGHQJ QF U
PHQJ U QVHPHQQ\ XQWXNV ML QVHF U YRN OJUXS
%X WO K GHVNULSVL WHQW QJ SHQJ O P Q N PX G O P PHQJ
U QVHPHQ O JX PRGHUQ NHG O P HQWXN V ML Q VHF U
YRN O grup dalam sebuah tulisan.
3. Diskusikan hasil tulisan sehingga teman dapat memberikan
NULWLN \ QJ PHP QJXQ XQWXN JX K Q N U\ VHO QMXWQ\
\ QJOH LK LNO JL

Seni Budaya 63
64 Kelas IX SMP/MTs
Tari Modern
Bab V

Alur Pembelajaran
WĞŶŐĞƌƟĂŶ
dĂƌŝ DŽ ĞƌŶ

Jenis Gaya
dĂƌŝ DŽ ĞƌŶ
dĂƌŝ DŽ ĞƌŶ

Fungsi Gaya
dĂƌŝ DŽ ĞƌŶ

EŝůĂŝ ƐƚĞƐŝƐ 'ĂLJĂ


dĂƌŝ DŽ ĞƌŶ

Setelah mempelajari Bab peserta didik diharapkan mampu


PHP K PLG QPHO NXN Q NWLÀW VVH J L
HULNXW 0HQMHO VN QW ULJ \ PRGHUQ
0HQJLGHQWLÀN VLMHQLVW ULJ \ PRGHUQ

0HQJLGHQWLÀN VLIXQJVLW ULPRGHUQ

4. Menjelaskan nilai estetis tari modern


0HO NXN QU J PJHU NW ULJ \ PRGHUQ
6. Melakukan sikap disiplin dalam berlatih gerak tari modern
0HQJRPXQLN VLN QJHU NW ULPRGHUQ LNVHF U OLV
Q dan/atau tertulis

Seni Budaya 65
6HQLW ULG O PSHUNHP QJ
QQ\ WHUXVPHQJ O PLSHUX KQ
mengikuti perkembangan zaman. Seni tari berkembang terkait
GHQJ Q SHUNHP QJ QNHKLGXS QP V\ U N W \ QJV QJ WVLJQL
ÀN Q G Q WLG N WHUSXWXV V WX V P O LQ PHO LQN Q V OLQJ
HU
kesinambungan. Perkembangan seni tari telah dipengaruhi oleh
XG \ VLQJG S W PHQM GL SHQJ UXK\ QJV QJ WOX U L V VH KLQJJ
VHULQJGLN W N Q XG \ PRGHUQ0RGHUQVHULQJGL UWLN Q
SHUNHP QJ Q \ QJ PHQJLNXWL WUHQ 3HUQ KN K N OL Q PHOLK W
N U\ VHQL W UL \ QJ PHQG S WN Q SHQJ UXK XG \ PRGHUQ"
6H XWN Q MHQLV NHVHQL Q W UL PRGHUQ" $S N K SHU HG Q QWU
VHQLW ULWU GLVLRQ OGHQJ QVHQLW ULPRGHUQ"

.HWLN N PXPHQ\ NVLN QVH X KSHUWXQMXNN QW UL VSHN


S V M \ QJN PXOLK W"&R N PX P WLJ P UGL ZK
LQLXQWXNPHQJLGHQWLÀN VL VSHN VSHNWHUVH XW

1 2 3

4 5 6

3HUK WLN QO KJ P UWHUVH XW S N KSHU HG QG UL HU


J LW UL QWHUVH XW"

$G N KSHUV P QG O PVHWL SJHU NW ULWHUVH XW"-HO VN Q

7LUXN QO KJHU NW ULPRGHUQ\ QJWHUG S WS G


JP U"
% J LP Q N KWHNQLNJHU NS G W ULJ \ PRGHUQ"
-HO VN Q NHXQLN QW UL QMLN GLOLK WG UL VSHNJHU
NNRV WXPG Q HQWXNSHQ\ ML QWXQJJ O HUS V QJ QG
Q HUNH ORPSRN"
$S N KIXQJVLG ULP VLQJP VLQJW UL QWHUVH XW"

Berdasarkan pengamatan kamu, sekarang kelompokkan dan isilah tabel


berikut ini sesuai dengan asal tarian:

No Nama tarian Asal Negara

$J U N PX OH LK PXG K PHP K PL F O K NRQVHSNRQVHS


WHQW QJW ULPRGHUQ HVHUW XQVXUSHQGXNXQJW UL HULNXWLQL6H
O QMXWQ\ N PX LV PHQJ P WLOH LKO QMXWGHQJ QPHOLK WSHU
WXQMXN QO QJVXQJ W XSXQPHOLK WJ P UW \ QJ QG ULYLGHR VHUW
PHP F UHIHUHQVLG UL HU JLVXP HU HO M U\ QJO LQ

Seni Budaya 67
Format Diskusi Hasil Pengamatan
1 P 6LVZ
NIS : ...............................................................
Hari/Tanggal Pengamatan : ...............................................................

No Aspek yang diamati Uraian hasil pengamatan

1 Gerak tari

2 Jenis tari

3 Fungsi tari

4 Nilai estesis karya tari

A. Pengertian Tari Modern

Modern dance atau dalam Bahasa Indonesia tari modern adalah


V WX HQWXN W UL Q \ QJ WHU HQWXN G Q HUNHP QJ VHM N Z O
G 1 PXQ S LO GLOLK W G UL O W UHON QJ VHM U K W UL
PRGHUQ GLSHORSRUL ROHK SHQ ULSHQ UL G UL $PHULN 6HULN W VHUW
H HU S QHJ U GL(URS % U W\ QJNHOX UG UL WVQ WVQ
\ QJN NXVHSHUWLW UL% OHW.O VLN*HU N QW ULPRGHUQGLSHORSRUL
ROHKVHRU QJSHQ ULSHUHPSX Q HUQ P ,V GRU 'XQF Q, HQ U HQ U PHQLQJJ ON Q
% OHW \ QJ SHQXK WXU Q \ QJ PHQJLN W
dan ingin menggunakan tari sebagai media ekspresi pribadi dan
PHQHPS WN QW ULVH J LVH X KVHQLSHUWXQMXN Q\ QJPHQ ULN

68 Kelas IX SMP/MTs
B. Jenis Gaya Tari Modern

3HUNHP QJ QVHQLWHUP VXNVHQLW ULWHUM GLVHF U O PLG Q VHVX


LGHQJ QWXQWXW Q] P Q2OHKN UHQ LWXPXQFXONHU J P Q VHQLW UL
LNGL1XV QW U P XSXQGLOX U1XV QW U 0 QF QHJ U
Berikut ini akan dipaparkan mengenai beberapa jenis tari modern.
1. Balet
% OHWG S WGLW PSLON QVHQGLUL W XVH J L JL QG ULVH X
ah opera. Balet terkenal dengan teknik virtuosoQ\ VHSHUWL pointe
work, grand pas de deuxG QPHQJ QJN WN NLWLQJJLWLQJJL7HNQLN
OHW Q\ N\ QJPLULSGHQJ QWHNQLN QJJ U U QJN OLN UHQ
NHGX Q\ PXO L HUNHP QJG O PSHULRGH\ QJV P G QMXJ
N UHQ NHGX Q\ PHP XWXKN Q WHNQLN NHVHLP QJ Q G Q SHU
JHU N Q \ QJ PLULS ,VWLO K OOR SHUW P N OL GLJXQ N Q ROHK
'RPHQLFRG 3L FHQ] G O PDe ArteSaltandi et Choreas Ducendi
VHKLQJJ N U\ Q\ GLNHQ OVH J Lballeti atau balli \ QJNHPXGL Q
menjadi balle.
% OHW HU N US G F U SHUWHPX QS U QLQJU W,W OL GLP V
SHQFHU K Q6HO QMXWQ\ OHWGLNHP QJN QG O Pballet decour,
\ LWXG QV VRVL O\ QJGLO NXN Q HUV P PXVLNSLG WR
HUSXLVL Q\ Q\L QGHNRUG QNRVWXPROHKS U QLQJU W

Ɛ ŵ Ğƌ͗ <Ğŵ ŝŬ ^ ŵ Ğƌ͗ ƌĂƟ ĂŶ Ăƌ ŶŝĐŽŵ


͘ ^ ŵ Ğƌ͗
͘
ǁǁǁ͘ů ŶĂƐĂ ŝƚŽƌŝŽĐŽŵ Gambar 5.2 dĂƌŝ ĂůĞƚ ŝƚĂƌŝ ŬĂŶ ͘
ǁǁǁ͘ů ŶĂƐĂ ŝƚŽƌŝŽĐŽŵ
Gambar 5.1͘ dĂƌŝ ĂůĞƚ ĞŶŐĂŶ ĞƌŬĞůŽŵ ŽŬ Gambar 5.3 dĂƌŝ ĂůĞƚ ŝ ƚĂƌŝ ŬĂŶ
ŝƚĂƌŝ ŬĂŶ ŽůĞ ƐĂƚ ĞŶŐĂŶ Ğƌ ĂƐĂŶŐĂŶ
ŽƌĂŶŐ

Seni Budaya 69
2. Tari Tango
Tari Tango telah populer di seluruh
GXQL W UL Q SHUJ XO Q \ QJ HU V O
G UL$PHULN LQLPHPLOLNLLU P \ QJGL G
V UN QS G LU P W XVHG QJ N Q WHPSRQ\
VHG QJ *HU N W UL QQ\
sangat memikat karena dilakukan
^ ŵ Ğƌ͗ ƌĂƟ ĂŶ Ăƌ Ŷŝ͘ĐŽŵ GHQJ Q O QJN KO QJN K \ QJ PHQLP
^ ŵ Ğƌ͗ ǁǁǁ͘ƚŽƌŝƚŽĐŽŵ
͘
bulkan kesan dan perasaan mengalir
Gambar 5.4 ƚĂƌŝ dĂƌŶŐŽ
ŝƚĂƌŝŬĂŶ ĞŶŐĂŶ Ğƌ ĂƐĂŶŐĂŶ G QPHO \ QJ7 ULW QJRMXJ WHUP VXN
permainan dan dapat dijadikan tarian tunggal,
berpasangan dan kelompok.

3. Tari Flamenco
% 7 UL Á PHQFR WHUP VXN MHQLV W UL Q
SHUJ XO Q \ QJ HU V O G UL WU GLVL JLSVL $QG
OXVL 6S Q\RO 6HO W Q
Tarian ini biasa ditarikan sendiri atau tunggal,
berpasngan ataupun kelompok. Pola ritmik
dari beberapa hentakan kaki penari,seperti
^ ŵ Ğƌ͗ ǁǁǁ͘ŇĂŵĞŶĐŽͲƐ Žǁ͘Ŷů hentakan ujung kaki,tumit atau seluruh
Gambar 5.5 dĂƌŝ &ůĂŵĞŶŐŐŽ
telapak. Tarian ini diiringi gitar, tepukan
ŝŝƌŝŶŐŝ ĞŶŐĂŶ ĂůĂƚ ŵ ƐŝŬ ŐŝƚĂƌ
tangan, hentakan kaki dan seruan dari para
penonton.

4. Tari Salsa
6 OV WHUP VXNMHQLVW UL\ QJGLW UL
N QVHF U HUS V QJ Q. W 6 OV HU
V OG UL K V 6S Q\RO \ QJ HU UWL
V XVG O PK OLQLU V W XJ \ 6 OV
ditarikan dengan menggunakan irama
GHO S QNHWXN Q\ LWXGX U\ QJWHU GLULG
^ ŵ Ğƌ͗
ĐĂ ŽĞŝƌĂLJŽŐLJĂŬĂƌƚĂ͘ ůŽŐƐ Žƚ͘ĐŽŵ ULHPS WNHWXN Q8PXPQ\ VHWL S
Gambar 5.6 dĂƌŝ ^ĂůƐĂ
ketukan menggunkan tiga langkah, satu
NHWXN QGLOHZ WL.HWXN Q\ QJGLOHZ W

70 Kelas IX SMP/MTs
kan tersebut ditandai dengan gerakan
WHUWHQWX VHSHUWL WHQG QJ Q W X
VHQ takan kaki. Salsa tidak memerlukan
UHQ \ QJOX V' O PW UL QV OV
WLG N G WXU Q NXQ PXQ G J \
W UL Q V OV WHUWHQWX \ QJ G S W GL
NHQ OL VHF U XPXP 0XVLN V OV PH
OL WN QLU P SHUNXVL\ QJUXPLWG Q
FHS WJ XQJ Q QW U PXVLN WU GLVLR
Q O IULN G QNX VHUW LU P $PHULN
/ WLQ7ULQVOVSGPVNLQL PHQJJXQ N QPXVLNV OV \ QJ HU V
O dari Son Kuba seperti mambo, rumba.

5. Tari Disko
Tari disko termasuk jenis pergaulan
\ QJ GLW ULN Q VHF U HU P LU P L
W ULNHORPSRN7 UL QLQL HU V OG UL
$PHULN 6HULN W S G W KXQ Q
kemudian berkembang pesat di Jerman
3U QFLV S G W KX Q Q ^ ŵ Ğƌ͗ ǁǁǁ͘ŝŶŝƐĂũĂŵ ƐƚŽƌŝĐŽŵ
͘ Gambar 5.7 dĂƌŝ 'ĂŶŐŶĂŵ ƐƚLJůĞ

,U P O JX\ QJPHUXS N QSHUS GX Q ƚĂƌŝ ŝƐŬŽ LJĂŶŐ Ž ůĂƌ ƚĂ Ŷ 2012


antara lagu rohani Negro, rhytm dan blues
sangat meriah sehingga mampu merangsang
orang lain untuk menari

6. Tari Waltz
% 7 UL Z OW] WHUP VXN MHQLV W UL Q
berpasangan, tarian ini terkenal dalam LU P
öGHQJ QWHPSR\ QJ HU HG beda.
Tarian ini berasal dari tari weller
W UL QSHW QL-HUP QG QW ULOH QGHU W
UL Q$XVWUL 'L-HUP QW UL QLQL ^ ŵ Ğƌ͗ ũŽŐũĂƚƌŝ
͘ ŶŶĞǁƐĐŽŵ
͘
ditarikan dengan tempo agak lambat, tetapi di Gambar 5.7 dĂƌŝ tĂůƚnj
Wina ditarikan dengan tempo
OH LK FHS W G Q HUVHP QJ W 7 UL Q
Seni Budaya 71
: OW]\ QJWHUNHQ O G O KYLHQHVHG Q
boston. Pada Vienese pasangan berputar
V WX U K GHQJ Q FHS W VHG QJN Q
pada tari Boston, pasangan berputar kesegala
arah dengan lambat Pada
SHUWHQJ K QW KXQ QGLN O QJ Q QJV
Z Q (URS WHO K GLNHQ O W UL slow
HUS V QJ Q: OW]\ QJPHPLOLNL
WHPSROH LKFHS W
7. Break Dance
Break dance termasuk tari tunggal
\ QJ HU V OG ULNHORPSRNSHNHUM 1HJ UR
$PHULN %HQWXN W UL QQ\ HUXS JHU N QS
W KS W K W XVW N WRG Q
HUVLI W NUR WLN7 UL QLQLO KLU
HU
V P QGHQJ QSHUNHP QJ QQ\ PXVN
U S \ QJ WHUNHQ O G O P NRPXQLW
^ ŵ Ğƌ͗ ǁǁǁ͘ dĂƌŝŶŐĂŶ EĞƚ
͘
Gambar 5.9 dĂƌŝ ƌĞĂŬ V kaum pekerja Negro Rap.
ĂŶĐĞ digemari kaum muda

8. Tari Kontemporer
Tari Kontemporer kembangan karena
G Q\ SHQJ UXK G PS N PRGHUQLV VL
dan digunakan sebagai istilah umum
sejak istilah Contemporary Art HUNHP QJGL%
U WVH J LSURGXNVHQL\ QJ dibuat sejak
Perang Dunia II. Istilah ini
HUNHP QJGL-HS QJVHLULQJP NLQ HU J PQ\
WHNQLNG QPHGLXP\ QJGLJXQ
N Q XQWXN PHPSURGXNVL VX WX N U\
VHQLW ULMXJ N UHQ WHO KWHUM GLVX
WXSHUF PSXU Q QW U SU NWLNG ULGL
VLSOLQ \ QJ HU HG SLOLK Q UWLVWLN

G QSLOLK QSUHVHQW VLN U\ \ QJWLG N


WHULN W W V W VUX QJG QZ NWX
72 Kelas IX SMP/MTs
^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 5.10 dĂƌŝ ŬŽŶƚĞŵ ŽƌĞƌ ŬĂƌLJĂ tŝǁŝƚ ũ ƌ ƐĂŶ ƐĞŶŝ ƚĂƌŝ hŶŝǀĞƌƐŝƚĂƐ EĞŐĞƌŝ :ĂŬĂƌƚĂ

6HF U J ULV HV U G GX N U NWHUULVWLNG QV \ QJSRSXOHU \ NQLN U


NWHULVWLN OOURRPVW QG UG QN U NWHULVWLNG QV O WLQ ' QV O
WLQPLV OQ\ FK FK UXP V P jive, dan paso double. 6HG QJN Q\ QJGLVH
XWGHQJ Q OOURRPVW QG U QW U O LQwaltz,
romantic, slow foxtrot, quick step dan tango.

C. Fungsi Tari Modern

6HWL S W UL WHQWX PHPLOLNL XQVXU NHLQG K Q \ QJ PHQM GL G \


W ULN RU QJ XQWXN PHOLK WQ\ 5 V LQG K LWX VHQGLUL mengalami
perubahan, perkembangan dan pertentangan pada VHWL S NXUXQ Z NWX W X
SHULRGH $S O JL NHP MX Q ] P Q
WHNQRORJL LOPX SHQJHW KX Q G Q SHQJ O P Q WHO K PHP
SHQJ UXKL SHPLNLU Q P QXVL .LQL P QXVL PRGHUQ \ QJ KLGXS
GLSHUNRW Q S G XPXPQ\ VHP NLQ M XK G UL XG \ JU ULVWU
GLVLRQ OVHKLQJJ LNFLW U V P XSXQ
Tujuan ekspresi seni mengalami pergeseran. Berdasarkan
IXQJVLQ\W ULPRGHUQPHQFHUPLQN QVLI WVRVL O\ QJGL JL
menjadi tari sebagai media sebagai hiburan dan sebagai pertunjukan.

Seni Budaya 73
a. Tari sebagai hiburan, pada
^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ G V UQ\ W ULLQLWLG N HUWXMX Q
Gambar 5.11 dĂƌŝ ƐĞ ĂŐĂŝ ŝ ƌĂŶ
untuk ditonton, tetapi tarian
LQLXQWXNNHSX V QSHQ ULQ\
Keindahan tidak dipentingkan,
PHO LQN QOH LKPHPHQWLQJ
N QXQWXNNHSX V QLQGLYLGX O
VHKLQJJ W PS N
HUVLI W spontanitas.
b. Tari sebagai pertunjukkan
theatrical danceW ULMHQLV
LQL G O KW UL\ QJGLVXVXQ
sengaja untuk dipertontonkan,
^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ P N G O PSHQ\ ML QQ\ PHQJ XW P
Gambar 5.12 dĂƌŝ ƐĞ ĂŐĂŝ Ğƌƚ Ŷũ ŬĂŶ N QVHJL UWLVWLNQ\ SHQJ J U S
QNRUHRJU À\ QJ LN serta tema dan
tujuan jelas.

D. Nilai Estesis Tari Modern

3 G K NHN WQ\ NHLQG K Q PHQJ FX NHS G SHQJHUWL Q


\ QJPHPSHUV\ U WN Q G Q\ SHUVHQWXK QVHOHU SHP K P Q
kepekaan dalam membedakan dan mengapresiasikan makna dari
VH X K HQWXN N U\ VHQL .HLQG K Q XN QO K PHUXS N Q
NX OLW V G UL R \HN W X SHULVWLZ PHO LQN QG ULF U NLW PH
Q QJN SQ\ 0LV OQ\ NHWLN NLW PHQJ P WL W UL OXNLV Q WX
S WXQJG QN U\ VHQL\ QJO LQQ\ .LW G S WPHQHPX N QG Q
PHU V N QNHLQG K Q W XG \ W ULNG ULN U\ VHQL HUG V UN Q
NHP PSX QNLW G O PPHP K PLVH X KP NQ N U\ VHQL
Pernahkah kalian mengalami suatu pengalaman dalam melihat
SHPHQW V Q VHQL W UL PRGHUQ" $S N K \ QJ N OL Q U V N Q V W
PHOLK W SHPHQW V Q VHQL W UL PRGHUQ" $G N K QLO L HVWHWLV \ QJ
WHUN QGXQJG ULSHPHQW V QVHQLWHUVH XW"6HWL SM Z QS VWL
WLG N N QV P N UHQ NHLQG K QPXQFXOG ULSHQJ O P Q\ QJ
GL O PLROHKP VLQJP VLQJLQGLYLGX1LO LHVWHWLVS G JHU NW UL
merupakan kemampuan dari gerak tersebut untuk menimbulkan VX
WXSHQJ O P QHVWHWLV- ]XOL0

74 Kelas IX SMP/MTs
^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 1.13 <ĂƌLJĂ ƚĂƌŝ D ŐŝLJŽŶŽ ŵĞŵŝůŝŬŝ
ŶŝůĂŝ ĞƐƚĞƟƐ Ă Ă ŐĞƌĂŬŬĂŶ LJĂŶŐ ŵĞŶŐĂůŝƌ

3HQJ O P QHVWHWLN G ULVHRU QJSHQ ULG O PPHO NXN QJH


U NK UXVGLOLK WSXO G O PNX OL W VJHU N\ QJGLO NXN QQ\ 6HWL SJHU NW
UL QS VWLPHPLOLNLQLO LHVWHWLVWHUVHQGLUL\ QJG S W
GLXU LN QG QGLMHO VN QVHF U FHUP W- GL S LWXHVWHWLV"+ O
\ QJSHUOXGLS K PLG O PPHQJ P WLN U\ W UL G O K G Q\
I NWRUVX MHNWLIG QR MHNWLI%HQG LWXV QJ WHVWHWLVN UHQ G Q\
VLI W\ QJPHOHN WS G HQG G QWLG NWHUN LWGHQJ QRU QJ\ QJ
PHQJP WL6HO LQLWXMXJ GLN W N Q KZ PXQFXOQ\HVWHWLVLWX
N UHQ G Q\ W QJJ S QSHU V Q G UL SHQJ P W - GL HVWHWLV
LWX G N UHQ SURVHV KX XQJ Q QW U HQG N U\ W ULG Q
O PSLNLU QRU QJ\ QJPHQJ P WL0 VLQJP VLQJJHU NVHWL S
MHQLVW ULPRGHUQPHPLOLNLNHXQLN QQ\ WHUVHQGLUL\ QJWLG N LV
WHUOHS VG ULSHQJ UXKNH XG \ Q\ QJ G S G G HU KLWXVHQ diri. GenreG O
PVX WXG HU KMXJ PHPLOLNLSHQJ UXK HV UG
lam menilai nilai estetis suatu gerak tari. Jenis tari berdasarkan
SHQ\ ML QQ\ WHU JLPHQM GLGX \ LWXW ULWU GLVLRQ OG QNUH VL UX7
ULNUH VL UX W XW ULPRGHUQPHPLOLNLQLO LHVWHWLV\ QJ
ber beda dengan tari tradisional. Tari modern lebih menekankan S G
NHLQG K QJHU NLQGLYLGX O
'LVNXVLN Q HUV P GHQJ Q WHP Q
WHP QN OL QG Q HULN Q O V QQ\ "

^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 1.14 ƌĞĂŬ ĂŶĐĞ ůĞ ŝ ŬĞ Ă Ă
ŐĞƌĂŬ ĂŬƌŽ ĂƟŬ

Seni Budaya 75
Kegiatan diskusi
1. Kamu dapat mengamati gerak tari dari sumber lain seperti
LQWHUQHWPHQRQWRQSHUWXQMXN QPHO OXL9&' G
Q VXP HU HO M UO LQQ\
. PX G S W PHQJ P WL JHU N W UL \ QJ HUNHP QJ GL
daerahmu, namun juga dapat mengamati tarian dari daerah lain.

Hasil dari pengamatan


Gerak yang di
No Nama Tari dikaitkan dengan nilai estetis
amati
pada gerak tari tersebut

2
3
4

E. Uji Kompetensi

Pengetahuan
-HO VN Q\ QJGLP NVXGGHQJ QW ULPRGHUQG QW ULNRQWHPSRHU" 6H XWN
QFRQWRKW ULPRGHUQG QV WXFRQWRKW ULNRQWHPSRUHU
dilihat dari aspek gerak, kostum, tata rias, iringan musik dan
SURSHUWL"
6H XWN QG QMHO VN QIXQJVLG ULW ULPRGHUQ"
Projek
%HQWXNO KNHORPSRN HU QJJRW N QRU QJ 5 QF QJN
U\ VHQLW ULPRGHUQNRQWHPSRUHU %X WO
KSURSRV O\ QJ HULVLK OVH J L HULNXW
a. Judul tarian
b. Negara asal
F-HQLVW UL
d. Jumlah penari
e. Kesan tentang taran tersebut dan
I.HXQLN QW ULPHOLSXWLJHU NNRVWXPPXVLNSURSHUWLG Q
VH J LQ\

76 Kelas IX SMP/MTs
Praktik
6HWHO K PHP F NRQVHS W UL PRGHUQ M Z O K SHUW
Q\ Q GL Z KLQL
1. Sebutkan dan jelaskan jenis tari modern. Berdasarkan
NRUHRJU ÀMXPO KSHQ ULQ\
6H XWN QIXQJVLG ULW ULPRGHUQ"
8U LN QOLP FRQWRKW ULPRGHUQ\ QJN PXNHW KXL"

6H XWN Q NHXQLN Q W UL P QF QHJ U W X W UL


PRGHUQ \ QJN PXNHW KXL"
6H XWN QOLP NRUHRJU IHUW ULPRGHUQ\ QJN PXNHW KXL"

^ ŵ Ğƌ͗ ^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ


'Ăŵ Ăƌ ϭ͘ϭϲ͘ WĞƌƚ Ŷũ ŬĂŶ ƚĂƌŝ ƌĞĂŬ ĂŶĐĞ 'Ăŵ Ăƌ ϭ͘ϭϲ͘ WĞƌƚ Ŷũ ŬĂŶ ƚĂƌŝ <ŽŶƚĞŵ ŽƌĞƌ

Tugas Individu
1. Saksikan sebuah tari modern, seperti salsa, tango, balet
W XZ OW]PHO OXLWHOHYLVL W XUHN P QYLGHR
2. Buatlah laporan tertulis dan Jelaskan keunikan tarian
WHUVH XWPHQXUXWSHQG S WPXPHOLSXWLJHU
NNRVWXP PXVLNSURSHUWLG QVH J LQ\
3. Presentasikan hasil laporanmu di depan kelas!

Seni Budaya 77
Kegiatan Mengeksplorasi Gerak
Kegiatan 1
/ NXN Q HNVSORU VL JHU N HUG V UN Q K VLO G UL
imajinasimu

2. Gambar gerak pada kegiatan 1 merupakan stimulasi bagi kamu


dalam melakukan eksplorasi gerak.
. PX G S W PHQF UL VXP HU VWLPXO VL JHU N G UL HU
bagai sumber belajar.
4. Tujuan melakukan eksplorasi pada kegiatan 1 ini agar
N PX PHPLOLNL NHV G U Q JHU N SUL GL G O P PH
QJHP QJN QNHP PSX Q HUSLNLUNUH WLIG QNHP
PSX Q berkomunikasi.

Tugas Praktek
%X WO KNHORPSRN\ QJWHUGLULG ULRU QJ
/ NXN QO KJHU NN Q\ QJWHUG S WS G J P U

3. Buatlah deskripsi gerak dengan menggunakan hitungan


4. Tampilkan di depan kelas

78 Kelas IX SMP/MTs
% %X WO K HQWXNW ULNUH WLIK VLOSHQJHP QJ QJHU NSUL GL
PX GHQJ Q PHQJJXQ N Q SURSHUWL PLV OQ\ S \XQ V SX NXUVL
G Q VH J LQ\ .HP QJN Q GHQJ Q HU J L OHYHO
U KK G SG QY UL VLKLWXQJ Q

F. Evaluasi Pembelajaran

1. Penilaian Diri
Nama : ………………………………..….
Kelas : ……………………………………
Semester : ……………………………….…..
Waktu penilaian : ………………….....................

No Pernyataan Ya Tidak

Saya berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-


1
sungguh untuk dapat menguasai tari modern

Saya mengingkuti pembelajaran dan pelatihan dengan


2
penuh perhatian sehingga dapat menguasai tari modern

Saya melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai


3
dengan materi pelatihan

4 Saya berperan aktif dalam kelompok pelatihan tari modern

Saya bisa bekerjasama dalam kelompok pelatihan tari


5
modern

Saya menciptakan suasana menyenangkan dalam


6
pelatihan tari modern

Saya menghargai teman-teman dalam melaksanakan


7
latihan tari modern

Seni Budaya 79
2. Penilaian Antarteman
% 1 P WHP Q\ QJGLQLO L«««««««««««««
Nama penilai : ……………………………..……..
Kelas : …………………………….………
Semester : …………………………..………..
Waktu penilaian : ………....................….....……….

No Pernyataan
Berusaha belajar dengan sungguh-sungguh
1
Ƒ ya Ƒ tidak
Mengikuti pembelajaran dengan penuh perhatian
2
Ƒ ya Ƒ tidak
3 Mengerjakan tugas yang diberikan guru tepat waktu
Ƒ ya Ƒ tidak
Mengajukan pertanyaan jika ada yang tidak dipahami
4
Ƒ ya Ƒ tidak
Berperan aktif dalam kelompok
5
Ƒ ya Ƒ tidak
Menyerahkan tugas tepat waktu
6
Ƒ ya Ƒ tidak
Menghargai ragam gerak yang terkandung didalam gerak tradisional
7 yang lain
Ƒ ya Ƒ tidak
Menguasai dan dapat mengikuti kegiatan pembelajaran dengan baik
8
Ƒ ya Ƒ tidak
Menghormati dan menghargai teman
9
Ƒ ya Ƒ tidak
Menghormati dan menghargai guru
10
Ƒ ya Ƒ tidak
80 Kelas IX SMP/MTs
G. Rangkuman

%HUG V UN QP WHUL\ QJWHO KGLMHO VN QG S


WGLVLPSXON Q KZ 7 UL PRGHUQ PHPSXQ\ L HQWXN
PHQJHNVSUHVLN Q U WLVWLN \ QJ HUVLI W
LQGLYLGX O $Z O W UL Q PRGHUQ G O K N UHQ G Q\
SHQRO N Q WHUK G S HQWXN \ QJ IRUP O
seperi pada tari balet. Tari kontemporer berkembang karena G Q\ SHQJ
UXKG PS NPRGHUQLV VLG QGLJXQ N QVH J L istilah umum
sejak istilah Contemporary Art berkembang di
% U WVH J L SURGXNVHQL\ QJGL X WVHM N3HU QJ 'XQL ,, -HQLV W UL J \
PRGHUQ WHU JL PHQM GL W UL % OHW W U : O]W
W UL'LVNR7 UL)O PHQFRW UL7 QJR7 UL6 OV 7 UL%UH N
' QFHG Q7 UL.RQWHPSRUHU)XQJVLG ULW UL\ LWXW ULVH JL
XS F U W UL VH J L KL XU Q G Q W UL VH J L SHUWXQMXN Q
7 UL PHPLOLNL QLO L HVWHWLN \ QJ HU HG HG QLO L
HVWHWLV pada gerak tari merupakan kemampuan dari gerak tersebut untuk
menimbulkan suatu pengalaman estetis. Pengalaman
estetika dari seorang penari dalam melakukan gerak harus
GLOLK W SXO G O PNX OL W VJHU N\ QJGLO NXN QQ\ 6HWL S JHU NW UL
QS VWLPHPLOLNL QLO LHVWHWLVWHUVHQGLUL\ QJG S W GLXU LN QG
QGLMHO VN QVHF U FHUP W

Seni Budaya 81
H. Re

Pada Bab 5, kamu telah belajar tentang tari modern dan


WHU JL PHQM GL H HU S J \ W UL 0 WHUL SHP HO M U Q LQL
WLG N K Q\ PHP HULN Q SHQJHW KX Q G Q NHWHU PSLO Q
melaikan juga belajar tentang sikap. Tari telah menjadi bagian dari
kehidupan seorang seniman tari. Dengan menari seorang
SHQ ULG S WPHQJHNVSUHVLN QMLZ Q\ PHO OXLJHU NW UL\ QJ
PHPLOLNL QLO L HVWHWLN \ QJ WLQJJL -HQLV 7 UL J \ PRGHUQ
PHPLOLNL NHXQLN Q WHUVHQGLUL \ QJG S W GLOLK W G UL JHU N
NRVWXP LULQJ Q W UL SURSHUWL G QVH J LQ\ )XQJVL G UL
tarian memiliki simbol atau makna dalam tarian tersebut akan memiliki
nilai estetis tersendiri. Melaui gerak seorang penari
G S W HUNRPXQLN VLGHQJ QSHQLNP WQ\ G QN UHQ JHU N
seseorang dapat berekpresi dengan terus mengembangkan
JHU NWHUVH XWPHQM GLOH LKJHU N\ QJ UX

82 Kelas IX SMP/MTs
Iringan
Tari Bab VI
Modern

Alur Pembelajaran WĞŶŐĞƌƟĂŶ


Iringan Tari

Jenis Iringan
dĂƌŝ DŽ ĞƌŶ

Fungsi
Iringan Iringan Tari
dĂƌŝ DŽ ĞƌŶ

DĞŵ ƌĂŬƟŬŬĂŶ
<ĂƌLJĂ dĂƌŝ ^ĞƐ Ăŝ
dengan Iringan

Setelah mempelajari Bab 6 peserta didik diharapkan dapat PHQJ


SUHVL VLG Q HUNUH VLN U\ VHQLW UL
1. Mendeskripsikan iringan tari
0HQJLGHQWLÀN VLMHQLVLULQJ QW ULJ \ PRGHUQ
0HQJLGHQWLÀN VLIXQJVLLULQJ QW UL

4. Melakukan gerak tari dengan menggunakan iringan


5. Menunjukan sikap disiplin dalam berlatih gerak tari modern
0HQ\ MLN QN U\ W ULPRGHUQVHVX LGHQJ QLULQJ Q

Seni Budaya 83
6HM XK LQL WLG N G P V O K PXVLN \ QJ GL LF U N Q G Q VHPHQW U
NLW W KX KZ PXVLN G Q W UL VHO OX HUV WX -LN
musik diperkenalkan terlalu dini maka besar kemungkinan ide gerak akan
terpengaruh oleh musik. Segera setealh garapan tari
WHUVXVXQ PHQM GLN U\ VHQLPXVLNVH LNQ\ PXO LGLP
VXNN Q 0 VXNQ\ PXVLN N Q VHO OX PHP HULN Q VHP QJ W
UX
bagi pertunjukan, meningkatkan dinamika dan memperkuat
NRQWLQ\XLW VVHUW NHXWXK QG ULVHPX \ QJ G G O PJ U S Q

.HWLN N PX PHQ\ NVLN Q SHUWXQMXN Q W UL" SNK


\ QJ XQLN G UL SHUWXQMXN Q W UL WHUVH XW" 3HUK WLN QG Q
P WLO KJ P U GL Z K LQL MHQLV LULQJ Q PXVLN S V M
dan jelaskan pendapatmu mengenai keunikan dari setiap LULQJ
QPXVLNWHUVH XW"

1 2 3

4 5 6

^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 1͗ Wƌŝ Ă ŝ ͕ Gambar 2͗ Wƌŝ Ă ŝ ͕ Gambar 3͗ ͘ Gambar 4͗ Wƌŝ Ă ŝ ͕ Gambar 5͗ Wƌŝ Ă ŝ ͕
Gambar 6͗ Wƌŝ Ă ŝ

84 Kelas IX SMP/MTs
$S \ QJG S WN OL QNHPXN N QWHQW QJVHOXUXKJ P U
WHUVH XW"
.HVP QGQSHUHG Q SVM\QJGSWNOLQ
WHPXN QG O PVHOXUXKJ P UWHUVH XW"
$S \ QJG S WN OL QMHO VN QG ULJ P UG Q" $S \ QJG S
WN OL QMHO VN QG ULJ P UG Q"
$S \ QJG S WN OL QMHO VN QG ULJ P UG Q"

'LVNXVLN QO KM Z QN OL QWHUVH XWGHQJ QWHP QWHP QG Q


WXOLVN QK VLOGLVNXVLWHUVH XWG O PNRORPGL Z KLQL

Format diskusi hasil pengamatan


1 P VLVZ
Nis : .......................................................
Hari/tanggal pengamatan : .......................................................

No. Aspek yang Diamati Hasil Diskusi


1
2
3
4
5
6

8QWXNOH LKPHP K PLWHQW QJLULQJ QW UL FO


KSHQMHO V Q
berikut tentang pengertian iringan tari, jenis iringan tari berdasrkan
J \ W X OLU Q IXQJVL G Q PHPSU NWHNN Q N U\ W UL VHVX L GHQJ
QLULQJ Q. OL QG S WPHPLOLNLSHP K P Q\ QJOH LK LN
GHQJ Q PHQGHQJ U G Q PHQ\ NVLN Q HU J P SHUWXQMXN Q W UL LNGHQJ QPHQ\
NVLN QSHUWXQMXN QW ULVHF U O QJVXQJPHOLK W GRNXPHQW VL
SHUWXQMXN Q W UL GL VX WX VLWXV LQWHUQHWPLV OQ\ youtube PHQGHQJ
UN Q GRNXPHQW VL XGLR HU J P N U\ W UL
P XSXQPHP F HU J PUHIHUHQVLWHQW QJN U\ W UL

Seni Budaya 85
A. Pengertian Iringan Tari

6HO LQPHQJJXQ N QJHU NVH J LPHGL S G XPXPQ\ W UL


memerlukan iringan atau musik pengiring sebagai pendukung
G UL S JHO U Q N U\ VHQL W UL 0XVLN G S W PHP QWX XQWXN
menggambarkan suasana sedih, marah, gembira dan dapat menegaskankan
ungkapan gerak tari.

' S WN K NLW PHQGHÀQLVLN Q LVWLO K ¶LULQJ Q W X PXVLN


SHQJLULQJ·WHUVH XWGHQJ QWHS W"$S V M GHÀQLVLLULQJ Q W X
PXVLNSHQJLULQJ\ QJSHUQ KN OL QNHW KXL"'LVNXVLN QO K HUV P
GHQJ QWHP QWHP Q

. U\ W UL PHPLOLNL GX XQVXU \ QJ V QJ W SHQWLQJ \ LWX


W UL VH J L U QJN L Q JHU
N G Q PXVLN VH JL U QJN L Q XQ\L
.HGX Q\ WLG N G S W GLSLV KN Q W N G W UL \ QJK GLU W QS
diiringi musik. Musik tari dapat berupa seperangkat gamelan, tepukan
tangan, hentakan kaki, teriakan dan alat musik modern.
0XVLNVH J LSHQJLULQJW UL Z OQ\ K UXVGLJ U SVHVX LGHQJ Q
J U S Q W UL QQ\ PXVLN \ QJ GLW W GHQJ Q LN N Q OH LK
menguatkan ekspresi.
Iringan atau musik pengiring dapat
dikatakan dinamis apabila mampu
menggugah suasana dan
P PSX PHP Z SHQRQWRQ G Q SHQ UL
XQWXN PHQG S WN Q VHQWXK Q U V
VHKLQJJ SHV Q G S W WHU
sampaikan. Melalui musik pesan
\ QJWHUV PS LN QOH LKNRPXQLN WLI
UWLQ\ W ULPHPSXQ\ LMLZ W XURK
^ ŵ Ğƌ͗ǁǁǁ͘ĂŶƚĂƌŶĞǁƐĐŽŵ
͘ G O PSHQJXQJN S QQ\
Gambar 6.1
ŵ ƐŝŬ ƐĞ ĂŐĂŝ ĞŶŐŝƌŝŶŐ ƚĂƌŝ &ůĂŵĞŶĐŽ

86 Kelas IX SMP/MTs
B. Jenis Iringan Tari Modern

7 UL S G G V UQ\ PHUXS N Q V ML Q XGLR YLVX O 8QVXU


PXVLNPHUXS N QXQVXUSHQGXNXQJG O QW UL QW QS PXVLNVH X KW
UL QWLG N N QPHQJHV QN Q JLSHQRQWRQ6HKLQJJ NH
unikan dalam seni tari juga dapat dilihat dalam musik atau irama
SHQJLULQJQ\
3 G Z O GPXVLNSHQJLULQJS G W ULPRGHUQPHUXS N Q HQWXNS G
NHVHU VL QJHU NWX XK% OHWPHUXS N QMHQLVW UL
QIRUP O\ QJ HU V OG ULUHQ LVV QFHLW OL G Q HUNHP QJGL
SHU QFLV G Q GLO NXN Q GHQJ Q LULQJ Q PXVLN NO VLNRUNHVWU
7 ULW QJJR\ QJ HU V OG UL PHULN O WLQGHQJ QLU P W UL Q
\ LWXS G LU P G Q0XVLNV OV PHUXS N QJ XQJ Q
QW U PXVLN IULN G Q NX VHUW LU P PHULN O LQ \ QJ
GLPXO LG ULNRW QHZ\RUN QW U W KXQG Q7 ULÁ
PHQFR PHUXS N Q W UL Q \ QJ HU V O G UL VS Q\RO S G G
NH W UL Q LQL GLLULQJL GHQJ Q SHUP LQ Q JLW U G Q N VW Q\HW
Sedangkan breakdance PHUXS N Q W UL Q \ QJ PXQFXO VH JL
JL QG ULJHU NKLSKRSS G XPXPQ\ W UL QLQLGLLULQJLO JX
KLSKRSU S W XO JXUHPL[O JX\ QJGL U QVHPHQXO QJ$G
Q\ XQVXUPXVLNVH X KW ULG S WWHUVXVXQG QPHPLOLNLNHWXN Q
dalam aturan gerak.
6HWHO K NLW PHreview H HU S GHÀQLVL MHQLV PXVLN FR
GLVNXVLN Q GHÀQLVL MHQLV PXVLN PHQXUXW SHQG S WN OL Q
VHQGLUL G Q MHO VN Q O V Q G UL GHÀQLVL WHUVH XW G O P
kolom di berikut ini!

Jenis Musik Penjelasan Alasan


Musik Jazz
Musik R & B
Musik Pop
Musik Rock
Musik Blues
Musik Rap
Musik Instrumental
Musik perkusi

Seni Budaya 87
C. Fungsi Iringan Tari

' O P W UL IXQJVL PXVLN G S W GLNHORPSRNN Q PHQM GL WLJ \


LWXVH J LSHQJLULQJW ULG QVH J LLOXVWU VLW UL
7 ULPHUXS N QJHU NJHU N\ QJ HULU P XQWXNPHQJ
atur irama tersebut dibutuhkan musik sebagai pemberi irama. Iringan
tari dapat dipilih karena pertimbangan
LU P \ LWX G Q\ NHVHVX L Q QW U LU P PXVLNGHQJ Q
LU P JHU N ,U P PHUXS N Q SHQJ WXU Z NWXWHPSR
FHS WG QO P WQ\ G ULVX WXU QJN L QJHU NW ULXQWXN
menguatkan ekspresi tari perlu pemahaman dan pengertian antara
penata tari dan penata musik.
2. Musik sebagai ilustrasi atau pengantar tari menggunakan musik baik
sebagai pengiringan atau pemberi suasana,
tergantung kebutuhan garapan tari. Dengan kata lain musik
GLSHUOXN Q K Q\ S G JL Q WHUWHQWX G UL
NHVHOXUXK Q sajian tari.

S ŵ Ğƌ͗ ǁǁǁ͘Ɛŵ ŶϭǁĂŶ ĂƐůŝŶƚĂŶŐĐŽŵ


͘ S ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 6.2 ůĂƚ ŵ ƐŝŬ ŐŝƚĂƌ Gambar 6.3 ZĂŵ ĂŬ ŐĞŶ ĂŶŐ ƐĞ ĂŐĂŝ ĞŶŐŝƌŝŶŐ ƚĂƌŝ
ƐĞ ĂŐĂŝ ĞŶŐŝƌŝŶŐ ƚĂƌŝ &ůĂŵĞŶĐŽ :Ăŝ ŽŶŐ :ĂǁĂ ĂƌĂƚ

88 Kelas IX SMP/MTs
D. Mempraktikkan Karya Tari sesuai Iringan

Setiap penata tari kreasi baru atau kontemporer memiliki


J \ WHUVHQGLUL G O P SHQ\XVXQ Q JHU N SHUP LQ Q NRPSR VLVL SHQJJXQ
Q LULQJ Q NRVWXP G Q W W UL V \ QJ HU HG VH VX L GHQJ Q LGH W X
NRQVHS G V U P VLQJP VLQJ SHQ W W UL %HJLWXMXJ GHQJ Q HQWXNSHQ\
ML QGLW ULN QGHQJ QLQGLYLGX
berpasang an atau berkelompok.
%HULNXWLQLFRQWRKGHVNULSVLW ULPRGHUQ. OL Q LV PHQFR
PHPSU NWLNN QQ\ HUV P GHQJ QWHP QWHP QN OL Q

Tari Cha-cha
Nama tari : Tari Cha- cha
Lagu pengiring : Disko Cha-cha
Jumlah penari : Berpasangan
(Dua orang)

.HWLN W UL Q LQL GLO NXN Q VHF U HUS V QJ Q V OLQJ HUK


G S QP N W UL QLQLK UXVGLO NXN QROHKP VLQJP VLQJ S V QJ
QGHQJ QF U HUO Z Q Q-LN \ QJV WXP MXP N
\ QJO LQPXQGXU-LN \ QJV WX HUJHU NNHN Q QP N \ QJ lain
bergerak ke arah kiri, dst.
TAHAP 1
‡ 6LN S Z O%HUGLULWHJ NNHGX N NLVHM M U.HGX
OHQJ Q bebas di samping badan siku ditekuk.
‡ +LWXQJ Q/ QJN KN QN NLNLULNH HO N QJPXQGXU
‡ +LWXQJ Q/ QJN KN QN NLN Q QNH HO N QJPXQGXU
PHOHZ WLN NLNLUL
‡ &K / QJN KN Q O JL N NL NLUL NH HO N QJ
PXQGXUPHOHZ WLN NLN Q QGHQJ QPHPLQG KN Q HU W
badan pada kaki kiri, kaki kanan lepas dari lantai.
‡ &K 3LM NN Q N NL N Q Q GL WHPS W GHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kanan.
‡ &K 3LM NN Q N NL NLUL GL WHPS W GHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kiri.

Seni Budaya 89
‡ +LWXQJ Q/ QJN KN QN NLN Q QNH HO N QJPXQGXU
‡ +LWXQJ Q / QJN KN Q N NL NLUL NH HO N QJPXQGXU
PHOHZ WLN NLN Q Q
‡ &K / QJN KN QO JLN NLN Q QNH HO N QJ
PXQGXU PHOHZ WL N NL NLUL GHQJ Q PHPLQG KN Q HU W
badan pada kaki kanan, kaki kiri lepas dari lantai.
‡ &K 3LM NN Q N NL NLUL GL WHPS W GHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kiri.
‡ &K 3LM NN Q N NL N Q Q GL WHPS W GHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kanan. dikuti
pemindahan berat badan pada kaki kanan.

TAHAP 2
‡ 6LN S Z O%HUGLULWHJ NNHGX N NLVHM M U.HGX OHQJ Q
bebas di samping badan siku ditekuk.
‡ +LWXQJ Q/ QJN KN QN NLNLULNHV PSLQJNLUL
‡ +LWXQJ Q / QJN KN Q N NL N Q Q NH V PSLQJ NLUL
disamping kaki kiri.
‡ &K / QJN KN QN NLNLULNHV PSLQJNLULGHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kiri. Kaki kanan lepas
dari lantai, berat badan pindah pada kaki kiri.
‡ &K 3LM NN Q N NL N Q Q GL WHPS W GHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kanan. berat badan
pindah pada kaki kanan.
‡ &K 3LM NN Q N NL NLUL GL WHPS W GHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kiri, berat badan
pindah pada kaki kanan.
‡ +LWXQJ Q/ QJN KN QN NLN Q QNHV PSLQJN Q Q
‡ +LWXQJ Q/ QJN KN QN NLNLULNHV PSLQJN Q QGLVLVL
kaki kanan.
‡ &K / QJN KN Q O JL N NL N Q Q NH V PSLQJ
kanan dengan memindahkan berat badan pada kaki kanan,
kaki kiri lepas dari lantai.
‡ &K 3LM NN Q N NL NLUL GL WHPS W GHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kiri, diikuti pemindahan
berat badan pada kaki kiri.
‡ &K 3LM NN Q N NL N Q Q GL WHPS W GHQJ Q
memindahkan berat badan pada kaki kanan.

90 Kelas IX SMP/MTs
/QJNKLUP &K FK VH HQ UQ\ PHUXS N Q SRO
O QJN K HPS W \QJG S W GLLULQJL ROHK LU P O JX
HU LU P %HG Q\ S G O QJN KFK FK NHWXN Q
WHU NKLUGLM GLN QNHWXN Q\ QJQLO LQ\ V P VHKLQJJ
tidak lagi di hitung 1, 2, 3, dan 4, melainkan dihitung: 1,
FK FK FK / QJN K LQL GLS QG QJ FXNXS VXOLW
XQWXN GLNX V L N UHQ G Q\ SHUX K Q NHFHS W Q
VHUW U K O QJN KQ\ S G V WX QSRO Q\ 0LV OQ\ NHWLN
KLWXQJ Q G QO P WS G KLWXQJ QFK FK FK JHU N QQ\
OH LK FHS W' O PK O U KMXJ GHPLNL QKLWXQJ
QNHGHS Q KLWXQJ Q PXQGXU W XNHP OLNHWHPS WG
QFK FK FK GLWHPS W

Seni Budaya 91
S ŵ Ğƌ͗
'Ăŵ Ăƌ ϲ͘ϱ ůĂŐ ĞŶ ĞƌĂ

92 Kelas IX SMP/MTs
E. Uji Kompetensi
% Pengetahuan
% -HO VN Q\ QJGLP NVXGGHQJ QLULQJ QW UL"
6H XWN QMHQLVLULQJ QW ULJ \ PRGHUQG QMHO VN Q"
6H XWN QG QMHO VN QIXQJVLLULQJ QW UL"
Praktik
Tugas kelompok:
%X WO KJHU N QW ULPRGHUQNUH VL UXGHQJ QLULQJ Q
PXVLN3RSMXGXOO JX%(1'(5$G UL&RNO WK VLONUH VL

Seni Budaya 93
Setelah kamu belajar dan merangkai serta melakukan JHU NW
ULLVLO KNRORPGL Z KLQL

F. Evaluasikalian Pembelajarandantampilkan di depan kelas

1. Penilaian Diri
Nama : ………………….........……………….
Kelas : ………………….........……………….
Semester : ………………………........…………..
Waktu penilaian : …………………...........................

No. Pernyataan Ya Tidak

Saya berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-


1
sungguh untuk dapat menguasai iringan tari

Saya mengingkuti pembelajaran dan pelatihan


2 dengan penuh perhatian sehingga dapat menguasai materi
iringan tari
Saya melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai
3
dengan materi pelatihan
Saya berperan aktif dalam kelompok pelatihan gerak
4
tari dengan menggunakan iringan tari

Saya bisa bekerjasama dalam kelompok pelatihan


5
gerak tari dengan menggunakan iringan tari
Saya menciptakan suasana menyenangkan dalam
6 pelatihan gerak tari dengan menggunakan iringan tari
Saya menghargai teman-teman dalam melaksanakan
7
gerak tari dengan menggunakan iringan tari

94 Kelas IX SMP/MTs
2. Penilaian Antarteman 1 P WHP Q\ QJGLQLO L Nama
penilai
Kelas
Semester «««««««««««
Waktu penilaian
: ………………….....…………….
: …………………....…………….
: ………………………..…………..
: …………………...........................

No Pernyataan

Berusaha belajar dengan sungguh-sungguh


1
Ƒ ya Ƒ tidak

Mengikuti pembelajaran dengan penuh perhatian


2
Ƒ ya Ƒ tidak

3 Mengerjakan tugas yang diberikan guru tepat waktu


Ƒ ya Ƒ tidak

Mengajukan pertanyaan jika ada yang tidak dipahami


4
Ƒ ya Ƒ tidak

Berperan aktif dalam kelompok


5
Ƒ ya Ƒ tidak

Menyerahkan tugas tepat waktu


6
Ƒ ya Ƒ tidak
Menghargai ragam musik modern yang terkandung didalam iringan
7 tari yang lain
Ƒ ya Ƒ tidak
Menguasai dan dapat mengikuti kegiatan pembelajaran dengan baik
8
Ƒ ya Ƒ tidak
Menghormati dan menghargai teman
9
Ƒ ya Ƒ tidak

Menghormati dan menghargai guru


10
Ƒ ya Ƒ tidak
Seni Budaya

95
G. Rangkuman
%HUG V UN Q P WHUL \ QJ WHO K GLMHO VN Q G S W GL VLPSXO
N Q KZ ,ULQJ Q W XPXVLNSHQJLULQJG S WGLN W N QGLQ PLV
S LO P PSX PHQJJXJ K VX V Q G Q P PSX PHP Z penonton dan
penari untuk mendapatkan sentuhan rasa sehingga pesan dapat tersampaikan.
Jenis dari iringan musik modern adalah sebagai berikut:
0XVLN SRS PHUXS N Q PXVLN KL XU Q \ QJ PHQHN QN Q S G
NHQLNP W Q JL SHQGHQJ UQ\ %HU J L PXVLN SRS
adalah jazz, blues dan rap. Musik pop berkembang dari musik
WU GLVLRQ OVX WXQHJ U W XP V\ U N WWHUWHQWX0XVLNSRS \ QJ
HULU P VZLQJG QZ OW] HUNHP QJG ULVHQLPXVLN \ QJGLS N
LXQWXNPHQJLULQJLW UL QWU GLVLRQ O

0XVLN U S PHPLOLNL NHWXN Q \ QJ NX W ULWPLV G Q V QJ W


FHS W /LULNQ\ VHULQJ PHP LQJXQJN Q JL RU QJ Z P GHQJ
QPHQJ FXS G NHNHU V Q\ QJ O N O N Q
F 0XVLN5 %PHUXS N QPXVLN$IUR$PHULN \ QJSRSXOHU
S G W KXQ QV PS L Q\ QJ HUX KPHQM GLPXVLN
VRXON UHQ PXVLNLQLG S WPHQ\HQWXKG QPHQJJHU
NN Q hati.
G 0XVLN M ]] HUFLUL LPSURYLV VL \ LWX XV K PHPSHULQG K

permainan musik, baik sebagian maupun keseluruhan. Musik jazz


lahir dan berkembang dan populer dikalangan
P V\ N WNXOLWKLW P$PHULN 6HULN WWHS WQ\ GLQHJ U
1HZ 2UOH QV 0XVLN M ]] SHUQ K SRSXOHU GL ,QGRQHVL VHNLW U W
KXQ Q .LQL PXVLN M ]] PHUHGXS G Q HUJLOLUPXVLNURFNG QSRS\
QJ HUM \
H 0XVLN URFN QG UROO G O K PXVLN \ QJ HUFLUL OLQF K G Q
PHQJJH X GHQJ Q OLULN \ QJ GLJHP UL N XP UHP M
,U P Q\ GLNHP QJN Q G UL MHQLV LU P 5K\WKP QG
Blues tradisional.
I 0XVLN OXHVGLNHP QJN QROHKN XPLPLJU QG UL$IULN
\ QJPHQM GL XG NGL$PHULN &LULNK VQ\ G O KSHP
LQJLW U\ QJSHQXKLPURYLV VL

96 Kelas IX SMP/MTs
g. Musik dengan ketukan keras dan mantap membantu para SU MXULW XQWN
PHP GXN Q O QJN K G O P ULV HU ULV .LQLPXVLNP UVWLG N K
Q\ GLP LQN QROHK QGPLOLWHU % Q\ N VHNRO K VHNRO K
SHUXV K Q PHPLOLNL NHORPSRN
PXVLN P UV VHQGLUL XQWXN PHJKL XU G Q PHQJ M
N SH QRQWRQXQWXNPHQ\ Q\L
' O P W UL IXQJVL PXVLN G S W GLNHORPSRNN Q PHQM GL WLJ
\ LWXVH J LSHQJLULQJW ULVH J LSHP HULVX V Q G Q sebagai
ilustrasi tari.

H. Re

3 G % N PX WHO K HO M UWHQW QJW ULPRGHUQG QWHU JL PHQM


GL H HU S J \ W UL 0 WHUL SHP HO M U Q LQL WLG N K Q\ PHP HULN
Q SHQJHW KX Q G Q NHWHU PSLO Q PHO LQN Q
juga belajar tentang sikap. Musik merupakan bagian hidup dari manusia. Seni
tari tidak akan pernah lepas dari musik. Musik sangat berpengaruh besar sebagai
unsur pendukung dari seni tari, dapat memperkuat ekspresi dari suatu gerak tari.
Dengan musik
SHQ UL N QOH LKPHQJK \ WLG ULW UL Q\ QJ N QGLZ N QVH
hingga pesan dari tarian tersebut tersampaikan kepada penonton.

Seni Budaya 97
Dasar
Pemeranan Bab VII
Teater Modern
Alur Pembelajaran

KůĂ d

Dasar Pemeranan KůĂ sŽŬĂů

KůĂ ZĂƐĂ

Pada Pembelajaran Bab ini, peserta didik diharapkan mampu PHP K


PLG QPHO NXN Q NWLÀW VVH J L HULNXW
1. Mendeskripsikan berbagai dasar pemeranan
0HQJLGHQWLÀN VLN Q HU J L G V U SHPHU Q Q G O P
kehidupan keseharian.
0HQJHNVSORU VL HU J LG V USHPHU Q QG O PSHO
tihan pemeranan.
4. Mengasosiasikan dasar pemeranan berdasarkan olah
tubuh, olah suara dan olah rasa dengan sikap dan
NHKLGXS QVRVL O XG \ GLP V\ U N W
0HQJNRPXQLN VLN QG V USHPHU Q QVHF U VHGHUK Q
dengan bahasa lisan maupun tulis.

Seni Budaya 99
Kegiatan Pembelajaran
$P WL HU J L JHU N G Q F U LF U RU QJRU QJ GL VH
kelilingmu.
7RQWRQO K HU J LP F PSHUWXQMXN QWH WHU
LNPHO OXL
YLGHR P XSXQ PHO OXL SHUWXQMXN Q O QJVXQJ \ QJ G GL

daerahmu.
/ NXN Q JHU NN QJHU NN Q \ QJ N PX P WL G Q N PX
WRQWRQPHO OXLYLGHRG QSHUWXQMXN QWHUVH XW

'LVNXVLN Q PHQJ S HUVX RU QJRU QJ LWX LV HUJHU N G Q


U \ QJ HU HG GHQJ QN PX

7RQWRQO KVH X KSHUWXQMXN QWH WHU LNVHF U O QJVXQJ


maupun melalui media dokumentasi, kemudian diskusikan
GHQJ Q WHP QWHP QPX PHQJ S SHP LQ WH WHU LWX
LV PHP LQN QSHU Q\ QJGLP LQN Q
/ NXN Q O WLK QO WLK Q VHVX L GHQJ Q SHWXQMXN O WLK Q
\QJGGOP XNXLQL
Lembar Pengamatan
Nama : .......................................................
Hari /Tanggal Pengamatan : .......................................................
2 MHN3HQJ P W Q
Pengamatan Hasil Pengamatan
a.
b.
c.
d.
1. Cara Bergerak
e.
f.
g.
h.
a.
b.
c.
d.
2. Cara Berbicara
e.
f.
g.
h.
100 Kelas IX SMP/MTs
a.
b.
c.
d.
3. Cara Berekspresi
e.
f.
g.
h.

Lembar Diskusi
Nama Kelompok : .......................................................
Hari/Tanggal Diskusi : .......................................................
Tempat Diskusi : .......................................................

Topik Hasil Diskusi

Olah Tubuh

Olah Vokal

Olah Rasa

Aktivitas Pembelajaran I
/ NXN Q O WLK Q RO K WX XK LQL PXO L G UL SHP Q V Q
kemudian diteruskan dengan latihan inti dan pendinginan.
/ WLK QRO KWX XK LV PHQJLNXWLLQVWUXNVL\ QJ G G O P
XNXLQL W X LV PHQJJXQ N QVXP HU\ QJO LQ
/ NXN Q O WLK Q LQL GHQJ Q F U HUW K S G Q M QJ Q
WHU XUX XUX
4. Mintalah bimbingan gurumu bila ada instruksi latihan ini
\ QJ HOXPN PXS K PL W X HOXPGLPHQJHUWL
'LVNXVLN Q K VLO O WLK QPX GHQJ Q WHP QWHP QPX G Q
guru pembimbingmu
0LQW O K HY OX VL G UL JXUX SHP LP LQJPX P XSXQ
WHP QWHP QPXWHQW QJO WLK Q\ QJN PXO NXN Q

Seni Budaya 101


A. Latihan Olah Tubuh

1. Latihan Pemanasan
3HUHJ QJ Q W X SHP Q V Qwarm-up \ LWX VHUL O G UL
gerakan tubuh dimaksudkan untuk meningkatkan sirkulasi
G QPHUHJ QJN QRWRWGHQJ QSURJUHVLI HUW K S

a.1 a.2 a. Latihan Leher


0LULQJN QNHS O NH KXNLUL
dan tahan selama 8 hitungan.
0LULQJN Q NHS O NH KX
kanan dan tahan selama 8
a.3 a.4
hitungan.
7HQJRNN Q NHS O NH KX
kiri dan tahan selama 8
hitungan.
a.5 a.6 7HQJRNN Q NHS O NH KX
kanan dan tahan selama 8
hitungan.
7XQGXNN Q NHS O NH GHS Q
G Q G JX PHQ\HQWXK G G
dan tahan selama 8 hitungan.
b.1 'RQJ NN Q NHSO NH
belakang, dan tahan selama 8
hitungan.

b. Latihan Jari dan Pergelang-an


Tangan
7 XWN Q M ULM UL W QJ Q NLUL
dan kanan, putar telapak tangan
b.2 b.3 menjauhi tubuh,
OXUXVN Q OHQJ QOHQJ Q G Q

re gangkan selama 8 hitungan.


7HNQ WHOSN WQJQ NQQ GHQJ QW
QJ QNLULG QUHJ QJ N Q SHUJHO
QJ Q W QJ Q SHU
tahankan selama 8 hitungan.

102 Kelas IX SMP/MTs


3 Tekan telapak tangan kiri
b.4 b.5
GHQJ QW QJ QN Q QG QUH
gangkan pergelangan tangan,
pertahankan selama 8 hitungan.
7HN QSXQJJXQJW QJ QN Q Q GHQJ
QW QJ QNLULG QUHJ QJ
N Q SHUJHO QJ Q W QJ Q SHU tahankan selama 8 hitungan.
7HN Q SXQJJXQJ W QJ Q NLUL
dengan tangan kanan dan
regangkan pergelangan tangan,
pertahankan selama 8 hitungan.

c. Latihan Siku
)OHNVLVLNXGHQJ QF U W QJ Q F
kiri memegang pergelangan
tangan kanan dan melipat
tangan kanan sampai jari
W QJ Q NQQ PHQ\HQWXK
pundak, pertahankan sampai
KLWXQJ Q/ NXN Q HUJ Q
tian dengan tangan kanan
\ QJ PHPHJ QJ SHUJHO QJ Q
tangan kiri. F
(NVWHQVL VLNX GHQJ Q F U
menjulurkan tangan kanan
ke depan lurus dan tangan
NLUL PHQ\ QJJ VLNX W QJ Q
kanan, pertahankan selama
KLWXQJ Q / NXN Q HU
gantian dengan tangan kiri.

Seni Budaya 103


d. Latihan Bahu
d.1
6LO QJN Q OHQJ QOHQJ Q GL
depan tubuh dan gengamlah
KX KX \ QJ HUO Z Q Q
pertahankan selama 8
hitungan.

/HW NN Q VLNX N Q Q GL HO
d.2 N QJNHS O G QJXQ N QW
QJ Q NLUL XQWXN PHP X W WR

pangan regangan, pertahankan


selama 8 hitungan dan lakukan
berganti.
d.3
/HW NN QV WX W QJ QGL W V
NHS O G QGL HO N QJSXQJ
JXQJ &R O K XQWXN PHP
SHUWHPXN Q M ULM UL W QJ Q
buatlah regangan dan tahan
VHO P KLWXQJ Q G Q O NX
kan bergantian.

e. Latihan Tubuh
7 QJ QW QJ QGLSLQJJ QJG Q
e.1
bengkokkan badan ke samping
kanan, tahan selama 8 hitungan.
Dilanjutkan ke samping kiri tahan
selama 8 hitungan, ke belakang tahan
selama 8 hitungan, dan ke depan
tahan selama 8 hitungan.
.HGX W QJ Q HUM W Q NHGX
WHO S N U S W G Q OHQJ
QOHQJ QGL W VNHS O
e.2
HQJNRNN Q NH V PSLQJ N Q
QG QW K QVHO P KLWXQJ
an, dilanjutkan ke sebelah kiri
GHQJ Q KLWXQJ Q \ QJ V
P / NXN QN OL

104 Kelas IX SMP/MTs


f. Latihan Tungkai Kaki dan
Punggung
%HUGLULG Q XN N NLVHM I
XK &P F S LO K WXQJN L
kaki kanan, tahan selama 8
hitungan, lakukan bergantian
GHQJ Q PHQF S L WXQJN L
kaki kiri.
%HUGLULG Q XN N NLVHM I
XK &P F S LO K JL Q
WHQJ K GHQJ Q PHP XQJNX
k an badan ke depan, tahan selama
8 hitungan.

g. Latihan Pergelangan Kaki


)OHNVLN Q SHUJHO QJ Q N NL
gunakan kedua tangan untuk g.1
PHP HULN QWHN Q QUHJ QJ
an, tahan selama 8 hitungan.
(NVWHQVLN QSHUJHO QJ QN NL

gunakan kedua tangan untuk


melemaskan, tahan selama 8
hitungan. g.2
)OHNVLN Q OXWXW N Q Q JXQ
N Q NHGX W QJ Q XQWXN
PH narik lutut ke dada, dan tahan selama
8 hitungan.
(NVWHQVLN QOXWXWN Q QG Q
tahan selama 8 hitungan. g.3

/ NXN Q SRLQW G Q S G lutut


kiri.

g.4

Seni Budaya 105


2. Inti
2O KWX XKLQWL\ LWXVHUL OSRNRNG ULJHU N Q\ QJ N QGLO WLK
VHVX L GHQJ Q WXMX Q \ QJ LQJLQ GLF S L 7XO QJ HO N QJ
VHRU QJSHPHU QPHPSXQ\ LNHGXGXN Q\ QJV QJ WSHQWLQJ
N UHQ SRVH WX XK \ QJ GLFLSW N Q ROHK SHPHU Q WHUJ QWXQJ
G UL NHOHQWXU Q WXO QJ HO N QJQ\ 5 QJN L Q O WLK Q LQWL
LQL N QGLIRNXVN QS G O WLK QNHOHQWXU QWXO QJ HO N QJ
\ LWX
a. Cembung, Cekung dan Datar Tulang Belakang.

%HUWRS QJS G W QJ QG QOXWXW


a.1
di atas lantai dan bungkukkan
punggung Anda. Bengkokkan
tulang ekor Anda turun dan
ke dalam, bulatkan tulang
punggung dibagian dada dan
bahu serta turunkan kepala
dan leher Anda. Bentuklan
punggung Anda kedalam posisi
VHFHP XQJFHP XQJQ\
$QJN W JL Q WXO QJ HNRU

a.2
$QG NRVRQJN QWXO QJSXQJ
gung bagian dada dan bahu,
G QWHJ NN QOHKHUVHUW NHS
la Anda. Bentuklah punggung
$QGNHG O PSRVLVLVHFHNXQJ
FHNXQJQ\
7XUXQN Q SLQJJXO OXUXVN Q
tulang punggung bagian dada
a.3 dan bahu sehingga membentuk
garis lurus dan tulang ekor.
7XUXQN Q OHKHU VHFXNXSQ\
agar berada dalam satu garis
lurus dengan tulang punggung
GL JL Q KX / NXN Q
latihan tersebut dalam tempo
\ QJO P WS G W K SSHU
PXO Q G Q \ QJ WHUSHQWLQJ
106 Kelas IX SMP/MTs
adalah Anda dapat merasakan
SHUJHU N QUX VGHPLUX VWX b.1

lang punggung. Setelah Anda dapat


merasakan dengan betul
WLQJN WN Q NHFHS W QQ\ G Q
VHF U HUW K SPHO P WNHP
bali sampai diam.
b. Menggulung dan Melepas
%HUGLULGHQJ QNHGX N NLGL
UHQJJ QJN Q WXUXQN Q SLQJ
b.2
gul dan merendahlah sampai
jongkok dengan bertumpukan
NHNX W QG \ GXNXQJOXWXW

%XQJNXNN Q WX XK JL Q
atas, tarik tulang ekor masuk
NH U KG O PO OXSHO QSHO Q
duduklah dilantai.
/XUXVN Q NHGX N NL G Q JH b.3
rakkan tulang punggung ke
belakang sehingga seluruh
punggung terletak di lantai
dengan tenang.
*XOXQJVHOXUXKWXO QJSXQJ b.4
gung ke depan mulai dari
NHS O OHKHU WXO QJ SXQJ
JXQJG QHNRUVHKLQJJ PHP
bungkuk di atas kaki dan
regangkan kedepan.
3HO QSHO Q HUGLUL V PS L b.5
tegak dan mulai jalan dalam
J\OP Q
8O QJL O WLK Q LQL V PS L
G S WPHU V N QIXQJVLUX V
ruas tulang belakang.

Seni Budaya 107


F c. Ayunan Bandul Tubuh Atas
%HUGLULGHQJ QSRVLVLPHO QJ N
K G Q QJN WO K NHGX OH
ngan tinggi di atas kepala.
%HQJNRNN Q WX XK JL Q
W V \ QJ OXUXV LWX VHKLQJJ
PHP HQWXNVXGXW\ QJWHS W
de ngan kaki Anda. Rasakan
NHWHJ QJ QNHUHQ WHW SPHP
SHUW K QN QPHOXUXVQ\ WXO QJ
F punggung pada posisi ini.
/XWXWOXWXW GL HQJNRNN Q VH
dikit, biarkan tubuh
% JL Q W VWHUM WXKPHP HU W
G UL JL QWHQJ KWXO QJSXQJ
JXQJ G Q NHPXGL Q \XQN Q
mendekati dan menjauhi kaki.
F
/HQJ QOHQJ Q K UXV PHQJL
kuti tubuh bagian atas dan ikut
WHU \XQ P MX G Q PXQGXU
Jangan naikkan tubuh bagian
W V$\XQ QLQL N QP PSX
menaikkan tulang punggung
K Q\ VHM XK VXGXW PHP
HQJNRNQ\ \ QJ WHS W G UL
\XQ QLWX HUPXO
F
3 QM QJ \XQ Q K UXV WHW S
V P G QK UXVP PSXPHP
bulat dan meluruskan tulang
punggung. Membulat, ketika
batang tubuh bagian atas
menjauh, dan melurus, ketika
WXO QJ SXQJJXQJ PHQJ \XQ
ke depan dan menjauh ka lau
NHGX OHQJ Q HU G GL H
lakang. Membulat lagi ketika
batang tubuh bagian atas

108 Kelas IX SMP/MTs


jatuh lagi, dan melurus, ketika
WXO QJ SXQJJXQJ PHQJ \XQ
ke luar dan menjauh lagi ketika
kedua lengan berada di depan.

3. Pendinginan
Rangkaian latihan ini terdiri dari:
%HUGLULWHJ NN NLGL XN &P
G Q FRQGRQJ NH NLUL
kaki kanan lurus dan kaki
NLUL JN
GLWHNXN NH ZK 1
tangan kanan lurus ke atas di samping
kepala dan tangan kiri ditempelkan
pada paha kaki kiri, tahan sampai 8
hitungan.
* QWL G QFRQGRQJNHN Q Q
3RVLVL HUGLULP VLKV P WHW SL
G QWHJ NGLWHQJ KG QNH dua
lengan direntangkan kiri
dan kanan lurus bahu, kaki
J N GLWHNXN NH Z K G Q 2
lakukan gerakan ke atas dan
ZK ONXNQ VHOP
hitungan.
3RVLVL HUGLUL P VLK V P
kedua tangan lurus ke atas
NHS O G QFRQGRQJN Q G Q
NHNLULW K QV PS LKLWXQJ
Q * QWL G Q FRQGRQJ 3
NH
N Q Q GHQJ Q KLWXQJ Q \ QJ
sama.
3RVLVL HUGLUL P VLK V P
VLO QJN Q W QJ Q N Q Q VH
jajar bahu di depan dada ke arah
kiri dan tangan kiri membantu
peregangan tepat

Seni Budaya 109


pada siku, tahan sampai 8
4
hitungan. Ganti tangan kiri
GHQJ QKLWXQJ Q\ QJV P
3RVLVL HUGLUL P VLK V P
tangan kanan lurus ke atas di
samping kepala dan tangan
kiri menekan kepala kearah
kiri, tahan sampai 8 hitungan.

5 Ganti tangan kiri lurus dan


tangan kanan menekan
kepala ke arah kanan dengan
KLWXQJ Q\ QJV P
3RVLVL HUGLUL P VLK V P
langkahkan kaki kanan ke
belakang, lutut kanan ditekuk
VHURQJ N Q Q N NL NLUL HU
tumpu pada tumit, badan
FRQGRQJ NH GHS Q NHGX WH
6 lapak tangan menempel di
W VNHGX S K G Q \XQN Q
NH Z KV P SLKLWXQJ Q
* QWLGHQJ QN NLNLULNH H
O N QJGHQJ QKLWXQJ Q\ QJ
sama.
3RVLVL HUGLULP VLKV P W
ngan di samping badan, mulai
tangan diangkat lurus ke atas
NHS O V P LOPHQJKLUXSQ

7
pas dalam 4 hitungan dan
menurunkan tangan sambil
menghembuskan napas dalam
KLWXQJ Q/ NXN QJHU N Q
LQL N OL G Q JHU N Q \ QJ
terakhir dibarengi dengan
me nutup kaki.
110 Kelas IX SMP/MTs
Olah Tubuh
Pemeran sebagai elemen penting dalam sebuah pemen
W V Q2OHKN UHQ LWXVHRU QJSHPHU QVHK UXVQ\ G S W
PHQJX V L WX XK HPRVL G Q LQWHOHNWX OQ\ 3HQJX V Q
WX XKV QJ WHU WGHQJ QRO KWX XK\ LWX J LP Q F
U
PHQG \ JXQ N QRUJ QWX XKXQWXNPHQF S LNHNX W Q
kelenturan, ketahanan dan keterampilan tubuh sehingga
P PSXPHQFLSW N QVHWL SJHU N\ QJGL XWXKN QG O P SHPHQW V
Q2O KWX XK JLVHRU QJSHPHU QV P K O Q\ VHSHUWLVHRU QJVHQLP QNHU
PLNPHQ\L SN Q GRQ Q W Q KOL W\ QJGL GXN GXNGLUHP VG QGLJLOLQJVH
HOXP PHP HQWXNNHU PLN\ QJGLLQJLQN Q/ WLK QRO KWX XK
N QPHP X WSHPHU QV G U KZ WX XKG QJHU N Q
\ QJGLO NXN QWLG NV OLQJWHUM GLSHUWHQW QJ Q, N Q
G S WPHU V N Q KZ VHWL S JL QWX XKQ\ N QPHQ
M O QN QIXQJVL NWLIG O PPHQHPSXKUX QJ
% / WLK QRO KWX XKLQLGLO NXN QGHQJ QWLJ W K S
3HUHJ QJ Q W X SHP Q V Qwarm-up \ LWX
serial dari gerakan tubuh dimaksudkan untuk
meningkatkan sirkulasi dan meregangkan otot GHQJ
QSURJUHVLI HUW K S
2O K WX XK LQWL \ LWX VHUL O SRNRN G UL JHU N Q
\QJN QGLO WLKVHVX LGHQJ QWXMX Q
3HQGLQJLQ Q W X SHUHG Qwarm-down \ LWX
VHUL OSHQGHNJHU N QO WLK Q\ QJ HUWXMX QXQ
WXNPHPSHUW K QN QSHQ P K QVLUNXO VL\ QJ
ringan dan menggunakan kehangatan tubuh dan
PHP HUL NHVHPS W Q RWRWRWRW XQWXN
PHQJ P LO P QI WG ULO WLK Q

Seni Budaya 111


Aktivitas Pembelajaran II
/ NXN QO WLK QRO KYRN OLQLPXO LG ULSHUQ S V QNH
mudian diteruskan dengan latihan organ produksi suara
G QO WLK QYRN O
/ WLK QRO KYRN O LV PHQJLNXWLLQVWUXNVL\ QJ G G O P
XNXLQL W X LV PHQJJXQ N QVXP HU\ QJO LQ
/ NXN Q O WLK Q LQL GHQJ Q F U HUW K S G Q M QJ Q
WHU XUX XUX
4. Mintalah bimbingan gurumu bila ada instruksi latihan ini
\ QJ HOXPN PXS K PL W X HOXPGLPHQJHUWL
'LVNXVLN Q K VLO O WLK QPX GHQJ Q WHP QWHP QPX G Q
guru pembimbingmu
0LQW O KHY OX VLG ULJXUXSHP LP LQJPXP XSXQWHP Q
WHP QPXWHQW QJO WLK Q\ QJN PXO NXN Q

B. Olah Tubuh

1. Persiapan Latihan Olah Vokal a. Pernapasan Dada


&LULG ULSHUQ S V QG G G O KS G Z NWXNLW PHQJKLUXS udara
maka rangka dada terbesar bergerak membesar akibat
G ULURQJJ \ QJWHULVLROHKXG U \ QJ Q\ N/ WLKO KV P
pai napas dada ini terkuasai.
3RVLVL HUGLUL WHJ N G Q W ULN Q S V S QM QJ O QJVXQJ
alirkan udara ke rongga dada, tahan, hembuskan.
/ NXN QO WLK QLQLN OLSHQJXO QJ Q
3RVLVL HUGLUL WHJ N G Q W ULN Q S V S QM QJ O QJVXQJ
alirkan udara ke rongga dada, tahan, dan hembuskan V P LO HUGHVLV/
NXN QO WLK QLQLN OLSHQJXO QJ Q
3RVLVL HUGLUL WHJ N G Q W ULN Q S V S QM QJ O QJVXQJ
alirkan udara ke rongga dada, tahan, dan hembuskan
V P LOPHP XQ\LN QKXUXIYRN O/ NXN QO WLK QLQL
8 kali pengulangan.

112 Kelas IX SMP/MTs


b. Pernapasan Perut
&LUL G UL SHUQ S V Q SHUXW G O K S G Z NWX NLW PHQJ
hirup udara, maka rongga perut akan membesar dan mengeras
N UHQ WHULVL ROHK XG U \ QJ Q\ N 3HUQ S V Q LQL MXJ
GLW QG LGHQJ QQ LNWXUXQQ\ VHN WGL IU JP \
QJWHUG S W
diantara rongga dada dan rongga perut.
3RVLVL HUGLUL WHJ N G Q W ULN Q S V S QM QJ O QJVXQJ
OLUN QXG U NHURQJJ SHUXWW K QKHP XVN Q/
ku kan latihan ini 8 kali pengulangan.
3RVLVL HUGLUL WHJ N G Q W ULN Q S V S QM QJ O QJVXQJ
alir kan udara ke rongga perut, tahan, dan hembuskan
V P LO HUGHVLV/ NXN QO WLK QLQLN OLSHQJXO QJ Q
3RVLVL HUGLULWHJ NG QW ULNQ S VS QM QJO QJVXQJ OLU
kan udara ke rongga perut, tahan, dan hembuskan sambil
PHP XQ\LN Q KXUXI YRN O / NXN Q O WLK Q LQL N
OL pengulangan.
F 3HUQ S V Q'L IU JP
'L G O P O WLK Q LQL IRNXV Q S V GL U KN Q S G VHN W
QW U URQJJ G G G Q URQJJ SHUXW \ QJ GLVH XW GHQJ Q
VHN W GL IU JP &LUL G UL Q S V GL IU JP G O K RWRWRWRW
VHN WGL IU JP N QPHQHJ QJG QRWRWRWRWV PSLQJ JL Q
pinggang akan mengembang ketika kita menghirup udara.
3HUQ S V QLQLVH HQ UQ\ J XQJ QQ S VG G G QQ S V
SHUXW/ WLKO KV PS LQ S VGL IU JP LQLWHUNX V L
3RVLVL HUGLUL WHJ N G Q W ULN Q S V S QM QJ O QJVXQJ
alirkan udara ke rongga dada dan rongga perut sehingga
VHN WGLIU JP PHQJHU VW K QKHP XVN Q/ NXN Q
latihan ini 8 kali pengulangan.
3RVLVL HUGLUL WHJ N G Q W ULN Q S V S QM QJ O QJVXQJ
alirkan udara ke rongga dada dan rongga perut sehingga
VHN WGLIU JP PHQJHU VW K QG QKHP XVN QV P LO
HUGHVLV/ NXN QO WLK QLQLN OLSHQJXO QJ Q

Seni Budaya 113


3RVLVL HUGLUL WHJ N G Q W ULN Q S V S QM QJ O QJVXQJ
alirkan udara ke rongga dada dan rongga perut sehingga
VHN WGLIU JP PHQJHU VW K QG QKHP XVN QV P LO PHP
XQ\LN Q KXUXI YRN O / NXN Q O WLK Q LQL N OL
pengulangan.
% G 6HQ P/LG K

/LG K GLMXOXUN Q VHM XK PXQJNLQ W K Q G Q W ULN VH


dalam mungkin.
/LG KGLMXOXUN QG Q U KN QNHN Q QG QNHNLULVH
FUHUJQWLQ
/LG K GLMXOXUN Q G Q SXW U VH U K M UXP M P WHUXV
NH OLN QQ\
%L LUGLN WXSN QU K QJGLWXUXQN QG QOLG KGLSXW U
GLG O PPXOXWVH U KM UXPM PWHUXVNH OLN QQ\
/LG KGLW K QGLJLJLVHULWHUXVKHQW NN Q
0HP XQ\LN Q HUUUUU HUUUUUUU
HUXO QJXO QJ/ WLK QLQL HUIXQJVLXQWXNPHOHP VN Q
lidah.
8F SN Q GHQJ Q FHS W IXGIXGIXGIXGIXGG K
IXGIXGIXGIXGIXGG K O NXN Q O WLK Q LQL
sesering mungkin.
H 6HQ P5 K QJ% Z K
*HU NN Q U K QJ Z KGHQJ QF U PHP XN G Q
menutup.
*HU NN Q U K QJ Z K NH NLUL G QN Q QVHF U
bergantian.
*HU NN Q U K QJ Z K NH GHS Q G Q NH HO N QJ
VHF U HUJ QWL Q
*HU NN QU K QJ Z KPHOLQJN UVHVX LGHQJ Q U K
M UXPM PG QNH U KVH OLNQ\

114 Kelas IX SMP/MTs


8F SN QGHQJ QUL QJFHUL JHP LU G QULOHNVG
da....da....da..... da.....da.... kemudian la....la.....la....la.....
O O / WLK Q LQL LV GHQJ Q KXUXI NRQVRQ Q \ QJ
O LQ\ QJGLJ XQJGHQJ QKXUXIYRN O
% I / WLK Q7HQJJRURN Q
8F SN QORO OHO ORORO OHO ORORO
le...la...lo... lakukan latihan ini dengan santai, semakin lama
semakin keras tetapi tenggorokan jangan tegang.
1\ Q\LN Q GHQJ Q WHQJJRURN Q WHW S
WHU XN O O O O O IO O O O ORVO O O O
ORI
2. Latihan Teknik Olah Vokal a. Berbisik
' O PO WLK Q LQL\ QJGLXW P N Q G O KNRQWU
NVLRWRW RWRW L LUZ M KG QU K QJ
/ Y ON Q KXUXI YRN OLXHR W QS PHQJH
luarkan suara.
/ Y ON Q KXUXI F G O Q U V W W QS PHQJHOX UN QVX
U / WLK QLQLMXJ HUIXQJVLXQWXN
melenturkan lidah.
/ Y ON QKXUXINRQVRQ QGHQJ QW QS PHQJHOX UN Q
suara.
/ Y ON QN W G QN OLP WSHQGHNW QS PHQJHOX UN Q
VX U / WLK Q LQL GLXW P N Q SHQJHM Q WL S VXNX
kata, baik dalam kata maupun dalam kalimat. b.
Bergumam
7 ULN Q S V W K Q G Q KHP XVN Q GHQJ Q F U HUJXP P
IRNXV JXP P Q LQL S G URQJJ G G
5 V N QJHW U QS G URQJJ G G S G Z NWXNLW
bergumam.
7 ULN Q S V W K Q G Q KHP XVN Q GHQJ Q F U HUJXP
PIRNXVJXP P QLQLS G W QJWHQJJRURN Q
atau trakea. Rasakan getaran pada batang tenggorokan S G Z
NWXNLW HUJXP P

Seni Budaya 115


7 ULN Q S V W K Q G Q KHP XVN Q GHQJ Q F U HUJXP
PIRNXVJXP P QLQLS G URQJJ KLGXQJ W X Q V O5 V N
QJHW U QS G URQJJ KLGXQJS G Z NWX NLW HUJXP P L
V Q\ XMXQJKLGXQJNLW N QWHU V
gatal.
F %HUVHQ QGXQJ
7 ULNQ S VW K QG QKHP XVN QV P LO HUVHQ QGXQJ
/ NXN Q O WLK Q LQL PXO L G UL Q G UHQG K V PS L
Q G \ QJ WLQJJL 0LV OQ\ GHQJ Q VXNX N W 1$
GLVHQ QGXQJN QVHVX LGHQJ QW QJJ Q G GRUHPL
I VROO VLGR/ NXN QN OLSHQJXO QJ Q
7 ULNQ S VW K QG QKHP XVN QV P LO HUVHQ QGXQJ
dengan tidak sesuai tangga nada.
3. Latihan Artikulasi
/ WLK Q XQ\LVX U 1 V O
7 ULN Q S V G Q KHP XVN Q V P LO PHO I ON Q KXUXI
PQQ\QJ
/ NXN Q O WLK Q PHO I ON Q KXUXI WHUVH XW V PS L
PHQHPXN QF U PHQJXF SN Q\ QJ HQ U
/ WLK Q XQ\LVX U 2U O
7 ULN Q S V G Q KHP XVN Q V P LO PHO I ON Q KXUXI
YRN OLXHRWHUSXWXVSXWXVO NXN QN OLO WLK Q
7 ULN Q S V G Q KHP XVN Q V P LO PHO I ON Q KXUXI
YRN OGHQJ QF U PHQ\ P XQJO NXN QN OLO WLK Q
7 ULN Q S V G Q KHP XVN Q V P LO PHO I ON Q KXUXI
GLIWRQJ XL LX G QO LQO NXN QN OLO WLK Q
7 ULN Q S V G Q KHP XVN Q V P LO PHO I ON Q KXUXI
NRQVRQ Q F G I J G Q VHWHUXVQ\ O NXN Q N OL
latihan
7 ULNQ S VG QKHP XVN QV P LOPHO I ON QKXUXII
JNWVH Q\ NN OLO WLK Q

116 Kelas IX SMP/MTs


4. Latihan Diksi
/ WLK QPHP HG N QKXUXISGHQJ QWGHQJ QGG Q
k dengan g
/ WLK Q PHP HG N Q KXIXI S W G N G Q J GHQJ Q
F U PHQJNRP LQ VLN Q
F / WLK Q LQL GLO NXN Q GHQJ Q F U PHQJJ XQJN Q
KXUXIKXUXI WHUVH XW GL W V GHQJ Q KXUXI YRN O
0LV OQ\ S GHQJ Q W XW GHQJ QG NLGHQJ QJL
G QVHWHUXVQ\
G/ WLK QGLWHUXVN QG O P HQWXNN W PLV OQ\
$S LO 3HUSXVW N Q
%HJLWX.XGHQJ U
0HQ\ P XW/XSXW
& ULN W N W \ QJO LQQ\ \ QJPHQJ QGXQJKXUXI
P, B, T, D, K, dan G.
5. Intonasi
-HG SHPHQJJ O QN OLP W
6XVXQO K N OLP W SHQGHN G Q XF SN Q PLV OQ\
HU S O P V \ K UXVPHQXQJJX
8F SN Q N OLP W WHUVH XW W SL JXQ N Q MHG GL QW U
NWOPGQV\
6XVXQO KN OLP WSHQGHNO LQQ\ G QJXQ N QVH J L
latihan jeda
7HPSRFHS WG QO P WQ\ XF S Q
6XVXQO K N OLP W SHQGHN G Q XF SN QPLV OQ\
Siapa bilang itu tidak bisa.......... dilakukan.
8F SN Q N OLP W WHUVH XW G Q NHWLN PHQJXF SN Q
N W GLO NXN Q XF SN Q GHQJ Q F U GLHM SHUVXNX
kata.
/ NXN QO WLK QGHQJ QN OLP W\ QJO LQG QWHQWXN Q
N W \ QJ N QGLHM

Seni Budaya 117


Pernapasan
3HUQ S V Q G O K SHULVWLZ PHQJKLUXS XG U G UL OX U \ QJ
PHQJ QGXQJ RNVLJHQ NH G O P WX XK VHUW PHQJ KHP XVN QXG
U \ QJ Q\ NPHQJ QGXQJN U RQGLRNVLG
Proses menghirup udara ini disebut inspirasi dan proses menghembuskan
udara ini disebut ekspirasi. Fungsi dari dari
SHUQ S V QLQLVHF U ÀVLRORJL G O KPHQJ P LORNVLJHQ\ QJ
NHPXGL Q GL Z ROHK G U K NH VHOXUXK WX XK XQWXN SHP
N U QVHUW PHQJHOX UN QN U RQGLRNVLG \ QJWHUM
GLG UL VLV SHP N U QNHPXGL QGL Z ROHKG U KNHS UXS UX
untuk dibuang. Di dalam pementasan teater, pernapasan ini berhubungan dengan
produksi suara.
Diksi
Diksi berasal dari kata dictionaryN PXV \ LWX SHPLOLK Q
N W XQWXNPHQJHNVSUHVLN QLGHLGH\ QJWHS WG QVHO U V LV MXJ
GLNVLGL UWLN QVH J LN W N W VH J LV WXNHV WX Q UWL
WHW SL G O P SHO WLK Q LQL GLNVLdiction GLP NVXGN Q VH JL
O WLK QPHQJHM W X HU LF U GHQJ QNHU VG QMHO V/ WLK Q
GLNVL HUIXQJVL XQWXN PHP HUL NHMHO V Q VX U G UL N W \ QJ
GLXF SN Q% Q\ NSHPHU Q\ QJPHQ\ QJN KZ XQWXNG S W
GLGHQJ UK Q\ SHUOX HU LF U NHU VS G K O\ QJGL XWXKN Q
WLG N VHNHG U LWX WHW SL GL XWXKN Q SHQJXF S Q \ QJ MHO V
' O P K V ,QGRQHVL KXUXI\ QJK PSLUV P SHQJXF S QG Q WHUGHQJ
UQ\ G O KKXUXIp dengan b, t dengan d, dan k dengan g/ WLK QGLNVLLQLGLPXO
LG ULPHP HG N QKXUXILWXNHPXGL Q
GL SOLN VLN QS G N W G QN OLP WG ULKXUXIWHUVH XW

Intonasi

,QWRQ VLintonation G O K Q G VX ULUP LFU


WX OXQQQGGOPPHOIONQ N W N W VHKLQJJ
tidak datar atau tidak monoton. Intonasi menentukan ada
WLG NQ\ QWXVL VPHG QHPRVLG O P HU LF U )XQJVLG UL LQWRQ
VL G O KPHP X WSHP LF U QPHQM GLPHQ ULNWLG N PHP RV QN
QG QN W N W W XN OLP W\ QJNLW XF S
N QOH LKPHPSXQ\ LP NQ ,QWRQ VL HUSHU QG O PSHP
bentukan suatu makna kata, bahkan bisa merubah makna suatu kata.

118 Kelas IX SMP/MTs


Olah Suara
Proses dalam pementasan teater adalah proses komunikasi,
\ LWXSURVHVWU QVIRUP VLLQIRUP VL QW U NRPXQLN WRUSHQJL ULP SHV
Q G Q NRPXQLN QSHQHULP SHV Q .RPXQLN VL
\ QJGLO NXN QROHKNRPXQLN WRUPHQJJXQ N QGX K V
\ LWX K V YHU OG Q K V QRQYHU O% K V YHU O
\ LWX K V \ QJ HUXS N W N W \ QJGL QXWROHKVHRU QJ
G O PVX WX XG \ WHUWHQWX 0LV OQ\ % K V ,QGRQHVL
% K V - Z % K V ,QJJULVG Q KV K V O LQGLGXQL
% K V WX XK\ QJ L V GLVH XWGHQJ Qgesture\ LWXVLN S
W X SRVH WX XK VHVHRU QJ \ QJ PHQJ QGXQJ P NQ G Q
PHQLP XON Q K V WX XKbody language % K V WX XK
LQLMXJ GLSHQJ UXKLROHKROHK XG \ WHUWHQWXN UHQ K V
WX XK WLG N HUVLI W XQLYHUV O 0LV OQ\ ¶PHQJ QJJXN· GL
Indonesia diartikan sebagai persetujuan sedangkan di India diartikan
sebagai penolakan.
8F S Q \ QJ GLORQW UN Q ROHK VHRU QJ SHPHU Q PHP
SXQ\ L SHU Q Q \ QJ V QJ W SHQWLQJ G O P SHPHQW V Q
WH WHU + O LQL GLVH NQGO P GL ORJ Q\ N WHUG S W
QLO LQLO L\ QJV QJ W HUP NQ -LN ORQW U QGL ORJWLG N
VHVX L VH J LP Q PHVWLQ\ P N QLO L \ QJ WHUN QGXQJ
WLG NG S WGLNRPXQLN VLN QNHS G SHQRQWRQG QLQLPH
UXS N QNHV O K Q\ QJI W O JLVHRU QJSHPHU Q
.RPXQLN VLYHU O\ QJGLO NXN QROHKSHPHU QPHPHU OXN Q
HU J LSHUVL S Q J UNX OLW VVX U \ QJGLK VLO
kan dapat mendukung komunikasi. Suara adalah hal lain
\ QJSHQWLQJG O PNHJL W QSHPHQW V QWH WHUPHQ\ QJ NXW
VHJL XGLWLI W X VHVX WX \ QJ HUKX XQJ Q GHQJ Q
SHQGHQJ U Q ' O P NHQ\ W QQ\ VX U G Q XQ\L LWX
V P \ LWXK VLOJHW U QXG U \ QJG W QJG QPHQ\HQWXK
VHO SXWJHQG QJWHOLQJ 7HW SLG O PNRQYHQVLSHPHQW V Q

teater kedua istilah tersebut dibedakan. Suara merupakan


SURGXN P QXVL XQWXN PHP HQWXN N W N W VHG
QJN Q XQ\LPHUXS N QSURGXN HQG HQG
6X U GLK VLON QROHKSURVHVPHQJHQF QJG QPHQJHQ
GRUQ\ SLW VX U VHKLQJJ XG U \ QJ OHZ W HUX K

Seni Budaya 119


PHQM GL XQ\L HVHUW RUJ Q UWLNXO VL P QXVL GL G O P
PXOXW P XSXQ KLGXQJ G Q GL HG N Q GHQJ Q XQ\L
XQ\L QO LQ\ QJ XN QGLK VLON QRUJ Q UWLNXO VL' O P
kegiatan pementasan teater, suara memengang peranan
SHQWLQJN UHQ GLJXQ N QVH J L K QNRPXQLN VL\ QJ
HUZXMXGGL ORJ3HUP LQ QGL ORJLQLPHUXS N QV O KV WX
G \ W ULNG O PPHP LQ NRQÁLNNRQÁLNGU P WLN
6XUPQXVLGOKOP QJNRPXQLN VLG QGLM GL
NQOP QJ HQG JHU NU V G Q X KSLNLU Q LN\ QJ
VWU NP XSXQ\ QJNRQJNUHWVHKLQJJ PHQM GL O WWXN U
SLNLU Q XQWXN PHQ\ PS LN Q LQIRUP VL 8QVXU G V U G UL
K V OLV Q G O KVX U G QSURVHVQ\ G O KVX U GL
M GLN Q N W G Q N W N W GLVXVXQ PHQM GL IU V VHUW
N OLP W\ QJNHVHPX Q\ GLP QI WN QGHQJ Q WXU QWHU
WHQWX\ QJGLVH XWJU P WLN W Xparamasastra.

Artikulasi
$UWLNXO VL G O K KX XQJ Q QW U S \ QJ GLN W N Q G Q J LP Q
PHQJ W N Q\ N UHQ UWLNXO VL G O KV WX HNVSUHVL JHVWXU \
QJ NRPSOHNV / WLK Q UWLNXO VL G O K O WLK QWHQW
QJNHMHO V Q XQ\LVX U \ QJGLNHOX UN QROHK RUJ
QSURGXNVLVX U %XQ\LVX U \ QJNLW NHQ OPHOLSXWL XQ\LVX U
Q V OGLURQJJ KLGXQJG Q XQ\L VX U oral GLURQJJ PXOXW
%XQ\LQ V OPXQFXONHWLN O QJLWO QJLW
lembut di rongga mulut diangkat dan diturunkan, dan
PHP XN M O QXQWXN OLU QXG U OHZ WPHQXMXURQJJ KLGXQJG
QGLV Q XG U HUHVRQ QVLPHQJK VLON Q XQ\L %XQ\LQ V
OPHOLSXWLKXUXIm, n, ny, dan ng %XQ\LVX U oralGL JLPHQM GLGX \
LWX XQ\LVX U YRN OG Q XQ\L
VX U NRQVRQ Q%XQ\LYRN O W XKXUXIKLGXSGLSURGXNVL
G UL HQWXNPXOXW\ QJWHU XN PLV OQ\ a, i, u, e, o, dan diftongNRP LQ
VL GX KXUXI KLGXS PLV OQ\ au, ia, ai, ua G QO LQO LQ%XQ\LNRQVRQ
QGLSURGXNVLNHWLN OLU Q
Q I VGLULQW QJL W XWHUW K QGLPXOXW
%XQ\LNRQVRQ QGLSHQJ UXKLROHKGLSRVLVLVLP Q OLU Q

120 Kelas IX SMP/MTs


XG U GLULQW QJLG Q HU S HV UULQW QJ QQ\ PLV OQ\
gutural \ LWX JL Q HO N QJ OLG K PHQ\HQWXK JL Q
HO N QJPXOXW N QPHQJK VLON Q XQ\LNH LVLQJ Q\ QJ
QRQYHU O Palatal belakang \ LWX JL Q HO N QJ OLG K
GL QJN WG Q HUVHQWXK QGHQJ QO QJLWO QJLWOHP XW N Q
PHQJK VLON QKXUXIVHSHUWLg. Palatal tengah\ LWX JL Q
WHQJ K OLG K GL QJN W G Q HUVHQWXK Q GHQJ Q O QJLW
O QJLWNHU V N QPHQJK VLON Q XQ\Lk. Dental\ LWXOLG K
digunakan bersama dengan bagian gusi belakang gigi depan GL W V G Q
PHQJK VLON Q XQ\Lt. Labial\ LWX L LU JL Q Z K HUV WXGHQJ
QJLJL JL Q W VXQWXNPHP X W XQ\L
KXUXIf W X L LUGHQJ Q L LU HUV WXXQWXNPHP X W XQ\L
KXUXIb.

Aktivitas Pembelajaran III


/ NXN Q O WLK Q RO K U V LQL PXO L G UL NRQVHQWU VL
kemudian diteruskan dengan latihan imajinasi dan latihan ingatan
emosi.
/ WLK QRO KU V LV PHQJLNXWLLQVWUXNVL \ QJ G G O P
XNXLQL W X LV PHQJJXQ N QVXP HU\ QJO LQ
/ NXN Q O WLK Q LQL GHQJ Q F U HUW K S G Q M QJ Q
WHU XUX XUX
4. Mintalah bimbingan gurumu bila ada instruksi latihan ini
\ QJ HOXPN PXS K PL W X HOXPGLPHQJHUWL
'LVNXVLN Q K VLO O WLK QPX GHQJ Q WHP QWHP QPX G Q
guru pembimbingmu
0LQW O K HY OX VL G UL JXUX SHP LP LQJPX P XSXQ
WHP QWHP QPXWHQW QJO WLK Q\ QJN PXO NXN Q

Seni Budaya 121


C. Olah Rasa

1. Latihan Konsentrasi Panca Indera


a. Indera Penglihat
$P WL VH X K HQG VHF U LQWHQVLI G Q GHVNULSVLN Q
pengamatan Anda kepada peserta lain.
/ NXN QGHQJ QVX V Q \ QJV QW LG QSUHVHQW VLN Q
VHVX LGHQJ QJ \ $QG
/ WLK Q GLWHUXVN Q GHQJ Q PHQJ P WL VHNXPSXO Q
benda.
'HVNULSVLN Q K VLO SHQJ P W Q WHUVH XW WHUP VXN \ QJ
PHQM GLFLULNK VG ULR MHNSHQJ P W Q$QG
'OP O WLK Q LQL GLXV K N Q GLO NXN Q GHQJ Q
SHQJ P W Q\ QJV QJ WMHOLG QG O PVX V Q V QW L
,QGHU 3HQFLXP
.RQVHQWU VLO K S G X \ QJ S OLQJ PHQ\HQJ W G Q
GHN WGHQJ QWX XKNLW O WLK QGLXV K N Q HWXO HWXO
PHP XL XN QPHQJK \ ON Q W X HULP MLQ VLWHQW QJ
X
. O XVXG KPHQG S WN Q XWHUVH XWNHPXGL QVLPS Q
dalam ingatan kita.
/ WLK Q GLO QMXWN Q GHQJ Q PHQ P KN QM U NG UL
sumber bau. Kemudian dipresentasikan sesuai dengan
J \ G QF U P VLQJP VLQJ
/ WLK Q LQGHU SHQFLXP Q LQL MXJ LV GLO NXN Q
PHQ HG N Q HUP F QP F P X
F,QGHU 3HQGHQJ U Q
.RQVHQWU VLO KS G VXP HUVX U \ QJS OLQJOHP KG Q
GHN W GHQJ Q NLW O WLK Q LQL HQ U HQ U PHQGHQJ U
XN QPHQJNK \ O W X HULP MLQ VL
.OX VXG K PHQG S W XQ\L WHUVH XW NHPXGL Q
VLPS QG O PLQJ W QNLW / WLK QGLO QMXWN QGHQJ Q
PHQ P K M U N G UL VXP HU XQ\L WHUVH XW 3 G VHVL
WHU NKLU SUHVHQW VLN Q NHS G \ QJ O LQ VHVX L GHQJ Q
J \ G QF U P VLQJP VLQJ
/ WLK Q PHQGHQJ U LQL LV GLO NXN Q GHQJ Q
PHP HG N Q HUP F PP F P XQ\L G Q G UL VXP HU
S XQ\L WHUVH XW 0LV OQ\ HU V O G UL ORJ P N \X
WXPHP U QG QO LQO LQ

122 Kelas IX SMP/MTs


G,QGHU 3HQJHF S
/ WLK QLQLPHQJJXQ N QVWLPXOXV HU J LP F PU V FR
U V N Q HU J LP F PU V \ QJ G G QXNXU
kadar rasa tersebut. Kalau rasa itu asin, rasakan rasa asin tersebut dan
sampai seberapa kadar rasa tersebut. / WLK Q LQL GLWLWLN HU
WN Q S G VHQV VL WHQW QJ U V
LQGLYLGX XN QWHQW QJU V NROHNWLIN UHQ N G
UWHQW QJ U V HUVLI WV QJ WLQGLYLGX O
6LPS Q SHQJ O P Q WHQW QJ U V WHUVH XW G Q M GLN Q
pengalaman batin, karena dengan konsentrasi dan
dibarengi dengan ingatan batin akan dapat diekspresikan
WHQW QJU V WHUVH XWPHVNLSXQW QS G \ QJGLNHF S
e. Indera Perasa Atau Peraba
/ WLK Q LQL GLIRNXVN Q S G PHP HG N Q U V \ QJ WHUVHQWXK ROHK
NXOLW / WLK Q LV GLO NXN Q GHQJ Q
F U PHP HG N QU V N V UG QK OXVS Q VG Q
GLQJLQNHU VG QOHP HNG QO LQO LQ
$P LOVH X K HQG G QU SHUPXN Q HQG WHUVH XW
dari beberapa sisi, bedakan antar permukaan tersebut. Rasakan betul
perbedaan permukaan benda tersebut,
NHPXGL Q GLVNULSVLN Q GHQJ Q F U G Q J \ P VLQJ
masing.
-OQOKSG HU JLPFPSHUPXN QMOQ konsentrasi pada telapak
kaki kita dan bedakan permukaan jalan tersebut, simpan ingatan
ini sebagai
pengalaman batin.
/ NXN QO WLK QLQLGHQJ QV QW LG QM QJ QWHUJHV JHV
,QJ W O WLK Q LQL WHW S WHUIRNXV S G G \
konsentrasi kita.

2. Latihan Konsentrasi dengan Permainan


H HNN NLNZHN
Buatlah kelompok latihan dan duduklah melingkar. Salah
VHRU QJ SHVHUW PHPXO L GHQJ Q PHQJXF SN Q V WX H HN GX N NL
NZHN SHVHUW HULNXWQ\ PHQJXF SN Q GX H HN HPS W N NL NZHN
NZHN SHVHUW VHO QMXWQ\ PHQJXF SN Q WLJ H HNHQ PN NL
NZHNNZHN NZHNGHPLNL QVHWHUXVQ\ V PS L VHPX SHVHUW PHG
S WN Q JLOLU QQ\ -LN WHUM GL NHV O K QP N SHUP LQ QGLPXO LG
UL Z O3HUP LQ QMXJ

Seni Budaya 123


LV GLO NXN QGHQJ QLQVWUXNWXU\ QJPHQXQMXNVL S
SHVHUW HULNXWQ\ \ QJPHQG S WJLOLU Q
& W W Q 8QWXN PHP X W Y UL VL G Q PHQLQJN WN Q
NRQVHQWU VLMHQLV LQ W QJ LV GLJ QWLGHQJ Q\ QJPHPLOLNL
W XGHO S QN NLGHQJ Q WXU Q\ QJV P
b. Hitung Bilangan Prima
%X WO K NHORPSRN HV U / QJN K SHUW P PHQMHO VN Q
WXU QP LQ\ LWXVHPX SHVHUW HUKLWXQJPXO LG ULV WXV PS L
W NWHU W V6HWL SSHVHUW \ QJ HUKLWXQJG QPHQG S WJLOLU Q
SG LO QJ SULP SHVHUW WHUVH XW WLG N PHQ\H XWN Q QJN
tetapi langsung teriak “PRIMA” terus dilanjutkan berhitung lagi. 0LV
OQ\ SULP SULP SULP G QVHWHUXVQ\
/ WLK Q N Q GLXO QJ PXO L G UL V WX O JL S LO G
SHVHUW \ QJOXS PHQ\H XWN Q LO QJSULP LWXGHQJ Q QJN
tersebut bukan dengan teriak prima.
& W W Q / WLK Q LQL LV GLPXO LG ULVL S V M G Q WLG N
K UXV \ QJ PXO L PHQ\H XWN Q QJN V WXS G RU QJ\ QJ
V P / WLK Q LQL GLO NXN Q VHF U HUXUXW Q LN VH U K
M UXPM PP XSXQNH OLN QQ\
F Boom
/ WLK QLQLMXJ GLO NXN QVHF U NHORPSRN HV U$WXU Q
SHUP LQ QQ\ L O KVHWL SSHVHUW \ QJPHQG S WJLOLU Q QJN
G QNHOLS W QWLJ K UXV HUWHUL N%220/ WLK QGLPXO L
G UL HUKLWXQJ PXO L G UL V PS L W N WHU W V 0LV OQ\
RRP RRP RRP RRP RRPG QVHWHUXV
/ WLK Q N QGLXO QJPXO LG ULV WXO JL S LO G SHVHUW
\ QJOXS
& W W Q / WLKO K V PS L QJN WHUWLQJJL \ QJ LV GLF S L
GO P O WLK Q WHUVH XW 6HP NLQ WLQJJL QJN \ QJ GLF S L
maka tingkat konsentrasi dari peserta latihan tersebut semakin baik.

124 Kelas IX SMP/MTs


Konsentrasi
3HQJHUWL QNRQVHQWU VLVHF U K UÀ K HU UWLPHPXV W

kan pikiran pada sesuatu, sehingga dalam konsentrasi, G VHVX WX\


QJPHQM GLSXV WSHUK WL Q0 NLQPHQ ULN
pusat perhatian tersebut, makin sanggup ia memusatkan perhatian.
Pusat perhatian seorang pemeran adalah sukma
W X MLZ SHU Q W X N U NWHU \ QJ N Q NLW P LQN Q
6HJ O VHVX WX \ QJ PHQJ OLKN Q SHUK WL Q W XSXQ
\ QJ PHPSHQJ UXKL NRQVHQWU VL VHRU QJ SHPHU Q WV
N U NWHU\ QJGLP LQN QFHQGHUXQJG S WPHUXV NSURVHV

pemeranan. Maka konsentrasi menjadi sesuatu sangat perlu untuk


pemeran.
7XMX Q G UL NRQVHQWU VL LQL G O K XQWXN PHQF S L
NRQGLVL NRQWURO PHQW O P XSXQ ÀVLN GL W V S QJJXQJ $G
NRUHO VL\ QJV QJ WGHN W QW U SLNLU Q G Q WX XK 6HRU QJ
NWRUK UXVG S WPHQJRQWUROWX XKQ\ VHWL SV W GHQJ
QSHQJHUWL Q W VWX XKG Q O V Q JLSHULO NXQ\
/ QJN K Z O \ QJ SHUOX GLSHUK WLN Q G O K PHQJ V K
NHV G U Q G Q P PSX PHQJJXQ N Q WX XKQ\ GHQJ Q
HÀVLHQ'HQJ QNRQVHQWU VLSHPHU Q N QG S WPHQJX K
GLULQ\ PHQM GL RU QJ O LQ \ LWX SHU Q \ QJ GLP LQN Q
MXJ J USHPHU Q LV PHQJ O PLGXQL \ QJO LQGHQJ Q
VHJHQ SFLW U V G QN UV Q\ S G GXQL O LQLWX

3. Latihan Imajinasi dengan Stimulus


/ WLK QLQLPHQJJXQ N Q HQG XQWXN VWLPXOXVLP MLQ VL 0
VLQJP VLQJSHVHUW PHPHJ QJVH X K HQG G Q HQG
tersebut diimajinasikan sebagai apa saja. Dalam latihan
JXQ N QVWLPXOXVVH QG LQ\ 0LV OQ\ $QG PHPHJ QJ VH X K RO P
N LP MLQ VLN QµVH QG LQ\ µ RO WHUVH XW
ingin memakan Anda, atau bola tersebut mengajak Anda XQWXN
HUG QV G QVH J LQ\
$M NO KWHP Q$QG G O PO WLK QLP MLQ VLLQLVH$QG LQ\
teman Anda itu adalah sebuah tanah liat, atau sebatang

Seni Budaya 125


N \X X WO K VH X K S WXQJ G UL WHP Q $QG WHUVH
XW / NXN QO KVHF U HUJ QWL Q
F & ULO K HQG G Q HQG LWX LV S V M XQWXN O WO WLK Q
gunakan alat tersebut dan perlakukan benda tersebut sebagai
S V M 0LV OQ\ O WLWX G O KVHS WXPXP N QJJ SO K
VHS WXLWXPHQM GL S V M VH J
LPR LOPR LO QVH JL
V SXVH J LSHU KX W XP LQ QPXG QVH J LQ\
4. Latihan Imajinasi Tanpa Stimulus
a. Jembatan Tali
% % \ QJN Q G VHXW VW OL\ QJGLUHQW QJN QWLQJJLGL W VO QW L
N PXVHG QJ HUGLULGL W VS QJJXQJVL SXQWXNPHQFR PHOLQW VL tali
itu. Kamu ingin melintasi tali itu namun belum merasakan
N O X N PX N Q P PSX PHO NXN QQ\ - QJ Q WHU XUX XUX WXQJJXV PS LN
PXPHQG S WN QJ P U Q\ QJMHO VWHQW QJ KX XQJ QW OLWHUVH
XWGHQJ QN PX\ QJ HUGLULGL W VS QJJXQJ
Jika kamu sudah siap, mulailah perjalanan tersebut. Kamu mungkin
menemukan kesulitan, tetapi jangan berhenti. Kamu harus tetap
PHQFR PHQFR GHQJ Q HU J LF U - QJ QWHUJHV JHV G Q WHW SO
K HUNRQVHQWU VL S G SHU V Q \ QJ GLU V N Q .HWLN
kamu sudah siap, biarkan perasaan itu membuat kamu bergerak.
. O XG O P \ QJ QPXPHU V NHVXOLW QHNVSUHVLN QNHVXOLW Q
tersebut.
& W W Q-LN SHQJ O P QLQLGLFR GHQJ QK WLK WLVHKLQJJ WLG
NPHQM GLVH X KNHJL W Q\ QJPHN QLNNH Q\ N QRU QJ N Q LV PHU V
N QNHWHUOL W Q\ QJPHQG O P

Imajinasi
,P MLQ VL G O K SURVHV SHP HQWXN
Q JP UQ
gambaran baru dalam pikiran, dimana gambaran tersebut
WLG NSHUQ KGL O PLVH HOXPQ\ W XPXQJNLQK Q\ VHGLNLW
\ QJ GL O PLQ\ ,P MLQ VL PHUXS N Q SURVHV SHUFR Q
SHPLV K QSLNLU QG QGLJXQ N QXQWXNPHQFLSW N QWHRUL
WHRUL G Q LGHLGH HUG V UN Q IXQJVLQ\ ,GHLGH LQL G S W
PHP Z NLW NHG O PGXQL P \ G QVHO QMXWQ\ MLN
LGHWHUVH XWPHPXQJNLQN QG QIXQJVLQ\ Q\ W P N LGH
WHUVH XWG S WGLZXMXGN QNHG O PNHQ\ W Q

126 Kelas IX SMP/MTs


5. Latihan Ingatan Emosi dengan Rasa
a. Duduk atau berdiri dengan santai, kemudian ingat emosi
NHVHGLK Q \ QJ PHQG O P \ QJ SHUQ K GL O PL / WLK Q
LQLWLG NPHQJ P UN QNHVHGLK QWHW SLPHQJLQJ WLQJ
W NHVHGLK Q\ QJSHUQ KGL O PL
/ NXN Q O WLK Q LQL GHQJ Q HU J P HPRVL \ QJ G
PLV OQ\ P U K JHP LU P OX W NXW K JL G Q O LQ
lain.
6. Latihan Ingatan Emosi dengan Permainan
/LQW V Q(PRVL
%X W GX NHORPSRN G Q P VLQJP VLQJ NHORPSRN saling
berseberangan. Pembimbing menentukan emosi, PLV OQ\ ·VHGLK· P
N NHORPSRN $ PHQJXQJN SN Q
emosi sedih dan melintas menuju tempat kelompok B,
sedangkan kelompok B melintas menuju tempat
NHORPSRN$GHQJ QHPRVLVH OLNQ\
/ NXN QO WLK QGHQJ QHPRVLHPRVL\ QJO LQ
/ NXN Q O WLK Q GHQJ Q SHQJK \ W Q G Q HNVSUHVLI
VHUW M QJ QWHU XUX XUX
7HUJHV *HV G Q%HUKHQWL
'XGXN W X HUGLUL \ QJN QN PXPHU V N QSHU V Q
WHUJHV JHV XQWXN PHQ\HO P WN Q GLUL (NVSUHVLN Q
perasaan tersebut dan jangan ditahan. Ekspresikan
SHU V QNHW NXW QG QNHLQJLQ QXQWXNPHQ\HO P WN Q
diri tersebut. Biarkan tangan dan kaki bergerak, kadang
WHUJHV JHV NHPXGL Q HUKHQWL W X HUJHU N
GHQJ Q K WLK WL

Seni Budaya 127


Ingatan Emosi
(PRVLVHF U XPXPPHPLOLNL UWLSURVHVÀVLNG QSVLNLV \ QJ
NRPSOHNV \ QJ LV PXQFXO VHF U WL WL G Q VSRQW Q W XGLOX
UNHV G U Q.HPXQFXO QHPRVLLQL N Q
PHQLP XON Q UHVSRQ S G NHMLZ Q LN UHVSRQ SRVLWLI P XSXQ
UHVSRQ QHJ WLI VHUW PHPSHQJ UXKL HNVSUHVL NLW
Emosi sering dikaitkan dengan perasaan, persepsi atau
NHSHUF \ QWHUK G SR MHNR MHN LNLWXNHQ\ W QP
XSXQ hasil imajinasi.
Ingatan emosi adalah salah satu perangkat pemeran untuk
LV PHQJXQJN SN Q W X PHO NXN Q K OK O \ QJ HU G
GLOX U GLULQ\ 6X\ WQ $QLUXQ K O 6XP HU G UL
ingatan emosi adalah kajian pada ingatan diri sendiri, dan
N ML QVXP HUPRWLY VL W XOLQJNXQJ QPRWLY VL\ QJ LV NLW P
WL,QJ W QHPRVL HUIXQJVLXQWXNPHQJLVLHPRVLSHU Q \ QJNLW P
LQN Q6HRU QJSHPHU QK UXVPHQJLQJ WLQJ W VHJ O HPRVL\ QJWHUHN
PG O PVHM U KKLGXSQ\ LNLWX
merupakan pengalaman pribadi maupun pengalaman orang
O LQ \ QJ NLW UHN P 'HQJ Q LQJ W Q HPRVL LQL NLW N Q

mudah memanggil kembali jika kita perlukan ketika sedang


memainkan peran tertentu.
,QJ W Q HPRVL NLW V QJ W GLSHQJ UXKL ROHK Z NWX
N UHQ Z NWX G O KSHQ\ ULQJ\ QJ JXVXQWXNSHU V Q G QNHQ QJ Q:
NWXMXJ PHQJX KLQJ W QLQJ W Q\ QJ UH OLVWLN PHQM GL NHV Q
0LV OQ\ NLW PHOLK W NHM GL Q \ QJV QJ WOX U L V P N NLW N
QPHQ\LPS QLQJ W Q NHM GL Q WHUVH XW WHW SL K Q\ FLULFLUL \
QJ PHQRQMRO G Q \ QJPHQLQJJ ON QNHV Q XN QGHW LGHW LOQ\ '
ULNHV Q
WHUVH XW N QGL HQWXNVX WXLQJ W QWHQW QJVHQV VL\ QJ PHQG O
P 6HQV VLVHQV VL \ QJ NLW VLPS Q WHUVH XW N Q
saling mengait dan saling mempengaruhi dan dijadikan sintesis
LQJ W Q6LQWHVLVLQJ W QLQLO K\ QJ LV NLW S QJJLONHP OL

XQWXNNHSHUOX QSHPHU Q QN UHQ HUVLI WVX W QVL


OG Q OH LKMHO VG ULNHM GL Q\ QJVH HQ UQ\
(PRVL G O K VHJ O NWLYLW V \ QJ PHQJHNVSUHVLN Q
kondisi disini dan sekarang dari organisme manusia dan
GLWXMXN QNH U K GXQL QQ\ GLOX U (PRVL WLP XOVHF U RWRP
WLV G Q WHULN W GHQJ Q NVL \ QJ GLK VLON Q G UL

128 Kelas IX SMP/MTs


NRQIURQW VL P QXVL GHQJ Q GXQL Q\ 3HPHU Q WLG N
PHQFLSW N Q HPRVL N UHQ HPRVL N Q PXQFXO GHQJ Q
VHQGLULQ\ O QW U Q NHWHUOL W QQ\ G O P PHP LQN Q
peran sesuai dengan naskah.

D. Uji Kompetensi

1. Pengetahuan
$S \ QJN PXNHW KXLWHQW QJRO KWX XK
7HUGLULG UL HU S W K SNHWLN PHO NXN QRO KWX XK

.HQ S K UXVPHO NXN QRO KWX XK


$S \ QJN PXNHW KXLWHQW QJRO KYRN O
% J LP Q PHO NXN QO WLK QRO KYRN O
.HQ S K UXVPHO NXN QRO KYRN O
$S \ QJN PXNHW KXLWHQW QJRO KU V
% J LP Q PHO NXN QRO KU V
.HQ S K UXVPHO XN QRO KU V

2. Keterampilan
3HU J N QO KRO KWX XKLQWLS G \XQ Q QGXOWX XK W
V 3HU J N QO KSHUQ S V QGL IU JP
3HU J N QO KO WLK QLP MLQ VLW QS VWLPXOXV

Seni Budaya 129


E. Rangkuman

Pemeran sebagai elemen penting dalam sebuah pementasan


VHK UXVQ\ G S W PHQJX V L WX XK HPRVL G Q LQWHOHNWX OQ\
3HQJX V QWX XKV QJ WHU WGHQJ QRO KWX XK\ LWX J LP Q F U PHQG \
JXQ N Q RUJ Q WX XK XQWXN PHQF S L NHNX W Q
kelenturan, ketahanan dan keterampilan tubuh sehingga mampu
PHQFLSW N Q VHWL S JHU N \ QJ GL XWXKN Q G O P SHPHQW V Q
/ WLK QRO KWX XKLQLGLO NXN QGHQJ QWLJ W K S\
LWX3HUHJ QJ Q atau pemanasan, inti dan pendinginan.
3HO WLK QRO KYRN O HUIXQJVLXQWXNSHP HO M UG V UG ULNR PXQLN
VL N UHQ SHPHQW V Q WH WHU S G G V UQ\ G O K SURVHV
HUNRPXQLN VL3HP HO M U QRO KYRN O LV GLPXO LG ULSHO WLK Q

SHUQ S V QN UHQ GHQJ QPHQJX V LSHUQ S V QG QWHNQLNSHU Q S V


QGHQJ Q LNP N SURVHVNRPXQLN VLQ\ MXJ N Q LN
Setelah pelatihan pernapasan, kemudian bisa dilanjutkan dengan persiapan
pelatihan organ produksi suara dengan tujuan akhir dari pelatihan adalah
penguasaan artikulasi, intonasi dan diksi.
3HO WLK QRO KU V GLWXMXN QS G SHQJX V
QGLULVHQGLUL\ QJ

HUKX XQJ Q SHQJX V Q LQWHOHNWX OLW VQ\ 3HO WLK Q GLPXO L G


ULSHQJX V QS QF LQGHU Q\ NHPXGL QGLO QMXWN QGHQJ Q
pelatihan konsentrasi, imajinasi dan ingatan emosi. Pelatihan olah
U V LQL HUIXQJVLXQWXNSHO WLK QHNVSUHVLGLULNHWLN PHP LQN Q SHU Q
G O P VH X K SHPHQW V Q NRQVHQWU VL VHF U K UÀ K HU UWLPHPIRNXVS G
VHVX WXVHKLQJJ G O PNRQVHQWU VL G VHVX WX \ QJ PHQM GL SXV W SHUK
WL Q 7XMX Q G UL NRQVHQWU VL
LQL G O KXQWXNPHQF S L NRQGLVLNRQWUROPHQW OP XSXQÀVLNGL W VS
QJJXQJ,P MLQ VL G O KSURVHVSHP HQWXN QJ P U Q
gambaran baru dalam pikiran, dimana gambaran tersebut tidak
SHUQ K GL O PL VH HOXPQ\ W X PXQJNLQ K Q\ VHGLNLW \ QJ
GL O PLQ\ ,QJ W QHPRVL G O KV O KV WXSHU QJN WSHPHU Q
XQWXN LV PHQJXQJN SN Q W XPHO NXN QK OK O\ QJ HU G
diluar. Sumber dari ingatan emosi adalah kajian pada ingatan
GLULVHQGLULG QN ML QVXP HUPRWLY VL W XOLQJNXQJ QPRWLY VL

\ QJ LV NLW P WL,QJ W QHPRVL


HUIXQJVLXQWXNPHQJLVLHPRVL SHU Q\ QJNLW P LQN Q

130 Kelas IX SMP/MTs


F. Re

% 6H HOXPN PXPHO NXN QUHÁHNVLN PXO NXN QSHQLO L Q


terhadap diri kamu sendiri dan penilaian terhadap temanmu.
Penilaian itu ada pada tabel di berikut ini. Isilah sesuai dengan
S \ QJ N PXU V N QG QN PX P WL WHUK G
SGLULVHQGLUL G QMXJ WHP QWHP QPX

Penilaian Diri

Nama : ………………………………………….
Kelas : …………………………………………..
Semester : …………………..………………………
Waktu penilaian : ………………………………..…………

No Pernyataan Ya Tidak

Saya berusaha belajar dan berlatih dengan


1 sungguh-sungguh untuk dapat menguasai dasar pemeranan teater
modern

Saya mengingkuti pembelajaran dan pelatihan


2 dengan penuh perhatian sehingga dapat menguasai dasar
pemeranan

Saya melakukan latihan dengan tepat waktu


3
sesuai dengan materi pelatihan

Saya berperan aktif dalam kelompok pelatihan


4
dasar pemeranan teater modern

Sama bisa bekerjasama dalam kelompok


5
pelatihan dasar pemeranan teater modern

Saya menciptakan suasana menyenangkan dalam


6
pelatihan dasar pemeranan teater modern
Saya menghargai teman-teman dalam
7 melaksanakan latihan dasar pemeranan teater modern

Seni Budaya 131


Penilaian Antar teman

% 1 P WHP Q\ QJGLQLO L«««««««««««««


Nama penilai : …………………………………..
Kelas : …………………………………..
Semester : …………………………………..
Waktu penilaian : …………………. ………………

No Pernyataan YaTidak

Berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-


1 sungguh untuk dapat menguasai dasar pemeranan teater modern
Mengingkuti pembelajaran dan pelatihan
2 dengan penuh perhatian sehingga dapat menguasai dasar
pemeranan
Melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai
3
dengan materi pelatihan
Berperan aktif dalam kelompok pelatihan dasar
4
pemeranan teater modern
Bekerjasama dalam kelompok pelatihan dasar
5
pemeranan teater modern
Menciptakan suasana menyenangkan dalam
6
pelatihan dasar pemeranan teater modern

Menghargai teman-teman dalam melaksanakan


7
latihan dasar pemeranan teater modern

%HUP LQ WH WHU WLG N K Q\ PHQJHP QJN Q NHP PSX


Q
menjadi seorang aktor atau pemain tetapi juga berlatih dan belajar
PHPXSXN NHFHUG V Q HUSLNLU NHUM V P GLVLSOLQ W QJJXQJ M Z
PHQJK UJ L RU QJ O LQ 7XOLVO K S \ QJ N PX U V N Q
dan kamu pikirkan setelah mengikuti latihan dasar pemeranan ini.

132 Kelas IX SMP/MTs


Rancangan
Pementasan Bab VIII
>ĂŬŽŶ
Alur Pembelajaran

DĞŶ ůŝƐ ĞƌŝƚĂ


Rancangan
Pemeranan
WĞůĂƟ ĂŶ
Pemeranan

ZĂŶĐĂŶŐĂŶ dĂƚĂ
ƌƟƐƟŬ

Pada pembelajaran Bab ini, peserta didik mampu memahami G


QPHO NXN Q NWLYLW VVH J L HULNXW
0HQGHVNULSVLN Q SHU QF QJ Q SHPHQW V Q PXO L G UL
SHQXOLV QFHULW SHO WLK QSHPHU QG QSHU QF QJ QW W
artistik
0HQJLGHQWLÀN VLN QVWUXNWXUFHULW G QPHQXOLVN QFHULW

sebagai persiapan pementasan


0HQJLGHQWLÀN VLN QSHO WLK QSHPHU Q QG QPHO NXN Q
latihan pemeranan sebagai persiapan pementasan
0HQJLGHQWLÀN VLN Q SHU QF QJ Q W W UWLVWLN G Q
PHO NV Q N QSHU QF QJ QW W UWLVWLN
0HQJHNVSORU VL HU J LU QF QJ QSHPHQW V Q
0HQJ VRVL VLN Q SHU QF QJ Q SHPHQW V Q GHQJ Q
NHKLGXS QVRFL O XG \ GLP V\ U N W
0HQJNRPXQLN VLN Q SHU QF QJ Q SHPHQW V Q VHF U
VHGHUK Q K V VHF U OLV QP XSXQWXOLV Q

Seni Budaya 133


Kegiatan Pembelajaran
$P WL HU J L P V O K \ QJ G GLVHNLW UPX NHPXGL Q
rangkum masalah tersebut
%FOKHU J LFHULW \ QJ G GLG HU KPXG QVXVXQO K
FHULW LWXVHVX LGHQJ QSHULVWLZ Q\
'LVNXVLN Q P V O K WHUVH XW G Q FHULW \ QJ N PX F
GHQJ QWHP QWHP QPX
7XOLVN QK VLON QGLVNXVLLWXPHQM GLU QJN L QFHULW
/ NXN QO WLK QSHPHU Q QVHVX LGHQJ QSHWXQMXNO WLK Q
SHPHU Q Q\ QJ G G O P LQL
5 QF QJO K W W UWLVWLN VHVX L GHQJ Q FHULW \ QJ N PX
WXOLVN QNHPXGL QGLVNXVLN QGHQJ QWHP QWHP QPX
.RPXQLN VLN QU QF QJ QFHULW G QU QF QJ QW W UWLVWLN
LWX GHQJ Q JXUX SHP LP LQJ G Q WHP QWHP QPX JU
PHQG S WN QHY OX VL
3HU LNL U QF QJ QPX VHVX L GHQJ Q HY OX VL JXUX
SHP LP LQJG QWHP QWHP QPX

Lembar Pengamatan

Nama : .......................................................
Hari /Tanggal Pengamatan : .......................................................
2 MHN3HQJ P W Q

Pengamatan Hasil Pengamatan

Peristiwa
Keseharian

Rangkuman
Cerita Yang
Dibaca

134 Kelas IX SMP/MTs


Lembar Diskusi
Nama Kelompok : .......................................................
Hari/Tanggal Diskusi : .......................................................
Tempat Diskusi : .......................................................

Pengamatan Hasil Pengamatan

Peristiwa Keseharian

Rangkuman Cerita
Yang Dibaca

Cara Berekspresi

Aktivitas Pembelajaran I Dan II


& ULO KLQIRUP VLWHQW QJFHULW G Q J LP Q F U PHQXOLV
FHULW
'LVNXVLN Q GHQJ Q WHP QWHP QPX WHQW QJ VWUXNWXU G Q
XQVXUXQVXUO NRQ
6XVXQO KFHULW VHVX LGHQJ QVWUXNWXUO NRQ
.RPXQLN VLN Q FHULW \ QJ N PX WXOLVN Q NHS G JXUX
SHP LP LQJG QWHP QWHP QPX

Seni Budaya 135


A. Lakon

1 VN K O NRQ W X FHULW W X L V GLVH XW VNHQ ULR G O K LQVW


QVL SHUW P \ QJ HUSHU Q VH HOXP V PS L NH W QJ Q S U
sutradara dan para pemeran. Naskah lakon bisa berdiri sendiri
VH J L F Q HUXS XNXFHULW W LN U\ V VWU 1 VN
K
O NRQPHUXS N QSHQX QJ QG ULLGHFHULW NHG O P OXUFHULW
G QVXVXQ QO NRQ6HRU QJSHQXOLVO NRQG O PSURVHV HUN U\
L V Q\ HUWRO NG ULWHP FHULW 7HP LWXGLVXVXQM GLVH X K FHULW \
QJWHUGLULG ULSHULVWLZ SHULVWLZ \ QJPHPLOLNL OXU\ QJ
MHO VGHQJ QXNXU QG QS QM QJ\ QJGLSHUKLWXQJN QPHQXUXW
kebutuhan sebuah pertunjukan. Meskipun sebuah naskah lakon
LV GLWXOLV VHNHKHQG N SHQXOLV O NRQ W X FHULW WHW SL K
UXV PHPSHUKLWXQJN Q W X HUSHJ QJS G V VNHV WX Qunity
1 VN KO NRQVH J LP Q N U\ V VWU O LQS G G V UQ\ PHPSXQ\ L
VWUXNWXU \ QJ MHO V \ LWX WHP G V U SHPLNLU Q
W X J J V Q LGH SHQXOLV XQWXN GLV PS LN Q NHS G SHQRQWRQ
SORWNHM GL Q W XSHULVWLZ \ QJV OLQJPHQJN LWVHWWLQJO W U
WHPS WZ NWXG QVX V Q FHULW G QWRNRKSHU Q\ QJWHUOL W G O
P NHM GL QNHM GL Q G O P O NRQ $N Q WHW SL Q VN K
O NRQ\ QJNKXVXVGLSHUVL SN QXQWXNGLSHQW VN QPHPSXQ\ L VWUXNWXUO
LQ\ QJVSHVLÀN6WUXNWXULQLSHUW P N OLGLUXPXVN Q
ROHK $ULVWRWHOHV \ QJ PHP JL PHQM GL OLP JL Q HV U \ LWX
HNVSRVLVLSHP S U Q NRPSOLN VL NOLP NV QWL NOLP NV W X
UHVROXVL G Q NRQNOXVLcatastrope .HOLP JL Q WHUVH XW S G
SHUNHP QJ Q NHPXGL Q WLG N GLWHU SN Q VHF U N NX WHW SL OH LK
HUVLI WIXQJVLRQ OLVWLN6WUXNWXUO NRQ\ QJOH LKVHGHUK Q
WHUGLULG ULSHP S U QNRQÁLNG QSHQ\HOHV L Q

1. Latihan Menulis Struktur Cerita a. Menentukan Tema


% F FHULW \ QJ G NHPXGL QWHQWXN QWHP Q\ 'LVNXVLN
QWHP WHUVH XWGHQJ QWHP QWHP QPX
&R WHP QPXPHP F FHULW \ QJ HU HG G QWHQWXN Q
WHP G ULP VLQJP VLQJFHULW WHUVH XW
3LOLKO K V O K V WX WHP G UL HU J L P F P WHP \ QJ
telah kamu tentukan dengan kelompok tersebut.

136 Kelas IX SMP/MTs


%HUL O V Q NHQ S N PX G Q WHP QWHP Q GLVNXVLPX
memilih tema tersebut.

Tema

* J V QFHULW W XLGHFHULW \ QJPHQM GLG V U W X


LQWL FHULW \ QJ KHQG N GLWXOLVN Q ROHK VHRU QJ SHQXOLV
FHULW % Q\ N\ QJPHQ\H XWN Q KZ LGH W XJ J V Q
LWXVH J
LWHP ,GHFHULW LV G ULP Q V M G QN S QSXQ
LV PXQFXO G O P SLNLU Q SHQXOLV FHULW ,GH FHULW W X
J J V Q FHULW WLG N SHUOX GLF UL NHP Q P Q LGH FHULW
Q\ N WHUVH U GL OLQJNXQJ Q
V O NLW LV PHQ QJN S
G QPHQJRO KQ\ 0HWRGH W XF U \ QJGLO NXN QXQWXN
XQWXNPHQG S WN QLGH W XJ J V QFHULW G O KGHQJ Q PHQJ
P WL VHPX K O \ QJ G GLVHNLW U NLW 3URVHV
SHQJ P W Q LQL N Q PHPXQFXON Q NHV G U Q G O P
GLUL dan pikiran kita.
Tema bisa juga disebut muatan intelektual dalam sebuah permainan,
ini mungkin bisa diuraikan sebagai keseluruhan
SHUQ\ W QG O PVH X KSHUP LQ QWRSLNLGHXW P W X
SHV QPXQJNLQMXJ VH X KNH G Q5R HUW&RKHQ
K O$GK\$VP U K OPHQ\H XWWHP VH J L
SUHPLV\ LWXUXPXV QLQWLV ULFHULW VH J LO QG V QLGH O
G O P PHQHQWXN Q U K WXMX Q FHULW 'HQJ Q GHPLNL Q
LV GLW ULN NHVLPSXO Q KZ WHP GOKLGHGVU
J J V Q W XSHV Q\ QJ G G O PQ VN KO NRQG QLQL
PHQHQWXN Q U KM O QQ\ FHULW

b. Menentukan Plot atau Kerangka


%X WO KSORW FHULW W XSHULVWLZ G O PVH X KFHULW
VHVX L GHQJ Q Z NWX WHPS W G Q WRNRKWRNRKQ\ PLV
OQ\ SORW VHNHORPSRN VLVZ S G VHO Z NWX
M P SHO M U Q VHNRO K HUXQGLQJ KHQG N HUW P V\ K NH
JXQXQJ 3ORW 6HNHORPSRN VLVZ VHG QJ G O P SHUM O Q Q
W P V\ NH JXQXQJ G Q VHG QJ LVWLU K W
Seni Budaya 137
N UHQ NHOHO K Q 3ORW 6HNHORPSRN VLVZ GLJ QJJX ROHK
VHNHORPSRN PRQ\HW \ QJ Q N O VHKLQJJ VLVZ VLVZ WHUVH XW P U K W
SL NHW NXW Q 6 O K V WX VLVZ PHPSXQ\ L LGH J LP Q F U Q\ PHQJHUM L
PRQ\HWPRQ\HW \ QJ Q N O WHUVH XW 3ORW 0RQ\HW PRQ\HW\ QJWHO
KGLNHUM LLWXG W QJS G U M PRQ\HW
G Q PHO SRUN Q KZ PHUHN WHO K GLJ QJJX ROHK
P QXVL 0RQ\HWPRQ\HW LQL PHP X W O SRU Q S OVX
S G U M PRQ\HW3ORW6HPX VLVZ PHU V VHQ QJ N UHQ WHO
K LV PHQJHUM L PRQ\HWPRQ\HW WHUVH XW
tetapi hari sudah sangat sore sehingga harus membuat
WHQG XQWXNPHQJLQ S3ORW6HNHORPSRNVLVZ \ QJ
VHG QJ HUNXPSXO G Q HUFHULW NHPXGL Q GLG W QJL
U M PRQ\HW \ QJ WHO K GLNHUM L W GL 5 M PRQ\HW
WHUVH XW WLG N WHULP N UHQ Q N X KQ\ GLNHUM L
PN HUGH WO K VHNHORPSRN VLVZ WHUVH XW GHQJ Q
U M PRQ\HWV PS LU M PRQ\HWWHUVH XWW KX KZ
Q N X KQ\ \ QJ Q N O 3ORW 6HNHORPSRN VLVZ
SXO QJ O JL GHQJ Q PHP Z SHQJ O P QW P V\ K
\ QJ HUK UJ J LP Q P QXVL VHK UXVQ\ KLGXS
berdampingan dan saling menghormati, meski dengan
KHZ Q
%X WO K SORWSORW FHULW \ QJ Q\ N VHVX L GHQJ Q
WHP FHULW \ QJWHO KGLWHQWXN Q
7XOLVN QSORWSORWFHULW WHUVH XWNHPXGL QGLVNXVLN Q GHQJ
QWHP QWHP QPXXQWXNPHQG S WN QP VXN Q
7XOLV NHP OL SORWSORW FHULW \ QJ WHO K PHQG S W
P VXN Q WHUVH XW XQWXN GLM GLN Q FHULW \ QJ N Q
dipentaskan.

138 Kelas IX SMP/MTs


Plot
3ORW W X OXU G O K U QJN L Q SHULVWLZ \ QJ GLUHN G QGLM
OLQGHQJ QVHNV P \ QJPHQJJHU NN QM O QFHULW
PHO OXL SHUXPLW QSHQJJ Z W Q W X NRPSOLN VL NH U K
NOLP NV G Q VHOHV L Q 5LNULN (O 6 SW UL K O
PHQJHPXN N Q SORW W X OXUFHULW PHUXS N Q U QJN L Q
SHULVWLZ \ QJV WXGHQJ Q\ QJO LQGLKX XQJN QGHQJ Q
hukum sebab akibat. Plot disusun oleh pengarang dengan
WXMX QXQWXNPHQJXQJN SN Q X K SLNLU QQ\ \ QJVHF U NK V
3HQJXQJN S Q LQL OHZ W M OLQ Q SHULVWLZ \ QJ LN
VHKLQJJ PHQFLSW N Q G Q P PSX PHQJJHU NN Q OXU
FHULW LWXVHQGLUL

$G VH JL Q RU QJ PHQ\H XW SORW VH J L NHU QJN


FHULW N UHQ WHUGLUL G UL SHULVWLZ SHULVWLZ \ QJ VHG QJ
HUO QJVXQJ G O P FHULW 3HULVWLZ SHULVWLZ \ QJ WHUM GL
G O PFHULW N QPHP X WVX WXU QJN L QSHULVWLZ G Q PHQM O QN Q
JHU N FHULW V PS L NKLU FHULW 3HULVWLZ
SHULVWLZ LWXWHUM GLN UHQ VH NL W3HULVWLZ \ QJV WX
GOK NL W W XVH G ULSHUWLVWLZ \ QJO LQ.HU QJN
FHULW \ QJS OLQJVHGHUK Q K Q\ WHUGLULG ULSHP S U Q
NRQÁLN G Q SHQ\HOHV L Q W X Z O WHQJ K G Q NKLU
3HPSUQ W X Z O L V Q\ K Q\ HULVL SHQMHO V Q
W XSHUNHQ O QSHU QSHU Q\ QJ G G O PFHULW WHUVH XW
ORN VL W XWHPS WNHM GL QSHULVWLZ FHULW Z NWXSHULVWLZ
LWX HUO QJVXQJ% JL Q Z O W XSHP S U QLQLWHUN G QJ
VXG K PHPXQFXON Q P V O K \ QJ GLK G SL ROHK SHU Q
SHU Q\ QJ G G Q J LP Q PHQF ULF U PHQ\HOHV LN Q
masalah tersebut.
% JL QWHQJ K W XNRQÁLN HULVLNHM GL QNHM GL Q\ QJ V
OLQJ WHUN LW G Q PHQM GL P V O K SRNRN \ QJ disosrkan
S G SHQRQWRQ 0VOKPVOK LQL PHP XWXKN Q
SHQ\HOHV L Q W X MZ Q XQWXN PHQ\HOHV LN QQ\
3HULVWLZ SHULVWLZ SG JL Q WHQJ K LQL VHK UXVQ\
dibuat semenarik mungkin sehingga membentuk jalinan
SHULVWLZ \ QJLQG K3 G JL QLQLMXJ WHUM GLULQW QJ Q
ULQW QJ Q\ QJ K UXV GLK G SLG QGLVHOHV LN QROHKSHU Q SURW
JRQLV VHUW SHUO Z Q Q \ QJ GLO NXN Q ROHK SHU Q

Seni Budaya 139


QW JRQLV.HLQJLQ QNHLQJLQ QSHU QSURW JRQLVGLK O QJ
halangi bahkan digagalkan oleh peran antagonis. Saling
PHQ\HU QJ G Q PHQJK O QJL QW U SHU Q LQLO K \ QJ
PHQ ULNS G JL QWHQJ K W XNRQÁLNLQL
% JL Q NKLU FHULW HULVL SHQ\HOHV L Q FHULW GLP Q
VHPX SHUW Q\ QSHUW Q\ Q G Q P V O K PHQHPXN Q
MZ QG QSHQ\HOHV L Q3HUW Q\ QSHUW Q\ QSHQRQWRQ
WHUK GSMOQQ\FHULW MXJ WHUM Z G Q SHQRQWRQ
GLK U SN QPHQG S WSHO M U QG QSHQFHU K QG ULFHULW
\ QJ GLV MLN Q WHUVH XW 3 G JL Q NKLU LQL WLG N SHUOX
GLVLPSXON Q W X GLLQIRUP VLN Q SHQ\HOHV L Q FHULW LWX
kepada penonton. Biarkan saja penonton mendapatkan
MZ QQ\ VHQGLUL G Q PHUHQXQJN Q S \ QJ VXG K
dilihat dan didengar.

% F0HQHQWXN Q/ W U W X6HWWLQJ
7HQWXN QVHWWLQJ W XO W UFHULW \ QJWHO KN PX X
W PLV OQ\ UX QJ NHO V VL QJ K UL +XW Q VL QJ K UL
KXW QVRUHK UL W XKXW QP O PK UL
6H XWN QVHF U GHW LOVHWWLQJ W XO W UFHULW WHUVH XW
PLV OQ\ UX QJNHO VGHQJ Q QJNXS QM QJVHSHUWL UX QJ NHO
V W KXQ GHQJ Q GLQGLQJ SXWLK G Q
Q\ NJ P US KO Z QQ\
7XOLVN Q VHWWLQJ W X O W U FHULW VH Q\ N
PXQJNLQ VHVX LGHQJ QFHULW \ QJN PXWXOLVN
Q

140 Kelas IX SMP/MTs


Latar Cerita Atau Setting
0HQXOLVN Q O W U FHULW GOK
PHQXOLVN Q J P UQ
situasi tempat kejadian, gambaran tempat kejadian dan
Z NWXWHUM GLQ\ SHULVWLZ \ QJKHQG NGLWXOLVPHQM GLO W U FHULW
6LWX VL WHPS W G Q Z NWX \ QJ PHQM GL O W U FHULW
LWX LV K VLO G UL LP MLQ VL WHW SL LV MXJ K VLO R VHUY VL G Q
HNVSORU VL G O P NHKLGXS Q NHVHK UL Q 2 VHUY VL LV
dilakuan dengan mengamati sebuah lingkungan keseharian
\ QJ LV PHQGXNXQJK VLOU QF QJ Q+ VLOSHQJ P W QLWX NHPXGL
QGLWXOLVVHF U GHW LOVHVX LGHQJ Q S \ QJGLOLK W GLGHQJ UGLU V
N QG QGL XL3URVHVR VHUY VLLQLVHN OLJXV PHQJHNVSORU VLWHPS
WQ\ 7HPS WLWX LV WHPS WVHSLU P L LVLQJVLWX VL\ QJVL XNPHQFHN
PNRWRUG Q X6HPX LWX
K VLOR VHUY VLG QHNVSORU VLLWXGLF W WG QLWX LV
PHQM GL K QO W UFHULW \ QJVHG QJGLWXOLVN Q
3HQJ P U QO W UFHULW LQL N Q HU HG HG VHWL SRU QJ
N UHQ VXGXWS QG QJ\ QJGLJXQ N QMXJ HU HG 6HO LQLWX
MXJ V QJ WGLSHQJ UXKLROHKNHSHN Q W XVHQVLWLÀW VMLZ
SHQXOLV0LV OQ\ NHWLN PHQJ P WLVH X KW P QVXGXWNRW
RU QJ LV PHQXOLVN QVHJ O Q\ S \ QJGLOLK W S \ QJ
GLGHQJ UG Q S \ QJGL XL7HW SL JLVH JL QRU QJO LQ
PXQJNLQ LV MXJ PHQXOLVN Q S \ QJGLU V N QG QLWX N Q
PHPSHQJ UXKLK VLOSHQJ P W QQ\ 8QWXNPHPSHUVL SN Q
O W UFHULW P N WXOLVN QG QGHVNULSVLN QVH Q\ NPXQJNLQ
hasil pengamatan dan eksplorasi dari beberapa tempat. Jangan
K Q\ PHQXOLVN Q VX V Q G Q WHPS W LWX G O P V WX N W
N UHQ N QPHPXQFXON QW IVLU\ QJ HU HG

% G0HQHQWXN Q7RNRK7RNRK
7HQWXN Q WRNRKWRNRK \ QJ G G O P FHULW WHUVH XW
G Q HULQ P WRNRKWRNRKWHUVH XW- QJ Q HULQ P
WRNRKWRNRK \ QJ G G O P FHULW PX GHQJ Q Q P
VHVX L FLUL ÀVLN WRNRKPLV OQ\ VL SLQF QJ VL
LVX VL RGRKVL XW

Seni Budaya 141


'HVNULSVLN Q WRNRKWRNRK WHUVH XW VHVX L
GHQJ Q FLUL FLULÀVLNNHGXGXN QG O PP V\ U N WG
Q J LP Q FLUL SVLNRORJLVQ\ PLV OQ\ U KP VHRU
QJ SHO M U NHO V Q NWXN QJV PS KSHUL QJG QS QG
LVXN PHQHOLWLN NLQ\ PHQJ O PLF F WVHM N \LG
QO LQ O LQ
7RNRKWRNRK G O P FHULW WLG N K UXV P QXVL
WHW SL LV MXJ KHZ Q W XWXP XK Q
7RNRKWRNRK \ QJ XN Q P QXVL WHW SL HUSHULO NX
VHSHUWLP QXVL V QJ WGL ROHKN QG O PFHULW

Tokoh Cerita
3HU Q G O K P NOXN KLGXS \ QJ PHPLOLNL KLGXS G Q
kehidupan dalam dunia lakon hasil dari imajinasi seorang penulis.
Peran itu harus hidup, dalam artian memiliki dimensi kehidupan atau
memiliki karakter. Karakter itu
LV M K W LN RGRK MHQLXV N \ PLVNLQ G Q O LQO LQ
7XJ V VHRU QJ SHQXOLV O NRQ G O K PHQGLVNULSVL VHF U
ULQJN VSHU QSHU QWHUVH XW. UHQ SHU QLWXKLGXSP N
SHUOX GLMHO VN Q LGHQWLW V G UL SHU Q WHUVH XW PLV OQ\
Q P XPXUMHQLVNHO PLQ HQWXNÀVLNQ\ M W QQ\ G Q
VLVLNHMLZ Q\ + OLQLSHQWLQJVH JLJP UQZO JL
VHRU QJ F ORQ SHPHU Q NHWLN KHQG N PHP LQN Q
SHU Q tersebut.
8QWXN PHQF UL J P U Q SHU Q \ QJ KHQG N GLWXOLV VHRU QJ
SHQXOLV O NRQ LV PHO NXN Q R VHUY VL LN G UL NHKLGXS Q
NHVHK UL Q W X \ QJ G GL OLQJNXQJ Q VHNLW UQ\ P XSXQG
ULNHQ QJ Q\ QJSHUQ KGL O PLQ\
/ NXN Q R VHUY VL G Q WXOLV VHF U GHW LO SHU Q WHUVH XW
6XVXQVHPX SHU QWHUVH XWG O PV WXVXVXQ QSHU Q\ QJ N Q PHQJLVL
NHKLGXS Q GXQL O NRQ 'HW LO \ QJ K UXV
dideskripsikan ialah ada dan bagaimana tokoh mengenakan
S N L Q HUV P Q GHQJ Q LWX MXJ J LP Q SURÀO NHSUL
GL QWRNRKGHQJ QPHQJ FXNHS G VHM U KVLQJN W
NHKLGXS QQ\

142 Kelas IX SMP/MTs


/ QJN KVHO QMXWQ\ G O KPHOHW N QSHU Q\ QJWHO K
GLWXOLV G Q GLGHVNULSVLN Q WHUVH XW NHG O P O W U FHULW \
QJWHO KGL X W3HU QGLWXOLVN QVHF U VHGHUK Q GHQJ Q NHJL W Q\
QJVSHVLÀNPLV OQ\ VHRU QJ S NVH J LJXUX
\ QJ GL HQFL VLVZ Q\ 3HQMHO V Q \ QJ OH LK GHW LO LV
GLP VXNN QG O PGL ORJ\ QJ N QGLXF SN QROHKSHU Q SHU
Q\ QJ G G O PO NRQWHUVH XW
Buatlah peran tersebut menjadi hidup, dengan
PHP X WQ\ LF U W X HU NVL0HP X WSHU Q LF U LV
dilakukan dengan mempertemukan dua peran atau lebih
G O PVX WXVX V Q G QP V O K\ QJWHO KGLU QF QJ %X WO K
NRQÁLN QW U SHU Q G Q NRQÁLN LWX LV V QJ W VHGHUK Q LV
MXJ NRQÁLN \ QJ UXPLW .RQÁLN VHGHUK Q LV N UHQ G Q\ NHV
O KS K P Q\ QJ HU NKLUGHQJ Q NHUXPLW QG QSHQ\HOHV L Q3HU
Q LV KLGXSN UHQ SHQXOLV
PHQFLSW N QULQW QJ QULQW QJ QWHUK G SNHLQJLQ QSHU Q
WHUVH XW 'HQJ Q G Q\ ULQW QJ Q SHU Q WHUVH XW N Q
PHQFLSW N Q G Q PHQF UL W NWLN \ QJ GLU V N Q
NRQJNUHW W X LV GLO NXN Q MXJ N Q PHQFLSW N Q
GL ORJ \ QJ ZMU

B. Latihan menulis Cerita

a. Pemaparan
3HPSUQ LQL HULVL WHQW QJ NHWHU QJ QNHWHU QJ Q
WRNRK P V O K WHPS W Z NWX W X SHQJ QW U VLWX VL Z O
O NRQ3 G JL QSHP S U QLQLMXJ PXO LGLW PSLO JL Q
JL Q\ QJPHQJ U KS G WHUZXMXGQ\ WHP % JL Q JL Q
itu dibungkus sedemikian rupa sehingga tidak nampak
GHQJ Q MHO V WHW SL SHQRQWRQ W X SHP FVXGK LV
memperkirakan arah dan keseluruhan kejadian dalam lakon.
' O PSHQ\XVXQ QSHP S U QN O X LV VXG KPHQJ QGXQJ
NRQÁLN W X \ QJ PHQJ U K S G NRQÁLN \ QJ WHUM GL WHW
SL masih dalam keseimbangan lakon.

Seni Budaya 143


3HQJJ Z W Q
3G JL Q SHQJJ Z W Q LQL GLWXOLVN Q P V O K G O P
SHP S U Q VXG K PXO L WHUJ QJJX ROHK GQ\ L LW L LW
masalah dan kepentingan. Bibit masalah ini akibat dari
SHPLNLU QSHPLNLU QSHU Q W X NVLSHU QWHUK G SNHLQJLQ
QQ\ 8QWXNSHUW P N OLQ\ SHU Q QW JRQLV HUWHPXGHQJ Q
SHU QSURW JRQLVPHP QJXQNRQÁLN NL WG ULSHUWHQW QJ Q
QW U SHU Q WHUVH XW .RQÁLN LQL GL QJXQ G Q GLM OLQ G O P
SHULVWLZ \ QJVHP NLQJ Z WV PS LPHQF S LNOLP NV- GL
JL QSHQJJ Z W QLQLO KVH HQ UQ\ WX XK W X JL Q\ QJ
S OLQJ SHQWLQJ G UL O NRQ N UHQ N O X JL Q SHQJJ Z W Q
LQLOHP KP N O NRQVHF U NHVHOXUXK Q N QWHU V OHP K
F .OLP NV
6HO P LQL G SHPLNLU Q\ QJVHGLNLWNHOLUX KZ NOLP NV
G O KSXQF NG ULNHWHJ QJ QO NRQ3 G K ONOLP NV G O K
WLWLNS OLQJXMXQJG ULSHUVHOLVLK Q W XNRQÁLN QW U SHU Q
SURW JRQLVG QSHU Q QW JRQLV.HWLN S G WLWLNLQLNRQÁLN
LQLVXG KWLG N LV O JLGL X WUXPLWO JLG QNRQÁLNLWXK UXV
GL NKLUL 'HQJ Q HU NKLUQ\ NRQÁLN P N N Q G SLK N
\ QJGLN O KN Q W XGLK QFXUN QG QSLK NP Q \ QJK UXV
GLN O KN Q WHUJ QWXQJ G UL NRQVHS G Q YLVL VHRU
QJ SHQXOLV lakon.
d. Peleraian
% JL Q SHOHU L Q LQL HULVL WHQW QJ OWHUQ WLI OWHUQ WLI
MZ Q G UL SHUP V O K Q V PS L WHUM GLQ\ NRQÁLN QW U
SHU Q QW JRQLV G Q SHU Q SURW JRQLV %HQWXN OWHUQ WLI
MZ QLQLWLG N ROHKGLZXMXGN QVHF U Q\ W W XWHU F
GHQJ Q PXG K . O X OWHUQ WLI M Z Q LQL GL X W VHF U
Q\ W G QWL WL P N N Q PHOHP KN Q NOLP NV \ QJ
WHO KGL X W% JL QSHOHU L QLQLMXJ WLG N ROHKGL X W HU
WHOHWHOH W X NHV QQ\ GLS QM QJS QM QJN Q N UHQ N Q
mem buat penonton menjadi jemu. Peleraian juga tidak boleh
GL X WWHUJHV JHV N UHQ N QPHP X WNOLP NV\ QJWHO K GL X WWLG
N HU UWL3HOHU L QLQLVHK UXVQ\ GLVXVXQGHQJ Q
FHUP WG QWLG NPHQJXU QJLNHWHUFHN P Q\ QJWHUM GLS G
klimaks, tetapi lama kelamaan semakin menurun.

144 Kelas IX SMP/MTs


% H 3HQ\HOHV L Q
3HQ\HOHV L Q LQL HULVL WHQW
QJ M Z QM Z Q \ QJ
menjadi permasalahan antara peran protagonis dan antagonis. Fungsi dari
peleraian adalah untuk mengembalikan keadaan
VHSHUWL Z O FHULW O NRQ N UHQ VHJ O SHUVR O Q
VXG K WHUM Z 3HQ\HOHV L Q MXJ PHUXS N Q JL Q NKLU
G UL FHULW O NRQ
Aktivitas Pembelajaran III
& ULO KLQIRUP VLWHQW QJO WLK QWHNQLNSHPHU Q Q
'LVNXVLN QGHQJ QWHP QWHP QPXWHQW QJO WLK QWHNQLN
pemeranan.
&R O K O WLK Q WHNQLN SHPHU Q Q LWX GHQJ Q WHP Q
temanmu.
4. Komunikasikan latihan teknik pemeranan itu kepada guru
SHP LP LQJG QWHP QWHP QPX

C. Pelatihan Pemeran

1. Latihan Teknik Muncul


% 7HNQLNPXQFXOthe technique of entrancePHQXUXW5HQGU
G O P XNX7HQW QJ%HUP LQ'U P K O G O KVX WX
teknik seorang pemeran dalam memainkan peran untuk pertama
N OLPHP VXNLVH X KSHQW VO NRQ3HPXQFXO QSHPHU QLQL LV
GL Z OSHPHQW V QS G VX WX NO NRQ W XS G GHQJ QO
NRQ3HPXQFXO QSHPHU QLQLK UXVPHP HULN QJ P U QVHF U
NHVHOXUXK QWHUK G SSHU Q\ QJGLP LQN Q* P U QLWX LV
be rupa suasana batin, tingkat emosi, tingkat intelektual, maupun
VHJLÀVLNG ULSHU Q\ QJGL Z N Q* P U QLQLO
K\ QJ N Q
PHPSHQJ UXKLNHV QSHQLO L QG QLGHQWLÀN VLSHQRQWRQWHUK
G SSHU Q7 QS SHQJJ P U QSHU Q\ QJMHO VSHQRQWRQ N Q
NHVXOLW QXQWXNPHQJLGHQWLÀN VLSHU QWHUVH XW/
WLK QWHNQLN PXQFXOLQLGLO NXN QGHQJ QF U

Seni Budaya 145


&R O KPXQFXOG ULVLVLS QJ
JXQJ W XWHPS W\ QJGLJX
QN Q VH
QJ Q WHUJHV JHV 5 V N Q
NHWHUJHV
PXGL
ULWHP QWHP QPX W XJXUX
SHP LP LQJPX
PXVXG KWHUOLK WWHUJHVJH
V / NXN Q O WLK
XO QJXO QJV PS LN PX Lsa
PHU
tersebut.
&R XO QJL O JL PXQFXO GH QJ Q
WHUJHV JHV NHPXGL Q
HUKHQWLG QOLK WO KGLVHNH
OLOLQJ UX QJ S QJJXQJ WHUVH
XW \ QJ GLWHUXVN Q GHQJ Q PHQF
UL VHVX WX GLS QJJXQJ
tersebut.
F &R O KNHOX US QJJXQJWHU VH
XWGHQJ QWHUJHV JHV NH
mudian kembali lagi masuk
S QJJXQJ GHQJ Q U V \ QJ
bahagia.
G / NXN Q O WLK Q WHNQLN PXQ
FXO LQL GHQJ Q U V \ QJ HU
HG HG N G QJVHGLKJHP
LU P U K P OXP OX FXUL
J OXFXG QO LQO LQ
e. Buatlah kelompok latihan dan
M NO KWHP QPXO WLK QWHN
QLN PXQFXO LQL GHQJ Q F U
G \ QJ GL OX U S QJJXQJ G Q
G \ QJGLG O PS QJ JXQJ.HORPSRN\ QJGLG O P S QJJXQJ HU LF U H
VG

146 Kelas IX SMP/MTs


O P NHORPSRN NHPXGL Q NH ORPSRN\ QJGLOX US QJJXQJ
masuk ke panggung dengan
U V VHGLK .HORPSRN \ QJ GL
dalam panggung me respon
NHORPSRN\ QJ UXP VXNGH
ngan pandang an kemudian
HU LF U OK GHQJ QH V
ketika merespon tersebut.
I / WLK Q GLWHUXV GHQJ Q NH
ORPSRN\ QJGLG O PS QJ
gung, kemudian keluar
S QJJXQJ GHQJ Q PUK
marah. Responlah kelompok
\ QJ P U KP U K WHUVH XW
dan lihat lah ketika keluar
panggung.
J / WLKO K GHQJ Q NHORPSRN
\ QJ GL G O P S QJJXQJ PHU V N
Q NHVHGLK Q \ QJ
luar biasa, kemudian kelompok
\ QJGLOX US QJJXQJP VXN
ke panggung, terus merespon
NHORPSRN \ QJ VHGLK
WHUVH XW / NXN Q GL ORJ
sampai kelompok tersebut
PHU V N QNH K JL Q\ QJ
luar biasa.
K / NXN QO WLK QLQL HUXO
QJ ulang dan bergantian dengan
UV \QJ HUHGHG
kemudian mintalah pendapat
NHS G WHP QWHP Q\ QJO LQ G Q
JXUX \ QJ G WHQW QJ O WLK
QWHNQLNPXQFXOLQL

Seni Budaya 147


2. Latihan Teknik Memberi Isi
7HNQLNPHP HULLVL G O KWHNQLNXQWXNPHP HULLVLSHQJXF S Q GL
ORJGL ORJ XQWXN PHQRQMRON Q HPRVL G Q SLNLU QSLNLU Q \ QJ WHUN
QGXQJG O PGL ORJWHUVH XW0HQXUXW5HQGU K O
WHNQLNPHP HULLVL G O KF U XQWXNPHQRQMRON QHPRVLG
QSLNLU Q GL OLN N OLP WN OLP W \ QJ GLXF SN Q G Q GL OLN SHU X
W Q SHU X W Q\ QJGLO NXN QGLG O PWH WHU

% F OK GL ORJGL ORJ
Q VN K FHULW \ QJ WHO
PXVXVXQS G NWLYLW VSHP
belajaran I.
%HULO KW QG S G N W N W
G O PGL ORJWHUVH XW\ QJN
mu anggap penting.
F % F O KGL ORJGL ORJ\ QJWHO K
kamu beri tanda tersebut
GHQJ QWHN Q Q\ QJ HU HG
G ULN W N W \ QJO LQ
G % F O K GL ORJGL ORJ \
QJ
telah kamu beri tanda tersebut
GHQJ QSHU V QVHGLKNHPX
GL QXO QJLW SLVHN U QJGH
ngan perasaan gembira, dan
SHU V QSHU V Q\ QJO LQ
Q\
H % F O KGL ORJGL ORJWHUVH XW
V PS LK LVG Q HULF W W Q
SGNWNW\QJNPX
QJJ SSHQWLQJLWXGLXF SN Q
GHQJ QSHU V Q\ QJVHVX L

148 Kelas IX SMP/MTs


3. Latihan Teknik Pengembangan
7HNQLNSHQJHP QJ Q LV GLO NXN QGHQJ QWHNQLNSHQJHP
QJ Q SHQJXF S Q G Q WHNQLN SHQJHP QJ Q M VP QL 7HNQLN
SHQJHP QJ QSHQJXF S QGLO NXN QGHQJ QPHQ LNN QYROXPH
VX U PHQ LNN Q WLQJJL Q G VX U PHQ LNN Q NHFHS W Q WHPSR
VX U PHQXUXQN QYROXPHVX U Q G VX U G QNHFHS W QWHP
SRVX U 7HNQLNSHQJHP QJ QM VP QL LV GLO NXN QGHQJ QPH
Q LNN QWLQJN WSRVLVLM VP QL HUS OLQJ HUSLQG KWHPS
WPH lakukan gerak anggota badan, dan ekspresi muka.

% F O K GL ORJGL ORJ G O P Q VN K
FHULW \ QJWHO KN PXVXVXQG Q WHO
KN PX HULW QG GHQJ QPH Q LNN Q
YROXPH VX U WHUXV GLX
O QJ GHQJ Q PHQXUXQN Q YROXPH
suara.
8O QJL O JL PHP F Q\ W SL
VHN U QJ GHQJ QQ G \ QJWLQJJL
NHPXGL Q GLXO QJ Q PXQ GL F
GHQJ QQ G \ QJUHQG K
F &R O KPHP F GL ORJGL ORJG O P
Q VN K WHUVH XW GHQJ Q SRVLVL \ QJ
HUP F PP F P NGQJ HUGLUL
kadang duduk, kadang berpaling,
N G QJ PHQGHN W WHUXV LF U W X
N G QJPHQMXKWHUXV LF U
G %HULF W W QS G GL ORJGL ORJ\ QJ
\ QJ WHO K N PX O WLK QN Q
WHUVH but, sehingga nanti bisa
dilatihkan ulang.

Seni Budaya 149


4. Latihan Teknik Membina Puncak-Puncak
7HNQLNPHP LQ SXQF NSXQF N G O KWHNQLN\ QJGLO NXN Q
ROHKSHPHU QWHUK G SM O QQ\ SHPHQW V QO NRQ7HNQLNLQLGL
lakukan oleh pemeran untuk menuju klimaks permainan. Teknik LQL LV
GLO NXN QGHQJ QF U VH J L HULNXW

a. Buatlah kelompok untuk


latihan ini dan lakukan
O WLK QQ\
/ WLK Q PHQ K Q LQWHQVL
W V HPRVL \ LWX GHQJ Q
FU PHONXNQ WKS demi
tahap penggunaan emosi
pemeran pada suatu
SHPHQW V Q O NRQ 0LV O
Q\ NHWLN $P U KP N
NHP U K Q LWX
O NXN QPXO LG ULNHP
U K Q\ QJS OLQJUHQG K
V PS LS G SXQF NNH
PU K Q WLQJN
S OLQJ WLQJJL . O X NH
PU
Q\ VXG K GLPXO L G UL
tingN
NHWLN
F NQ\ VXG K WLG N LV
marah lagi.

F / WLK Q PHQ K Q UH NVL


terhadap perkembangan OXU \
LWX PHQ\HVX LN Q WLQJN
WHPRVL\ QJWHUG S W S G
OXU\ QJVHG QJGL P LQN Q
0LV OQ\ VL $ PHP LQN Q SHU
Q \ QJ V QJ WNHW NXW QG
QNH W NXW QLWXK
UXVPXQFXO

150 Kelas IX SMP/MTs


SGNOLPNV0NUH
aksi ketakutan tersebut harus
disesuaikan dengan
GHJ Q GHJ Q \ QJ VHG QJ
berlangsung sampai pada
SXQF N NHW NXW Q S G
klimaks.
G / WLK Q J XQJ Q \ LWX
PHP GXN Q QW U JHU N
QG QVX U $S LO SH
PHU QPHQJJXQ N QVX
U \ QJNHU VP N K UXV GLLP QJL GHQJ Q JHU N QJHU N Q\
QJGLW K Q HJLWXMXJ VH OLNQ\ S LO SHPHU Q PHQJJXQ N Q JHU
N QJHU N Q \ QJ FHS WP N VX U Q\ \ QJ
ditahan. Apabila sudah
V PS LSXQF NVHPX Q\
digabung antara gerakan dan
suara.
H / WLK QNHUM V P QW U
SHP LQ\ LWXVX WXNHUM
V P \ QJ GLWHPSXK ROHK SHPHU Q GL S QJJXQJ XQ WXNPHP LQ
SXQF NSHU
P LQ Q 8V K LV GL
O NXN Q GHQJ Q F U NH OLN Q0LV OQ\ $ HU LF U GHQJ Q
LQWHQVLW V WLQJJLP N %K UXV LF U
GHQJ QWHPSR\ QJO P W
dengan penuh tekanan, A
Q\ N HUJHU N W X HU
SLQG KSLQG K PN %
WLG N WHUO OX Q\ N HU
JHU N K Q\ PHQJ Z VL

Seni Budaya 151


perpindahan A. Baru pada
SXQF NQ\ QW U $G Q%
HUV P PHQF S LSXQF N
suara dan gerakan.
I / WLK Q SHQHPS

PHPLQG KPLQG
W V SHQW V 6HF
SHPHU Q \ QJ
panggung bagian belakang
akan lebih kuat dibanding
GHQJ Q SHPHU Q \ QJ
berada di panggung bagian
depan ketika pemeran itu
HUK G SK G S Q

5. Latihan Teknik Timming


/ WLK QWHNQLNWLPPLQJLQL HUWXMX QXQWXNPHO WLKWHNQLNNH WHS
W QZ NWX QW U NVLWX XKG Q NVLXF S Q W XNHWHS W Q QW U JHU NWX XKGHQJ
QGL ORJ\ QJGLXF SN Q7HNQLNWLPPLQJ
LV GLO NXN QGHQJ QWLJ F U \ LWXJHU N QGLO NXN QVH HOXP
N W N W GLXF SN Q JHU NN Q GLO NXN Q HUVP QNWNW
GLXF SN QJHU NN QGLO NXN QVHVXG KN W N W GLXF SN Q
/ NXN QO WLK QLQLVHF U HUNHORPSRN G QJXQ N QQ VN K
FHULW \ QJVXG KN PXVXVXQ
% F O KV WXGL ORJV PS LK LVNHPXGL QSLQG KWHPS WPH
nuju teman dialogmu
F % F O KV WXGL ORJV PS LK LV NHPXGL Q SLQG K WHPS W
menjauhi teman dialogmu
G % F O KV WXGL ORJV P LOSLQG KWHPS WPHQXMXWHP QGL ORJ
mu
H % F O KV WXGL ORJV P LOSLQG KPHQM XKG ULWHP QGL ORJ
mu
I %HUJHU NO KPHQXMXWHP QPX NHPXGL Q F O KV WXGL ORJ
sampai habis.

152 Kelas IX SMP/MTs


J %HUJHU NO KPHQM XKLWHP QPXNHPXGL Q F O KV WXGL ORJ
sampai habis.
K / NXN QO WLK QLQL HUXO QJXO QJV PS LPHU V WHS WG Q
W QG LO KGL ORJGL ORJWHUVH XW S N KK UXVGLO NXN QGL ORJ
dulu terus ber gerak
atau bergerak dulu
WHUXV GL ORJ W X HU
VP Q GL ORJ V P
bil bergerak.

6. Latihan Teknik Improvisasi


/ WLK Q WHNQLN LPSURYLV VL PHUXS N Q O WLK Q WHNQLN G V U
SHUP LQ QW QS G SHUVL S Q W X HUVLI WVSRQW Q7HNQLNLQL
HUJXQ XQWXNPHQJ V KNHSHN QVHRU QJSHPHU QXQWXNPHQJ
W VLVX WXP V O K\ QJWLP XOS G V WSHPHQW V Q'HQJ Q
O WLK QLPSURYLV VLVHRU QJF ORQSHPHU QMXJ WHU V KG \ FLSW
G QG \ NK \ OQ\
/ NXN Q O WLK Q LPSURYLV VL GHQJ Q WHP QPX GHQJ Q
FHULW \ QJPHQJJHP LU N QPLV OQ\ N PXPHQJ UN Q KZ
N PXSXQ\ VHSHG UX\ QJV QJ WF QJJLK
/ NXN N Q LPSURYLV VL GHQJ Q WHP QPX GHQJ Q FHULW
\ QJPHQ\HGLKN QPLV OQ\ N PX HUFHULWWHQW
QJKHZ Q SHOLK U QPX\ QJP WL
F / NXN QLPSURYLV VLGHQJ QWHP QPXGHQJ QFHULW \ QJ
PHQ\HGLKN QWHW SLWHP QPXPHQ QJJ SLQ\ GHQJ QFHULW

Seni Budaya 153


Teknik Pemeranan
6HRU QJSHPHU Q\ QJ HUP LQGLWH WHUPHQJJXQ N Q seperangkat
alat dan teknik agar bisa memainkan karakter SHU Q \ QJ N Q GLP LQN Q
$O W G Q WHNQLN WHUVH XW HUIXQJVL J U HNVSUHVL
SHPHU Q N Q PXQFXO G Q LV
menghidupkan ka rakter peran. Dalam rangka usaha untuk
menghidupkan ekspresi itu maka pemeran akan berusaha
XQWXNPHQFLSW N QF U \ QJ HU J P J UG S WPHPHQXKL
WXQWXW QWHNQLVSHPHU Q Q/ WLK QO WLK Q\ QJGLO NXN Q
LV HUXS O WLK Q QRQWHNQLV G Q O WLK Q \ QJ HUVLI W
WHNQLV / WLK Q QRQWHNQLV G O K O WLK Q SHQJX
VQ
WX XKO WLK QRO KWX XKG QO WLK QRO KYRN OG QMLZ
pemeran itu sendiri seperti relaksasi, konsentrasi, kepekaan,
NUH WLÀW V \ QJ WHUSXV W S G SLNLU QQ\ 6HG QJN Q
O WLK Q \ QJ HUVLI W WHNQLV G O K O WLK Q \ QJ WHUIRNXV
S G O WLK QSHQJX V QSHU Q\ QJ N QGLP LQN Q
/ WLK Q WHNQLN LQL SHQWLQJ GLO NXN Q ROHK SHPHU Q N
UHQ G O P PHQM O QN Q WXJ VQ\ L K UXV WHU PSLO
PHQJJXQ N QVHJ O VSHN\ QJGLSHUOXN QV WPHP LQN Q
peran. Semakin terampil ia memainkan peran, maka
penonton semakin mengerti dan mau menerima permainan
LWX/ WLK QWHNQLNLQLK UXVGLSHO M ULG QGLNX V LWHW SL
NHWLN WHNQLNWHNQLNLQLVXG KWHUNX V LP N K UXVOH XU
PHQM GL PLOLN SUL GL SHPHU Q 7HNQLNWHNQLN LWX K
UXV
PHQM GLVHVX WX\ QJVSRQW QNHWLN GLJXQ N Q

154 Kelas IX SMP/MTs


Aktivitas Pembelajaran IV
& ULO K LQIRUP VL WHQW QJ W W WHNQLN SHQW V W X W W
artistik teater
'LVNXVLN Q GHQJ Q WHP QWHP QPX WHQW QJ W W WHNQLN
SHQW V W X W W UWLVWLN WH WHU VHVX L GHQJ Q LQIRUP VL
\ QJN PXG S WN Q
3 K PLO K S V M \ QJWHUP VXNW W WHNQLNSHQW V WX
tata artistik teater
&R O KU QF QJ W XPHQJJ P UW W WHNQLNSHQW V W X
WW UWLVWLN WH WHUGHQJ Q WHP QWHP QPXVHVX LGHQJ Q
Q VN KFHULW \ QJWHO KN PXVXVXQS G SHP HO M U Q,
.RPXQLN VLN Q U QF QJ Q LWX NHS G JXUX SHP LP LQJ
G QWHP QWHP QPX

D. Rancangan Tata Artistik

A. Merancang Tata Panggung


3LOLKO KQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN Q
3HO M ULQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN Q
,GHQWLÀN VLN Q G HU S P F PWHPS W\ QJ G
dalam naskah lakon tersebut
,GHQWLÀN VLN Q SURSHUWL \ QJ G G O P Q VN K O NRQ
tersebut.
%X WO KJ P UVNHWV VHVX LGHQJ QNHWHU QJ Q\ QJ
ada dalam naskah lakon tersebut.
%XWOK JP U U QF QJ Q W W S QJJXQJ GQ
SURSHUWLQ\ VHUW HULN QXNXU Q
* P U U QF QJ QPX K UXV PHQJ FX S G SULQVLS
prinsip menata panggung.
:UQLOKJP U U QF QJ Q LWX VHVX L GHQJ Q W W
S QJJXQJ\ QJ N QGLZXMXGN Q

Seni Budaya 155


Tata Panggung
Tata pentas bisa disebut juga dengan scenery atau SHP QG QJ
Q O W U HO N QJBackground WHPS W PH
main kan lakon. Tata pentas dalam pengertian luas adalah
VX V Q VHSXW UJHU NO NXGL W VSHQW VG QVHPX HOHPHQ
HOHPHQYLVX O W X\ QJWHUOLK WROHKP W \ QJPHQJLW UL
pemeran dalam pementasan. Tata pentas dalam pengertian
WHNQLN WHU W V \ LWX HQG \ QJ PHP HQWXN VX WX O W U
HO N QJ ÀVLN G Q PHP HUL W V OLQJNXQJ Q JHU N O NX
'HQJ Q PHQJ FX S G GHÀQLVL GL W V G S W GLW ULN VX WX
SHQJHUWL Q KZ W W SHQW V G O KVHPX O W U HO N QJ
GQ HQG HQG \ QJ G GLS QJJXQJ JXQ PHQXQM QJ
seorang pemeran memainkan lakon.
3ULQVLSSULQVLSG O PPHQ W SHQW V G O K

' S WPHP HULUX QJNHS G JHU NO NX ' S


WPHP HULSHUQ\ W QVX V Q O NRQ F ' S
WPHP HULS QG QJ Q\ QJPHQ ULN
d. Dapat dilihat dan dimengerti oleh penonton.
H 0HUXS N QU QF QJ Q\ QJVHGHUK Q
I ' S W HUP QI W WHUXV PHQHUXV JL
SHPHU Q
atau pelaku.
J ' S WVHF U HÀVLHQGL X WGLVXVXQG QGL Z
K ' S W PHP X W U QF QJ Q K UXV PHQXQMXNN Q
KZ VHWL S HOHPHQ \ QJ WHUG S W GLG O P
SHQ PSLO QYLVX OSHQW VQ\ PHPLOLNLKX XQJ Q

satu sama lain.

156 Kelas IX SMP/MTs


B. Merancang Tata Busana
3LOLKO KQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN Q 3HO
M ULQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN Q
,GHQWLÀN VLN Q G HU S P F P XV Q \ QJ G G O P naskah
lakon tersebut.
4. Buatlah gambar sketsa busana sesuai dengan keterangan
\ QJ G G O PQ VN KO NRQWHUVH XW
%X WO KJ P UU Q F
QJQW W XV Q G Q
NVHVRULVQ\VHUW
H
rikan ukuran.
*P U U QF QJ QPX
K UXV PHQJ FX S G
SULQVLSSULQVLS IXQJVL
WWXVQGOPSH
mentasan.
7. Warnailah gambar U QF
QJ Q LWX VHVX L
dengan tata busana
\ QJ N Q GLZXMXG
kan.

Tata Busana
Tata busana sangat berpengaruh terhadap penonton,
N UHQ VH HOXP VHRU QJ SHPHU Q GLGHQJ U GL ORJQ\ WHU OH LK
G KXOX GLSHUK WLN Q SHQ PSLO QQ\ 0 N G UL LWX NHV Q \ QJ
GLWLP XON QQ\ S G SHQRQWRQ PHQJHQ L GLUL SHPHU QWHUJ
QWXQJS G \ QJW PS NROHKP W SHQRQWRQ %XVQ \ QJW PS NSHUW P
N OL N Q PHP QWX PHQJ J ULVN QN U NWHUQ\ NHPXGL QG UL XV Q Q\
MXJ N Q
memperkuat kesan penonton.

Seni Budaya 157


$J U XV Q SHPHQW V QPHPSXQ\ LHIHN\ QJGLLQJLQ
N Q P N XV Q K UXV PHQXQ LN Q H HU S IXQJVL WHU
WHQWX\ LWX
0HP QWXPHQJKLGXSN QSHUZ W N QSHO NX UWLQ\ VH
HOXPGL HUGL ORJ XV Q \ QJGLNHQ N QVXG K
PHQXQMXNN Q VL S GL VHVXQJJXKQ\ XPXUQ\ NH
QJV QQ\ VW WXVVRVL OQ\ NHSUL GL QQ\
0HP QWXPHQXQMXNN QLQGLYLGX OLV VLSHU Q Q
UWL Q\ Z UQ G QJ \ W W XV Q K UXVG S WPHP HG N
QSHU Q Q\ QJV WXGHQJ QSHU Q Q\ QJO LQ
F 0HP QWXPHP HULI VLOLW VG QPHP QWXJHU NSH
O NX UWLQ\ SHO NX K UXV G S W PHO NV Q N Q O NX
WX NWLQJSHU QQ\ W QS WHUJ QJJXROHK XV QQ\
Busana tidak harus dapat memberi bantuan kepada
SHO NX WHW SL XV Q K UXV V QJJXS PHQ P K
HIHN
YLVX OJHU NPHQ P KLQG KG QPHQ\HQ QJN QGL
OLK WGLVHWL SSRVLVL\ QJGL P LOSHO NX

C. Merancang Tata Rias


3LOLKO KQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN Q
3HO M ULQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN QWHUVH XW

,GHQWLÀN VLN Q G HU S P F PN U NWHUG QUL V Q\ QJ ada


dalam naskah lakon tersebut.
4. Buatlah gambar sketsa tata rias sesuai dengan
NHWHU QJ Q \QJ G
dalam naskah lakon
tersebut.
%X WO KJ P UU QF QJ
an tata rias sesuai dengan
N U NWHU\ QJ G G O P
naskah lakon tersebut.

158 Kelas IX SMP/MTs


*P U U QF QJ QPX K UXV PHQJ FX S G SULQVLSSULQVLS
kegunaan tata rias dalam pementasan
: UQ LO KJ P UU QF QJ QLWXVHVX LGHQJ QW W UL V\ QJ
N QGLZXMXGN Q

Tata Rias
7 W UL VG O PSHP K V QLQL G O KW W UL VSHQ W V M GL VHJ
O VHVX WX K UXV GLWXMXN Q XQWXN PHP
HQWXN UWLVWLN\ QJPHQGXNXQJSHPHU QG O PVH
X K SHPHQWVQONRQ7WULV\LWX JLPQFU
PHQJJXQ N Q K Q K Q NRVPHWLN XQWXN PHZXMXG N
QZ M K W XJ P U QSHU Q\ QJ N QGLP LQN Q
6H J L FRQWRK VHRU QJ SHPHU Q G O P NHKLGXS Q VHK ULK
ULPXQJNLQGLNHQ OVH J LVHRU QJSHO M UWH
tapi dipanggung dia akan menjadi manusia lain, menjadi
VHRU QJ SHPHU Q \ QJ GLJ ULVN Q ROHK VHRU QJ SHQXOLV
lakon.
7XJ VW W UL V\ LWXPHP QWXPHP HULN QG QG Q Q
W X SHUX K QSHUX K QS G S U SHP LQVHKLQJJ
WHU HQWXNGXQL SHQW VGHQJ QVX V Q \ QJNHQ G Q
Z M U 7XJ V LQL G S W PHUXS N Q IXQJVL SRNRN G S W
SXO VH J LIXQJVL QWX Q6H J LIXQJVLSRNRNPLV O
Q\ W W UL V LQLPHQJX KVHRU QJJ GLV HOL PHQM GL
QHQHNWX W X VHRU QJ Z QLW PHP LQN QSHU Q QVH
J L VHRU QJ O NLO NL W X VH OLNQ\ 6H J L IXQJVL
QWX Q PLV OQ\ VHRU QJ J GLV PXG K UXV PHP LQ
N QSHU Q QVH J LJ GLVPXG WHW SLP VLKK UXVPH
PHUOXN QVHGLNLWUL V QPXN W XU P XWG QK OK O
NHFLOO LQQ\

Seni Budaya 159


Kegunaan Tata Rias
0HUL VWX XK HU UWLPHQJX KK O\ QJ O PLPHQ
M GLK O\ QJ HUJXQ UWLQ\ GHQJ QSULQVLSPHQG
S WN Q G \ JXQ \ QJWHS W%HG Q\ GHQJ QUL V
F QWLN G O KN O XUL V FQWLN PHUX K K O \ QJ
MHOHN PHQM GL F QWLN VHG QJN Q UL V XQWXN WH WHU
G O K PHUX KK O\ QJ O PL PHQM GL K O \ QJ
dikehendaki.
0HQJ W VLHIHNW W O PSX\ QJNX W
F 0HP X WZ M KG Q G Q VHVX L GHQJ Q SHU Q Q
\ QJGLP LQN Q W XGLNHKHQG NL

D. Merancang Tata Cahaya


3LOLKO KQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN Q

3HO M ULQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN QWHUVH XW


,GHQWLÀN VLN Q G HU S P F PWLWLNG QMHQLVF K \
\ QJ G G O PQ VN KO NRQWHUVH XW
%X WO KJ P U GHQ K F K \ VHVX L GHQJ Q NHWHU QJ Q
\ QJ G G O PQ VN KO NRQWHUVH XW
* P UU QF QJ Q PX K
UXV PHQJ FX S G
WXMX QW W F
K \ G O PSHPHQ tasan.
6. Warnailah gambar
GHQKFK\LWX
sesuai dengan tata
F K\\QJ NQ
GLZXMXGN Q

160 Kelas IX SMP/MTs


Tata Cahaya

7 W F K \ \ LWXSHQJ WXU QVLQ U W XF K \ O P SXXQWXNPHQHU


QJLG QPHQ\LQ UL UHQ SHUP LQ QVHUW PHQLP XON QHIHN UWLVWLN7
W F K \ VH HOXPPHQJJX Q N Q O PSXO PSX OLVWULN \ QJ G VHN U QJ
LQL P N
SHUWXQMXN QP VLKPHP QI WN QVLQ UP W K ULVH J L VXP
HU SHQHU QJ QQ\ 6HWHO K P QXVL PHQJHQ O SL
sebagai sum ber pemanas dan penerang maka manusia PHP QI WN Q
SLVH J L O WSHQHU QJSHPHQW V Q
0XO PXO P QXVL PHP N L SL XQJJXQ VH JL
O W SHQHU QJ Q G Q VHN OLJXV VH J L O W SHP Q V NH
PXGL Q VHWHO K GLWHPXN Q PLQ\ N P N O W SHQHU QJ
HUNHP QJ PHQM GL R RU OHQFRQJ FHPSRU G Q O LQ VH
J LQ\ .HWHU W V Q LQWHQVLW V SHQHU QJ Q G UL SL
MXVWUX PHP HULN QSHQJ UXK\ QJLQG KWHUK G SJHU N
O NXSHPHU Q KN QP PSXPHQLP XON QHIHNP JLVG Q
PXQJNLQ VXOLWGLG S WS G WH WHU\ QJWLG NPHQJJXQ N Q
FK\ VHSHUWL LWX *R\ QJJR\ QJ OLG K SL GLWLXS QJLQ
PHQLP XON QHIHNJHO SWHU QJ\ QJPHQJXQG QJVX V Q
\ QJ UWLVWLN

Seni Budaya 161


7XMXQGQ\WWFK\GOK
0HQHU QJLG QPHQ\LQ ULSHQW VG QSHPHU Q
0HQHU QJL\ LWXF U PHQJJXQ N QO PSX VHNHG U
XQWXNPHP HULWHU QJG QPHOHQ\ SN QJHO S- GL
VHPX SHQW V G Q U QJ U QJ \ QJ G LN
\ QJ SHQWLQJ P XSXQ \ QJ WLG N SHQWLQJ VHPX
GLWHU QJL0HQ\LQ UL\ LWXF U PHQJJXQ N QO PSX
XQWXNPHP X W JL Q JL QSHQW VVHVX LGHQJ Q
NH G Q GU P WLN O NRQ - GL GHQJ Q PHQ\LQ UL
G HU KG HU K WHUWHQWX P N G VHVX WX WX
VX V Q \ QJ OH LK \ QJ KHQG N GLWRQMRON Q JU
WHUF S LHIHNGU P WLN
0HQJLQJ WN Q HIHN F K \ O PL K 0 NVXGQ\
PHQHQWXN Q NH G Q M P PXVLP FX F NH G Q
GHQJ QPHQJJXQ N QW W F K \
F 0HOXNLVN Q GHNRU W X VFHQHU\ G O P PHQ P K
QLO L Z UQ VHKLQJJ WHUF SL G Q\ VLQ UG Q
\ QJ QPHQRQMRON QIXQJVLGHNRU VL
G 0HP QWXSHUP LQ QO NRQGHQJ QF U PHP QWX
PHQFLSW N QVX V Q NHMLZ Q

E. Merancang Tata Bunyi


3LOLKO KQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN Q

3HO M ULQ VN KO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN QWHUVH XW


,GHQWLÀN VLN Q G HUSPFP MHQLV XQ\L G Q
NH XWXK Q XQ\L VHUW VX V Q \ QJ GGOPQVNK
lakon tersebut.
%X WO K G IW U NH XWXK Q XQ\L \ QJ GGOPQVNK
O NRQ WHUVH XW WHUP VXN XQ\LVXVQGQ XQ\L HIHN
G IW U NH XWXK Q XQ\L K UXV PHQJ FX S G
SULQVLSSULQ VLSWHUFLSW Q\ VX V QG QPHP QJXQLP MLQ
VLSHQRQWRQ dalam pementasan.

162 Kelas IX SMP/MTs


Tata Bunyi

7 W XQ\L LV GL UWLN QVH J LF U XQWXNPHQJ WXU


PXVLN HIHN XQ\L P XSXQ HU J L XQ\L XQ\L Q \ QJ
PHQGXNXQJWHUFLSW Q\ VX V Q VHKLQJJ PXQFXOQX QV
HPRVLRQ O\ QJWHS W7 W XQ\LMXJ GLK U SN QPHP
QWXLP MLQ VLSHQRQWRQXQWXNOH LK LV PHP \ QJN Q
dan merasakan suasana kejadian dalam lakon.
+ O \ QJ SHUOX GLSHUK WLN Q G O P W W XQ\L \ LWX
'L ORJ(IHN XQ\L0XVLN.HWLJ Q\ LV NLW SHUJXQ N Q
HUV P V P N G QJN G QJK Q\ GX WXKQ\
satu saja. Agar pertunjukan enak didengar dan dilihat kita
K UXVPHPSHUK WLN QYROXPHG ULNHWLJ K QWHUVH XW
UWLQ\YROXPH S \ QJK UXVNHU VG Qvolume S \ QJ
K UXV OHP K 'LVLQL YROXPH HUIXQJVL VHSHUWL
VSRWOLJKW P NVXGQ\ XQ\L S \ QJGLXW P N QG O P GHJ QWHU VH
XW S HIHN XQ\LPXVLN W XGL ORJ
(IHN XQ\L LV GLK VLON QG UL O WPXVLNVX U P QX VL
W X HQG HQG \ QJNLW X WVHF U VHGHUK Q \ QJ
HUIXQJVL XQWXN PHP QWX SHQRQWRQ J
U OH LK G S W
PHP \ QJN Q S \ QJ WHUM GL GLG O P O NRQ 3HQJ
JXQ QHIHN XQ\LLQLWLG N LV VHP U QJWHW SLK UXV
VHVX LG QPHPSXQ\ LWXMX Q

Seni Budaya 163


& U VHGHUK Q PHP X WHIHN XQ\LGL QW U Q\ VH J L
berikut.
% %XQ\L SLQWX LO SLQWX GL XN W X GLWXWXS N Q NHGHQJ
U Q XQ\LJHUHQGHOG Q HQWXU QG XQSLQWX F U Q\ NLW X W SLQWX G O
P NRW N NHFLO \ QJ dilengkapi dengan gerendel, jika ditempatkan di dekat
PLNURIRQP N XQ\LQ\ N QPHQ\HUXS L XQ\L\ QJ
VHVXQJJXKQ\
% %XQ\L M P GHQJ Q PHQJJXQ N Q NRW N ORJ P G Q
SHQVLO W X OOSRLQW \ QJ GLJHU NN Q NH NLUL G Q NH
kanan.
%XQ\L K OLOLQW U GHQJ Q PHQM WXKN Q VHQJ WX
PHPXNXOLQ\
%XQ\L WHP N Q GHQJ Q PHPHF KN Q ORQ WX
memukul benda keras.
%XQ\LN S OWHU QJGHQJ QPHUHN P XQ\LSHV Z W
GLOSQJQW XOLS W QN UWRQWLSLV\ QJGLVHQWXKN Q
SG OLQJ OLQJ NLS V OLVWULN G Q GLNHU VN Q
GHQJ Q PLNURIRQ ' Q P VLK Q\ N O JL V ONLW
P XPHO NXN QSHUFR Q
0XVLNG O PWH WHUPHPSXQ\ LNHGXGXN Q\ QJSHQWLQJ
N UHQ SHQRQWRQ N Q PXG K XQWXN PHP \ QJN Q WX
PHPSHQJ UXKLLP MLQ VLQ\ 0XVLN\ QJ LNG QWHS W LV
PHP QWX SHPHU Q PHP Z N Q Z UQ G Q HPRVL SHU Q
GOP GHJ Q 0XVLN MXJ G S W GLS N L VH J L Z OG Q
SHQXWXS GHJ Q W X VH J LMHP W Q QW U GHJ Q\ QJ
V WXGHQJ Q GHJ Q\ QJO LQ

164 Kelas IX SMP/MTs


E. Uji Kompetensi

Pengetahuan
1. $S \ QJN PXNHW KXLWHQW QJO NRQFHULW "
2. % J LP Q W K S Q W XO QJN KO QJN KPHQXOLVN Q
O NRQFHULW "
3. $S \ QJN PXNHW KXLWHQW QJO WLK QWHNQLN
SHPHU Q Q"
4. .HQ S VHRU QJF ORQSHPHU QK UXVPHO NXN QO WLK Q
WHNQLNSHPHU Q Q"
5. % J LP Q F U Q\ PHU QF QJW W S QJJXQJ"
6. % J LP Q F U Q\ PHU QF QJW W XV Q W XNRVWXP"
7. %JLPQFUQ\PHUQFQJWWWWULV"
8. %JLPQFUQ\PHUQFQJWWFK\"
% J LP Q F U Q\ PHU QF QJW W XQ\LG QVX U "
% J LP Q F U Q\ PHU QF QJW W PXVLNG QVRXQG W X
VXU"
Keterampilan
1. %X WO KNHU QJN FHULW G ULFHULW \ QJN PXSLOLK
2. &R SHU J N QV O KV WXWHNQLNSHPHU Q Q
3. &R J P UN QU QF QJ QW W S QJJXQJG ULFHULW
\ QJN PXSLOLK
4. &R J P UN QU QF QJ QW W UL VG ULV O KV WX
N U NWHUSHU Q\ QJN PXSLOLKG ULFHULW \ QJ G

Seni Budaya 165


F. Rangkuman

/ NRQ FHULW GLWXOLV ROHK VHRU QJ SHQXOLV O NRQ G UL NHM GL Q


\ QJSHUQ K G W XNHM GL QUHN QG ULLP MLQ VL\ QJVHRO K
RO KNHM GL QLWX G G QSHUQ KWHUM GL/ NRQFHULW WH WHU\ QJ
PHQ ULN XQWXN GLSHQW VN Q G O K O NRQ FHULW \ QJ PHPLOLNL
NRQÁLN W XSHUWHQW QJ Q QW U NHORPSRN\ QJV WXGHQJ QNH
ORPSRN\ QJO LQ8QWXNPHPSHUPXG KG O PPHO NV Q N QO
WLK Q PHQXOLV O NRQ VHRU QJ F ORQ SHQXOLV O NRQ WLG N PHQF UL
W X PHQXOLVN Q VX WX SHULVWLZ \ QJ M XK G UL NHKLGXS QQ\
3HULVWLZ \ QJ GHN WG QWHU L V GLV NVLN Q ROHK F ORQ SHQXOLV
O NRQ N QPHQM GL K Q\ QJPHQ ULNXQWXNGLWXOLVN Q V ON Q
P PSXPHQJK GLUN QNRQÁLN W XSHUWHQW QJ QWHUVH
XWG O P O NRQFHULW Q\
3HO WLK QWHNQLNSHPHU Q QGLO NXN QROHKF ORQSHPHU Q HU

WXMX QXQWXNPHQ\ NLQN QSHQRQWRQ KZ SHU Q\ QJGLP LQN Q


LWX G O K Q\ W G Q\ / WLK Q WHNQLN SHPHU Q Q VH HQ UQ\
O WLK Q WHNQLNWHNQLN \ QJ L V GLO NXN Q VHWL S K UL WHW SL
F ORQSHPHU QWHUN G QJWLG NPHQ\ G UL KZ WHNQLNWHUVH XW
sudah dilakukan dalam kehidupan keseharian. Proses pelatihan
WHNQLN SHPHU Q Q G O KPHQ\ G UN QNH L V Q NHVHK UL Q
WHUVH XW GLJXQ N Q NHWLN PHP LQN Q SHU Q \ QJ PHQM GL
W QJJXQJM Z Q\ 7HNQLNSHPHU Q QLQLWHUGLULG ULWHNQLNPXQ
FXO WHNQLN PHP HUL LVL WHNQLN SHQJHP QJ Q WHNQLN PHP LQ
SXQF NG ULSHUP V O K Q\ QJVHG QJGLP LQN QWHNQLNtimming
G QWHNQLNLPSURYLV VL7HNQLNWHNQLNLQL N QGLJXQ N QNHWLN PHP LQN
QSHU QG O PVH X KSHPHQW V QO NRQFHULW 3HU Q
F QJ Q W W UWLVWLN GLO NXN Q XQWXN PHQJK GLUN Q G Q
PHQJ KLGXSO NRQFHULW \ QJVHG QJGLP LQN Q
3HU QF QJ Q W W S QJJXQJ HUIXQJVL XQWXN PHQJK GLUN Q J P
UWHPS WZ NWXG QVX V Q GLP Q SHULVWLZ FHULW LWXWHU
MGL3HU QF QJ QW W XV Q W XNRVWXPXQWXNPHQJK GLUN Q J P U
Q WRNRK \ QJ VHG QJ GLP LQN Q 'HQJ Q G Q\ W W
bu sana atau kostum ini, penonton akan mengetahui siapa tokoh
\ QJ VHG QJ GLP LQN Q WHUVH XW + O LQL MXJ HUO NX XQWXN SH
U QF QJ Q W W UL V \ QJ GLO NXN Q GHQJ Q F U PHPSHU LNL
G QPHQJX KJ P U QSHPHU QPHQM GLJ P U QSHU Q\ QJ

166 Kelas IX SMP/MTs


VHG QJ GLP LQN Q 3HU QF QJ Q W W XQ\L G Q VX U VHUW W W
musik dan sound atau tata suara digunakan untuk mendukung
JP UVX V Q FHULW O NRQ\ QJVHG QJGLP LQN Q

G. Re

6H HOXP N PX PHO NXN Q UHÁHNVL N PX O NXN Q SHQLO L Q

terhadap diri kamu sendiri dan penilaian terhadap temanmu. Penilaian itu
ada pada tabel di berikut ini. Isilah sesuai dengan
S \ QJN PXU V N QG QN PX P WLWHUK G SGLULVHQGLULG Q
MXJ WHP QWHP QPX

Seni Budaya 167


Penilaian Diri
Nama : ………………………………………….
Kelas : …………………………………………..
Semester : …………………..………………………
Waktu penilaian : ………………………………..…………

No Pernyataan YaTidak

Saya berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-


1 sungguh untuk dapat menguasai tahapan-tahapan rancangan
pementasan teater modern

Saya mengingkuti pembelajaran dan pelatihan dengan


2 penuh perhatian sehingga dapat menguasai tahapan-tahapan
rancangan pementasan teater modern
Saya melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai
3
dengan materi pelatihan
Saya berperan aktif dalam kelompok pelatihan tahapan-
4
tahapan rancangan pementasan teater modern

Sama bisa bekerjasama dalam kelompok pelatihan


5 tahapan-tahapan rancangan pementasan teater modern
Saya menciptakan suasana menyenangkan dalam
6 pelatihan tahapan-tahapan rancangan pementasan teater modern
Saya menghargai teman-teman dalam melaksanakan
7 latihan tahapan-tahapan rancangan pementasan teater modern

168 Kelas IX SMP/MTs


Penilaian Antarteman

% 1 P WHP Q\ QJGLQLO L«««««««««««««


Nama penilai : …………………………………..
Kelas : …………………………………..
Semester : …………………………………..
Waktu penilaian : …………………. ………………

No Pernyataan Ya Tidak

Berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-


1 sungguh untuk dapat menguasai tahapan-tahapan rancangan
pementasan teater modern

Mengingkuti pembelajaran dan pelatihan dengan


penuh perhatian sehingga dapat menguasai
2
tahapan-tahapan rancangan pementasan teater
modern

Melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai


3
dengan materi pelatihan

Berperan aktif dalam kelompok pelatihan tahapan-


4
tahapan rancangan pementasan teater modern

Bekerjasama dalam kelompok pelatihan tahapan-


5
tahapan rancangan pementasan teater modern

Menciptakan suasana menyenangkan dalam


6 pelatihan tahapan-tahapan rancangan pementasan teater modern
Menghargai teman-teman dalam melaksanakan
7 latihan tahapan-tahapan rancangan pementasan teater modern

Seni Budaya 169


Seni Gra
Bab
IX

Alur Pembelajaran

WĞŶŐĞƌƟĂŶ
^ĞŶŝ 'ƌĂĮƐ

dĞŬŶŝŬ ĂůĂŵ
^ĞŶŝ 'ƌĂĮƐ ^ĞŶŝ 'ƌĂĮƐ

WƌĂŬƟŬ
ĞƌŬĂƌLJĂ
^ĞŶŝ 'ƌĂĮƐ

Setelah mempelajari bab ini siswa diharapkan mampu


0HQMHO VN QSHQJHUWL QVHQLJU ÀV
0HQJLGHQWLÀN VL HU J LMHQLVN U\ VHQLJU ÀV

0HQJLGHQWLÀN VLN Q HU J P K Q G Q PHGL HUN


U\
VHQLJU ÀV
0HQJNO VLÀN VLN Q HU J PN U\ VHQLJU ÀVVHF U P QX O
0HP X W N U\ VHQL JU ÀV GHQJ Q PHQJJXQ N Q V O K
V WX WHNQLN G O P VHQL JU ÀV XQWXN GLS
PHUN Q VHF U kelompok

Seni Budaya 163


Perhatikan gambar berikut ini

1 2

3 4

5 6

Sumber: Koleksi Pribadi

164 Kelas IX SMP/MTs


Setelah melakukan pengamatan gambar di atas, berikan
SHQ IVLU Q GHVNULSVLPX VHQGLUL WHQW QJ HQG HQG \ QJ WHU VH XW
GHQJ Q WLG N PHQF UL NHWHU QJ Q G UL VXP HU XNX W X
media lain
Nama benda/ Proses/Teknik
No Benda
Sebutan Pengerjaan

1.

2.

3.

4.

5.

6HWHO KN PXPHQJLVL QJNHWGL W VGLVNXVLN QVHF U NHORPSRN


G N KWHP QN PX\ QJOH LKS K PGHQJ QJ P UWHUVH XW"
Isilah kolom berikut ini
No
Nama Jawaban
Gambar

1.

2.

3.

4.

5.

Seni Budaya 165


A. Pengertian Seni Gra

6HQL JU ÀV WHUP VXN N U\ VHQL UXS GZLP WU \ QJ GL X W XQWXN


PHQFXU KN Q LGHJ J V Q G Q HPRVL VHVHRU QJ GHQJ Q PHQJJXQ N Q
WHNQLN FHW N VHKLQJJ PHPXQJNLQN Q SHOLS W J QG Q N U\ Q\
,VWLO K VHQL JU ÀV GLNHQ O MXJ GHQJ Q VHQL PHQFHW N*U ÀV HU V
OG UL K V <XQ QL´grapheinµ\ QJ HU UWL
menulis atau menggambar (Diksi Seni Rupa, Mikke Susanto hal ,VWLO K JU
ÀV G UL K V LQJJULV G O K graph atau graphic
\ QJ HU UWLG S W PHP X WWXOLV QOXNLV QGHQJ QF U
GLWRUHK W XGLJRUHV &HW N Q \ QJ GLP NVXGGLVLQL G
O K HUXS QHJ WLI ÀOP\ QJ LV PHQFLSW N Q HQWXNJ \ Z UQ
W XSXQU J PQ\ \QJVP

^ ŵ Ğƌ͗ ŽŬ ŵĞŶ Wƌŝ Ă ŝ


Gambar 9.1 ƐĞŶŝ ŐƌĂĮƐ ĐĞƚĂŬ ƟŶŐŐŝ ^ ŵ Ğƌ ŽŬ ŵĞŶ ƌŝ Ă ŝ

6HQL *U ÀV G O K F QJ VHQL UXS \ QJ SURVHV SHP X W Q


N U\ Q\PHQJJXQ N QWHNQLNFHW NG Q L V Q\ GL W VNHUW V
NHFX OL S G WHNQLN monotype SURVHVQ\ P PSX PHQFLSW N Q
V OLQ QN U\ \ QJV P G O PMXPO K Q\ NLQL\ QJGLVH XW
GHQJ QSURVHVFHW N6HQLJU ÀVGLFLSW N QGL W VSHUPXN Q\ QJ
GLVH XWGHQJ QSO WSO W\ QJGLM GL NQVH J LPHGL LQLPHOLSXWL
S S QN \XSO WORJ POHP U QN F NULOLNOHP U QOLQROHXP
W X WXOLWRJU À6HQLJU ÀVO LQ\ QJGLVH XWGHQJ QVHQLJU À
W X FHW N V ULQJscreen-printing) menggunakan lembaran kain
HUSRUL\ QJGLUHQW QJS G VH X KNHU QJN

166 Kelas IX SMP/MTs


6HKLQJJ NHJL W Q PHQFHW N PHUXS N Q VX WX F U
PHPSHU Q\ N J P U GHQJ Q O W FHW N FX QNOLVH O W FHW N
NOLVH WHNQLNQ\ GHQJ Q PHQJJRUHV W X PHQFXNLO S G VHNHSLQJ
S S QJLSVORJ P W X K QO LQQ\ + VLOFHW N QPHQXQMXNN Q
NUH WLÀW VP XSXQNHWHU PSLO QSHQFLSW Q\ + VLOFXNLO QGLROHVL
tinta, kemudian dilekatkan pada selembar kertas dan ditekan. Tinta
G UL FX Q PHOHN W S G NHUW V LQLO K \ QJ GLVH XW GHQJ
Q VHQL JU ÀV
'HZ V LQL WLG N VHPX NHJL W Q PHQFHW N WHUP VXN G O P N
WHJRUL VHQL JU ÀV 6H S G ] P Q VHN U QJ LQL NHJL W Q PHQFHW NK Q\
PHPSURGXNVLJ P UWXOLV QVHF U P VV O\ QJ
sering disebut offset. Kegiatan offset seperti ini menggunakan
SHUFHW N QPRGHUQWLP$ GL*XUX.HJLW QPHQFHW N
GHQJ QPHVLQLQLPHQJ FXS G VHQLS N L0 N HUNHP QJO K
VH X KVHQLPHQFHW N\ QJPHQJ FXS G VHQLS N Lapplied art)
\ QJVH HOXPQ\ VHQL
6HQLJU ÀVGL ,QGRQHVL Z OQ\ PHUXS N QPHGL OWHUQ WLI JL
VHQLP Q \ QJ WHO K PHQJHUM N Q LG QJ O LQQ\ VHSHUWL
PHOXNLV W X PHP WXQJ 6HF U NURQRORJLV VHQL JU ÀV PXQFXO
VHNLW U W KXQ Q WRNRKQ\ 6XURPR G Q $ GXO 6 O P GL <RJ\ N UW 0HP
X W N U\ GHQJ Q WHNQLN FXNLO N \Xwoodcut) G QNH Q\ N QG ULN U\ Q\
PHUXS N QSRVWHUSHUMX QJ Q

Seni Budaya 167


B. Jenis Karya Seni Graerdasarkan Teknik

3HP JL Q MHQLV VHQL JU ÀV GLO NXN Q HUG V UN Q


WHNQLN
SHP X W QQ\ % K QG Q O W\ QJGLS N LMXJ HU J PVHVX L
WHNQLN\ QJGLJXQ N Q-HQLVMHQLVVHQLJU ÀV HUG V UN QWHNQLN
SHP X W QQ\ G S WGL HG N QVH J L HULNXW

1. Cetak tinggi
&HW N WLQJJL PHQJJXQ N Q NOLVH FX Q O W FHW N \ QJ
N QPHQJK VLON QJ P UG UL JL Q\ QJPHQRQMRO$S LO
O WFHW NGLROHVGHQJ QWLQW JL Q\
QJPHQRQMROLWX N Q PHQHULP WLQW -LN NOLVH O W
FHW N LWX GLWHPSHON Q S G kertas kemudian diangkat, maka
tampaklah gambar pada kertas.

^ ŵ Ğƌ͗ ŽŬ ͘<Ğŵ ŝŬ
Gambar 9.2 ĐĞƚĂŬ ƟŶŐŐŝ

6WHPSHOPHUXS N QV O KV WX O WXQWXNPHQFHW NJ P U
W X WXOLV Q GHQJ Q WHNQLN FHW N WLQJJL &HW N 7LQJJL GLVLQL
GHQJ Q PHP QI WN Q HQWXNSHUPXN Q \ QJ S OLQJ WLQJJL
G ULVX WXSO WNOLVH3 G F SVWHPSHOWHUVH XWG S WNLW OLK W
GQ\JP U W XWXOLV Q\ QJWLP XO\ QJQ QWLQ\ N Q
PHQJK VLON Q VX WX J P U W XWXOLV QS G HQG \ QJ
diberi warna.

168 Kelas IX SMP/MTs


^ ŵ Ğƌ͗ ^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 9.3 ĂůĂƚ Ŷƚ Ŭ ŵĞŶĐ ŶŐŬŝů Gambar 9.4 scrooll ĂůĂƚ Ŷƚ Ŭ
ŵĞƌĂƚĂŬĂŶ ǁĂƌŶĂ

2. Cetak dalam (intaglio print)


&HW NG O P G O K VHQL FHW N \ QJ PHQJJXQ N Q NOLVH
GOP UWLQ\ JL Q G O P PHQ\HU S WLQW G Q NQ
PHP HN V S G NHUW V -HQLVMHQLV FHW N G O P QW U O LQ
etsa, mezzo tint, drypoint G Q O LQ VH J LQ\ &HW NG O P
GL X W GHQJ Q K QFHW N QG UL OXPLQLXP W X NXQLQJ Q
\ QJ SHUPXN QQ\ GLWRUHK KLQJJ PHQJK VLON Q JRUHV Q
\ QJ G O P 7LQW O OX GLWX QJN Q GLU W N Q W X GLURON Q
S G JL Q\ QJG O PWHUVH XW.HUW V\ QJVXG KGL V KL
GHQJ Q LU O OX GLOHW NN Q GL W VQ\ 7LQW N Q PHOHN W
S G NHUW VG QWHU HQWXNO KJ P U W XWXOLV QVHVX L\ QJ
GLK U SN Q $O W \ QJ GLS N L XQWXN PHQRUHK G S W HUXS
S K WJU ÀVS NXM UXP XULQ W XORJ PUXQFLQJ
3. Cetak datar ( Planography Print )
&HW N G W U G O K WHNQLN FHW N \ QJ PHQJJXQ N Q NOLVH datar
dengan prinsip saling menolak dan menerima antara tinta
G Q LU&HW NG W U G O KPHPSHU Q\ NK VLOFHW N QGHQJ Q PHGL
SHUPXN Q\ QJG W U7HNQLNLQLGLWHPXN QS G GNH GL(URS
.OLVHFHW NLQLPHQJJXQ N Q WXF G Vlimestone) .
Selain batu, sekarang dapat juga menggunakan lempengan logam (seng)
untuk memperingan proses kerja.

Seni Budaya 169


3 DQRJUDÀ &HW N ' W U GLP Q P WUL[ SHUPXN QQ\
WHW SK Q\ PHQG S WSHUO NX QNKXVXVS G JL QWHUWHQWX
XQWXNPHQFLSW N QLP JHJ P UWHNQLNLQLPHOLSXWLOLWRJU À
monotypeG QWHNQLNGLJLW O&HW NG W UV O KV WXQ\ WHUG S W
S G WHNQLNIRWRJU À\ LWXSURVHVPHQFHW NIRWRK VLOMHSUHW Q
N PHU 7HNQLN FHW N LV PHQJJXQ N Q K Q ÀOP NHUW V
IRWRG Q K QFXFLÀOP.HPXGL QGHQJ QWHNQLNFHW
NGLJLW O menggunakan kamera digital, komputer,dan printer.
4. Cetak saring
% &HW N V ULQJ G O K V O K V WX WHNQLN SURVHV FHW N \ QJ
PHQJJXQ N Q O \ Uscreen GHQJ Q NHU S W Q VHU W WHU
WHQWX &HW N V ULQJ GLNHQ O GHQJ Q V ORQ W X VHQLJU À
6 ORQ WHUVH XW Q\ N GLJXQ N Q XQWXN PHQFHW N WXOLV Q
P XSXQJ P U S G SHUPXN QG W U W XU W PLV OQ\
XQWXN PHQFHW N WXOLV Q W X J P
U S G NHUW V N RV N LQ VS Q
GXN XQG QJ Q SO VWLN G Q PH
GL O LQQ\ . LQ VFUHHQ LQL GLUHQ
W QJN Q GHQJ Q NX W J U PHQJ
KVLONQO\ UG Q K VLO FHW N Q
\ QJG W U
^ ŵ Ğƌ͗

Gambar 9.5 ,ĂƐŝů ĐĞƚĂŬĂŶ ĞŶŐĂŶ ƚĞŬŶŝŬ


ĐĞƚĂŬ ƐĂƌŝŶŐ

170 Kelas IX SMP/MTs


C. Berkarya Seni Gra

1. Proses pembuatan cetak tinggi


3URVHVSHP X W QFHW NWLQJJLVH J L HULNXW
%X WVNHWV J P US G SO WFHW N
3RWRQJO KN UHWNOLVHVHVX LGHQJ QXNXU Q\ QJGLNHKHQG NL
%X WGHV LQN UHWWHUVH XWGHQJ QPHQJJXQ N QSHQVLO
4. Dengan menggunakan cutterS K W FXNLO JL Q VHO VHO
WXOLV QJ P UVHKLQJJ JL Q\ QJ XN Q\ QJGLNHKHQG
NLOH LKUHQG KG QWXOLV QJ P U\ QJGLNHKHQG NLSHU
PXN QQ\ OH LKWLQJJL
%HULO KWLQW S G SO WNOLVHWHUVH XWGHQJ QPHQJJXQ N Q
scrool, kemudian tempelkan pada kertas, ratakan dengan
sendok atau permukaan, dipress dengan alat khusus atau
GLWHN Q H U S V WOHS VN QNHW VG ULSO WFHW N
- GLO KVH X KVH X KN U\ VHQLFHW NWLQJJL
2. Cetak saring
$O WG Q K QG O PSURVHVFHW NV ULQJ QW U O LQ
.HU QJN VFUHHQ LQJN L\ QJ WHU X WG ULN \X W X
OXPXQLXP 6FUHHQN LQ N V W X Monyl merupakan
N LQ HUVHU W\ QJ HUIXQJVLVH J LV U Q XQWXNPHP
HQWXN J P U W XWXOLV QS G HQG HQG \ QJ
akan disablon.
0HM FHW N VH JL O VWHPS W XQWXN PHO NXN Q SH
Q\ ORQ Q
3HO SLVGLJXQ N QXQWXNPHQ\HU SWLQW \ QJ HUOH LK Q
5 NHOGLJXQ N QXQWXNPHU W N QWLQW GLVFUHHQ
5. Rak jemuran, untuk mengeringkan benda/kain hasil
sablonan.
2 WV ORQHPXOVLsensitizer)
7. Tinta (pewarna )

Seni Budaya 171


^ ŵ Ğƌ͗ ^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 9.6 ƐĐƌĞĞŶ ;ŵŽŶŝůͿ Gambar 9.7 ZĂŬĞů Ŷƚ Ŭ ŵĞƌĂƚĂŬĂŶ ǁĂƌŶĂ

^ ŵ Ğƌ͗ ^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 9.8 ŵ ůƐŝ ;Ž Ăƚ Ĩ ƌ ŬͿ Gambar 9.10 njĂƚ ĞǁĂƌŶĂ

b. Proses Pembuatan Klise (Negative Film)


% $G GX K O\ QJK UXVGLSHUK WLN QG O PSHP X W Q NOLVH\ LWX
PHPSHUK WLN Q K Q\ QJGLJXQ N QG Q WHNQLN \ QJGLJXQ N Q% K Q\
QJGLJXQ N QK UXVWU QVS U QK O WHUVH XW GLP NVXGN Q J U S G
V W SHQ\LQ U QSHQJHNV SRV Q JL Q \ QJ VHK UXVQ\ WLG N WHP XV
ROHK WLQW N Q WHUNHQ VLQ U VHF U XWXK % K Q \ QJ L V Q\
GLJXQ N Q G O KNHUW VN ONLUÀOPG QPLN ÀOP
' O PPHQJJ P UXQWXNPHP X WNOLVHÀOPQHJ WLI G
H HU S WHNQLN\ QJG S WGLJXQ N Q\ LWX
1. Langsung pada screen.
3 G WHNQLNLQLVHWHO KVFUHHQN LQN V GL HULWXOLV Q
W X J P UFRU N 8QWXN UH \ QJ GLLQJLQN Q WLG N
WHP XV ROHK WLQW GL HUL HPXOVL \ QJ GLF PSXU GHQJ Q
sensitizerNHPXGL Q GLMHPXUSHQ\LQ U QVHWHO KNHULQJ
VL SXQWXNGLSHUJXQ N QPHQFHW N
2. Manual.
Teknik manual dilakukan dengan menggambar di ker
W V SXWLK 8QWXN PHQG S WN Q WXOLV QJ P U \ QJ
jelas dapat digunakan tinta jenis rapido atau drawing

172 Kelas IX SMP/MTs


pen. Kemudian, kertas tersebut kemudian dibasahi dengan
PHQJJXQ N Q PLQ\ N JRUHQJPLQ\ N W Q K VHKLQJ
ga menjadi trasnparan. Setelah kertas tersebut kering
dapat dilakukan pengeksposan gambar.
3. Setting Komputer.
+ PSLUV P GHQJ QP QX OWHNQLNLQLGLO NXN QGHQ
J QF U PHP X WJ P UWXOLV Q S G NRPSXWHU NH
PXGL QGLFHW NGHQJ Q PHQJJXQ N Q printer jenis lasser
J UWXOLV QJ P UK VLO FHW N QOH LKMHO V' QGLOX
PXULPLQ\ NJRUHQJPLQ\ NW Q KGLWXQJJXNHULQJG Q
VL SXQWXNSHQJHNSRV QJ P UQHJ WLIÀOP
F 3URVHV$IGUXNSHQJHNSRV Q
$IGUXN SHQJHNVSRV Q SHQ\LQ U Q G O K SURVHV PHPLQ
G KN QJ P U HUXS VHOHP U Q NHUW V \ QJ N Q PHQM
di model/desain ke screenGHQJ Q QWX Q K Q\ QJGLVH XW
HPXOVLV ORQ%HULNXWLQLW K S Q IGUXN QW U O LQ
1) Pelapisan (coating)
0HOLSXWLSURVHVSHQF PSXU QHPXOVLGHQJ Qsensitilizer
R W IGUXNVL SS N LG QGLROHVN Q PHQJROHVN QQ\
NHVFUHHQGHQJ QPHQJJXQ N Q O W\ QJGLVH XWGHQ
gan coater (pelapis) bisa juga dipakai pengaris, tahap
SHQJROHV QLQLGLO NXN QGLG O PUX QJ\ QJJHO S
2) Pengeringan awal
3URVHVSHQJHULQJ QLQL LV GLO NXN QGHQJ QPHQJJX
nakan bantuan hair dryer, dengan didiamkan saja sam
S LNHULQJVHQGLUL W XPHQJJXQ N QNLS V QJLQ\ QJ
PHQM GLF W W QG O PSURVHVSHQJHULQJ QLQLXV K N Q
J UWLG NWHUNHQ VLQ UP W K UL W XO PSX\ QJPH
QJ QGXQJVLQ UXOWU YLROHWVHSHUWLQHRQLQLXQWXNPHQ
FHJ K J U F K \ WLG N PHQJHQ L HPXOVL VHKLQJJ WL
G N LV GLJXQ N QXQWXNSURVHVVHO QMXWQ\
3HQ\LQ U QVFUHHQNHS Q VP W K UL
6FUHHQ\ QJVXG KNHULQJG ULO UXW QHPXOVLO OX
gian bawah di alas dengan busa hitam, dan dibagian
W VGLOHW NN QNOLVHQHJ WLINHUW V\ QJVL SGLHNSRVH
NHPXGL QGLWXWXSGHQJ QN F XQWXNPHQJHNSRVNOLVH
VXS \ PHQHPSHO U S W NH NH VFUHHQ / NV Q N Q SH
Q\LQ U Q VHNLW U GHWLN XQWXN F K \ WHULN G Q
GHWLNXQWXNF K \ P W K UL\ QJUHGXS

Seni Budaya 173


4) Pembuatan klise
6HPSURWGHQJ Q LUXQWXNPHQJKLO QJN Q JL Q\ QJ XN
QGHV LQ VHKLQJJ WHUVLV JL Q VFUHHQ\ QJNLW
GHV LQJXQ N QVHPSURW Q\ QJVHVX L
5) Pengeringan
Proses ini bisa dengan hair dryer aau dengan panas ma tahari
G 3URVHVPHQFHW N
6FUHHQNHULQJ\ QJVXG KPHO OXLSURVHVSHQJHNSRV QJ P
UVL SXQWXNGLFHW N/HW N QNHUW V W XPHGL \ QJ N Q
GLFHW N 7X QJ Z UQ \ QJ GLLQJLQN Q G Q U W N Q GHQJ Q
U NHO3URVHVFHW NV ULQJVHOHV L

^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 9.11
WƌŽƐĞƐ ĞŶŐĞŬ ŽƐĂŶ ǁĂƌŶĂ
ŬĞ ŵĞ ŝĂ ĐĞƚĂŬŶLJĂ

3. Berkarya cetak tinggi


3HP X W Q J P U GHQJ Q WHNQLN FHW N WLQJJL G S W
PHQJK VLON Q N U\ \ QJPHQ ULN\ QJ HU HG GHQJ Q J P U W
XOXNLV QO LQ\ QJSHUQ KN PX X W3URVHVSHP X W QQ\
FXNXSPXG K8QWXN PHP X WSO WNOLVH G H HU S K QG Q
SHU O W Q\ QJGLVHGL N Q
$G SXQ K QG Q O WWHUVH XW G O K
% K Q\ QJWHUGLULG UL
/HPN \XN UHWNHUW V
2. Papan
3. Karet
+ UG R UGWULSOHN

174 Kelas IX SMP/MTs


3HU O W Q\ QJGLSHUOXN Q
1. Pensil
2. Lem
*XQWLQJ
4. Pahat
3LV XFXWWHU
3 K WNHFLO
3 K W W X SHQFXQJNLO N \X GLJXQ N Q XQWXN PHP
HQWXNJ P US G SO WVH J LNOLVHFHW N

Keterangan Gambar:
1 2
1. Membuat sketsa
2. Memindahkan ke plat
PHU W N Q G Q GL
toreh, ba gian tinggi
XQWXN R \HN JL Q
3 4
\ QJ UHQG K \ QJ
bukan objek
3. Proses memberi tinta

4. Meratakan dengan
5 6
alat (sendok)
%XN SHO QSHO QV P
bil dilihat apakah
warna sudah rata
+ VLOM GLVH X KN U \
VHQLFHW NWLQJJL ^ ŵ Ğƌ ͗
Gambar 9.12 WƌŽƐĞƐ ĞƌŬĂƌLJĂ ƐĞŶŝ ĐĞƚĂŬ ƟŶŐŐŝ

Seni Budaya 175


^ ŵ Ğƌ ͗ Ʃ ͗ͬͬƐĞŶϭƌ Ă ͘ ůŽŐƐ ŽƚĐŽŵ
͘
Gambar 9.13 WůĂƚ ŐƌĂĮƐ ĂŶ ĂƐŝů ĐĞƚĂŬŶLJĂ

D. Uji Kompetensi
Pengetahuan
-HO VN QVHF U VLQJN WWHQW QJVHQLJU ÀV
6H XWN Q FRQWRK K VLO FHW N WLQJJL \ QJ GLJXQ N Q VH
K ULK UL
6H XWN Q K QFHW NJU ÀV
4. Perhatikan gambar berikut dan kemudian tulis nama dan
MHO VN QIXQJVLQ\ P VLQJP VLQJ

a b

176 Kelas IX SMP/MTs


Keterampilan
%X WO KVH X KVHQLJU ÀVFHW NWLQJJLVHF U NHORPSRNGHQJ Q
NHWHQWX Q
% K Q\ QJGLS N L G O K X K X K Q W X LML LML Q
0HGL \ QJ GLS N L NHUW V G Q K VLO NKLU GL M GLN Q
VH X KN U\ VHQLPXUQL
%X W7HP W XMXGXOJ P U
%HQWXNO K X K W X LML LML QW GLVHGHPLNL QUXS
5. Cetaklah dengan berbagai warna.
$SUHVL VLN QWXJ VN OL QGLGHS QNHO V

Seni Budaya 177


E. Rangkuman

6HQL*U ÀVPHUXS N Q JL QG ULVHQLUXS GLPHQVL*U ÀV diambil


dari bahasa Inggris ‘Graph· \ QJ HU UWL PHP X W WXOLV Q
J P UGHQJ QF U GLWRUHK W XGLJRUHV6HQL*U ÀVSHP X W
QQ\ PHO OXLWHKQLNFHW N
5 J P VHQL JU ÀV G P F P &HW N WLQJJL &HW N V ULQJ
Cetak dalam, Cetak datar
9&HW NWLQJJLSURVHVQ\ G ULFHW N Q\ QJGLFXNLOVHKLQJJ PHP

bentuk relief
9&HW NV ULQJSURVHVQ\ K QVFUHHQ W XN LQ\ QJGLO
SLVL K QSHN F K \
9&HW NG O PSURVHVQ\ G ULFHW N Q OXPLQLXP\ QJGLWRUHK

dengan alat tajam


9&HW NG W USURVHVQ\ PHO OXLSHPRWUHW QGHQJ QN
PHU SHQ FXFL QG Q3HQFHW N Q
% K QG QSHU O W QFHW NWLQJJLS S QNHUW VWULSOHNN
UHW dan hardboard$O WS K WSHQFXQJNLON
\XSHQVLOJXQWLQJSLV X cutter, dan gergaji.

178 Kelas IX SMP/MTs


F. Re

6HWHO KN PXPHO NV QN QNHJL W QG O PVHQLJU ÀVLVLO K


kolom berikut ini
1. Penilaian Diri
1P ««««««««««««««««
.HO V ««««««««««««««««
6HPHVWHU ««««««««««««««««
: NWXSHQLO L Q««««««««««««««««

No Pernyataan Jawaban

ya
Saya berusaha belajar seni budaya materi seni gra
1
dengan sungguh-sungguh
tidak

ya
2 Saya mengerti dan paham materi seni gra
tidak

ya
3 Saya mengerjakan tugas guru tepat waktu
tidak

ya
Saya mengajukan pertanyaan jika ada materi yang tidak
4
dipahami pada pelajaran seni gra
tidak

ya
Saya berperan aktif dalam kelompok pada materi seni
5
gra
tidak
Seni Budaya 179
2. Penilaian antar teman
1 P WHP Q\ QJGLQLO L ««««««««««««
1 P SHQLO L ««««««««««««
.HO V ««««««««««««
6HPHVWHU «««««««««««««««
: NWXSHQLO L Q ««««««««««««««

No Pernyataan Jawaban

ya
Berusaha belajar dengan sungguh-sungguh seni budaya
1
materi seni gra
tidak

ya
2 Mengerti dan paham materi seni gra
tidak

ya
3 Mengerjakan tugas guru tepat waktu
tidak

ya
Mengajukan pertanyaan jika ada materi yang tidak
4
dipahami pada pelajaran seni gra
tidak

ya
Berperan aktif dalam kelompok pada materi seni gra
5
di kelas /kelompok
tidak

ya
Bisa bekerja sama dan saling tanggung jawab dalam
6
sebuah kelompok kerja seni gra
tidak
180 Kelas IX SMP/MTs

Pameran
Bab X
WĞŶŐĞƌƟĂŶ͕
Alur Pembelajaran & ŶŐƐŝ ĂŶ
d ũ ĂŶ WĂŵĞƌĂŶ

WĞƌĞŶĐĂŶĂĂŶ
WĂŵĞƌĂŶ
Pameran
<ĞůĂƐͬ^ĞŬŽů
Ă WĞůĂŬƐĂŶĂĂŶ
WĂŵĞƌĂŶ

ǀĂů ĂƐŝ WĂŵĞƌĂŶ

Setelah mempelajarai bab ini diharapkan siswa


1. Mendeskripsikan tujuan pameran seni rupa bagi siswa
0HQJNO VLÀN VLN Q HU J L MHQLV S PHU Q PHQXUXW
tempat pelaksanaan
0HQ\XVXQNHJL W Q Z OG ULVH X KS PHU QGLVHNRO K

4. Merumuskan organisasi kepanitiaan pameran


5. Melaksanakan pameran kelompok atau pameran kelas
Seni Budaya

181
Perhatikan gambar berikut

1 2

^ ŵ Ğƌ ͗ ^ ŵ Ğƌ ͗

3 4

^ ŵ Ğƌ ͗ ^ ŵ Ğƌ ͗

Setelah kalian mengamati gambar diatas deskripsikan pengamatan kalian


sebagai berikut

No Deskripsi

182 Kelas IX SMP/MTs


A. Pengertian, Fungsi dan Tujuan Pameran

1. Pengertian
.HJL W Q\ QJGLO NXN QROHKVHVHRU QJ W XNHORPSRNXQWXN
PHQJNRPXQLN VLN Q PHPSHUNHQ ON Q PHPSHUOLK WN Q PHP M QJN
QK VLON U\ Q\ XQWXNGL P WLGLK \ WLG Q GL SUHVL VL RU QJO LQ
%HU J LNHU\ VHQLUXS LV GLS PHUN Q QW U O LQ
S PHU QOXNLV Q
S PHU QS WXQJ
S PHU QNUL\
SHPHU QWHNVWLO
G Q HU J LN U\ VHQLO LQQ\

6HF U XPXPMHQLVS PHU QG S WGLNHORPSRNN Q HUG V


UN Q MHQLVN U\ \ QJGLS PHUN QMXPO KSHVHUW Q\ Z NWXG
QWHP S WSHO NV Q QS PHU Q
%HUG V UN Q MHQLV N U\ Q\ S PHU Q GLNHORPSRNN Q
PHQM GLGX \ LWX
3 PHU Q +RPRJHQ \ LWX MHQLV S PHU Q \ QJ K Q\ PHP
PHUN QV WX MHQLVN U\ V M PLV OQ\ S PHU Q
OXNLV QS PHU QS WXQJS PHU QNUL\ S PHU QVHQL
JU ÀVG QO LQO LQ

^ ŵ Ğƌ ͗

Gambar 10.1 WĂŵĞƌĂŶ


ƐĞŶŝ
ƌ Ă ŝ ů Ăƌ ĂŶ
ŝ ĂůĂŵ ƌ ĂŶŐ
ŽŵŽŐĞŶ

Seni Budaya 183


3 PHU Q +HWHURJHQ \ LWX MHQLV S PHU Q \ QJ PHP PHUN Q
HU J L P F P MHQLV N U\ VHQL PLV OQ\
S PHU QVHQLUXS \ QJPHQ PSLON QOXNLV QS
WXQJ NUL\ WLNJU ÀVG QO LQO LQ
%HUG V UN Q-XPO K3HVHUW Q\ S PHU QGL JLPHQM GL
GX \ LWX

3 PHU Q7XQJJ O\ VHRU QJV LWXS PHU Q\ QJSHVHUW Q\ K Q\ K


M UWLQ\ N U\ V WXRU VLON U\ \ QJGLS PHUN Q X K
QJV M
3 PHU Q .HORPSRN \ LWX S PHU Q \ QJ GLLNXWL SH VHUW Q\
OH LK G UL V WX H HU S QJJRW VX WX NH ORPSRNPLV OQ\
NHORPSRNNHO V603NHORPSRNP K VLVZ NHORPSRNNHNHU
W QG QNHORPSRNO LQQ\
F 3 PHU Q HUG V UN QUX QJWHPS WSHO NV Q Q

1) Pemeran di dalam ruangan (indoor \ LWX S PHU Q


GHQJ QPHQJ P LOVHWWLQJWHUWXWXSPLV OQ\ GLJHGXQJ W X
PXVHXP 3HQ\HOHQJJ U Q S PHU Q indoor harus
PHPSHUK WLN Q SHQ W Q XQVXU F K \ VLUNXO VL
pengunjung.

^ ŵ Ğƌ ͗ <Ğŵ ŝŬ
Gambar 10.2 WĂŵĞƌĂŶ ƐĞŶŝ ƌ Ă ŝ ů Ăƌ ĂŶ ŝ ĂůĂŵ ƌ ĂŶŐ

2) Pameran diluar ruang, (out door\ LWXSHQ\HOHQJJ U Q


S PHU QLQL L V Q\ N U\ N U\ \ QJW K QWHUK G S
VXKX UX QJ WHU XN PLV OQ\ S WXQJ WX Z O
XSXQ bisa juga pameran lukisan atau keramik

184 Kelas IX SMP/MTs


2. Fungsi Pameran
% )XQJVLG ULNHJL W QS PHU Q QW U O LQ
a. Sebagai media penampilan jati diri seorang siswa
6H J LV U Q SHQLQJN W QG \ HNVSUHVL JLVHRU
QJVLVZ

F 6H J LPHGL PHPSHUOX VF NU Z O SHQJHW KX QVHQL

d. Sebagai media komunikasi antar siswa dengan apresiator


H 6H J LV U Q SHU QJV QJNUH WLYLW VVLVZ G O P HU N
U\ VHQL
I 6H J LZ K Q SHPXQFXO QLGH OLU QG QMHQLVVHQLUXS
baru bagi siswa
3. Tujuan Pameran
0HP QJNLWN QVHP QJ WVLVZ G O P HUN U\ VHQL
0HQLQJN WN Q SUHVL VLVLVZ XQWXN HUN U\
VHQL F 0HO WLK HURUJ QLV VL
d. Melatih siswa mandiri dan bertanggungjawab terhadap
WXJ V\ QJGLHP QQ\
e. Melatih bekerjasama dalam suatu kelompok

Seni Budaya 185


B. Perencanaan Pameran

Dalam suatu kegiatan pameran tidak akan bisa dilaksanakan


ROHK V WX RU QJ VHKLQJJ GLSHUOXN Q G Q\ VH X K NHORPSRN NHUM GL
PXO L G UL PHUHQF Q N Q PHPSHUVL SN Q PHQJRO K PHO NV Q N Q VHUW
PHQJHY OX VL S PHU Q XQWXN VHO QMXWQ\
disebut sebagai organisasi kepanitiaan pameran. Kepanitiaan
PHUXS N Q V O K V WX GQ W X VHNXPSXO Q RU QJ \ QJ H
NHUM V P XQWXN PHQF S L WXMX Q WHUWHQWX 'OPVXWX
NHS QLWL Q JL Q\ QJV WXGHQJ Q\ QJO LQV OLQJ HUN LW Q
G QWLG N LV GLSLV KN Q$S LO V O KV WX JL QWLG NG S W
HUIXQJVL P N N Q PHPSHQJ UXKL NLQHUM JL Q \ QJ O LQ
%HUG V UN QXU L QGL W VP N NHS QLWL QS PHU QPHPLOLNL
tugas dan tanggungjawab untuk mewujudkan tujuan kegiatan
\ LWXWHUO NV Q Q\ S PHU QVHVX LGHQJ QUHQF Q 3HUHQF Q Q Q\ K UXV
HUSULQVLSRUJ QLV VL\ LWX G Q\ \ QJG S WPHPLPSLQ G QG Q\
QJGLSLPSLQVHUW PHPLOLNLVLI WJRWRQJUR\RQJ\ QJWLQJJL

1. Kepanitiaan
6HF U XPXPNHS QLWL GX QVX WXNHJL W QG S WGL JLPHQM GL
JL Q\ LWXS QLWL SHQJ U KG QS QLWL SHO NV Q
a. Panitia Pengarah/Steering Committee
% \ LWXS QLWL \ QJ HUWXJ VPHP HULN Q U K QQ VHK W dan
petunjuk kepada panitia pelaksana dalam menjalankan
WXJ VQ\ ' O P K O LQL SHQ QJJXQJ M Z NHJL W Q
GLVHNRO K L V Q\ G O K NHS O VHNRO K Z NLO NHS O
VHNRO K NHWX \ \ V Q W X \ QJ VHGHU M W VHG QJN Q
pembimbing atau Pembina kegiatan adalah guru mata
SHO M U Q\ QJ HUV QJNXW Q
b. Panitia Pelaksana/Organizing Committee
\ LWXS QLWL \ QJ HUWXJ VPHO NV Q N QVHJ O VHVX WX
\ QJ HUKX XQJ Q GHQJ Q WHNQLV SHO NV Q Q GQ
HUW QJJXQJM Z W V NHJL W Q \ QJ WHO K GLUHQF Q N Q
dari awal hingga akhir. Dimulai oleh ketua panitia,
sekretaris, bendahara sampai kepada pelaksana kerja
VHNVLVHNVLP VLQJP VLQJ LG QJVHVX L\ QJGL XWXKN Q
Perhatikan struktur organisasi kepanitiaan berikut.

186 Kelas IX SMP/MTs


WĞŶĂŶŐŐ ŶŐ ũĂǁĂ

WĞŵ ŝŵ ŝŶŐ

<Ğƚ Ă ĞůĂŬƐĂŶĂ

^ĞŬƌĞƚĂƌŝƐ ĞŶ Ă ĂƌĂ

^ĞŬƐŝ ^ĞŬƐŝ ^ĞŬƐŝ ^ĞŬƐŝ ^ĞŬƐŝ

ĞŶ ĂŌĂƌĂŶ ŬŽŶƐ ŵƐŝ ĞƌůĞŶŐŬĂ ĂŶ ĂĐĂƌĂͬ ŝƐ ůĂLJ ŽŬ ŵĞŶƚĂƐŝ

Gambar 10.3 ĐŽŶƚŽ ŽƌŐĂŶŝŶŐƌĂŵ ŬĞ ĂŶŝƟĂĂŶ ĂŵĞƌĂŶ

2. Tugas kepanitiaan pameran


$G SXQWXJ VG QW QJJXQJM Z G ULP VLQJP VLQJS QLWL
LV GLM UN QVH J L HLNXW
3HOLQGXQJSHQ QJJXQJM Z S PHU QWXJ VQ\ VH J L HULNXW
6H J L SHQ QJJXQJ M Z NHJL W Q PHP HULN Q Q
VHK WV U QG QSHPHF K QP V O KGLO S QJ Q LN
kepada Pembina/pembimbing ataupun lansung kepada
panitia pelaksana pameran
3HP LP LQJWXJ VG QW QJJXQJM Z Q\GOK
0HP LP LQJPHP HULP VXN QG QV U QNHS G S QLWL
%HUW QJJXQJM Z W VNH HUK VLO QS PHU Q
% F.HWX PHPLOLNLWXJ VG QW QJJXQJM Z Q\ G O K
0HQJNRRUGLQ VL NHUM VHOXUXK S QLWL NHUM WHUP VXN
sekretaris dan bendahara
0HQJHW KXL G Q PHQ QG W QJ QL VXU WVXU W G Q NH
sekretariatan
%HUW QJJXQJM Z WHUK G SNH HUK VLO QS PHU Q

Seni Budaya 187


% G6HNUHW ULVPHPLOLNLG QW QJJXQJM Z Q\ G O K

0HQ\XVXQG QPHQ\L SN QSURSRV O


0HQ\L SN QVXU WVXU WNHOX U
0HQJ UVLSN QVXU WP VXNG QVXU WNHOX U
0HQ\L SN QVXU WVXU WL]LQ
0HQ QJ QLXUXV QNHG O P
0HQ\L SN QVXU WVXU WXQWXNS QLWL G QVLVZ
H %HQG K U PHPLOLNLWXJ VG QW QJJXQJM Z Q\GOK
0HQF W WG QPHQ\LPS QX QJP VXN
0HQJHOX UN QX QJ HO QM VHVX LSURVHGXU
0HP X W GPLQLVWU VLNHX QJ Q
0HP X WO SRU QNHX QJ Q
I 6HNVL$F U PHPLOLNLWXJ VG QW QJJXQJM Z Q\GOK
0HQJNRRUGLQ VLS U SHQGXNXQJ F U
0HQ\L SN QVXVXQ Q F U
%HUW QJJXQJM Z WHUK G SNHO QF U Q FU
% J6HNVL3X OLN VLPHPLOLNLG QW QJJXQJM Z Q\ G O K
0HQ\HGL N QVXU WL]LQS PHU Q
0HP X WSRVWHUVS QGXNG QO LQO LQ
0HQJKX XQJLSLK NSLK NWHUN LW\ QJSHUOXGLXQG QJ

% K6HNVL.RQVXPVLPHPLOLNLWXJ VG QW QJJXQJM Z
0HQ\XVXQG IW UPHQX
0HQ\HGL N QNRQVXPVLS G V WO WLK QSHO NV Q Q
V PS LHY OX VL
0HQ\HGL N QNRQVXPVLXQWXNW PXXQG QJ Q
%HUW QJJXQJM Z WHUK G SXUXV QNRQVXPVL

L6HNVL'RNXPHQW VLPHPLOLNLWXJ VG QW QJJXQJM Z


0HQGRNXPHQW VLN QVHPX NHJL W QS PHU Q

188 Kelas IX SMP/MTs


^ ŵ Ğƌ ͗

Gambar 10.4 <ĂƌLJĂ ƐĞŶŝ


ŝ ĂƚĂ ĂŶ ŝ ƐĞůĞŬƐŝ ƐĞ
Ğů ŵ ŝ ĂŵĞƌŬĂŶ

3. Menyusun Rencana Kerja dan Jadwal Kegiatan


< QJGLP NVXGGHQJ QUHQF Q NHUM G O KUHQF Q NHJL W Q \ QJ N Q
GLO NV Q N Q G UL Z O KLQJJ NKLU G O P NHJL W Q S PHU Q5HQF Q
NHUM GLSHUOXN QG QGLVXVXQGHQJ QP NVXG
agar semua kegiatan dan langkah kerja panitia terprogram dengan
LN VHKLQJJ WLG N G VHVX WX K O \ QJ WHUOHZ WN Q 5HQF Q NHUM
LQL WHUWX QJ G O P VH X K UXPXV Q \ QJ GLVH XW SURSRV O 3URSRV O G O
K UHQF Q NHUM \ QJGLVXVXQVHF U VLVWHP WLV G Q WHULQFLXQWXNVX
WXNHJL W Q\ QJ HUVLI WIRUP O3URSRV O G O K
suatu usulan kegiatan perlu dukungan atau persetujuan pihak
O LQ3URSRV O G O KVX WX HQWXNU QF QJ QNHJL W Q\ QJGL X W
dalam bentuk formal dan standar. Proposal ini disusun oleh ketua
SHO NV Q Z NLONHWX VHNUHW ULVG QMXJ ROHK HQG K U S PH
U Q \ QJ GXVXVXQ HUG V UN Q SHUWLP QJ Q U K Q W XSXQ
petunjuk oleh Pembina.

Seni Budaya 189


< QJGLP NVXGM GZ ONHUM G O K XUXW QNHJL W Q\ QJ HU KX XQJ
QGHQJ QZ NWXSHO NV Q QG ULVX WXUHQF Q NHJL W Q
- GZ O NHJL W Q GL X W VHWHO K UHQF Q NHUM G UL VHWL S VHNVL

WHUNXPSXO - GZ O NHUM WHUVH XW GLVXVXQ ROHK VHNUHW ULV \ QJ PHQJ


FX S G NRQVHS NHWX S QLWL G Q KHQG NQ\ GLWXOLV G Q
dipasang di ruang panitia agar mudah diketahui, dipahami dan
GLO NV Q N Q RHOK VHOXUXK S QLWL VHVX L GHQJ Q WXJ V P
VLQJ P VLQJ3HUHQF Q Q\ QJ LNK UXVPHQF NXSWHQW QJ
a. Materi pameran
b. Kelengkapan pameran
F 7HPS WSHQ\HOHQJJ U QS PHU Q
d. Publikasi
H : NWXSHQ\HOHQJJ U QS PHU Q
f. Dekorasi
J $QJJ U QNHJL W Q

C. Tahapan Penyelenggaraan Pameran Seni Rupa

+ OK O\ QJK UXVGLO NXN QG O PSHQ\HOHQJJ U QNHJL W Q


S PHU QVHQLUXS G O K
3HUVL S Q3HQ\HOHQJJ U Q3 PHU Q
3HUVL S Q \ QJ K UXV GLO NXN Q G O P NHJL W Q S PHU Q
VHQLUXS QW U O LQ
3X OLN VLNHJL W Q LNPHO OXLVL U QU GLRVS QGXN
VHOH U QXQG QJ QP XSXQ\ QJO LQQ\
0HQJ G N QVHOHNVLWHUK G SN U\ \ QJGLNXPSXON Q
0HQ\HGL N Q SHUOHQJN S Q S PHU Q \ QJ PHOLSXWL
VNHWVHO S S Q S QHO PHM O HO N U\ XNX W PX
W Q P QKL VVRXQGV\VWHPG QO LQO LQ
0HQ\L SN QUX QJS PHU Q
0HQ\XVXQ F U SHP XN QG QSHQXWXS Q

190 Kelas IX SMP/MTs


2. Tahap Penataan Ruangan
.HJL W Q \ QJ K UXV GLNHUM N Q G O P W K S SHQ W Q
UX QJ QW U O LQ
0HQGHNRU VLUX QJS PHU Q
0HP M QJN U\ VHQLUXS \ QJ N QGLS PHUN QS G
WHPS W\ QJVHVX L
0HQHPSHO O HO N U\ S G VHWL S HQG VHQL GHQJ Q
G W \ QJ NRPSOLW \ QJ PHOLSXWL Q P SHP X W
SHQFLSW V O VHNRO KNHO V MXGXO N U\ VHQL MHQLV
N U\ VHQL K Q \ QJ GLJXQ N Q G Q WHNQLN \ QJ
digunakan.
0HQJ WXU OXUWU QVSRUW VLSHQJXQMXQJ
0HP V QJ PHM G Q NXUVL SHQHULP W PXLQIRUP VL
G QWHPS WXQWXNPHOHW N XNXSHV QNHV Q
0HP V QJ O PSX VRURW GL WHPS WWHPS W \ QJ
membutuhkan.

&RQWRKGHQ KUX QJ QS PHU QNHO V


<ĞƚĞƌĂŶŐĂŶ͗

͗ DĂƐ Ŭ E C A

͗ DĞũĂ Ŭ ƚĂŵ D
B
͗ ŶŐĂ
͗ DĞũĂ Ŭ
ŬĞƐĂŶͬ ĞƐĂŶ
͗ ŬĞů Ăƌ
C

Gambar 10.5 ŽŶƚŽ ĞŶĂ ƐŝƌŬ ůĂƐŝ ĞŶŐ Ŷũ ŶŐ ĂŵĞƌĂŶ ŬĞůĂƐ


Seni Budaya 191
3. Tahap Pelaksanaan
% 7 K SLQLPHUXS N QW K SSXQF NG ULVHOXUXKNHJL W
Q \ QJPHOLSXWL
a. 6XVXQ Q F U SHP XN Q
b. 3HP ZFU0&
F 3HQJ U K F U
d. Penempatan petugas jaga stand
e. %XNXW PXG Q XNXSHV QNHV Q
f. 3HQ PSLO QKL XU QSHQ\HUW
g. Pengadaan dokumentasi
h. 8S F U SHQXWXS Q

D. Evaluasi Pameran

6HWHO KNHJL W Q S PHU QVHOHV LGLO NV Q N QW K S Q HUL


NXWQ\ G O KPHQJ G N QHY OX VL(Y OX VL\ QJGLO NV Q N Q
dapat berupa evaluasi proses maupun evaluasi hasil. Sedangkan
HY OX VL K VLO G O K K VLO \ QJ GLSHUROHK VHF U NHVHOXUXK Q
G UL NHJL W Q S PHU Q WHUVH XW (Y OX VL GLO NV Q N Q GHQJ Q
WXMX QXQWXNPHQJHW KXL HU J LK P W Q\ QJGLK G SLROHK VHWL S
VHNVL F U PHQJ W VL SHUVR O QSHUVR O Q \ QJ G VHUW
PHQJHW KXLNH G QNHX QJ QS G NHJL W Q\ QJGLO NV Q N Q + VLOHY
OX VLWHUVH XWG S WGLSHUJXQ N QVH J LSHGRP QXQ
WXNSHO NV Q QNHJL W QVHUXS S G P V \ QJ N QG W QJ
6HO LQPHPLOLNLWXMX QGL W VHY OX VLMXJ PHPLOLNLP QI WGL
QWUQ\GOK

192 Kelas IX SMP/MTs


1. Memberikan umpan balik bagi panitia maupun pihak lain
2. Sebagai tolok ukur atas keberhasilan suatu kegiatan
(Y OX VL GLO NV Q N Q VHWHO K NHJL W Q S PHU Q G Q SHUJH
O U QVHOHV L3HO NV Q QHY OX VLVH LNQ\ WLG
NWHUO OXO P
G ULSHO NV Q QS PHU QG QSHUJHO U Q KN QOH LKFHS WOH LK LN1
PXQGHPLNL QKHQG NQ\ S QLWL GL HULZ NWX\ QJ
FXNXS XQWXN PHPSHUVL SN Q O SRU Q WHQW QJ K OK O \
QJ WHO K GLNHUM N Q\ QJPHOLSXWL
a. Sistem Kerja
Sistem kerja dimulai dari tahap persiapan sampai tahap
NKLUHY OX VL G UL VHOXUXK U QJN L Q NHJL W Q \ QJ
PHOLSXWL F U NHUM WL S SHUVRQ O SHQJRUJ QLV VL Q
kerja, kerjasama antar panitia maupun antar seksi.
3HP L \ Q

%HULVL WHQW QJO SRU QSHUW QJJXQJM Z Q HQG K U


WHUK G SG Q \ QJP VXNVHUW G Q \ QJGLNHOX UN Q
' O PK OLQLSHUOXGLFHUP WL S N KG Q G Q \ QJ
GLNHOX UN Q WHUVH XW VXG K VHVX L GHQJ Q UHQF Q QJJ
U Q \ QJ WHO K GLWHW SN Q W X HOXP -LN
belum, dapat dijelaskan mengapa hal itu dapat terjadi G Q S N
KSRVSRVSHQJHOX U QQ\ VXG KWHS W
F 3HUVRQ OL .HS QLWL Q
%HULVL J LP Q P VLQJP VLQJ QJJRW S QLWL
PHQJHORO S PHU Q G Q SHUJHO U Q \ QJ PHQ\ QJNXW
tanggungjawab, penguasaan, dan ketepatan antara
LG QJWXJ VGHQJ QNH KOL Q\ QJGLPLOLNL3HQLO L Q
WHUK G SÀJXUÀJXUSHUVRQ OL LQLV QJ WSHQWLQJS G

kesempatan mendatang.
G %HQWXN3 PHU Q
Pembahasan mengenai bentuk pameran adalah
PHQJHY OX VL S N K HQWXNS PHU Q\ QJWHO KVHOHV L
dilaksanakan sudah sesuai dengan maksud, tujuan dan
WHP \ QJWHO KGLWHW SN Q

Seni Budaya 193


e. Pelaksanaan Pameran
3HP K V Q PHQJHQ L SHO NV Q Q S PHU Q LQL PHOL
SXWL M O QQ\ F U MXPO K SHQRQWRQSHQJXQMXQJ G Q
Q\ NQ\ K VLO N U\ VHQL \ QJ GLS PHUN Q + O WHU
VH XWVH J L K QSHU LN QGLP V \ QJ N QG W QJ
I / SRU QG ULP VLQJP VLQJ6HNVL
% < QJWLG NN O KSHQWLQJG ULHY OX VLSHO NV Q QS
PHU Q G O K O SRU Q G UL P VLQJP VLQJ VHNVL \ QJ GLZ NLOL
ROHK NRRUGLQ WRU G UL P VLQJP VLQJ VHNVL $G SXQ \
QJSHUOXGLO SRUN Q QW U O LQ NHGLVLSOLQ Q QW U O
LQNHGLVLSOLQ QG ULVHWL S QJJRW VHNVLW QJ JXQJM Z Q\
WHUK G S LG QJ WXJ V P VLQJP VLQJ NHQG O \ QJ G G O PPHO
NV Q N QWXJ VG QF U PHQJ W VLQ\ ' ULO SRU QO SRU QWHUVH
XWG S WGL
guna kan sebagai dasar untuk pelaksanaan kegiatan
VHUXS S G P V PHQG W QJ GHQJ Q NX OLW V \ QJ
lebih baik.

E. Uji Kompetensi

Pengetahuan

$S \ QJN PXNHW KXLWHQW QJS PHU Q


2. Sebutkan 2 bentuk pameran berdasarkan peserta
6H XWN Q N U\ VHQL UXS \ QJ LV GL LV GLM GLN Q
pameran luar ruang

4. Sebutkan tugas pembimbing/ pembina pameran


5. Sebutkan 3 kelengkapan ruang pameran
Keterampilan

Susunlah sebuah konsep pameran kelas atau pameran kelompok


dengan dalam bentuk sebuah proposal
5HQF Q N Q HQWXNS PHU Q HUG V UN QMHQLVN U\ Q\

%X WO KVH X KNHORPSRNNHUM WHQWXN QNHWX VHNUHW ULV HQG


K U VHUW XQLWNHUM VHNVLVHNVLVHVX LN QGHQJ Q
kebutuhan
194 Kelas IX SMP/MTs
3. Tentukan hari, waktu, tempat pelaksanaan pameran kelas / kelompok
7H PNHUM PHQ\XVXQPHUHQF Q N QG QPHO NV Q N Q
UHQF QNHUM VHVX LMR GHVFULSWLRQP VLQJP VLQJ

5. Laksanakan pameran kelas tersebut dengan bimbingan, arahan dan


petunjuk dari guru mata pelajaran.

F. Rangkuman

%HU J L NHU\ VHQL UXS LV GLS PHUN Q QW U O LQ 3 PHU


Q OXNLV Q 3 PHU Q NUL\ 3HPHU Q WHNVWLO ' Q HU J L N U\
VHQL O LQQ\ )XQJVL G UL NHJL W Q S PHU Q antara lain, Sebagai
media penampilan jati diri seorang
VLVZ 6H J L V U Q SHQLQJN W Q G \ HNVSUHVL JL VHRU
QJ VLVZ 6H J L PHGL PHPSHUOX V F NU Z O
pengetahuan seni, Sebagai media komunikasi antar siswa dengan
apresiator, Sebagai tolak ukur perkembangan dunia seni rupa, Sebagai
sarana perangsang kreativitas siswa,
6H J LZ K Q SHPXQFXO QLGH OLU QG QMHQLVVHQLUXS
baru, sedangkan tujuan Pameran adalah membangkitkan semangat seni
seseorang, Meningkatkan apresiasi seseorang
XQWXN HUN U\ VHQLPHO WLK HURUJ QLV VLPHO WLKP QGLUL G
Q HUW QJJXQJM Z WHUK G S WXJ V \ QJ GLHP QQ\
melatih bekerjasama dalam suatu kelompok Proposal
G O KVX WX HQWXNU QF QJ QNHJL W Q\ QJGL X WG O P
HQWXN IRUP O G Q VW QG U < QJ GLP NVXG M GZ O NHUM
G O K XUXW Q NHJL W Q \ QJ HUKX XQJ Q GHQJ Q Z NWX
SHO NV Q Q G UL VX WX UHQF Q NHJL W Q 3HUVL S Q \ QJ
harus dilakukan dalam kegiatan pameran seni rupa antara lain,
publikasi kegiatan baik melalui siaran radio, spanduk,
VHOH U Q XQG QJ Q P XSXQ \ QJ O LQQ\ 0HQJ G N Q
VHOHNVL WHUK G S N U\ \ QJ GLNXPSXON Q 0HQ\HGL N Q
SHUOHQJN S Q S PHU Q \ QJ PHOLSXWL VNHWVHO S S Q S QHO
PHM O HO N U\ XNX W PX W Q P Q KL V VRXQG V\VWHP
G Q O LQO LQ PHQ\L SN Q UX QJ S PHU Q PHQ\XVXQ F U
pembukaan dan penutupan.

Seni Budaya 195


G. Re

Setelah kamu melaksankan pameran kelas/ kelompok, isilah kolom


dibawah ini
1. Penilaian pribadi

1 P «««««««««««««««««««« .HO V««««««««««««««««««««

6HPHVWHU«««««««««««««««««««

% : NWXSHQLO L Q««««««««««««««««

No Pernyataan Jawaban

ya
Saya berusaha belajar seni budaya materi seni gra
1
dengan sungguh-sungguh
tidak

ya
Saya mengerti dan paham materi pameran kelas/
2
kelompok
tidak

ya
3 Saya mengerjakan tugas guru tepat waktu
tidak

ya
Saya mengajukan pertanyaan jika ada materi yang tidak
4
dipahami pada pelajaran pameran kelas/kelompok
tidak

ya
Saya berperan aktif dalam kelompok pada materi seni
5
gra
tidak
196 Kelas IX SMP/MTs
2. Penilaian antar teman
1 P WHP Q\ QJGLQLO L «««««««««««
1 P SHQLO L «««««««««««
.HO V «««««««««««
6HPHVWHU ««««««««««««««
: NWXSHQLO L Q ««««««««««««««

No Pernyataan Jawaban

ya
Berusaha belajar dengan sungguh-sungguh seni budaya
1
materi pameran kelas/kelompok
tidak

ya
2 Mengerti dan paham materi pameran kelas/kelompok
tidak

ya
3 Mengerjakan tugas guru tepat waktu
tidak

ya
Mengajukan pertanyaan jika ada materi yang tidak
4
dipahami pada pelajaran pameran kelas/kelompok
tidak

ya
Berperan aktif dalam kelompok pada materi pameran
5
kelas/kelompok
tidak

ya
Bisa bekerja sama dan saling tanggung jawab dalam
6
sebuah kelompok kerja pameran di kelas/kelompok
tidak
Seni Budaya 197
198 Kelas IX SMP/MTs
Bernyanyi
Lagu Modern Bab XI
Alur Pembelajaran :ĞŶŝƐ >ĂŐ DŽ ĞƌŶ

'ĂLJĂ ĞƌŶLJĂŶLJŝ
Bernyanyi Lagu
>ĂŐ DŽ ĞƌŶ
DŽ ĞƌŶ

>ĂƟ ĂŶ ĞƌŶLJĂŶLJŝ
>ĂŐ DŽ ĞƌŶ ĞŶŐĂŶ
'ĂLJĂ LJĂŶŐ dĞ Ăƚ

6HWHO KPHPSHO M UL LQLVLVZ GLK U SN QP PSX


1. Mendeskripsikan jenis lagu modern
0HQGHVNULSVLN QJ \ HUQ\ Q\LO JXPRGHUQ
0HQGHVNULSVLN Q W K S Q O WLK Q HUQ\ Q\L O JX
PRGHUQ GHQJ QJ \ \ QJWHS W
0HQ\ Q\LN QO JXPRGHUQGHQJ QJ \ \ QJWHS W

Seni Budaya 199


A. Jenis Lagu Modern

*\ HUQ\ Q\L PHUXS N Q VX WX F U \ QJ PHQM GL FLUL


seseorang dalam membawakan sebuah lagu sesuai dengan jenis
O JXQ\ 3 G G V UQ\ \ QJPHQXQM QJJ \ HUQ\ Q\LPHQM GL
OH LK LN G O KNHGLVLSOLQ QVHRU QJSHQ\ Q\LWHUVH XWWHUK G S
WHNQLNYRN OG V UG QSHQJX V QO JX< QJPHP HG N QJ \
G O KG ULMHQLVPXVLNO JX\ QJ N QGL Z N Q8QWXNG S W
PHQ P K SHU HQG K U Q J\GOP HUQ\ Q\L KHQG NQ\
N PX Q\ NPHQGHQJ UN QMHQLVO JX\ QJY UL WLI
/ JX \ QJ HUNHP QJ V W LQL V QJ W Y UL WLI + O LQL GL
SHQJ UXKLMXJ ROHKSHUNHP QJ Q O WPXVLN\ QJVHP NLQF QJ
gih seiring dengan perkembangan teknologi. Penggunaan teknologi
G O P LG QJPXVLNLQLPHQM GLN QO JXO JX\ QJ HUHG UVHN
U QJ WHUGHQJ U OH LK PRGHUQ N UHQ VXG K Q\ N VHN OL O W
PXVLN \ QJ PHPLOLNL I VLOLW V G Q SHU QJN W \ QJ HU J P G Q
PXG KGLJXQ N QG O PPHP X WOH LK JXVVH X KO JX%HUL
NXWLQL H HU S MHQLVO JXPRGHUQ\ QJ HUNHP QJVHVX L OLU Q
PXVLNQ\
1. Lagu Pop
% -HQLVO JXSRSPHUXS N QMHQLVO JX\ QJPHPLOLNL Q\ N
pendengar. Dalam arti jenis lagu ini sangat mudah diterima
ROHKP V\ U N WOX VS G XPXPQ\ / JXO JXSRS\ QJ HU kembang
saat ini bersifat komersial dan berkeinginan untuk
PHPLOLNLG \ W ULNP VV / JXSRSGL,QGRQHVL Q\ NGL
V MLN QROHKSHQ\ Q\Lsolo, grup band dan girl band atau boy
band.
7HP O JX SRS L V Q\ PHP K V NHM GL Q NHKLGXS Q VHK ULK UL\
QJGLU QJN LGHQJ QPHORGLG QOLULN\ QJPXG K dipahami atau easy
listening ' O P PHQFLSW N Q O JX SRS L V Q\ SHQFLSW O JX N Q WHUW
ULN PHQJ QJN W WHP WHP
\ QJVHG QJPHQM GLWRSLNSHP LF U QROHKP V\ U N WOX V
VHKLQJJ GLK U SN QQ QWLN U\ O JXQ\ PXG KPHOHMLW

200 Kelas IX SMP/MTs


^ ŵ Ğƌ ͗ ĂŶŝƐĞůůLJŝŶ Ă ͘ ůŽŐƐ
Žƚ͘ĐŽŵ Gambar 11.2 'ĞŝƐ Ă Őƌ ĂŶ Ž

^ ŵ Ğƌ ͗ ǁǁǁ͘ŬĂ ĂŶůĂŐŝ͘ĐŽŵ
Gambar 11.1 ZŽƐƐĂ ĞŶLJĂŶLJŝ Ž
ǁĂŶŝƚĂ

^ ŵ Ğƌ ͗ ǁǁǁ͘ŬĂ ĂŶůĂŐŝ͘ĐŽŵ
Gambar 11.4 ĞƌƌLJ ĞůůĞ 'ŝƌů ĂŶ Ž

^ ŵ Ğƌ͗ ĂĨŐĂŶƐLJĂ ƌĞnjĂ͘ŶĞƚ ^ ŵ Ğƌ͗ ǁǁǁ͘ŶŽŶƐƚŽ ͲŽŶůŝŶĞ͘ĐŽŵ


Gambar 11.3 ĨŐ ĂŶ ĞŶLJĂŶLJŝ Gambar 11.5 ŶĂŶŐ Θ Ɛ ĂŶƟ
Ž ƌŝĂ WĞŶLJĂŶLJŝ Ž Ğƚ

Seni Budaya 201


6HWHO KN PXPHQJHW KXLFLULNK VO JXMHQLVSRSWXOLVN QO K
Q P UWLVSHQ\ Q\LG Q HQWXNV ML QQ\ HVHUW O JXKLWV\
QJ menjadi andalan mereka pada kolom di bawah ini!

Artis/
No. Solo Band Grup vokal Judul lagu
penyanyi

10

/ JX- ]]
-HQLV PXVLN M ]] LQL PHUXS N Q MHQLV PXVLN \ QJ MXJ
HUNHP QJ GL ,QGRQHVL Z O XSXQ SHQGHQJ UQ\ WLG N
WHUO OX Q\ N .H Q\ N Q SHQGHQJ UQ\GULNOQJ Q
ekonomi menengah ke atas, mungkin hal ini disebabkan karena
O JXO JXM ]]LQLVHULQJGLP LQN QGLcaffe atau tempat makan
menengah ke atas.

202 Kelas IX SMP/MTs


< QJPXG KGLW QJN SNHWLN PHQGHQJ UN QO JXM ]]LQL
G O K YRN O \ QJ VHULQJ PHQLUXN Q VX U LQVWUXPHQ VX U
SHQ\ Q\LQ\ L V Q\ PHPSXQ\ LN U NWHUYRN O\ QJ HU W
K UPRQLV VLQ\ WHUGHQJ U UXPLW PHPLOLNL WRQ OLW V \ QJ
luas dan sering terjadi modulasi atau perpindahan tangga
Q G G O P VH X K O JX G Q ULWPH VHUW PHORGLQ\ PHPLOLNL
NHFHQGHUXQJ QVHULQJ HULPSURYLV VL
6HWHO KPHP K PLFLULNK VG ULO JXM ]]GL W VWXOLVN Q
O K UWLVSHQ\ Q\L ,QGRQHVL \ QJ PHP Z N Q O JX GHQJ Q
OLU QM ]] HVHUW N U\ O JXQ\

^ ŵ Ğƌ͗ ŬƌũŽŐũĂĐŽŵ
͘ ^ ŵ Ğƌ͗ ŽŬĞnjŽŶĞĐŽŵ
͘
Gambar 11.6 /Ŷ ƌĂ >ĞƐŵĂŶĂ Θ WƌĂ ŝ ĂƌŵĂ Gambar 11.7
^LJĂ ĂƌĂŶŝ
WĞŶLJĂŶLJŝ ũĂnjnj ǁĂŶŝƚĂ

^ ŵ Ğƌ͗ ǁ ůĂŶ ĂƌŝŶ ƌ ĂǁĂƟ ůŽŐ


͘ ͘
ĞƟŬĐŽŵ ^ ŵ Ğƌ͗
Gambar 11.8 DĂůŝ ĂŶ ͛ ƐƐĞŶƟĂů ŐƌĂŶ ũĂnjnj ͘
ůŽŐĞLJĞƐŽ ͘ Ŭ
ĞŶĐŽ ͘
Gambar 11.9 dŽŵ ŝ
WĞŶLJĂŶLJŝ ũĂnjnj ƌŝĂ

Seni Budaya 203


6HWHO KPHP K PLFLULNK VG ULO JXM ]]GL W VWXOLV
N QO K UWLVSHQ\ Q\L,QGRQHVL \ QJPHP Z N QO JXGHQJ
Q OLU Q M ]] HVHUW N U\ O JXQ\

Grup
No. Artis/ penyanyi jazz Solo Band Judul lagu
vokal
1

10

/ JX5RFN
-HQLVO JXURFNLQLLGHQWLNGHQJ QVX U \ QJNHQF QJGH
QJ QSHUP LQ QHIHNJLW U\ QJPHQJJHOHJ U VVGUXP\ QJ
GLP LQN QGHQJ QWHPSR\ QJFHS WG QP VV SHQGHQJ UQ\
\ QJ HNVSUHVLI /LULN O JX \ QJ GLV PS LN Q O JX MHQLV URFN
LQL G O K HNVSUHVLI G Q PHQJ M N SHQGHQJ UQ\ VHO OX HU
VHP QJ W&RQWRKOLULNO JXURFN\ QJPHQJ M NSHQGHQJ UQ\
OH LK HUVHP QJ W G O K O JX G UL JUXS QG .RW N \ QJ
HUMXGXO%HU NVL HULNXWOLULNO JXVHF U OHQJN SQ\

204 Kelas IX SMP/MTs


BERAKSI
ŝ ƚĂŬĂŶ Ɛ ĂƐĂŶĂ ƚĂŬ ƚĞƌů ĂŬĂŶ
<ĞƟŬĂ ƐŝĂ Ă ƐĂũĂ ƐĞŶ ŝƌŝĂŶ Ğƌ
>ĂŶƚĂŶŐŬĂŶ Ɛ ĂƌĂŵ ĂŶ ƚĞƌŝĂŬŬĂŶ ů
ŝĂŵ ŝƌŝ ƚĂŬ Ă Ă ŝ ƌĂŶ :ŝŬĂ ŬĂ
ŶĂŶ ŝƐƚŽƌƐŝ͕ ŬŽƚĂŬ Ŷ ĞƌĂŬƐŝ
ŵĞƌĂƐĂŬĂŶ ŬĞƐĞ ŝĂŶ ĂƚĂŶŐ
Z ī͗ zĂŶŐ Ă Ă ŝ ƐĂŶĂ͕ LJĂŶŐ Ă Ă ŝ
ŬĞŵĂƌŝ ŬŝƚĂ ƐĞŶĂŶŐͲƐĞŶĂŶŐ ^Ğŵ
ƐŝŶŝ ^Ğŵ Ă ŝŬ ƚ ĞƌŶLJĂŶLJŝ
Ă Ğƌ ŝƌŝ ǁĂŬƚ ŶLJĂ ĞƌĂŬƐŝ WĞŶŝŶ
,ĞLJ͕ LJĂŶŐ ĂƚĂŶŐ ŝ ƐŝŶŝ
ĂƐĂŶ ŬĞŬĞƌĂƐĂŶ nggak njĂŵĂŶ
:ĂŶŐĂŶ ŝŬŝŶ keki
<Ăŵŝ ĂƚĂŶŐ ŵĞŵ ĂǁĂ Ğƌ ĂŵĂŝĂŶ ŝŬŝŶ Ɛ ĂƐĂŶĂ happy
ĞƌĂŬƐŝ͕ ĞƌĂŬƐŝ

^ ŵ Ğƌ͗ ŵLJƐ ĂĐĞ͘ĐŽŵ


^ ŵ Ğƌ͗ ŵĞŵ ĂǁĂ ͲƐƚŽƌLJƐŽŶŐƐ͘ ůŽŐƐ Žƚ͘ĐŽŵ Gambar 11.11͘ Ŷ ĂŶŬ ^ŽĞŬĂŵƟ
Gambar 11.10͘ <ŽƚĂŬ ŐƌĂŶ ƌŽĐŬ ŵ ƐŝƐŝ ƌŽĐŬ

^ŵĞƌ͗
Ğ ŶŝŬĞǁ ůĂŶ Ăƌŝ͘ǁŽƌ ƌĞƐƐ͘ĐŽŵ
Gambar 11.12. EŝĐŬLJ ƐƚƌŝĂ
WĞŶLJĂŶLJŝ ƌŽĐŬ ǁĂŶŝƚĂ

Seni Budaya 205


6HWHO KPHP K PLFLULG UL PXVLNURFNGL W VWXOLVN QO K
UWLV QG\ QJHNVLVPHP Z N QO JXURFNGL,QGRQHVL

No. Artis/ penyanyi Solo Band Judul lagu

4. Lagu Dangdut
% 0XVLN G QJGXW PHUXS N Q PXVLN \ QJ SHQGHQJ UQ\
HU V O G UL VHPX N O QJ Q P V\ U N W ,QGRQHVL / JX
G QJGXW\ QJ L V Q\ GLLULQJLNHQG QJG QVHUXOLQJWHUGHQJ U
PHQJ OXQ G Q PHQJ M N RU QJ \ QJ PHQGHQJ UQ\ LNXW
HUJR\ QJ6HWL SSHQ\ Q\LG QJGXWMXJ PHPSXQ\ LFLULS G
J \ MRJHWQ\

^ ŵ Ğƌ͗ ŬĂ ĂŶůĂŐŝĐŽŵ
͘ ^ ŵ Ğƌ͗ ^ ŵ Ğƌ͗ ǁǁǁ͘ƚĞŵ ŽĐŽŵ
͘
͘
ƚƌŝ ŶŶĞǁƐĐŽŵ
Gambar 11.13͘ ,ũ͘ ůǀLJ ^ ŬĂĞƐŝ ͕ /ŝƐ Ă ůŝĂ͕ ĂŶ LJ dŝŶŐͲƟŶŐ WĞŶLJĂŶLJŝ ĂŶŐ ƚ
ǁĂŶŝƚĂ

206 Kelas IX SMP/MTs


^ ŵ Ğƌ͗ ŬĂ ĂŶůĂŐŝĐŽŵ
͘ ^ ŵ Ğƌ͗ ƌĞ ͘ ŝ͘
ůŝŬĂĐŽ
Gambar 11.14͘ ,͘Z ŽŵĂ /ƌĂŵĂ Θ Zŝ Ž Z ŽŵĂ WĞŶLJĂŶLJŝ ĂŶŐ ƚ ƌŝĂ

% 7XOLVN QO K UWLVSHQ\ Q\L G QJGXW \ QJ PHQXUXW N PX PH


PLOLNLNX OLW VVX U \ QJ LNGLVHUW LGHQJ QMXGXOO JXQ\

Gaya Joget di panggung


No. Artis/ penyanyi Judul lagu
Berlebihan Sedang Biasa

Seni Budaya 207


B. Gaya Bernyanyi Lagu Modern

0HQ\ Q\LN QO JXPRGHUQG S WGLN W N QPHPLOLNLNHOXZHV Q

J \ GL QGLQJN QPHQ\ Q\LO JXWU GLVL* \ HUQ\ Q\LPXVLN PRGHUQS


G G V UQ\ WLG NWHUO OX Q\ N WXU QQ\ K Q\ VH
batas pada penguasaan teknik vokal dan pembiasaan mengikuti
LU PO JXQ\ 6HULQJPHQGHQJ UN QG QPHQLNP WLLU P G UL
MHQLVO JX\ QJ N QGL Z N Q N QPHP X WSHQ\ Q\LPXG K
PHQJX V LO JX\ QJ N QGLQ\ Q\LN Q
6HVHRU QJ\ QJM U QJPHQGHQJ UN QO JXG QJGXWWHQWX N Q
NHVXOLW QXQWXNPHQ\ Q\LN QO JXG QJGXWGHQJ QFHQJNRN\ QJ
LN7 SL JLVHVHRU QJ\
QJVHM NNHFLOWHU L V PHQGHQJ UN Q
LU PG QO JXG QJGXW L V Q\ OH LKPXG KPHQJLNXWLFHQJNRN
dengan baik.
%HJLWXSXQ GHQJ Q MHQLV O JX PRGHUQ O LQ PLV OQ\ O JX M ]]
\ QJ N Q PXG K GLLNXWL S LO WHOLQJ SHQ\ Q\LQ\ WHU L V
PHQGHQJ UN QLU P G QK UPRQLO JXO JXM ]]8QWXNMHQLVO JX URFN V QJ
SHQ\ Q\L K UXVO K powerfull G Q HNVSUHVLI N UHQ NH
Q\ N QO JXURFNPHPLOLNLLU P PXVLN\ QJ HUVHP QJ W

6 WX O JL MHQLV PXVLN PRGHUQ \ LWX O JX SRS L V Q\ GL Q\ Q\LN


QGHQJ QOH LKV QW L G Q WLG NPHQRQMROSHQ\ Q\LSRS SXQ L V Q\ W
PSLOGHQJ QJ \ \ QJGLVHVX LN QGHQJ QWHP
O JXG QWLG N HUOH LK Q%HUQ\ Q\LO JXMHQLV S SXQK UXVO K
PHQ PSLON QPLPLNPXN G QHNVSUHVL\ QJVHVX LG QPHZ NLOL
P NQ OLULNO JX\ QJGL Z N Q

208 Kelas IX SMP/MTs


C. Latihan Bernyanyi Lagu Modern dengan Gaya yang
Tepat

6H HOXPPHPXO LO WLK QPHQ\ Q\LN QO JXGHQJ QJ \ \ QJ WHS WP


ULO KNLW O WLK QSHP Q V QYRN OWHUOH LKG KXOX
%HUGLUL GHQJ Q ULOHNV NHGX N NL GL XN VHOH U
KX kemudian berat badan bertumpu seimbang dikedua kaki kita.

/ NXN QSHOHP V Q G QVH LV Q\ V PS L G QWHU V


lebih rileks lagi.
$P LO Q I V G UL KLGXQJ NHPXGL Q W K Q VHO P GHWLN
lalu keluarkan nafas dengan suara seperti desis ular ‘shss...
lakukan berulang selama 3 kali putaran
/ QMXWN QGHQJ QYRN OLVL W XSHP Q V QYRN OPLV OQ\

^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ


Gambar 11.15 Contoh vokalisi nada do-sol

^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ


Gambar 11.16 Contoh vokalisi tangga nada

^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ


Gambar 11.17 Contoh vokalisi interval 1-3

Seni Budaya 209


^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 11.18 Contoh vokalisi untuk melatih artikulasi

% UXO K PXO L XQWXNPHP HG K O JX\ QJ WHO KNLW


SLOLK 6HVX LN Q J \ HUQ\ Q\L GHQJ Q P NQ O JX VX V
Q O JXG QLU P Q\
6HWHO KPHP K PLJ \ HUQ\ Q\LO JXPRGHUQSLOLKO KVH X K
O JXPRGHUQNHVXN QPXNHPXGL QQ\ Q\LN QO KVHWHO KN PX
PHQJLNXWLO QJN KO QJN K HULNXWLQL

Sebelum menyanyikan lagu modern saya telah


No. melakukan langkah : Ya Tidak

1 Mendengarkan lagu tersebut lebih dari 10 kali

2 Membaca dan memahami lirik lagu dengan baik

Memahami pola irama dan pola melodi lagu


3
tersebut dengan baik

Meniru gaya penyanyi yang membawakan lagu


4
tersebut

Melakukan latihan vokal dasar di atas sebelum


5
bernyanyi
210 Kelas IX SMP/MTs
.HPXGL Q Q\ Q\LN QO K O JX PRGHUQ SLOLK Q N PX GL GHS Q

kelas, kemudian diskusikan hasil sajian kamu atau teman kedalam kolom
berikut!

No. Nama siswa Judul lagu Gaya bernyanyi Kritik & Saran

Seni Budaya 211


^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 11.19 Contoh lagu pop 1

212 Kelas IX SMP/MTs


^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 11.20 Contoh lagu pop 2

Seni Budaya 213


^ ŵ Ğƌ͗
^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 11.21 Contoh lagu pop 3

214 Kelas IX SMP/MTs


D. Uji Kompetensi
1. Pengetahuan
-HO VN QSHU HG QJ \ HUQ\ Q\LMHQLVO JXSRSG QJGXW
URFNG QM ]]
-HO VN Q O QJN KO QJN K S V M \ QJ K UXV NLW SHUVL
SN Q VH HOXP PHQ\ Q\LN Q O JX PRGHUQ J U HUSHQJ
UXKWHUK G SJ \ NLW S G V W HUQ\ Q\L
2. Keterampilan
1\ Q\LN QO K V O K V WX O JX SRS GL W V GHQJ Q J \ \ QJ
VHVX LLU P O JXG QP NQ O JXQ\

E. Rangkuman

0HQ\ Q\LN Q O JX PRGHUQ GHQJ Q J \ \ QJ HQ U G S W


dilakukan apabila kita sering mendengarkan irama lagu tersebut
G Q PHQLNP WL O JX GHQJ Q VHSHQXK K WL %HQ U W X WLG NQ\ J \ G
O P HUQ\ Q\L WHUJ QWXQJ NHS G NHVHU VL Q QW U
mimik, ekspresi dan gestur tubuh kita dengan kebutuhan dan P NQ O JXQ\
6H HOXP PHQ\ Q\LN Q O JX PRGHUQ KHQG NO K NLW VHO OX

melakukan persiapan vokal dengan pelemasan, pernafasan dan pembedahan


lagu mulai dari memahami lirik dan irama lagu tersebut.

Seni Budaya 215


F. Re

* \ G Q HUQ\ Q\L O JX PRGHUQ K UXV GLO NXN Q GHQJ Q SHP K P Q \


QJ HQ U WHQW QJ WHNQLN YRN O G Q O JX VHF U NHVHOXUXK Q
,QWHQVLW V PHQGHQJ UN Q O JX \ QJ N Q NLW
Q\ Q\LN Q MXJ N Q PHPSHQJ UXKL VH HU S LNQ\ NLW
HUJ \ GHQJ Q HQ U G O P PHP Z N QQ\ 6HP NLQ VHULQJ
kita mendengar dan menikmati sebuah lagu, maka semakin kita
N Q O LK SHUF \ GLUL G O P PHP HULN Q J \ \ QJ VHVX L
dengan makna lagu tersebut.
/ WLK Q G Q SHUVL S Q YRN O VH HOXP PHQ\ Q\L MXJ N Q
PHQ P KNX OLW VVHVHRU QJPHQJX V LO JXG Q HUJ \ GHQJ
Q benar.
6HO QMXWQ\ O NXN QO K SHQLO L Q GLUL GHQJ Q PHP HULN Q
W QG FHN9 ) pada kolom 1, 2, 3 dan 4 sesuai pendapatmu sendiri.

Setelah mempelajari gaya bernyanyi


1 2 3 4 Skor
lagu modern, saya dapat:

Memahami beberapa jenis lagu


modern yang berkembang di
Indonesia

Menghargai karya lagu modern


sesuai dengan jenis musiknya

Menghargai eksistensi para artis/


penyanyi lagu modern dari semua
jenis musik yang dijelaskan

Menghargai gaya bernyanyi para


artis/penyanyinya

Memahami ciri khas gaya bernyanyi


sesuai dengan jenis lagunya

Mengerjakan tugas tentang analisis


artis/penyanyi lagu modern dengan
sungguh-sungguh
216 Kelas IX SMP/MTs
Melakukan latihan-latihan vokal yang
akan berpengaruh terhadap gaya
bernyanyi dengan baik
Melakukan pembedahan lagu dengan
sungguh-sungguh agar dapat
memahami makna lagu dengan
benar
Menyanyikan lagu modern dengan
gaya yang baik dan benar dengan
sungguh-sungguh

Jumlah

.HWHU QJ Q6 QJ W% LN% LN&XNXS.XU QJ

Seni Budaya 217


Aktivitas Mengomunikasikan
%X WO KWXOLV QWHQW QJSHUVL S QYRN OG QJ \ HUQ\ Q\L
\ QJGLO NXN QWHP QPXS G V WPHQ\ Q\LGLGHS QNHO V
7XOLV Q HULVLGHVNULSVLSURVHVV PS LGHQJ QK VLOQ\ \ QJ
GLO QMXWN Q GHQJ Q NULWLN \ QJ PHP QJXQ VHKLQJJ
GL
SHQ PSLO Q HUQ\ Q\L VHO QMXWQ\ WHP QPX N Q W
PSLO
GHQJ QSHUVL S QG QJ \ HUQ\ Q\L\ QJOH LK LNO JL
218 Kelas IX SMP/MTs
Ansambel
Lagu Modern Bab XII

Alur Pembelajaran ŶƐĂŵ Ğů


^ĞũĞŶŝƐ
:ĞŶŝƐ D ƐŝŬ ŶƐͲ

Ăŵ Ğů
ŶƐĂŵ Ğů
Ăŵ ƌĂŶ
ŶƐĂŵ Ğů >ĂŐ
DŽ ĞƌŶ
>ĂƟ ĂŶ
ŶƐĂŵ Ğů
DĞŵĂŝŶŬĂŶ >ĂŐ ^ĞũĞŶŝƐ
DŽ ĞƌŶ ĂůĂŵ ĞŶƚ Ŭ
ŶƐĂŵ Ğů
>ĂƟ ĂŶ
ŶƐĂŵ Ğů
Ăŵ ƌĂŶ

6HWHO KPHPSHO M UL LQLVLVZ GLK U SN QP PSX


0HP K PLMHQLVPXVLN$QV P HO
2. Memahami proses bermain musik modern dalam sajian ansambel
3. Memainkan lagu modern dalam bentuk ansambel

Seni Budaya 219


A. Jenis Musik Ansambel

0 WHUL VHQL XG \ GL NHO V 9,, VXG K PHQMHO VN Q PHQJHQ L PXVLN


QV P HO \ QJ PHQF NXS PXVLN ,QGRQHVL G Q PHP LQN Q O
WPXVLNPHORGLVQ\ 0HOHQJN SLP WHULWHUVH XWS G LQLNLW
akan mengaplikasikan lagu modern ke dalam bentuk sajian ansambel.
0XVLN QV P HOPHUXS N QV ML QPXVLN\ QJWHUGLULG ULF PSXU Q
H HU S O WPXVLN\ QJGLSLOLKG Q L V Q\ PHQJ QGXQJXQVXU
ULWPLVPHORGLVG QK UPRQLV8QWXNPHP LQN QPXVLN QV P HOLQL
WHQWXV M PHPHUOXN QSHUHQF Q Q\ QJ LNWLG NVHSHUWLK OQ\
HUP LQ PXVLN VHF U VROR N UHQ HUP LQ PXVLN VHF U HUV P
S VWLPHQLP XON QSHUP V O K QG QW QW QJ Q\ QJWLG NPXG K
GLOHZ WLW QS SHQJHW KX Q\ QJFXNXS
%HUP LQPXVLN QV P HO\ QJ LNK UXVGLSHUVL SN QGHQJ Q
SHUHQF Q Q\ QJ LNSXO PXO LG ULPHQHQWXN QNRQVHSSHPL
OLK Q O WPXVLN VHUW SURVHVO WLK QQ\ %HUP LQ PXVLN QV P
HOMXJ PHUXS N QV ML QPXVLN\ QJ XWXKNHUM V P \ QJ LN
G O PPHP Z N QVH X KO JX3HQ\ ML QPXVLN QV P HOGL JL
PHQM GLMHQLV\ LWX$QV P HO6HMHQLVG Q$QV P HO& PSXU Q
$QV P HO6HMHQLV
-HQLV QV P HOVHMHQLV G O K H HU S RU QJSHP LQ\ QJ
PHP LQN QO JX HUV P V P GHQJ QV WXMHQLV O WPXVLN
\ QJ V P PLV OQ\ VHPX HUP LQ JLW U HU UWL QV P HO
JLW U W XVHPX HUP LQUHFRUGHU W XSL QLN HU UWL QV P
bel recorder atau ansambel pianika. Menampilkan sajian musik
QV P HO VHMHQLV LQL GLSHUOXN Q NHNRPS N Q \ QJ
LN J U V ML QPXVLNQ\ WHUGHQJ U LN
$QV P HO& PSXU Q
-HQLV QV P HOF PSXU QPHUXS N QV ML QPXVLN\ QJGL
mainkan oleh beberapa orang pemain dengan jenis alat musik
\ QJ HU HG HG ' O P QV P HOF PSXU QLQL N QWHUM OLQ NHUM V P K
UPRQLV QW U O W PXVLN PHORGLV \ QJ HUM O Q
GHQJ Q FX Q SRO ULWPLV PLV OQ\ V ML Q PXVLN QV P HO F
PSXU Q\ QJWHUGLULG UL JLW USL QLN recorder G QP U F V ' O PV
ML QPXVLN QV P HOF PSXU QVHP F PLQL\ QJPH
megang peranan memainkan melodi lagu adalah recorder dan
SL QLN \ QJ LV V M GL JLPHQM GLGX VX U NHPXGL QJLW U
N QPHP LQN Q NRUO JXG QP U F V HUIXQJVLVH J LULWPLN

220 Kelas IX SMP/MTs


O JX%HQWXNNHUM V P LQLO K\ QJPHP X WV ML
QPXVLN Q V P HOF PSXU QLQLPHQ ULN
+ O WHNQLV \ QJ NQ HUSHQJ UXK WHUK G S NH HUK VLO Q
HUP LQ PXVLN QV P HO \ QJ K UXV GLNX V L ROHK VHOXUXK
SHP LQQ\ G O K
a. Kedisiplinan
'OP HUP LQ PXVLN VHF U HUNHORPSRN LQL VHWL S
QJJRW Q\ K UXV PHPSXQ\ L GLVLSOLQ \ QJ WLQJJL G O P
K OZ NWXG QWHPS WGL JL QP Q K UXVPHP XQ\LN Q
O W PXVLNQ\ VHVX L GHQJ Q S UWLWXU \ QJ WHO K GLWHQWX
N Q .HGLVLSOLQ Q LQL N Q PHP X W U QJN L Q O JX WHU
sampaikan dengan baik sesuai jalur dan tidak ada bagian
O JX\ QJWXPS QJWLQGLK W X HU QW N Q XQ\LQ\
/ QF U0HP F 1RW VL
1RW VL HUXS S UWLWXUO JXPHUXS N QS WRN Q\ QJPH
QJLN WS U SHP LQPHP LQN Q O WPXVLNQ\ VHVX LGHQJ Q
SHUKLWXQJ Q\ QJWHS W6HWL S QJJRW NHORPSRNPXVLN Q
V P HOK UXVO QF UPHP F QRW VL J UG S WPHP LQN Q
VHWL S JL QQ\ GHQJ Q WHS W 6HGLNLW V M G NHV O K Q
G O PPHP F QRW VL NKXVXVQ\ NHWXN QQ\ S VWL N Q
WHUM GLSHUP LQ Q\ QJ HU QW N QG QNHOX UM OXU
% F 7HU PSLO0HP LQN Q$O W0XVLN
% 0HP LQN Q O WPXVLNPHUXS N QNHJL W Q\ QJWLG N PXG KGLO
NXN Q 6HWL S QJJRW NHORPSRNPXVLN QV P HOK UXVU MLQG
QVHULXV HUO WLK J UWHU PSLOG O PPH P LQN Q O W PXVLNQ\ .HWHU
PSLO Q LQL K UXV GLPLOLNL
ROHKVHWL S QJJRW Q\ J UG S WPHQM GLN QSHUP LQ
Q musik lebih rapi dan bagus.
% G .HNRPS N QG Q.HUM V P \ QJ% LN
Setelah ketiga teknik di atas dimiliki oleh setiap anggota
NHORPSRN PXVLN QV P HO P N K O SHQWLQJ \ QJ K UXV
GLW Q PN Q G O KNHNRPS N QG QNHUM V P \ QJ LN
GL QW U SHP LQQ\ 6 ML Q PXVLN QV P HO WLG N NQ
JXV MLN V O K V WX QJJRW Q\ PHO NXN Q NHV O K Q
\ LWX PHO QJJ U NHWLJ WHNQLN GL W V .HNRPS N Q G Q
NHUM V P \ QJ LNG S WGL QJXQPHO OXLSURVHVO WLK Q
\ QJ LQWHQVLI G Q HUNX OLW V 6 WX K O O JL \ QJ SHUOX
dilakukan oleh seluruh anggota agar kekompakan dan
NHUM V P LQLG S WWHUFLSW \ LWXGHQJ QPHQW
WLVHOXUXK

aturan dari pelatih atau pembina selama latihan dan pentas.

Seni Budaya 221


B. Memainkan Lagu Modern dalam Bentuk Ansambel
Dalam bagian ini kita akan berlatih memainkan lagu modern
G O P V ML Q QV P HO 6HO LQ PHPSHUVL SN Q O W PXVLN \ QJ N Q
GLJXQ N Q NLW MXJ K UXV PHQHQWXN Q O JX PRGHUQ \ QJ
akan dimainkan.
%HQWXN O JX PRGHUQ \ QJ N Q GLP LQN Q K UXV GL X W NH
dalam notasi musik baik itu notasi angka atau pun notasi balok.
+ O LQL N Q PHPXG KN Q G O P SURVHV O WLK Q / JX PRGHUQ
\ QJWHO K GLSLOLKSXQ K UXVGL UU QVHPHQVHVX LGHQJ
QMXPO K MHQLV O WPXVLN\ QJGLS N L
1. Latihan ansambel sejenis
Siapkanlah alat musik recorder sopran kemudian latihlah
PHP LQN QS UWLWXUO JX%HQGHU G UL% QG&RNO WGL Z K
ini. Lagu bendera ini dimainkan ansambel dengan variasi 2
VX U 3 G G V UQ\ O JX%HQGHU LQLMXJ G S WGLP LQN Q
GHQJ Q O WPXVLN\ QJO LQPLV OQ\
Pianika.
/ JX LQL GLP LQN Q S G W QJJ Q G 'R ) 6XVXQ Q W QJJ Q
G PROLQLK Q\ PHQJ O PLV WXSHQ P K Q W QG OWHU VL\
LWXPROS G Q G %PHQM GL%HV%HULNXW LQLVXVXQ
Q7 QJJ Q G 'R )

Gambar 12.1 Tangga nada Do=F

Gambar 12.2
Penamaan Gambar
jari diurutkan 12.3
1-7 dimulai
Posisi
pada bagian
jari pada
atas recorder
recorder
dan 0 untuk
sesuai letak
lubang
not di garis
bagian
para nada
belakang
^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ

222 Kelas IX SMP/MTs


^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 12.4 Contoh lagu pop Do=F dengan aransemen untuk
ansambel

Seni Budaya 223


/ WLK Q QV P HOF PSXU Q

224 Kelas IX SMP/MTs


^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ Wƌŝ Ă ŝ
Gambar 12.5 Contoh lagu pop Do=F dengan aransemen untuk ansambel

0 LQN QO K QV P HO F PSXU Q LQL GHQJ Q PHQ\L SN Q


beberapa jenis alat musik melodis, ritmis dan harmonis. Perpaduan ketiga
jenis alat musik ini akan membuat sajian ansambel lebih lengkap. Siapkanlah
alat recorder musik sopran, pianika dan ÀQJHU cymbal lalu mainkanlah
lagu di atas.

Seni Budaya 225


C. Uji Kompetensi

Pengetahuan
-HO VN QK OWHNQLV S V M \ QJK UXVGLPLOLNLROHKS U
SHP LQG O PVH X KNHORPSRNPXVLN QV P HO"
-HO VN Q SHU HG Q \ QJ N PX U V N Q NHWLN HUP LQ
dalam sebuah kelompok musik ansambel sejenis dan
QV P HOF PSXU Q"
Keterampilan
0 LQN QO K VH X K O JX SRS \ QJ N PX NHW KXL GHQJ Q GL
aransemen menjadi sajian musik ansambel sejenis atau F PSXU QVHF
U HUNHORPSRN

D. Rangkuman

0HP LQN QO JXPRGHUQVHF U QV P HOK UXVPHPSHUK WLN Q U QVHPHQ


O JX \ QJ GL X W XQWXN G S W PHQJHW KXL NH XWXK Q O W PXVLN S V M \
QJ N Q GLJXQ N Q ' O P PHP HQWXN VH X KNHORPSRNPXVLN QV P HO \
QJVROLGVHWL S QJJRW NHORP SRN K UXV PHPLOLNL G Q PHQJX V L K O
WHNQLV QW U O LQ NHGL
VLSOLQ Q O QF U PHP F QRW VL NHWHU PSLO Q PHP LQN Q
O W G QNHUM V P \ QJ LN QW UVHV P SHP LQ
%HUP LQPXVLN QV P HO\ QJ LNK UXVO KGLLP QJLGHQJ Q SURVHV O WLK Q
\ QJ UXWLQ G Q LQWHQVLI %L V N QO K XQWXN OH LK
menghargai proses latihan dibandingkan hasil akhir, karena proses
O WLK Q\ QJP NVLP ONHO N N QPHQJK VLON QK VLOSHUP LQ Q
lagu modern dalam bentuk sajian ansambel juga maksimal.

E. Re

0HP LQN Q O JX PRGHUQ GHQJ Q O W PXVLN VHF U


HUNHORPSRN PHUXS N Q W QW QJ Q \ QJ HV U JL S U
SHP LQQ\ N UHQ K UXV PHQ K Q HJR G Q NHLQJLQ Q
XQWXN
menonjol sendiri dengan taat aturan pelatih dan aturan UU QVHPHQ O
JXQ\ + OK O WHNQLV \ QJ N Q PHQXQM QJ
SHUP LQ QO JXVHF U NHORPSRN QV P HOMXJ K UXVGLV P N
Q SHUVHSVLQ\ QW UVHV P SHP LQQ\

226 Kelas IX SMP/MTs


6HO QMXWQ\ O NXN QO K SHQLO L Q GLUL GHQJ Q PHP HULN Q
W QG FHN9) pada kolom 1, 2, 3, dan 4 berikut ini sesuai dengan
pendapatmu.

Setelah mempelajari gaya bernyanyi lagu


No 1 2 3 4 Skor
modern, saya dapat:

Memahami teknik permainan musik ansambel


1
sejenis

Memahami teknik permainan musik ansambel


2
campuran
3 Melakukan latihan ansambel secara berkelompok
Mengerjakan tugas tentang teknik bermain
4 musik ansambel dengan senang hati dan percaya diri
Melakukan latihan ansambel lagu modern sejenis
5
dan campuran dengan disiplin
Melakukan latihan ansambel lagu modern sejenis
6
dan campuran dengan usaha keras
Melakukan latihan ansambel lagu modern sejenis
7 dan modern sesuai dengan aturan teknis yang baik
Menghargai lagu modern yang telah
8
diarransemen yang saya mainkan

Menghargai dan mengapresiasi penampilan


9 kelompok lain dalam memainkan lagu modern dalam sajian ansambel sejenis
maupun campuran

Jumlah

% .HWHU QJ Q.XU QJ&XNXS% LN6 QJ W% LN


Aktivitas Mengomunikasikan
%X WO K WXOLV Q PHQJHQ L SHQ PSLO Q NHORPSRN O LQ
dalam memainkan ansambel lagu modern
2. Tulisan dibuat berdasarkan hasil pengamatan terhadap
V WXNHORPSRNP NVLP ON W
,VL WXOLV Q \ QJ GL X W GLK U SN Q HUXS NULWLN \ QJ
membangun untuk perbaikan kelompok tersebut pada
WXJ VPHQ PSLON Q QV P HOO JXPRGHUQ HULNXWQ\
Seni Budaya 227
Komposisi Tari Bab XIII

Alur Pembelajaran
WĞŶŐĞƌƟĂŶ
<Žŵ ŽƐŝƐŝ dĂƌŝ

<Žŵ ŽƐŝƐŝ dĂƌŝ

DĞŶLJ Ɛ Ŷ
'ĞƌĂŬ dĂƌŝ

6HWHO K PHPSHO M UL % SHVHUW GLGLN GLK U SN Q G S W


PHQJ SUHVL VLG Q HUNUH VLVHQLW UL\ LWX
1. Menjelaskan pengertian komposisi tari,
0HQJLGHQWLÀN VLNRPSRQHQG O PNRPSRVLVLW UL
0HQJLGHQWLÀN VLNRQVHSG O PN U\ VHQLW UL
4. Menjelaskan komponen dalam komposisi tari
0HQMHO VN QNRQVHSG O PPHP X WN U\ VHQLW UL
0HQMHO VN QNRQVHSGHV LQJHU NW UL
0HQMHO VN QNRQVHSGHV LQO QW LG O PN U\ VHQLW UL
8. Melakukan eksplorasi dan improvisasi gerak tari
9. Menjelaskan konsep desain musik
0HQMHO VN QNRQVHSGHV LQNRVWXPG QSURSHUWLN U\ W
UL 0HP X WNRQVHSN U\ VHQLW ULNUH VL
0HQJNRPXQLN VLN Q N U\ VHQL W UL LN VHF U OLV
Q maupun tulisan

0HP X W HQWXN N U\ VHQL W UL NUH WLI GLO NXN Q


VHF U NHORPSRN

Seni Budaya 229


Tari sebagai ekspresi seni merupakan alat komunikasi kepada
SHQLNP WQ\ PHO OXLIU VHIU VHJHU N\ QJGLUHQF Q N QG QGL
VXVXQROHKSHQ W W ULW ULPHUXS N QSHQJ O P Q\ QJ HUJXQ
XQWXNOH LKPHPSHUN \ SHU Q QG QSHUWX XK QVHVHRU QJN
UHQS G K NHN WQ\ NHVHQL QPHUXS N QXV K P QXVL XQWXN
PHQJLQWHUSUHVW VLN QNHP OLSHQJ O P QKLGXSQ\

Perhatikan dan amatilah gambar dibawah ini. diskusikan HUV P GHQJ


QWHP QWHP QPX 7HUP VXN NHG O Pgenre W UL S N KJHU
NJHU N\ QJWHUG S WS G J P UWHUVH XW

1 2

^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ ^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ

3 4

^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ ^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ

5 6

^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ ^ ŵ Ğƌ͗ ŝ hE:

230 Kelas IX SMP/MTs


-HO VN QSHQG S WN OL QPHQJHQ LVHOXUXKJ P UGL W V"
6H XWN Q NRPSRQHQ S V M \ QJ WHUG S W GL G O P
NRPSRVLVLW UL"
-HO VN QGHV LQJHU N\ QJWHUG S WS G J P U"

-HO VN Q HQWXNGHV L QO QW LS G VHWL SJ P UGL W V"

6HWHO K N PX PHQM Z SHUW Q\ Q GL W V NHPXGL Q


GLVNXVLN QO K GHQJ Q WHP QWHP Q G Q LVLO K NRORP GL
bawah ini!

Format Diskusi Hasil Pengamatan


1 P 6LVZ
1,6
+ UL7 QJJ O3HQJ P W Q

No. Aspek yang Diamati Uraian Hasil Pengamatan

1 Desain Gerak

2 Desain Lantai ( garis lantai)

3 Desain Musik

4 Property

5 Kostum dan Tata Rias

$J U N PX OH LK PXG K PHP K PL F O K NRQVHSNRQVHS WHQ


W QJ NUH WLÀW V W UL W K S Q NUH WLÀW V W UL PHQ\XVXQ W UL 6H

O QMXWQ\ N OL Q G S W PHQ PSLON Q N U\ W UL GHQJ Q


PHQJ gunakan iringan.

Seni Budaya 231


A. Pengertian Komposisi

.RPSRVLVL HU UWL NLW PHOHW NN Q PHQJ WXUG QPHQ W JL Q JL Q


VHGHPLNL Q UXS VHKLJJ V WX GHQJ Q O LQQ\ V OLQJ PHQM OLQPHP
HQWXNV WXNHV WX Q\ QJXWXK,VWLO KNRPSRVLVL OH LKOX VG QOH
LKXPXPG ULS G LVWLO KNRUHRJU ÀWHW SLLVWLO K NRUHRJU À OH LK
NK V JL GXQL W UL 3 G G V UQ\ NRPSRVLVL
merupakan usaha koreografer untuk memberikan wujud estetik
WHUK G SSHQJ O P Q WLQ\ QJKHQG NGLXQJN SN Q0LV ON Q
pada seni tari melalui gerak, dalam musik dengan pengolahan nada, ritme
dan melodi,lukis dengan garis, warna dan bentuk.
0HP X W SHQ W Q W UL W X PHQJNRPSRVLVLN Q W UL PHPHU
OXN QNUH WLYLW V\ QJ HUKX XQJ QGHQJ QNHP PSX Q HUÀNLU
PHQ\ QJNXWVLN SG QSHU V QVHVHRU QJ.UH WLYLW V\ QJ LN
PHUXS N Q NWX OLV VL G UL SUL GL \ QJ SRVLWLI \ LWX PHPL OLNL
LQLVL WLINH HU QL QG QNHP PSX QSHQ O U Q$G GX O QJN K
SHQ\XVXQ Q W UL \ QJ GLNHPXN N Q 6 O 0XUJL QWR G O P XNX ´' V U G
V U .RUHRJU À W ULµ G O P (G\ 6HWL Z WL GNN ´3HQJH
W KX Q7 ULG Q%H HU S 0 V O K7 ULµ\ QJSHUW P PHQJ JXQ N Q SRO
SRO JHU N W UL WU GLVL \ QJ WHO K G VH HOXPQ\ SHQGHN W
QLQL L V GLVH XWSHQ\XVXQ QG QSHQ W QN UHQ GLG O PQ\ K Q\
HUVLI W PHQJ WXU G Q PHQ\HVX LN Q GHJ Q
tanpa merubah atau mengembangkan perbendaharaan gerak serta
LULQJ W ULNHGX SHQF UL QJHU N UXG QG S W HUWRO NS G
VXP HU JHU N \ QJ WHUG S W G O P O P VHNLW U G UL NHKLGXS Q
VRVL OP QXVL 3RO LQLGLVH XWGHQJ QSHQFLSW QN UHQ G Q\
perubahan dan pengembangan perbendaharan gerak sesuai dengan
NUH WLYLW VSHQ W W ULVHKLQJJ K VLOQ\ G S WPHUXS N Q U QJ
baru.

% 3HUQ KN KN OL QPHOLK WVHVHRU QJ\ QJVHG QJPHQFLSW N


QN U\ VHQLW UL"% J LP Q N KF U PHUHN PHP X W N U\ W UL"-HO
VN QSHQJ O P QN OL Q"

232 Kelas IX SMP/MTs


Perhatikan dan amatilah gambar dibawah ini dan jelaskan mengenai
gambar tersebut!

Sumber: Pribadi Sumber: Pribadi


Gambar 13.1 Pertunjukan tari dengan komposisi kelompok dan diringi kolaborasi
musik tradisional dan modern

'LVNXVLN Q HUV P GHQJ QWHP QWHP QN OL QG QLVLO KNRORP


dibawah ini
Format Diskusi Hasil Pengamatan
1 P 6LVZ
1,6
+ UL7 QJJ O3HQJ P W Q

No. Aspek yang Diamati Hasil Uraian Pengamatan

Seni Budaya 233


6HWHO K N PX PHP K PL PHQJHQ L NUH WLÀW V W UL M Z OK
SHUW Q\ QGL Z KLQL
-HO VN Q\ QJGLP NVXGGHQJ QNRPSRVLVL"
-HOVNQ GX FU GOP PHQW WUL WX
PHQJNRPSRVLVLN QW UL"

Gambar 13.2 Komposisi kelompok (canon dan alternet)

Gambar 13.3 Komposisi kelompok (Balanced)

234 Kelas IX SMP/MTs


Gambar 13.4 Komposisi kelompok (Broken)

Komposisi
Gerakan
Proses Hasil

Seni Budaya 235


Komposisi
Gerakan
Proses Hasil

Gambar 8 1.23 ĞŶƚ Ŭ WŽůĂ >ĂŶƚĂŝ <Žŵ ŽƐŝƐŝ <ĞůŽŵ ŽŬ

B. Menyusun Karya Tari

.RQVHSG O PPHQ\XVXQN U\ VHQLW ULV QJ WSHQWLQJVXS \


penataan gerak bisa dilakukan dengan tertata dan rapih sesuai
NRQVHS \ QJ GLLQJLQN Q7 QS G Q\ NRQVHSP N WLG N N Q WHUFLSW
VH X KW UL QN UHQ NRQVHSPHUXS N QG V UG ULW UL Q ' O P W UL
NRQVHS WHU JL W V H HU S JL Q GL QW U Q\ PHQHQWXN QJHU
NNRQVHSPXVLNNRVWXPG QSURSHUWL
0HQHQWXN Q*HU N
*HU N V QJ W SHQWLQJ VH J L P WHUL NX W UL + VLO NKLU
G UL VH X K N U\ W UL PHUXS N Q K VLO SHQMHO M K Q VHRU QJ
NRUHRJU IHU \ QJ V QJ W SUL GL + O WHUVH XW LV GLWHPSXK
GHQJQFUPHQJGNQ SHUFR QSHUFR Q JHU N \ QJ

236 Kelas IX SMP/MTs


mempertimbangkan ruang dan waktu. Proses dalam penataan tari dapat
dilakuakn dengan eksplorasi dan berimprovisasi gerak.
' O P PHP HQWXN GHV L Q JHU N \ QJ UWLVWLN GLSHUOXN Q NUH
WLYLW VVHUW GHQJ Q VSHNNRPSRVLVL\ QJO LQQ\
8QWXNOH LKMHO VG O PPHQHQWXN QJHU NFR O
KO NX
kan gerak dibawah ini dengan menggunakan hitungan dan
kembangkanlah gerak tersebut menjadi satu rangkaian gerak
\ QJXWXKG QPHQM GLVH X KW UL Q

2. Konsep Musik
Sebelum membuat sebuah gerakan untuk kita harus bisa
PHPLOLK PXVLN\ QJ HQ U HQ US V W X FRFRNGHQJ QWHP \ QJNLW P
LO.LW VHULQJPHQHPXN QW UL Q\ QJGLLULQJL ROHK PXVLN \ QJ
GL P LO G UL H HU S SRWRQJ Q O JX 7LG N V O KPHP QJW SL\ QJK
UXVGLSHUK WLN Q G O KSHPLOLK Q
lagu, penempatan urutan dan mixing. Kadang kita terjebak
GHQJ Q PHPLOLK O JXO JX \ QJ VHG QJ RRPLQJ W X WUHQG
tanpa disesuaikan dengan konsep dan gerakan. Kemudian
penempatan urutan lagu pun tidak pas sehingga musik tidak WHUGHQJ UK
UPRQLVVHF U NHVHOXUXK Q'LW P KO JLmixing

Seni Budaya 237


\ QJNXU QJ JXV W XWLG Nbalance, hal ini membuat musik
VHF U NHVHOXUXK QWHUGHQJ UQ LNWXUXQ3HUOXGLLQJ W KZ
Z O XSXQNLW PHQJJXQ N QLULQJ QPXVLNG ULSRWRQJ
Q H HU S O JX W SL XS \ N Q VXS \ LULQJ Q PXVLN WHUVH
XW menjadi satu kesatuan.

^ ŵ Ğƌ͗ ŬŽůĞŬƐŝ Ŷ ŝ hE: ^ ŵ Ğƌ͗ ŬŽůĞŬƐŝ Ŷ ŝ hE:

Gambar 13.5 /ƌŝŶŐĂŶ ƚĂƌŝ &ůĂŵĞŶĐŽ Gambar 13.6 D ƐŝŬ ƚƌĂ ŝƐŝŽŶĂů 'Ăŵ ĂŶŐ <ŽŵŽŶŐ ĞƚĂǁŝ
ĞŶŐĂŶ ŵĞŶŐŐ ŶĂŬĂŶ ŐŝƚĂƌ ƚĞƌͲ ŬŽůĂ ŽƌĂƐŝ ĞŶŐĂŶ ůĂƚ ŵ ƐŝŬ ŵŽ ĞƌŶ ;'ŝƚĂƌ ĂŶ ƌ
ŵͿ
ŵĂƐ Ŭ ĂůĂŵ D ƐŝŬ ŵŽ ĞƌŶ

3. Kostum Dan Properti


Kostum dan properti adalah alat penunjang konsep sebuah
W UL Q M GL K UXV GLVHVX LN Q GHQJ Q NRQVHS \ QJ GL P LO
%XN Q HU UWL NRVWXP \ QJ JXVG QP K O N QPHP X W
VH X KW UL Q N QM GL JXV8V K N QNRVWXP\ QJGLJXQ
N QXQWXNVH X KW UL QGL X WVHGHPLNL QUXS VXS \ WHUOLK W
Q\ P QG QFRFRNGHQJ QNRQVHSW UL Q'HPLNL QMXJ GHQJ Q
SURSHUWL K WLK WL LO W UL Q\ QJNLW Z N QPHQJJXQ NQ
pro perti tertentu karena bisa menimbulkan masalah apabila
NLW WLG NS QG L W XV O KPHQJJXQ N QQ\ 0HP QJ HWXO
se buah tarian akan terlihat indah dan bagus apabila ditunjang
GHQJ QNRVWXPG QSURSHUWL\ QJSURSRVLRQ O

238 Kelas IX SMP/MTs


^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ ^ ŵ Ğƌ͗ <ŽůĞŬƐŝ ,Ğů ŝ hE:
Gambar 13.7 kostum Parade Tari Jakarnafal 2014 Gambar 13.8 kostum Tari Balet
Dengan properti payung

C. Uji Kompetensi

Pengetahuan
-HO VN Q\ QJGLP NVXGGHQJ QNRPSRVLVLW UL"
-HO VN QPHQJ S G O PPHQ W VH X KN U\ W ULNRQVHS PHQM
GLVH X KK O\ QJV QJ WSHQWLQJG O PN U\ W UL"
6H XWN QG QMHO VN QWLJ NRQVHSG O PSHP X W QN U\
W UL"
Projek
%HQWXNO KNHORPSRN HU QJJRW N QRU QJ
%X WO KNRQVHSN U\ W ULGHQJ QW K S QVH J L HULNXW
a. Ide e. Waktu
-XGXO f. Tata rias dan busana
F %HQWXNSHQ\ ML Q g. Tempat d.
Musik pengiring

Seni Budaya 239


Praktek
%X WO K HQWXN W UL NUH VL HUG V UN Q K VLO G UL HNVSORV VL

dan improvisasi kalian. Mintalah bantuan kepada guru kalian jika


PHQJ O PLNHVXOLW Q.RPXQLN VLN QK VLON U\ VHQLW ULN OL Q

di depan kelas.

D. Evaluasi Pembelajaran

1. Penilaian Pribadi
1P «««««««««««««
.HO V ««««««««««««
6HPHVWHU «««««««««««««
: NWXSHQLO L Q«««««««

No. Pernyataan Ya Tidak

Saya berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-


1
sungguh untuk dapat menguasai komposisi tari

Saya mengingkuti pembelajaran dan pelatihan dengan


2 penuh perhatian sehingga dapat menguasai komposisi tari

Saya melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai


3
dengan materi pelatihan

Saya berperan aktif dalam kelompok pelatihan komposisi


4
tari

Saya bisa bekerjasama dalam kelompok pelatihan


5
komposisi tari

Saya menciptakan suasana menyenangkan dalam


7
pelatihan komposisi tari

Saya menghargai teman-teman dalam melaksanakan


8
latihan komposisi tari

240 Kelas IX SMP/MTs


3HQLO L Q$QW UWHP Q
% 1 P WHP Q\ QJGLQLO L«««««««««««««
1 P SHQLO L «««««««««««««
.HOV ««««««««««««
6HPHVWHU «««««««««««««
: NWXSHQLO L Q «««««««

No Pernyataan

Berusaha belajar dengan sungguh-sungguh


1
Ƒ ya Ƒ tidak

Mengikuti pembelajaran dengan penuh perhatian


2
Ƒ ya Ƒ tidak
3 Mengerjakan tugas yang diberikan guru tepat waktu
Ƒ ya Ƒ tidak

Mengajukan pertanyaan jika ada yang tidak dipahami


4
Ƒ ya Ƒ tidak

Berperan aktif dalam kelompok


5
Ƒ ya Ƒ tidak

Menyerahkan tugas tepat waktu


6
Ƒ ya Ƒ tidak

Menghargai ragam gerak yang terkandung didalam membuat karya


7 tari
Ƒ ya Ƒ tidak

Menguasai dan dapat mengikuti kegiatan pembelajaran dengan baik


8
Ƒ ya Ƒ tidak

Menghormati dan menghargai teman


9
Ƒ ya Ƒ tidak

Menghormati dan menghargai guru


10
Ƒ ya Ƒ tidak
Seni Budaya 241
E. Rangkuman

%HUG V UN QP WHUL \ QJWHO KGLMHO VN QG S W GLVLPSXON Q


KZ JHU N GLZXMXGN Q NH G O P WHP LGH *HU N GLO NXN Q
GHQJ QPXVLN*HU NGLU QJN LG QGLSLOLKGLHY OX VLNHVHX
LQQ\ GHQJ QNRQVHS G QPXVLNG QGL X WNRPSRVLVLQ\ S G SRO
O Q W LV PS LSHQ PSLO QS JHO U Q*HU NFLSW QSUL GL\ QJGL
lakukan dengan bebas akan lebih menarik melalui rangsangan
PXVLN XQ\LLULQJ Q0XVLN XQ\LG S W HUIXQJVLVH JLSHQJX
W
kualitas ekspresi gerak dan menumbuhkan kualitas emosional
G QPHQFLSW VX V Q 3HQJHP QJ QLP MLQ VLJHU NV QJ W HU
hubungan erat dengan sikap dan perasaan.
,PSURYLV VLGLW QG LGHQJ QVSRQW QLW VJHU NG QG S WPHP
HULN QSHQJ O P QXQWXNPHQFLSW N QN U\ VHQL UX

F. Re

3 G % 9 N PX WHO K HO M U WHQW QJ NRPSRVLVL W UL G Q PHP


HQWXNN U\ VHQLW UL0 WHULSHP HO M U QLQLWLG NK Q\ PHP HULN Q
SHQJHW KX Q G Q NHWHU PSLO Q PHO LN Q MXJ H
O M UWHQW QJVLN S7 ULWHO KPHQM GL JL QG ULNHKLGXS QVH RU QJ
VHQLP Q W UL 'HQJ Q PHQ UL VHRU QJ SHQ UL G S W PHQJ
HNVSUHVLN QMLZ Q\ PHO OXLJHU NW UL\ QJPHPLOLNLQLO LHVWHWLN
\ QJWLQJJL.RPSRVLVLW UL0HUXS N QF U PHQ W G QPHQJ WXU

G O PPHP X WN U\ W ULG O PPHP X WN U\ VHQLW UL G H HU S K O\


QJSHUOXGLSHUK WLN Q\ LWXGHV LQO QW LGHV LQ
JHU NGHV LQPXVLNG QXQVXUSHQGXNXQJG O PPHP X WN U\
seni tari
242 Kelas IX SMP/MTs

Pagelar
an Bab
Karya XIV
Tari

Alur Pembelajaran
DĂŶĂũĞŵĞŶ
WĞƌƚ Ŷũ ŬĂŶ dĂƌŝ

WĂŐĞůĂƌĂŶ dĂƌŝ

WĂŐĞůĂƌĂŶ <ĂƌLJĂ
dĂƌŝ

6HWHO K PHPSHO M UL % LQL 3HVHUW 'LGLN GLK U SN Q G S W


PHQJ SUHVL VLG Q HUNUH VLVHQLW UL\ LWX
0HQMHO VN QSHQJHUWL QSHUJHO U QN U\ W UL
0HQMHO VN QSHQHQJHUWL QP Q MHPHQSHUWXQMXN QN U\
W UL
0HQJLGHQWLÀN VLXQVXUSHQGXNXQJP Q MHPHQSHUWXQ

jukan seni tari


0HQMHO VN QKX XQJ QF QJVHQLW ULGHQJ QFQJ
VHQLO LQQ\
0HO NXN Q SHQJ P W Q SHUJHO U Q N U\ VHQL W UL
VHF U XGLRYLVX OP XSXQVHF U O
QJVXQJGLG HU K VHNLW UQ\
0HO NXN QSHUHQF Q QG O PSHUJHO U QN U\ VHQLW UL
0HQJNRPXQLN VLN QSHUJHO U QN U\ VHQLW
ULVHF U lisan maupun tulisan
8. Melakukan pergelaran seni tari
Seni Budaya 243
6HQLSHUWXQMXN Q\ QJG S WGLS JHO UN QV O KV WXQ\ G O K
N U\ VHQLW ULPHUXS N QHNVSUHVLN U\ VHQL\ QJGLXQJN SN Q PHO
OXLJHU N3 JHO U QG O PN U\ VHQLW ULPHQF NXS HU J L P F P VSHN\
LWXVHQLUXS VHQLPXVLNG QVHQLWH WHU6H X K
pagelaran seni tari merupakan hiburan dan apresiasi bagi seniman
NKXVXVQ\ G Q JLSHQLNP WN U\ VHQLXPXPQ\
' O P S JHO U Q N U\ VHQL W UL VSHN JHU N \ QJ PHQM GL PHGL \ QJS
OLQJGLXW P N QG QGLGXNXQJROHKN U\ VHQL\ QJ O LQQ\ 3 JHO U Q5 J
PJHU NW UL\ QJGLU QJN LPHQM GLVH X K W UL Q GLVXVXQ HUG V UN Q
NHLQJLQ Q G UL NRUHRJU IHU N U\
W ULWHUVH XW$S N KN PXSHUQ KPHQ\ NVLN QVH X KS JHO U Q VHQLW
ULGLG HU KWHPS WWLQJJ OPX"$S N K\ QJPHQ ULNG ULS JHU O QW
ULWHUVH XW"5 J PJHU NVHQLW ULK UXVGLU QJN LPHQM GL HQWXNW
UL Q\ QJXWXKPHPLOLNLP NQ PHQM GLG V U\ QJG S W dikembangkan dan
dapat dikomunikasikan kepada penonton.

.HWLN N PX PHQ\ NVLN Q S JHO U Q W UL XQVXU SHQGXNXQJ S V M \


QJN PXNHW KXL"3HUK WLN QG Q P WLO KJ P U GL Z
KLQLXQVXUSHQGXNXQJ S V M \ QJWHUG S WS G J P U

1 2 3

^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ ^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ


^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ

4 5 6

^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ ^ ŵ Ğƌ͗ ^ ŵ Ğƌ͗ Wƌŝ Ă ŝ

244 Kelas IX SMP/MTs


1. Perhatikan gambar di atas, kelompokkan unsur pendukung
G O PS JHO U QN U\ W ULWHUVH XW"
$S N K SHU HG Q \ QJ PHQRQMRO G UL HU J L XQVXU
SHQGXNXQJS JHO U QN U\ W ULWHUVH XW"
$G N K SHUV P Q G O P VHWL S XQVXU SHQGXNXQJ S JHO
U QN U\ W ULWHUVH XW"
% J LP Q N KPHQ\XVXQS JHO U QN U\ W UL"
.RPXQLN VLN QK VLOG ULSHQ\XVXQ QS JHO U QN U\ W UL
WHUVH XWGHQJ QP VLQJP VLQJNHORPSRN"
/ NXN QHY OX VLG ULS JHO U QN U\ W ULWHUVH XWG O P
NHORPSRNPX"
%HUG V UN Q SHQJ P W Q N PX VHN U QJ NHORPSRNN Q G Q

isilah tabel di bawah ini sesuai dengan unsur pendukung didalam S JHO U
QW ULWHUVH XW
No.
Unsur pendukung Tempat pentas
gambar

Setelah kamu mengisi kolom tentang unsur pendukung pagelaran karya


seni tari tersebut, kemudian diskusikanlah dengan teman-teman dan
isilah kolom di bawah ini!

Seni Budaya 245


$J U N PX OH LK PXG K PHP K PL F O K 0 Q MHPHQ
SHUWXQMXN QN U\ W ULG QS JHO U QG O PN U\ VHQLW UL6H
O QMXWQ\ N PX LV PHQJ P WLOH LKO QMXWGHQJ QPHOLK WSHU
WXQMXN QO QJVXQJ W XSXQPHOLK WJ P UW \ QJ QG ULYLGHR VHUW
PHP F UHIHUHQVLG UL HU JLVXP HU HO M U\ QJO LQ
6HWHO KN PXPHQJLVLNRORPWHQW QJXQVXUSHQGXNXQJS JH

O U Q N U\ VHQL W UL WHUVH XW NHPXGL Q GLVNXVLN QO K


GHQJ Q WHP QWHP QG QLVLO KNRORPGL Z KLQL

Format Diskusi Hasil Pengamatan


1 P 6LVZ
1,6
% + UL7 QJJ O3HQJ P W Q

No. Aspek yang diamati Uraian hasil pengamatan

Unsur pendukung dalam


1
pagelaran tari

Keunikan yang terdapat di


2
dalam pagelaran tari

Jenis tari dalam pagelaran


3
tari

Nilai estetis dalam pagelaran


4
tari

Fungsi tari dalam pagelaran


5
tari

246 Kelas IX SMP/MTs


A. Manajemen Pertunjukan Tari

0HQ\L SN QVX WXS JHO U QVHSHUWLNLW PHQ\L SN Q VH X K M PX Q\


QJG S WGLQLNP WLROHK Q\ NRU QJ$UWLQ\ NLW PHP
persiapkan suatu penampilan visual sebuah tarian.

Tugas & tanggung


jawab Tim Kerja

Tim produksi Tim artistik


(pengelola pergelaran) (menciptakan karya seni sesuai
dengan tema)

Gambar 14.1 ^ƚƌ Ŭƚ ƌ <Ğ ĂŶŝŶŝƟĂĂŶ DĂŶĂũĞŵĞŶ WĞƌƚ Ŷũ ŬĂŶ dĂƌŝ

Tim Produksi 7LP$UWLVWLN


1. Pimpinan Produksi 1. Sutradara / Koreografer
2. Sekretaris Produksi 3LPSLQ Q$UWLVWLN$UW'LUHFWRU

%HQG K U 3. Stage Manajer


4. Seksi Dokumentasi 3HQ W 3 QJJXQJ6FHQHU\
5. Seksi Publikasi 3HQ W & K \
6HNVL3HQG Q Q 3HQ W 5L VG Q%XV Q
7. Penata Suara
7. Tiketing
+RXVH0 Q MHU
8. Penata Musik/Sound

a. Keamanan
% $NRPRG VL
% F .RQVXPVL
d. Transportasi
% H 6HNVL*HGXQJ

Seni Budaya 247


1. Pimpinan Produksi
2U QJ\ QJGLWXQMXNXQWXNPHQJRUJ QLVLUSHPHQW V QVX WX

seni pertunjukan.
2. Sekretaris Produksi
% 2U QJ\ QJ HUW QJJXQJM Z G O PPHP XNXN QG QPHQ
F W WVHPX NHJL W Q\ QJ HUKX XQJ QGHQJ
QSURGXNVLVHQL pertunjukan.
%HQG K U
% 2U QJ\ QJ HUW QJJXQJM Z WHUK G SVHPX K O\ QJ HU
hubungan dengan keuangan.
4. Seksi Dokumentasi
% 2U QJ\ QJ HUW QJJXQJM Z W VGRNXPHQW VLNHJL W Q

5. Seksi Publikasi
2U QJ\ QJ HUW QJJXQJM Z WHUK G SVHJ O XUXV QSURPRVL
dari kegiatan pementasan pertunjukan.
6HNVLSHQG Q Q
2U QJ\ QJ HUW QJJXQJM Z WHUK G SSHQ\HGL QG Q \ QJ
dibutuhkan dalam proses dan pelaksanaan pementasan seni
pertunjukan.
7. Tiketing
2U QJ \ QJ HUW QJJXQJM Z W V SHQMX O Q G Q SHP HOL Q
N UFLVSHUWXQMXN Q
+RXVH0 Q JHU
2U QJ\ QJ HUWXJ VPHQJHP QSHO \ Q QSX OLNVHUW HU
W QJJXQJM Z NHS G SLPSLQ QSURGXNVLG O PO \ Q QVW I
G QO \ Q QSX OLN
9. Sutradara/ Koreografer
2U QJ\ QJPHP X WNRQVHSG ULSHUWXQMXN QG QPHQJ WXU
alur atau laku dari sebuah pertunjukan.

248 Kelas IX SMP/MTs


3LPSLQ Q$UWLVWLN

3HQ QJJXQJM Z UWLVWLNN U\ SHUIRUP SHQ\ ML QKLQJJ W W J U G S


XUXW SHPHQW V W PHQ\ MLN Q XUXW Q SHPHQW V Q
Q \ QJK UPRQLV
11. Stage Manager
% 2U QJ\ QJPHQJNRUGLQ VLVHOXUXK JL Q\ QJ G GLS QJJXQJ

12. Penata Panggung


7XJ V SHQ W S QJJXQJ G O K PHQM GL O \ Q Q SHPHQXK Q
NHS G SHQ\ MLN U\ VHQLG QWXQWXW Q UWLVWLNJ U S Q HU
dasarkan prasaran dari pimpinan artistik.
3HQ W & K \
7XJ V SHQ W F K \ G O K PHQM GL VXP HU VXNVHV G Q
UWLVWLNQ\ SHPHQW V Q N U\ VHQL \ QJ GLSHUJHO UN Q \ QJ
HUKX XQJ Q GHQJ Q P V O K SHQF K \ Q WHU QJS G PQ\
O PSXVHUW J LP Q F U PHQJ W VL S LO WHUM GLNHFHO N Q
P WLQ\ O PSXG UL3HUXV K Q/LVWULN1HJ U 3/1
3HQ W 5L VG Q%XV Q
3HQ W 5L VG Q%XV Q G O KRU QJ\ QJPHPSXQ\ LWXJ V
atau tanggungjawab merias dan menata busana pemain.
15. Penata Suara
2U QJ\ QJPHPSXQ\ LWXJ V W XW QJJXQJM Z PHQJ WXU
VX U W X XQ\LVHO P SHUWXQMXN Q HUO
QJVXQJ 3HQ W 0XVLN
Tugas penata musik dan sound adalah menjadi sumber sukses G QNX
OLW VPXVLN\ QJGLV MLN QG O PSHPHQW V Q

Seni Budaya 249


B. Pagelaran Karya Seni Tari

Pagelaran Seni

Panitia/seniman Karya seni Penonton

8QWXNPHPSHUG O PSHP K P Q$QG PHQJHQ LP WHUL


GL W VVLO N Q$QG PHQJHUM N QO WLK Q HULNXWLQL

-HO VN Q S \ QJGLP NVXGGHQJ QSHUJHO U Q


2. Sebutkan tujuan pergelaran tari !
% $S IXQJVLSHUJHO U QW UL"
3HUV\ U W Q S V M \ QJPHP QJXQSHUJHO U Q
W UL J UWHUZXMXG"

Kegiatan pagelaran bagi siswa merupakan suatu kegiatan dalam rangka


membentuk pengalaman dari kreativitas, kemampuan musikal, tanggungjawab,
pengenalan jati diri terutama dalam hal
N U\ VHQL
.HVXNVHV Q VH X K SHUWXQMXN Q WLG N OHS V J
LP Q SHU
WXQMXN QWHUVH XWGLSHUVL SN Q8QWXNPHQJK VLON QSHUWXQMXN Q

\ QJ LN WHQWXQ\ GL XWXKN Q SHUVL S Q \ QJ P W QJ %HULNXW


K OK O\ QJSHUOXGLO NXN QXQWXNPHPSHUVL SN
QSHUWXQMXN Q W UL
a. Pembentukan panitia
0HQ\XVXQ- GZ ONHJL W Q
0HQ\XVXQM GZ ONHJL W QV QJ WGLSHUXN Q J UNHJL W Q G S
WWHUO NV Q GHQJ QHIHNWLIHÀVLHQ LNG Q HUPXWX

250 Kelas IX SMP/MTs


F 3HQ PSLO QN U\ VHQLW ULNHORPSRNP XSXQLQGLYLGX

% 3 QLWL PHUXS N QVX WXNHORPSRNG O PPHQJHORO SHO N


sanaan terhadap bentuk kegiatan. Panitia terbagi menjadi
GX \ LWX
1. Steering Comitee (panitia pengarah) sebagai penasehat
G Q SHP HUL SHWXQMXN NHS G NHORPSRN Z
K QQ\
dalam menjalankan tugas.
2. Organizing ComiteeS QLWL SH NV Q PHPSXQ\ L
WXJ VPHO NV Q N QVHJ O VHVX WX\ QJ HUKX XQJ
Q dengan pelaksanaan di lapangan.
3 JHO U Q N U\ W UL PHUXS N Q PHGL XQWXN PHQJRPXQL N VLN QN U\
VHQLWHUK G SRU QJ O LQK O\ QJSHUOXGLSHUWLP QJN Q G O P
SHQ\XVXQ Q S JHO U Q N U\ W UL \ LWX Z NWX
S JHO U Q V P XW QV P XW Q 0& 6HO QMXWQ\ \ QJ SHUOX GL
SHUK WLN QMXJ G O KPHQ W UX QJS JHO U Q\ LWX SHQ W Q
UX QJ S QJJXQJ G Q PHQ W UX QJ SHQRQWRQ 7 K S HULNXWQ\
\ QJK UXVGLSHUK WLN QMXJ G O KW W WHUWL
SHQRQWRQG QSH laksanaan pagelaran.

C. Uji Kompetensi

Pengetahuan
-HO VN Q \ QJ GLP NVXG GHQJ Q P Q MHPHQ
SHUWXQMXN Q W UL"
-HO VN QK OK O\ QJK UXVGLSHUVL SN QG O
PSHUWXQMXN QN U\ VHQLW UL"
6H XWN QK OK O\ QJPHQGXNXQJVHF U YLVX OG O PSHU
WXQMXN QVHQLW UL"
-HO VN QSHQWLQJQ\ SHP HQWXN QS QLWL G O PVH X
KSHUWXQMXN QVHQL"
5. Mengapa waktu dan jadwal pertunjukan perlu diperhatikan
G QGLSHUVL SN QG O PSHUWXQMXN QN U\ VHQLW UL"

Seni Budaya 251


Projek
$J U N OL Q OH LK PHP K PL G O P SURVHV S JHO U Q N U\
seni tari
$%X WO KSURSRV OW ULNUH VLGHQJ QW K S QVH JL
HULNXW

No. Kerangka proposal

1 Nama Kegiatan

2Latar Belakang

3Dasar Pemikiran

4 Pelaksanaan

5 Pelaksana/ susunan panitia

6 Anggaran

7 Susunan acara

8Penutup

% 6HO QMXWQ\ X WO K M GZ O O WLK QS JHO U QW UL0 V


WLJ XO Q 3HUK WLN Q
SHUHQF Q Q NXU QJ OH XK VHO P
tabel berikut ini!

252 Kelas IX SMP/MTs


%HULN QO K W QG ) dalam penentuan jadwal mulai menentukan
tema sampai dengan pagelaran. Diskusikan bersama dengan teman –teman
kalian.

April Mei Juni


Bentuk
No.
kegiatan
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

Menentukan
1 tema tari dan sinopsis

2 Eksplorasi gerak

3 Eksplorasi musik

4 Membuat pola lantai

Membuat set
5 panggung dan tata lampu

Gabungan
6 gerak dan musik

7 Berlatih ekspresi

8 Gladi kotor

9 Gladi bersih

10 Pagelaran

Praktek
/ NV Q N QSHPHQW V QGLVHNRO KVHVX LGHQJ
QSHUHQF Q Q \ QJWHO KN OL QO NXN Q

Seni Budaya 253


D. Evaluasi Pembelajaran

1. Penilaian Pribadi
1P «««««««««««««
.HO V ««««««««««««««
6HPHVWHU «««««««««««««
: NWXSHQLO LQ «««««««

No. Pernyataan Ya Tidak

Saya berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-


1 sungguh untuk dapat menguasai manajemen produksi tari modern

Saya mengikuti pembelajaran dan pelatihan dengan


2 penuh perhatian sehingga dapat menguasai manajemen tari teater
modern

Saya melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai


3
dengan materi pelatihan

Saya berperan aktif dalam kelompok pelatihan


4
manajemen produksi tari modern

Saya bisa bekerjasama dalam kelompok pelatihan


5
manajemen produksi tari modern

Saya menciptakan suasana menyenangkan dalam


6
pelatihan manajemen produksi tari modern

Saya menghargai teman-teman dalam melaksanakan


7
latihan komposisi tari

254 Kelas IX SMP/MTs


3HQLO L Q$QW UWHP Q
% 1 P WHP Q\ QJGLQLO L«««««««««««««
1 P SHQLO L «««««««««««««
.HO V ««««««««««««««
6HPHVWHU «««««««««««««

No Pernyataan

Berusaha belajar dengan sungguh-sungguh


1
Ƒ ya Ƒ tidak

Mengikuti pembelajaran dengan penuh perhatian


2
Ƒ ya Ƒ tidak

3 Mengerjakan tugas yang diberikan guru tepat waktu


Ƒ ya Ƒ tidak

Mengajukan pertanyaan jika ada yang tidak dipahami


4
Ƒ ya Ƒ tidak

Berperan aktif dalam kelompok


5
Ƒ ya Ƒ tidak

Menyerahkan tugas tepat waktu


6
Ƒ ya Ƒ tidak

Menghargai ragam gerak yang terkandung didalam membuat karya tari


7
Ƒ ya Ƒ tidak

Menguasai dan dapat mengikuti kegiatan pembelajaran dengan baik


8
Ƒ ya Ƒ tidak

Menghormati dan menghargai teman


9
Ƒ ya Ƒ tidak

Menghormati dan menghargai guru


10 Ƒ ya Ƒ tidak
Seni Budaya 255
E. Rangkuman

'LOLQJNXQJ Q3XV W.HVHQL Q- N UW N W S JHO U QVHULQJ


dikatakan dengan pertunjukan dan biasa ditambah dengan seni
GLGHS QQ\ G QPHPLOLNL UWL\ LWXWRQWRQ Q\ QJ HUQLO LVHQL
VHSHUWL VHQL W UL VHQL PXVLN G Q VHQL GU P \ QJ GLV MLN Q
VH J L SHUWXQMXN Q GLGHS Q SHQRQWRQ 3 JHO U Q N U\ VHQL
W UL PHUXS N Q SHUWXQMXN Q W UL W X SHQ\ ML Q \ QJ GLWXMXN Q
NHS G RU QJO LQS JHO U QVHQLW UL7LG NK Q\ HUGLULVHQGLUL
PHO LQN Q G XQVXUSHQGXNXQJ\ QJO LQQ\ VHSHUWLXQVXUVHQL
rupa, seni musik dan seni teater. Pagelaran seni melatih penikmat
VHQL XQWXN HUÀNLU NULWLV G O P PHP K PL N U\ VHQL \ QJ GL
WRQWRQQ\ 3 JHO U Q W UL PHPLOLNL WHNQLN G Q SURVHGXU \ QJ
VLVWHP WLV G O P K O LQL VH X K S JHO U Q K UXV
GLUHQF Q N Q dengan baik.
6XVXQ Q F U G O P VH X K S JHO U Q VHQL W UL MXJ K UXV
diatur agar tidak monoton, hal tersebut dapat dilihat dari bentuk
SHQ\ ML QG ULP VLQJP VLQJN U\ VHQL

F. Re

3 JHO U QVHQLW UL\ QJGLG O PQ\ WLG NK Q\ WHUG S WV WX


MHQLVNHVHQL QPHO LQN QWHUG S WXQVXUVHQL\ QJO LQQ\ VH J L
pendukung. Seni rupa, seni musik dan seni teater merupakan
XQVXU\ QJWHUG S WGLG O PS JHO U QVHQLW ULKX QJ QVHQLW UL
GHQJ QVHQL\ QJO LQQ\ PHQM GLN U\ VHQLW ULG S WGLQLNP WL
ROHK SHQLNP WQ\ 6HKLQJJ G S W PHQJ NL WN Q WHUM OLQQ\
NRPXQLN VLJRWRQJUR\RQJV OLQJPHQJK UJ LN U\ VHQL HNHUM
V P GLVLSOLQ UHVSRQVLI G Q U V V OLQJ SHGXOL WHUK G S N U\
VHQL %HJLWX SXO NH QHN U J P Q U J P JHU N W UL PHUXS N Q
U KP W 7XK Q G Q PHUXS N Q NHQ\ W Q P N SHUOX GLK UJ L
G QGLV\XNXULNH HU G QQ\

256 Kelas IX SMP/MTs


Manajemen
Bab XV
Pertunjukan
Teater Modern
<ŽŶƐĞ
Alur Pembelajaran
DĂŶĂũĞŵĞŶ

Manajemen
DĂŶĂũĞŵĞŶ
WĞƌƚ Ŷũ ŬĂŶ
WƌŽ ŬƐŝ
dĞĂƚĞƌ DŽ ĞƌŶ

DĂŶĂũĞŵĞŶ
ƌƟƐƟŬ

WĂ Ă WĞŵ ĞůĂũĂƌĂŶ Ă s// ŝŶŝ ͕ ĞƐĞƌƚĂ ŝ ŝŬ ŵĂŵ ŵĞŵĂ Ăŵŝ ĂŶ


ŵĞůĂŬ ŬĂŶ ĂŬƟĮƚĂƐ ƐĞ ĂŐĂŝ ĞƌŝŬ ƚ ͗
ϭ͘ DĞŶ ĞƐŬƌŝ ƐŝŬĂŶ ĂƐĂƌ ŵĂŶĂũĞŵĞŶ ƐĞŶŝ Ğƌƚ Ŷũ ŬĂŶ
Ϯ͘ DĞŶŐŝ ĞŶƟĮŬĂƐŝŬĂŶ ĞŬĞƌũĂĂŶ ĂŶ ĂŬƟĮƚĂƐ LJĂŶŐ Ă Ă ĂůĂŵ ƌŽ ŬƐŝ
ƐĞŶŝ Ğƌƚ Ŷũ ŬĂŶ
ϯ͘ DĞŶŐĞŬƐ ůŽƌĂƐŝ Ğƌ ĂŐĂŝ ĞŬĞƌũĂĂŶ ĂŶ ĂŬƟĮƚĂƐ LJĂŶŐ Ă Ă ƌŽ ŬƐŝ
ƐĞŶŝ Ğƌƚ Ŷũ ŬĂŶ
ϰ͘ DĞŶŐĂƐŽƐŝĂƐŝŬĂŶ ĞŬĞƌũĂĂŶ ĂŶ ĂŬƟĮƚĂƐ LJĂŶŐ Ă Ă ĂůĂŵ ƌŽ ŬƐŝ
ƐĞŶŝ Ğƌƚ Ŷũ ŬĂŶ ĂůĂŵ ŬĞ ŝ ĂŶ ƐŽƐŝĂů ĂLJĂ ŝ ŵĂƐLJĂƌĂŬĂƚ ͘
ϱ͘ DĞŶŐŬŽŵ ŶŝŬĂƐŝŬĂŶ ũĂƌŝŶŐĂŶ ŬĞƌũĂƐĂŵĂ ĂůĂŵ Ɛ Ăƚ ƌŽ ŬƐŝ ƐĞŶŝ
Ğƌƚ Ŷũ ŬĂŶ ƐĞĐĂƌĂ ƐĞ Ğƌ ĂŶĂ ĞŶŐĂŶ Ă ĂƐĂ ůŝƐĂŶ ŵĂ Ŷ ƚ ůŝƐ
ŵĂ Ŷ ƌĂŬƟŬ ŬĞƌũĂ ƌŽ ŬƐŝ ƐĞŶŝ Ğƌƚ Ŷũ ŬĂŶ

Seni Budaya 257


Kegiatan Pembelajaran
0HQJ P WL SURGXNVL VHQL SHUWXQMXN Q LN VHF U Q\ W
maupun melalui dokumentasi
0HQ Q\ N QG QPHQGLVNXVLN QSURVHVNHUM SURGXNVLVHQL
pertunjukan
3. Mengeksplorasi pekerjan dalam produksi seni pertunjukan
4. Membuat kelompok kerja dalam produksi seni pertunjukan
5. Mempresentasikan hasil kerja dalam produksi seni pertunjukan

Lembar Pengamatan
1P
+ UL7 QJJ O3HQJ P W Q
2 MHN3HQJ PWQ

Pengamatan Hasil Pengamatan

a. Pimpinan Produksi
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................
b. Sekretaris
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................
1. Manajemen Produksi
c. Bendahara
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................
d. Seksi Dokumentasi
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................

258 Kelas IX SMP/MTs


Pengamatan Hasil Pengamatan

e. Seksi Publikasi
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................
f. Seksi Pendanaan
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................
g. House Manajer
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................

2. Manajemen Artistik a. Sutradara atau Konseptor


1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................
b. Pemeran
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
4) ....................................
c. Pimpinan Artistik
1) ....................................
2) ....................................
3) ....................................
d. Stage Manager
1) ....................................
2) ....................................

Seni Budaya 259


Lembar Diskusi
1 P .HORPSRN
+ UL7 QJJ O'LVNXVL
7HPS W'LVNXVL

Topik Hasil Diskusi

Kelompok
Manajemen
Produksi

Kelompok
Manajemen
Artistik

Musyawarah
Produksi

Aktivitas Pembelajaran
0HQF ULLQIRUP VLWHQW QJP Q MHPHQVHQLSHUWXQMXN Q
2. Mendiskusikan tentang manajemen seni pertunjukan
0HQGLVNULSVLN Q SHNHUM Q G O P P Q MHPHQ VHQL SHU
tunjukan
0HQJNO VLÀN VLN Q SHNHUM Q GQ
SHQ QJJXQJM Z
pekerjaan dalam manajemen seni pertunjukan
5. Membuat kelompok kerja sesuai dengan pekerjaan dalam manajemen
seni pertunjukan
0HO NV Q N Q NHUM VHVX L GHQJ Q SHNHUM Q \ QJ G dalam
manajemen seni pertunjukan
260 Kelas IX SMP/MTs
A. Manajemen

Manajemen
0 Q MHPHQVHF U HWLPRORJL HU V OG ULN W to manage
\ QJ HU UWLPHQJ WXU W XPHUHQF Q N Q7XMX QXW PG O P PHPSHO
M ULP Q MHPHQ G O K3HUW P J URU QJ W X NHORPSRNG S W HNHUM
VHF U HÀVLHQ0 NVXGQ\PHUHN G S W HNHUM GHQJ QVX WXF U W
XPHWRGHVLVWHP WLVVH
KLQJJVHJ O VXP HU\ QJ G WHQ J G Q G QSHU O W Q
G S WGLJXQ N QOH LK LNG Q N QPHQF S LK VLO\ QJ GLK U SN
Q(ÀVLHQVLLQLWHUM GLMLN SHQJHOX U QOH LKNHFLO G ULSHQJK VLO Q
W XK VLO\ QJGLSHUROHKOH LK HV UG UL
SHQJJXQ QVXP HU\ QJ G .HGX WXMX QPHPSHO M UL
manajemen agar dalam bekerja atau melakukan usaha
G S W GLF S L NHWHQ QJ Q NHO QF U Q G Q NHO QJVXQJ
Q usaha itu sendiri.
% 5LFN\ : *ULIÀQ PHQGHÀQLVLN Q P Q MHPHQ VH J L
VH X KSURVHVSHUHQF Q QSHQJRUJ QLV VL QSHQJNRRUGL
Q VL QG QSHQJRQWURO QVXP HUG \ XQWXNPHQF S LV
V U QVHF U HIHNWLIG QHIHVLHQ(IHNWLI HU UWL KZ WXMX
Q G S W GLF S L VHVX L GHQJ Q SHUHQF Q Q VHPHQW U
HÀVLHQ HU UWL KZ WXJ V\ QJ G GLO NV Q N QVHF U
benar, terorganisir, dan sesuai dengan jadwal.

0XV\ Z U KSURGXNVLVHQLSHUWXQMXN Q HUWXMX QXQWXNPHP


bentuk kelompok kerja dalam memproduksi seni pertunjukan.
' O P PXV\ Z U K LQL N Q PHQHQWXN Q S QLWL NHORPSRN NHUM
JL Q SURGXNVL G Q JL Q UWLVWLN .HS QLWL Q LQL SHQWLQJ GL
WHQWXN Q J U G NHPHQ\ WX Q K WL G Q NHV G U Q VHPX \ QJ
WHUOL WG O PSURGXNVLVHQLSHUWXQMXN QGHQJ QWXMX QXW P Q\
PHP X WSHPHQW V Q\ QJ HUK VLO LNG QVXNVHV0HPSURGXNVL
VHQLSHUWXQMXN Q N Q HUK VLO S LO VHPX NHORPSRNNHUM PH
O NV Q N QSHNHUM QQ\ VHVX LGHQJ QWXJ VG QW QJJXQJM Z
P VLQJP VLQJ .H HUK VLO Q PHPSURGXNVL VHQL SHUWXQMXN Q N Q PHP
HULN QSHP HO M U Q\ QJ HUK UJ JLVHPX NHORPSRNNHUM G QSHQRQWRQ\
QJ N QPHQLNP WLSURGXNVLWHUVH XW

Seni Budaya 261


0XV\ Z U K LQL VHO LQ PHP HQWXN NHORPSRN NHUM MXJ PH QHQWXN
QSURGXNVLVHQLSHUWXQMXN Q S \ QJ N QGL X W' O P NHO V WH WHU LQL
N PX N Q PHPSURGXNVL VHQL WH WHU G Q PH
mentaskan seni teater hasil produksi. Langkah pertama adalah
PHQHQWXN QO NRQFHULW \ QJ N QGLSHQW VN Q3LOLKO KQ VN K
O NRQFHULW LWXG ULK VLON U\ O WLK QPHQXOLVQ VN KO NRQ\ QJ
VXG K GLSHO M UL 6HWHO K PHQHQWXN Q Q VN K O NRQ P N O QJ
N K VHO QMXWQ\ G O K PHP X W NHORPSRN NHUM SURGXNVL VHQL
SHUWXQMXN Q.HORPSRNNHUM SURGXNVLLWX LV N PXSHO M ULVH VX
LGHQJ Q\ QJWHUXU LGL Z KLQL

B. Pembagian Kerja

Pembagian kerja dalam produksi seni pertunjukan terbagi


PHQM GL GX JL Q HV U \ LWX JL Q SURGXNVL G Q JL Q UWLVWLN8QWXNLWX
JLO KSHNHUM QLWXVHVX LGHQJ QSHNHUM Q
\ QJ G 7XJ VG QW QJJXQJM Z NHORPSRNNHUM P Q MHPHQ
SURGXNVLVHQLSHUWXQMXN Q G O KVH J L HULNXW
a. Pimpinan Produksi
%HUWXJ VPHQJRUJ QLVLUVHPX SHNHUM G O PSHPHQW V

an seni pertunjukan
%HUW QJJXQJM Z VHF U NHVHOXUXK Q W VSHO NV
Q Q dan keberhasilan produksi
3. Pimpinan produksi juga menjadi ujung tombak terdepan
G O PSHQ\HOHQJJ U QKLQJJ VHOHV LQ\ SHPHQW V Q
maupun laporan pelaksanaan kegiatan dilakukan.
4. Pimpinan produksi harus memahami peran, tugas, dan
W QJJXQJM Z Q\ VH J LSLPSLQ QG QL
HU G
GLJ UG GHS QSURGXNVLVHQLSHUWXQMXN QG O
PPHQ jalankan tugas produksi.
5. Tugas kontroling kerja kerumahtanggaan, operasional
staf, pemilihan tempat pementasan, hingga standar
NX OLÀN VLWHPS W\ QJGLJXQ N QVH J LSHUWXQMXN Q

3HU Q SLPSLQ Q SURGXNVL G O K PHQM GL PRWRU JHU N


bawahan agar seluruh staf mau dan mampu bekerja

262 Kelas IX SMP/MTs


P NVLP OVHKLQJJ VXNVHVG QWHUF S LQ\ SHPHQW V Q
\ QJ HU R RW
b. Sekretaris Produksi
1. Tugas sekretaris adalah bertanggung jawab dalam
PHP XNXN Q G Q PHQF W W VHPX NHJL W Q \ QJ
berhubungan dengan produksi seni pertunjukan.
0HP X W SURSRV O SHPHQW V Q PHP X W VXU WVXU W
\ QJ HUKX XQJ QGHQJ QNHJL W QSHPHQW V QSHUWXQ MXN
QVXU WLMLQVXU WNHUM V P G QO LQO LQ
3. Mengarsipkan surat masuk dan surat keluar serta
PHP X W U QF QJ Q NHJL W Q \ QJ HUKX XQJ Q
dengan administrasi kesekretarisan.
%HUNRRUGLQ VL GHQJ Q SLPSLQ Q SURGXNVL G O P K O
kesekretariatan
5. Membuat laporan pekerjaan kepada pimpinan produksi
VHVX LGHQJ QWXJ VG QW QJJXQJM Z Q\
F%HQG K U
%HUW QJJXQJM Z WHUK G S VHPX K O \ QJ
berhubungan dengan keuangan
2. Membuat administrasi keuangan produksi seni pertunjukan
3. Membuat laporan keuangan produksi seni pertunjukan
%HUNRRUGLQ VL GHQJ Q SLPSLQ Q SURGXNVL G O P
K O kebendaharaan
d. Seksi Dokumentasi
%HUW QJJXQJM Z W V GRNXPHQW VL NHJL W Q LN
HUXS YLVX OIRWRJ P UG QGRNXPHQFHW NO LQQ\
XGLRUHN P Q VX U UHN P Q PXVLN G Q O LQO LQ
VHUW XGLRYLVX OYLGHRJU ÀÀOPG QO LQO LQ
0HUHQF Q N Q PHO NV Q N Q G Q PHQ\LPS Q VHPX
dokumentasi kegiatan pementasan pertunjukan.
%HUNRRUGLQ VL GHQJ Q SLPSLQ Q
SURGXNVL \ QJ
berhubungan dokumentasi

Seni Budaya 263


0HQ\HU KN QVHPX NHUM GRNXPHQW VLS G SLPSLQ Q
produksi untuk dapat digunakan untuk keperluan lain setelah
pementasan pertunjukan.
e. Seksi Publikasi
%HUW QJJXQJM Z WHUK G SVHJ O XUXV QSURPRVLG
UL kegiatan pementasan pertunjukan.
7XJ VQ\ G O K PHU QF QJ SX OLN VL XQWXN HU J L PHGL
LNPHGL FHW N.RU Q0 M O K3RVWHU)O\HU
media audio (radio) maupun media audio visual (untuk
keperluan televisi, web internet).
7 QJJXQJM Z Q\ WLG NK Q\ PHU QF QJWHW SLMXJ PHO NV
Q N Q G Q PHZXMXG VHJ O PHGL \ QJ WHO K
GLU QF QJG QGLVHS N LROHKWLPSURGXNVL
%HUNRRUGLQ VLGHQJ QSLPSLQ QSURGXNVLXQWXNXUXV Q
U QF QJ QG QSHO NV Q QSX OLN VL

f. Seksi Pendanaan
%HUW QJJXQJM Z WHUK G S SHQ\HGL Q G Q \ QJ
dibutuhkan dalam proses dan pelaksanaan pementasan seni
pertunjukan.
%HUXS \ SHQJ O QJ QG Q G O P HQWXNX QJWHW SL GLG O
PQ\ WHUF NXS XS \ PHQG S WN Q GXNXQJ Q
atau bantuan non uang, seperti sumbangan pemikiran, tenaga,
pinjaman tempat dan fasilitas.
0HQ\ NLQN QS G SLK NO LQPHQJHQ LSHQWLQJQ\ YLVL
G QPLVLSHUWXQMXN Q\ QJGLJHO UVHKLQJJ SLK NO
LQ WHU\ NLQN QXQWXNPHQGXNXQJSHPHQW V Q\ QJ N Q digelar.
J+RXVH0 Q JHU
1. %HUWXJ V PHQJHP Q SHO \ Q Q SX OLN VHUW
bertanggung jawab kepada pimpinan produksi dalam
O \ Q QVW ISURGXNVLG QO \ Q QSX OLN
2. 3HO \ Q QGLWXMXN QNHS G VHOXUXKVW ISURGXNVL\ QJ
HNHUM PHQ\HOHQJJ U N QSURGXNVLVHQLSHUWXQMXN Q

264 Kelas IX SMP/MTs


3. /\QQNHSGSXOLNGLHULNQGOPKXXQJQ pemberian servis
kepada penonton mulai dari pembelian
N UFLVSHO \ Q QJHGXQJKLQJJ NHQ\ P Q QSHQRQWRQ
J USHQRQWRQPHU V GLK UJ LG QGLKRUP WLVHF U WHS W

4. 7XJ V SHO \ Q Q SX OLN GLO NXN Q PXO L G UL NHQ\


P Q Q PHQM PX SHQRQWRQ SHO \ Q Q SHPHV Q Q
N UFLV KLQJJ VX V Q SHPHQW V Q JU HUM O Q
O QF U G Q Q\ P Q PHQM GL JL Q WXJ V \ QJ K UXV
GLFLSW N Q
5. 3HO\QQ NHSG VWI SURGXNVL GOP HQWXN
PHP HULN Q NHVHM KWHU Q HUXS O \ Q Q NRQVXPVL
VHM N SHQ\HOHQJJ U Q SURGXNVL PXO L G UL U S W
pertama, pelatihan, gladi kotor, gladi bersih, pementasan/
SHUWXQMXN Q KLQJJ F U SHP X U Q SURGXNVL
/ \ Q Q WHUVH XW WHUN LW G O P HQWXN NHVHM KWHU Q
G Q SHPHQXK Q NRQVXPVL VHF U UXWLQ F U
NHJL W Q berlangsung.
6. + NG QNHZ ML QSLPSLQ QNHUXP KW QJJ Q G O K
berkonsultasi kepada pimpinan produksi dan pimpinan
UWLVWLNG O PK OO \ Q QVW I
7. %LG QJ LG QJ \ QJ WHUP VXN G O P KRXVH P Q JHU
\ LWX
a) Seksi Keamanan
0HQ\XVXQ UHQF Q NH P Q Q VHO P
pertunjukan berlangsung
2. Membagi tugas dalam kelompok keamanan
0HUHQF Q N Q WHPS W S UNLU NHQG U Q
selama pementasan
%HUW QJJXQJM Z G O P K O NH P Q Q selama
pertunjukan berlangsung
b) Seksi Konsumsi
0HUHQF Q N Q NRQVXPVL VHO P SURGXNVL
mulai dari latihan, pementasan sampai dengan
setelah pementasan

Seni Budaya 265


0HQJ WXUG QPHQ\HGL N QNRQVXPVLVHO P
produksi
%HUNRRUGLQ VLGHQJ QKRXVHP Q JHUWHQW QJ

konsumsi produksi
F 7U QVSRUW VL

0HUHQF Q N QWU QVSRUW VLVHO P SURGXNVL

%HUNRRUGLQ VL GHQJ Q SHQ\HGL WU QVSRUW VL

dan pengguna transportasi G


7LFNHWLQJ
0HU QF QJWLNHW\ QJ N QGLJXQ N Q
0HQFHW NWLNHW\ QJ N QGLJXQ N Q
0HQGLVWUL XVLN QWLNHW\ QJWHO KGLFHW N

0HQMX OWLNHW\ QJWHO KGLFHW N


%HUNRRUGLQ VL GHQJ Q KRXVH P Q JHU G Q
bendahara produksi
H 6HNVL*HGXQJ
%HUW QJJXQJ M Z S G SHQ\HGL QGQ
perawatan gedung untuk latihan.
0HQ\HGL N QJHGXQJXQWXNNRQIHUHQVLSHUV
%HUW QJJXQJM Z S G SHQ\HGL Q G Q
perawatan gedung untuk pementasan.
0HQJXUXV SHULMLQ Q JHGXQJ \ QJ N Q
digunakan untuk pementasan.

%HUW QJJXQJM Z S G SHU Z W Q G Q


kebersihan gedung selama digunakan untuk
produksi.

266 Kelas IX SMP/MTs


C. Manajemen Artistik

Tugas dan tanggung jawab kelompok kerja manajemen artistik


VHQLSHUWXQMXN Q G O KVH J L HULNXW
1. Sutradara atau Konseptor
a. Membuat konsep pertunjukan
0HQJ WXUO NX W XM O QQ\ SHUWXQMXN Q F
0HPLOLKO NRQ\ QJ N QGLSHQW VN Q

d. Memilih pemain dan melatih pemain sesuai dengan konsep


pertunjukan
H 0HP X WNRQVHS UWLVWLNG Q HUGLVNXVLGHQJ
QSHQ W penata artistik
2. Pemeran
a. Membuat konsep pemeranan dengan sutradara.
b. Menganalisa naskah lakon dengan sutradara sebagai persiapan
pementasan.
F 0HU QF QJ SHPHU Q Q G Q GLNRRUGLQ VLN Q GHQJ Q
sutradara
G 0HO NV Q N Q R VHUY VL S G SHU Q \ QJ N Q dimainkan

e. Melaksanakan interpretasi hasil observasi agar peran


\ QJGLR VHUY VLLWXPHQM GL JL QGLULSHPHU Q

f. Melaksanakan latihan dengan sutradara.


J %HUP LQSHU QG O PG O PSHPHQW V QVHVX LGHQJ Q
hasil pelatihan dengan sutradara.
3. Pimpinan artistik
%HUW QJJXQJM Z S G VHJ O UWLVWLN N U\ G Q W W
XUXW SHPHQW V Q J U PHQM GL SHPHQW V Q \ QJ
harmonis.
%HUW QJJXQJM Z S G PVOKWHNQLVWWOHWN Q
VHWWLQJ W W SHQF K \
SHQ W Q NRVWXP SHP LQ

Seni Budaya 267


penataan rias pemain, penataan musik dan penataan suara.
F 0HQJHY OX VL K VLO W W VHWWLQJ
W X S QJJXQJ W W
F K \ W W NRVWXP W X XV Q SHP LQW W UL V
SHP LQW W XQ\LG QVX U
G ' O P HNHUM SLPSLQ Q UWLVWLNGL QWXROHK

1. Stage manager
0HQJNRRUGLQ VL VHOXUXK JL Q \ QJ G GL
panggung

0HQJ WXUXUXW QSHPHQW V Q HUG V UN Q U K


an pimpinan artistik
F 0HUXPXVN QG QPHQHW SN QVHF U GHW LOW W
urutan pelaksanaan pementasan, terutama pada
NRQVHSSHQ PSLO QG QSHQJLVL F U
G 0HQ\XVXQ VHF U GHW LO SHVHUW \ QJ WHUOL W

G O PSHPHQW V QG QSHU O W Q\ QJGL


XWXK kan pada pementasan.
H %HUNRRUGLQ VLGHQJ QSLPSLQ Q UWLVWLNWHQW QJ

pelaksanaan kerja.
2. Penata panggung
0HU QF QJ W W S QJJXQJ \ QJ GLSHUOXN Q
G O PSHPHQW V QN U\
0HQ\XVXQ NH XWXK Q SHU O W Q G Q SURSHUWL \
QJGLJXQ N QS G SHPHQW V QN U\
F 0HO NV Q N QSHQ W QS QJJXQJVHVX LGHQJ Q
U QF QJ QG QSHUVHWXMX QSLPSLQ Q UWLVWLN

d) Dalam melaksanakan kerja tata panggung, penata


panggung dibantu oleh beberapa kru tata panggung
H %HUNRRUGLQ VL GHQJ Q SLPSLQ Q
UWLVWLN LO mengalami kendala kerja

f) Membuat laporan kerja pada pimpinan artistik

268 Kelas IX SMP/MTs


3. Penata kostum atau busana
a) Menganalisis naskah lakon sebagai persiapan
SHU QF QJ QSHQ W QNRVWXP W X XV Q
0HU QF QJ W W NRVWXP W X XV Q SHPHU Q
sesuai dengan hasil analisis naskah lakon
F .RQVXOW VL GHQJ Q VXWU G U WHQW QJ K VLO
U QF QJ QW W NRVWXP W X XV Q SHPHU Q
d) Mendata kebutuhan alat dan bahan tata kostum
W X XV Q \ QJ N QGLJXQ N Q
H 0HQ\L SN Q O WG Q K QW W NRVWXP W X XV Q

I 0HQ\L SN Q G Q PHQ W NRVWXP W X XV Q SHPHU


Q VHVX L GHQJ Q K VLO U QF QJ Q \ QJ
telah dibuat dan dibantu oleh kru tata rias
g) Membuat laporan kerja pada pimpinan artistik tentang hasil
kerja penataan kostum atau busana
4. Penata rias
a) Menganalisis naskah lakon sebagai persiapan
SHU QF QJ QSHQ W QUL V
0HU QF QJ W W UL V SHPHU Q VHVX L GHQJ Q
hasil analisis naskah lakon
F .RQVXOW VL GHQJ Q VXWU G U WHQW QJ K VLO
U QF QJ QW W UL VSHPHU Q
d) Mendata kebutuhan alat dan bahan tata rias
\ QJ N QGLJXQ N Q
H 0HQ\L SN Q O WG Q K QW W UL V
I 0HUL VSHPHU QVHVX LGHQJ QK VLOU QF QJ Q
\ QJWHO KGL X WG QGL QWXROHKNUXW W UL V

g) Membuat laporan kerja pada pimpinan artistik tentang


hasil kerja penataan rias
3HQ W F K \
0HU QF QJ W W F K \ VHVX L GHQJ Q K VLO
analisis naskah lakon

Seni Budaya 269


0HQG W NH XWXK QVXP HUF K \ VH J LSH O
NV Q QSHQ W QF K \

F %HUW QJJXQJM Z S G JHO SWHU QJQ\ SHQ W


QFK\

G .RQVXOW VLGHQJ QSLPSLQ Q UWLVWLNWHQW


QJSH Q W QF K \ S G S QJJXQJ

e) Konsultasi dengan sutradara tentang bloking dan


penataan pemain
I'OPPHONVQNQWWFK\SHQWFK\ GL QWXROHKNUX W
X VLVWHQG O PPHQ W F K \
J 0HP X WO SRU QNHUM WHQW QJSHQ W QF K \
setelah pelaksanaan pementasan.

3HQ W XQ\LG QVX U


a) Menganalisis naskah lakon sebagai persiapan
SHQ W Q XQ\LG QVX U

0HU QF QJ W W XQ\L G Q VX U VHVX L K VL


analisis naskah lakon
F.RQVXOW VLGHQJ QVXWU G U W XNRQVHSWRUW
W QJSHQ W Q XQ\LG QVX U
G 0HQ\L SN Q O WW W XQ\LG QVX U PHQMHO QJ
pementasan
H 0HO NV Q N Q SHQ W Q XQ\LG QVX U S
waktu pementasan dengan berpedoman pada
NX OLW V XQ\L G Q VX U WHUVH XW WHUGHQ
jelas, wajar, indah dan menarik sera memenuhi
standar level minimal dan terhindar dari noise,
GLVWRUVLG Q O QFH
I'OPPHONVQNQ WW XQ\L G Q VX
penata dibantu oleh kru atau asisten.
g) Membuat laporan kerja pada pimpinan artistik
dan sutradara setelah melaksanakan penataan
XQ\LG QVX U
270 Kelas IX SMP/MTs
7. Penata Musik dan Sound
a) Menganalisis naskah lakon sebagai persiapan penataan
musik dan sound
0HU QF QJPXVLNG QVRXQGVHVX LK VLO Q OLVLV
naskah lakon
F .RQVXOW VL GHQJ Q VXWU G U W X NRQVHSWRU
tentang penataan musik dan sound
G 0HQ\L SN Q O W PXVLN G Q VRXQG PHQMHO QJ
pementasan
e) Melaksanakan penataan sound dan musik pada waktu
pementasan
f) Dalam melaksanakan tata sound dan musik, penata
dibantu oleh kru atau asisten.
g) Membuat laporan kerja pada pimpinan artistik
dan sutradara setelah melaksanakan penataan
XQ\LG QVX U

D. Uji Kompetensi

Pengetahuan
$S \ QJ N PX W KX WHQW QJ P Q MHPHQ SURGXNVL
VHQLWH WHUPRGHUQ"
2) Kenapa harus menerapkan manajemen produksi
NHWLN N Q PHU QF QJ VH X K SHPHQW V Q WH
WHU PRGHUQ"
$S IXQJVLP Q MHPHQSURGXNVLS G VH X KUHQF Q
SHPHQW V QWH WHUPRGHUQ"
$S WXJ VG QW QJJXQJM Z VHRU QJF ORQSHPHU Q
G O PP Q MHPHQSURGXNVLWH WHUPRGHUQ"

Keterampilan
$P LOV O KV WXWXJ V\ QJ G G O PP Q MHPHQ
produksi maupun manajemen artistik teater modern dan NHUM N
QVHPX \ QJPHQM GLW QJJXQJM Z Q\

Seni Budaya 271


0 Q MHPHQ SURGXNVL WH WHU PRGHUQ G O P VH X K SHUHQF Q
pementasan bertujuan agar sekelompok orang atau tim dalam
PHO NV Q N QSHNHUM QG S W HNHUM VHF U HÀVLHQ.HORPSRNNHUM \
QJPHQHU SN QP Q MHPHQSURGXNVLGHQJ Q HQ U N Q HNHUM VHF U VLVWHP
WLV VHKLQJJ VHJ O VXP HU \ QJ G WHQ J G Q G QSHU O W QG S WGLJXQ N
QGHQJ QOH LK LNG Q N QPHQF S
K VLO\ QJGLK U SN Q6HO LQLWXGHQJ QPHPSHO M ULP Q MHPHQ
SURGXNVLP N G O P HNHUM W XPHO NXN QXV K G S WGLF S L
VX WXNHWHQ QJ QNHO QF U QG QNHO QJVXQJ QXV K LWXVHQGLUL
'HQJ QPHQHU SN QP Q MHPHQSURGXNVLG O PUHQF Q SHPHQW V Q N U\ P
N VHPX VXP HUG \ N QWHURUJ QLVLUGHQJ Q HQ UG Q PHQJK U SN QK
VLO\ QJOH LKRSWLP O
'OPSHONVQ QQ\ P Q MHPHQ SURGXNVL WH WHU PRGHUQ
N Q WHU JL PHQM GL GX NHORPSRN NHUM \ LWX P Q MHPHQ
SURGXNVL \ QJ HUVLI W GPLQLVWU WLI G Q P Q MHPHQ SURGXNVL
\ QJ HUVLI W UWLVWLN'X NHORPSRNNHUM LQLWLG N G \ QJOH LK
penting, karena kedua kelompok kerja ini saling memerlukan dan
V OLQJ PHOHQJN SL .HORPSRN NHUM \ QJ HUVLI W
GPLQLVWU WLI LV GLLVWLO KN Q NHORPSRN NHUM GL
HO N QJ O \ U VHG QJN Q
NHORPSRN NHUM \ QJ HUVLI W UWLVWLN G O K NHORPSRN NHUM GL GHS QO \ U W
XK VLONHUM Q\ LV O QJVXQJGLOLK WROHKSHQRQWRQ .HGX NHORPSRNNHUM
LQLMXJ PHPHUOXN QVXP HUG \ P QXVL
\ QJ HU HG HG NRPSHWHQVLQ\ G Q HNHUM VHVX L GHQJ Q
NRPSHWHQVL N QPHQG S WN QK VLO\ QJP NVLP O

272 Kelas IX SMP/MTs


F. Re

6H HOXP N PX PHO NXN Q UHÁHNVL N PX O NXN Q SHQLO L Q

terhadap diri kamu sendiri dan penilaian terhadap temanmu. Penilaian itu
ada pada tabel di berikut ini. Isilah sesuai dengan
S \ QJN PXU V N QG QN PX P WLWHUK G SGLULVHQGLULG Q
MXJ WHP QWHP QPX
Penilaian Pribadi
1P ««««««««««««««««
.HO V ««««««««««««««««
6HPHVWHU ««««««««««««««««
% : NWXSHQLO L Q««««««««««««««««

No Pernyataan Ya Tidak
Saya berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-
1 sungguh untuk dapat menguasai manajemen produksi teater modern

Saya mengingkuti pembelajaran dan pelatihan dengan


2 penuh perhatian sehingga dapat menguasai manajemen produksi teater
modern

3 Saya melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai dengan materi pelatihan

4 Saya berperan aktif dalam kelompok pelatihan manajemen produksi teater modern

5 Saya bisa bekerjasama dalam kelompok pelatihan manajemen produksi teater


modern

Saya menciptakan suasana menyenangkan dalam pelatihan


6 manajemen produksi teater modern

7 Saya menghargai teman-teman dalam melaksanakan latihan manajemen produksi


teater modern

Seni Budaya 273


Penilaian Antar teman
% 1 P WHP Q\ QJGLQLO L«««««««««««««

1 P SHQLO L «««««««««««««
.HO V «««««««««««««
6HPHVWHU «««««««««««««
: NWXSHQLO L Q «««««««««««««

No Pernyataan Ya Tidak
Berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-sungguh
1
untuk dapat menguasai manajemen produksi teater modern

Mengingkuti pembelajaran dan pelatihan dengan penuh


2 perhatian sehingga dapat menguasai manajemen produksi teater
modern
Melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai dengan materi
3
pelatihan
Berperan aktif dalam kelompok pelatihan manajemen
4
produksi teater modern
Bekerjasama dalam kelompok pelatihan manajemen
5
produksi teater modern
Menciptakan suasana menyenangkan dalam pelatihan
6
manajemen produksi teater modern
Menghargai teman-teman dalam melaksanakan latihan
7
manajemen produksi teater modern

0HPSURGXNVLVHQLWH WHUWLG NK Q\ PHP X WVX WXSURGXN


seni tetapi juga berlatih dan belajar berorganisasi dan bekerjasama
GHQJ Q RU QJ O LQ VHUW PHPXSXN NHFHUG V Q HUSLNLU GLVLSOLQ W
QJJXQJ M Z PHQJK UJ L RU QJ O LQ 7XOLVN Q S \ QJ
kamu rasakan dan pikirkan setelah mengikuti pembelajaran
P Q MHPHQ SURGXNVL VHQL WH WHU PRGHUQ LQL $P LOO K V O K
V WX SHNHUM Q \ QJ G G O P P Q MHPHQ SURGXNVL VHQL WH WHU
PRGHUQLQLG QO NXN QO KVHPX SHNHUM Q\ QJK UXVPHQM GL
W QJJXQJM Z Q\

274 Kelas IX SMP/MTs


Pementasan
Teater Modern Bab XVI
WƌĂ WĞŵĞŶƚĂƐĂŶ
Alur Pembelajaran

WĞŵĞŶƚĂƐĂŶ
WĞŵĞŶƚĂƐĂŶ
dĞĂƚĞƌ DŽ ĞƌŶ

WĂƐĐĂ WĞŵĞŶƚĂƐĂŶ

% 3 G SHO M U Q % SHVHUW GLGLN GLK U SN Q G S W PHQJ SUHVL


VLG Q HUNUH VLVHQLWH WHU\ LWX
0HQJLGHQWLÀN VLSHPHQW V QWH WHUPRGHUQ
0HQGHVNULSVLN Q O QJN KO QJN K SHPHQW V Q WH
WHU modern
0HO NXN Q HNVSORU VL SHUVL S Q SHPHQW V Q
SHPHQ W V QG QS VF SHPHQW V Q
0HU QF QJSHNHUM QP Q MHPHQSURGXNVLG QP Q
MHPHQ artistik

0HQJRPXQLN VLN QU QF QJ QSHPHQW V QG O


PZXMXG pementasan teater modern
0HQJHY OX VLK VLOSHPHQW V Q\ QJWHO KGLO NV Q N Q

Kegiatan Pembelajaran
1. Melaksanakan manajemen produksi
2. Melaksanakan manajemen artistik
3. Melaksanakan pementasan teater modern
4. Melakukan evaluasi hasil pementasan
Seni Budaya 275
Lembar Diskusi
1 P .HORPSRN
+ UL7 QJJ O'LVNXVL
7HPS W'LVNXVL

Topik Hasil Diskusi

Kelompok
Manajemen
Produksi

Kelompok
Manajemen
Artistik

Aktivitas Pembelajaran I, II, III, dan IV


0XV\ Z U KSURGXNVLWH WHUPRGHUQ
2. Pembagian kerja dan penanggungjawab pekerjaan
0HQ\XVXQUHQF Q NHUM VHVX LGHQJ Q LG QJSHNHUM Q
4. Melaksanakan pekerjaan sesuai dengan bidang pekerjaan
0HO NXN QNRRUGLQ VLG QHY OX VLVHVX LGHQJ Q LG
QJSH kerjaan

276 Kelas IX SMP/MTs


A. Pra Pementasan

1. Persiapan Pekerjaan Produksi


3LPSLQ QSURGXNVLPHO NV Q N QNRRUGLQ VLGHQJ QVH

OXUXKWLPSURGXNVLWHQW QJSHUVL S QSHPHQW V Q3LP SLQ


QSURGXNVLPHQ\XVXQUHQF Q G QM GZ ONHUM SUR
duksi teater modern. Pimpinan produksi mengkontrol
SHO NV Q QNHUM \ QJ HUKX XQJ
QGHQJ QSURGXNVL
teater modern.
6HNUHW ULV PHO NV Q N Q NHUM NHVHNUHW UL W Q \ LWX
PHQ\XVXQ G Q PHQ\HGL N Q VXU WVXU W \ QJ GLSHUOX
N Q XQWXN SURGXNVL WH WHU 6HNUHW ULV
PHQ\XVXQ GRNX PHQVXU WP VXNG QVXU WNHOX U\
QJGLSHUOXN QXQWXN produksi produksi teater.
F %HQG K U PHO NV Q N QNHUM SHP XNX QSHQG Q Q \
QJGLSHUOXN QXQWXNSURGXNVLWH WHU%HQG
K U PHP X W O SRU Q WHQW QJ NHWHUVHGL Q G Q
\ QJ GLSHUOX
kan untuk produksi teater kepada pimpinan produksi.
G 6HNVL GRNXPHQW VL PHP X W SHUHQF Q Q NH
XWXK Q
K Q G Q SHU O W Q GRNXPHQW VL \ QJ GLSHUOXN Q
XQWXNSURGXNVLWH WHUPRGHUQ6HNVLGRNXPHQW VLPH

laksanakan dokumentasi proses produksi dan proses artistik.


H 6HNVL SX OLN VL PHU QF QJ PHGL SX OLN VL \ QJ N Q
GLJXQ N Q G O P SURGXNVL WH WHU 6HNVL SX OLN VL PH
O NV Q N QSX OLN VL LNVHF U XGLRP XSXQYLVX O
(membuat poster dan menempel poster).
I 6HNVL SHQG Q Q PHUHQF Q N Q G Q PHU QF QJ SHQF
UL Q VXP HU G Q \ QJ GL XWXKN Q S G SUR
duksi teater, baik sebelum pementasan, maupun pada waktu
pementasan. Seksi pendanaan juga melobi dan
PHQ\ NLQN QF ORQSHQ\ QG QJG Q KZ SHPHQW V
QLWXSHQWLQJ X WSHQ\ QG QJG Q G QSHQWLQJ JL
tim produksi.

Seni Budaya 277


g. House manager PHO NV Q N QNRRUGLQ VLGHQJ QVHNVL
VHNVL\ QJ G GL Z KQ\ VHNVLNH P Q QVHNVLNRQ
sumsi, seksi transportasi, ticketing G Q SHQ QJJXQJ
M Z JHGXQJGHPLNHQ\ P Q QVHJHQ SNUXSURGXNVL dan kru
artistik.
K 6HNVLNH P Q QPHUHQF Q N QG QPHO NV Q N QSH
NHUM Q NH P Q Q LN S G P V SHUVL S Q
SHPHQ
W V QP XSXQS G Z NWXSHPHQW V Q7XJ VVHNVLNH
amanan termasuk menata parkir kendaraan pe nonton pada
waktu pementasan.
L 6HNVL NRQVXPVL PHUHQF Q N Q G Q PHQJ G N Q NRQ
VXPVLVHO P P V SHUVL S QSHPHQW V QG QSHPHQ
tasan, maupun setelah pementasan.
M 6HNVLWU QVSRUW VLPHU QF QJG Q PHQG W NH XWXK Q WU
QVSRUW VL \ QJ GL XWXKN Q VHO P P V SHUVL S Q
pementasan dan ketika pementasan berlangsung. Seksi
WU QVSRUW VL HUNRRUGLQ VL GHQJ Q KRXVH P Q MHU WHQ

W QJ NH XWXK Q WU QVSRUW VL G Q SHQ\HGL Q


WU QV
SRUW VL\ QJGL XWXKN Q
k. Ticketing PXO L PHU QF QJ G Q PHQFHW N WLNHW \ QJ
akan dijual pada waktu sebelum pementasan serta jauh hari sebelum pementasan
berlangsung. Ticketing PH laporkan hasil penjualan tiket kepada seksi pendanaan
VHUW PHQ\HU KN QG Q Q\ S G VHNVLSHQG Q Q
l. Penanggungjawab gedung sudah mulai mempersiapkan
UX QJXQWXNO WLK QG QJHGXQJXQWXNSHPHQW V QWH
WHUPRGHUQ3HQ QJJXQJM Z JHGXQJMXJ HUW
QJJXQJ
MZ S G NH HUVLK Q G Q NHQ\ P Q Q UX QJ XQWXN
O WLK QSHPHU QG QVXWU G U VHUW NHQ\ P Q QS G
waktu pementasan teater.

278 Kelas IX SMP/MTs


2. Persiapan Pekerjaan Artistik
a. Penguasaan Lakon
3HQJX V Q O NRQ LV GLO NXN Q GHQJ Q F U PHQJ
Q OLVLV Q VN K O NRQ \ QJ N OL Q SLOLK / NRQ WH WHU
WHUGLUL G UL GX XQVXU \ LWX VWUXNWXU O NRQ G Q WHNV
WXUO NRQ6WUXNWXUO NRQVHSHUWLK OQ\ VWUXNWXUN U\

V VWU O LQQ\ WHUGLUL G UL WHP SORW O W U FHULW G Q


SHQRNRK Q 6HG QJN Q WHNVWXU O NRQ K Q\ G S W GL
MXPS L NHWLN Q VN K O NRQ WHUVH XW VXG K GLSHQW V
N Q $Q OLVLV Q VN K O NRQ G S W GLO NXN Q GHQJ Q
F U VH J L HULNXW

0HQF ULWHP G ULO NRQ\ QJ N QGLP LQN QWHU sebut.


Tema merupakan ide dasar, gagasan atau pesan
\ QJ G G O PQ VN KO NRQG Q N QPHQHQWXN Q U KM
O QQ\ FHULW 7HP G O PQ VN KO NRQ G
\ QJVHF U MHO VGLNHPXN N QG Q G \ QJV P U
samar atau tersirat.Tema dalam sebuah lakon bisa
tunggal dan bisa juga lebih dari satu. Tema dapat GLNHW
KXLGHQJ QWLJ F U
Š By what the character say S \ QJGLXF SN Q
WRNRKWRNRKQ\
Š By what the character do S \ QJ GLO NXN Q
WRNRKWRNRKQ\
Š By the summation and balancing of the saying
and doing (melalui jumlah dan keseimbangan
XF S QG QNHO NX QWRNRKWRNRKQ\
0HQF ULSORWG UL O NRQ\ QJ N QGLP LQN Q3ORW G O P
SHUWXQMXN Q WH WHU PHPSXQ\ L NHGXGXN Q \ QJ V QJ
W SHQWLQJ N UHQ HUKX XQJ Q GHQJ Q pola pengadeganan
dalam permainan teeater dan
PHUXS N Q G V U VWUXNWXU LU P NHVHOXUXK
P LQ Q ,U P SHUP LQ Q G S W GL JL HUG
NQ NG Q GHJ Q W X HUO QJVXQJWHUX
nerus tanpa pembagian. Plot dalam naskah lakon
N Q WHUZXMXG G O P VXVXQ Q SHULVWLZ \ QJ
WHU jadi dalam pementasan. Pembagian plot dalam

Seni Budaya 279


O NRQ NRQYHQVLRQ O L V Q\ VXG K MHO V \
LWX
bagian awal (berisi perkenalan tokoh, tempat dan
PHPSHUNHQ ON Q P V O K \ QJ N Q HUO QJVXQJ VHS QM
QJ SHPHQW V Q % JL Q WHQJ K HULVL SHU
P V O K Q \ QJGLO NXN Q ROHKWRNRKSURW JRQLVG Q QW
JRQLV W X L V GLVH XW GHQJ Q JL Q \ QJ
UXZHW G Q SHQXK NRQÁLN V PS L PHQF S L SXQF N SHUP
V O K Q% JL Q NKLU HULVLSHOHU L Q QW U
tokoh protagonis dan antagonis, kemudian dilanjutkan
SHQ\HOHV L QP V O K
0HQF UL O W U FHULW W X VHWWLQJ FHULW GLP Q
FHULW O NRQ HUO QJVXQJ*XQ PHZXMXGN QVX WX
SHPHQW V QFHULW O NRQGL XWXKN QSHQJJ P UQ
\ QJ V QJJXS PHQFHUPLQN Q GLP Q O NRQ W X
SHULVWLZ \ QJ VHG QJ GLQLNP WL LWX WHUM GL / W U
FHULW W X VHWWLQJ FHULW PHQF NXS WLJ GLPHQVL

\ LWX GLPHQVL UX QJ Z NWX G Q VX V Q 'LPHQVL ruang


merupakan penggambaran dari ruang atau
tempat kejadian peristiwa dalam lakon tersebut
UX QJ G O P UWL Q UX QJ Q\ W LV G HU K QHJ U G
Q O LQO LQ 'LPHQVL Z NWX PHUXS N Q
penggambaran dari waktu peristiwa dalam lakon
LWXWHUM GLP O PVL QJS JLW KXQ\ QJVXG KGL O OXLW
KXQ\ QJ N QGLO OXLG QO LQO LQ'LPHQVL
suasana merupakan penggambaran dari suasana dari lakon
atau peristiwa itu sedang berlangsung
G P L K JL SHSHU QJ QSHQXKNHUL XW QPHQ FHN P FHUL
G Q O LQO LQ 'LPHQVL UX QJ Z NWX G QVX V Q
LQLGLJXQ N QXQWXNPHQF ULO W UFHUL W \ QJ G G O
PQ VN KO NRQG QGLZXMXGN Q
VH J L FX QSHP X W Qsetting atau scenery serta
suasana tiap pengadeganan lakon.
0HQF UL SHQRNRK Q \ QJ G G O P Q VN K O NRQ WHUVH
XW7RNRKWRNRKG O PFHULW WLG NK Q\ HU
IXQJVL PHQM OLQ OXU FHULW GHQJ Q M O Q PHQM OLQ
SHULVWLZ SHULVWLZ W X NHM GL QNHM GL Q WHW SL
dapat juga berfungsi sebagai pembentuk bahkan

280 Kelas IX SMP/MTs


SHQFLSW OXU FHULW 7RNRK G O K VXP HU XW P
WHUM GLQ\ SORW NHM GL Q PXQFXO G Q HUNHP QJ
N UHQ VLN SXF S QWRNRK KN QG ULVLN S HU
lawanan antar tokoh. Tokoh dalam teater atau tokoh
\ QJ N QNLW SHU QN QMXJ HUSUL GL W X HU
Z W NP N WRNRKLWXPHPLOLNLN U NWHU\ QJ HU
JXQ XQWXN SHQFLSW Q ZXMXG WRNRK 3HQRNR
G O PWH WHUVHF U XPXPGL JLPHQM GLWLJ J
\ LWXSHUW P WRNRKprotagonis adalah tokoh utama
G O PO NRQ\ QJPXQFXOLQJLQPHQJ W VL HU J L
SHUVR O Q \ QJ GLK G SL G O P PHQF S L FLW FLW
Q\ .HGX WRNRKantagonis G O KWRNRK\ QJPXQ
FXOG O PO NRQG QPHO Z Q W XPHQJK O QJK
O QJLFLW FLW WRNRKprotagonis. Ketiga, tokoh trita-gonis \
LWXWRNRK\ QJPXQFXOG O PO NRQG Q HU
SLK NS G NHGX NX X W XP O K HU G GLOX UNH dua
kubu, tokoh tritagonis merupakan pihak ketiga.
b. Penguasaan Peran
Kerja sutradara adalah membuat konsep pementasan
G Q PHO WLK SHPHU Q XQWXN PHQJX V L SHU Q \ QJ NQ
dimainkan. Sutradara dan pemeran sudah harus menguasai
SHU Q\ QJKHQG NGLSHQW VN Q3HQJX V QSHU QLQLsangat SHQWLQJ
JL VHRU QJ SHPHU Q N UHQ \ QJ GLP LQN Q ROHK VHRU QJSHPHU Q
G O K SHU Q\ QJ G G O PQ VN KO NRQ G Q K UXV PHQJKLGXSN Q SHU
Q WHUVH XW PHO OXL GLULQ\ 8QWXN G S W PHQJX V L G Q PHQJK \
WL SHU Q \ QJ N Q

dimainkan, seorang pemeran bisa melakukan langkah kerja VH J L


HULNXW
0HQJXPSXON QWLQG N QSRNRNSHU Q\ LWXPHQJLGHQWLÀN VL
WLQG N QWLQG N Q G Q O NX \ QJ N Q GLP LQN Q ROHK SHPHU
Q0LV OQ\ SHPHU Q N Q PHP LQN QVLVZ \ QJ Q N OPXQJNLQS G
GHQJ QSHUW P WLQG N QSRNRNQ\
G O KVXN PHQJJ QJJXVLVZ \ QJO LQ$GHQJ QNHGX
PHO NXN QWLQG N QSRNRNP U KP U KN UHQ PHQG S W
SHUO Z Q Q G UL VLVZ \ QJ O LQ $GHQJ Q NHWLJ VLVZ
tersebut akan melakukan tindakan pokok menjadi siswa

Seni Budaya 281


\ QJ OLP G Q WLG N VXN N O X PHOLK W VLVZ \ QJ Q N
karena sudah sadar bahwa tindakan nakal itu tidak baik
G QVHWHUXVQ\
0HQJXPSXON Q VLI W G Q Z W N SHU Q GHQJ Q F U
menganalisis sifat dan watak peran dalam naskah lakon.
6HWHO KPHQG S WN QVHPX VLI WG QZ W N SHU QNHPX GL
QGLKX XQJN QGHQJ QWLQG N QSRNRNSHU Q\ QJK UXV
GLNHUM N QNHPXGL Q GLWLQM XP Q \ QJPHPXQJNLQN Q
GLWRQMRON QVH J L O V QXQWXNWLQG N QWLQG N QSHU Q
0HQF UL SHQRQMRO Q N U NWHU SHU Q GHQJ Q F U PHQF UL
JL Q JL Q G O P Q VN K \ QJ PHPXQJNLQN Q XQWXN
GLWRQMRON QN U NWHUG ULSHU QWHUVH XW/ QJN KLQLGLO
NXN Q XQWXN PHP HUL J P U Q VLI W SHU Q \ QJ N Q
GLP LQN Q0LV OQ\ SHU Q5 M /H U G O KJ P U Q
G ULRU QJ\ QJVXN GLSXMLP N VHRU QJSHPHU QK UXV me
nonjolkan sifat itu ketika ada kesempatan dalam suatu
adegan. Penonjolan ini bisa digambarkan dengan pose
WX XKWLQJN KO NXF U H LF U G QHNVSUHVLPXN
0HQF UL P NQ GL ORJ G UL SHU Q \ QJ N Q GLP LQN Q
'L ORJGL ORJSHU QWHUN G QJPHQJJXQ N Q KVVVWU
W XNL V Q\ QJPHPSXQ\ LP NQ WHUVLU W7XJ VVHRU QJ
SHPHU Q G O KPHQF ULP NQ \ QJWHUVLU WWHUVH XWVH
KLQJJ GLPHQJHUWL. O XNLW PHP K PLP NQ N W WHU
sebut maka kita dapat mengekspresikan baik lewat bahasa
verbal maupun bahasa tubuh.
0HQFLSW N QJHU N QJHU N QG QHNVSUHVLSHU Q/ QJN K
LQL LV GLO NXN Q NHWLN NLW HQ U HQ U PHU V N Q JH
MRO N WLQ W X HPRVL NHWLN PHQJXF SN Q GL ORJ . O X
NLW WLG N PHU V N Q LWX P N JHU N G Q HNVSUHVL \ QJ
WLP XO HUVLI W NOLVH WXGLXWX W 0 N XQWXN LV
PHQFLSW N Q JHU N G Q HNVSUHVL WHUOLK W Q WXU O VHRU QJ
pe meran dituntut untuk merasakan gejolak batin atau
HPRVLSHU Q\ QJGLP LQN Q
0HQHPXN Q WLPLQJ \ QJ WHS W LN WLPLQJ JHU N Q
maupun timing dialog. Langkah kerja ini dimulai dengan
PHQJ Q OLVLV GL ORJ SHU Q GHQJ Q F U PHP JL GL ORJ WHUVH
XWPHQM GL JL Q JL QNHFLO)XQJVLG ULO QJN K

282 Kelas IX SMP/MTs


LQL G O KXQWXNPHQJHW KXLP NQ \ QJVH HQ UQ\ G UL
GL ORJWHUVH XW. O XVXG KGLNHW KXLP N LV GLXF SN Q
GHQJ QWLPLQJ\ QJWHS WVHUW GLSHUWHJ VGHQJ QJHU N Q

0HPSHUWLP QJN Q WHNQLN SHQJXF S Q GL ORJ SHU Q


Langkah ini dilakukan untuk memberikan tekanan dan
SHQRQMRO QZ W NSHU Q6HWHO KNLW PHP JL JLGL ORJ
dalam beat, maka tinggal mempertimbangkan bagaimana
F U PHQJXF SN Q GL ORJ WHUVH XW $S N K P X GL HUL
WHN Q QS G V O KV WXN W GLXF SN QGHQJ QGL UHQJL
JHU N GLXF SN Q GXOX UX HUJHU N W X HUJHU N GXOX
UX GLXF SN Q+ UXVGLLQJ W KZ SHP HUL Q WHN Q Q
S G GL ORJ W X JHU NJHU N \ QJ NLW FLSW N Q K UXV
PHPSXQ\ LWXMX Q\ LWXSHQJJ P U QZ W NSHU Q\ QJ
kita mainkan.
0HU QF QJJ ULVSHPHU Q Q\ QJ N QGLP LQN QVHKLQJJ
VHWL S SHU Q \ QJ GLP LQN Q PHQJ O PL SHUNHP QJ Q
PHQXMXWLWLNNOLP NV* ULVSHUP LQ QK PSLUV P GHQJ Q
W QJJ GU P WLNO NRQ7LQG N QWLQG N QSHU Q\ QJNX W
GLKX XQJN Q GHQJ Q J P U Q Z W N SHU Q \ QJ NX W pula.
0HQJNRPSURPLN QU QF QJ QSHU Q\ QJ N Q GLP LQN Q GHQJ
QVXWU G U 7XJ VXW P VHRU QJSHPHU Q G O KPH
U QF QJN QG QPHQFLSW N QSHU Q\ QJ N QGLP LQN Q PeU QF QJ Q
SHU Q \ QJ NLW FLSW N Q G UL K VLO Q OLVLV
peran, observasi, dan interpretasi harus dikompromikan
GHQJ QVXWU G U 6HGHW LO S SXQU QF QJ QSHU Q\ QJ
NLW FLSW N Q WHW SL WHW S K UXV NRPSURPL GHQJ Q LP ML
Q VLG QU QF QJ Q VXWU G U VH J L SHU QJN L G UL NH
seluruhan artistik di atas pentas.
0HQFLSW N Q LVQLV NWLQJ G Q ORNLQJ HUXS JHU N Q
JHU N Q NHFLO \ QJ PHQGXNXQJ J P U Q SHU Q \ QJ GL
P LQN Q%LVQLV NWLQJ G \ QJGLSHQJ UXKLHPRVL ZK
V G UWHW SL G MXJ \ QJGLFLSW N QGHQJ QNHV G U Q
*HU N Q Z KV G UGLSHQJ UXKLROHKNH G QHPRVLMLZ
pemeran. Dalam membuat bloking seorang pemeran harus sadar terhadap
ruang karena posisi kita akan dinikmati oleh penonton.

Seni Budaya 283


0HQJKLGXSN Q SHU Q PHO OXL LP MLQ VL GHQJ Q F U PHQJJ P
UN QSHU Q\ QJGLP LQN QPXO LG ULSHQ P SLO QÀVLNK
UXVGLFLSW N QGHQJ Q MHO V6HPX J P U Q LP MLQ VLWHQW
QJWRNRK HQ U HQ UGL QJXQG QVHQ Q
tiasa dimasukkan dalam pikiran sehingga, seolah kita mengenal
tokoh tersebut dengan baik. Setelah gambaran
ÀVLNWRNRKOHN WG O PSLNLU QP N NHPXGL QJ P UQ
NHMLZ Q WRNRK WHUVH XW K UXV GLFLSW N Q 6HWL S GHWLO
ZWN W X VLN S \ QJ PXQJNLQ N Q GL P LO ROHK WRNRK
G O PV WXSHUVR O Q HQ U HQ UGL QJ QN Q3HUX KQ
SHU V Q G Q PHQW O WRNRK G O P VHWL S SHUVR O Q \ QJ
GLK G SLK UXV HQ U HQ UGLU V N Q'HQJ QPHU V N Q
dan memikirkan jiwa peran, maka perasaan dan pikiran
SHU QWHUVH XWPHQM GLV WXGHQJ QMLZ NLW G
QPXQFXOO K VH X KSHUP LQ Q\ QJPHQ\ NLQN Q
c. Penguasaan Artistik
1) Pimpinan artistik mulai memimpin dan mengkoordinasi
SHNHUM Q \ QJ HUVLI W NH UWLVWLN Q .RRUGLQ VL LQL
MXJ PHP K V UHQF Q UHQF Q UWLVWLN \ QJ GLSHU
OXN Q S G Z NWX SHPHQW V Q 3HP K V Q LQL WHU
P VXNSHP JL QNHUM G QSHQHQWX QVL S \ QJVH
J LSHQ W P XSXQNUX\ QJPHP QWXV PS LWHU
ZXMXGQ\ LG QJNH UWLVWLN Q
2) Stage manager PXO L PHQG W NH XWXK Q U QJ
U QJ UWLVWLN\ QJGLSHUOXN QGLS QJJXQJ0HU QF QJ G
QPHP X WM GZ O W XXUXW QSHQJLVL F U VHO P
pementasan serta berkoordinasi dengan seluruh kru
\ QJ HNHUM GL S QJJXQJ VHO P SHPHQW V Q Stage manager
MXJ PHP X W WXU QG QW W F U NHOX UP
VXNQ\ U QJ\ QJ G GLS QJJXQJG QPHQXQMXNWLP \
QJ HUW QJJXQJM Z
3HQ W S QJJXQJ PXO L PHU QF QJ G Q PHQ\HGL N Q
U QJ\ QJGL XWXKN QXQWXNPHQ W S QJJXQJS G
waktu pementasan. Dalam melaksanakan pekerjaan
penataan panggung, penata dibantu oleh tim untuk
PHZXMXGN QQ\

284 Kelas IX SMP/MTs


3HQ W NRVWXP W X XV Q PXO LPHU QF QJG QPH Q\HGL N Q U
QJ\ QJGL XWXKN QXQWXNPHQ W NRV WXPS G Z
NWXSHPHQW V Q' O PPHO NV Q N QSH
kerjaan penataan panggung, penata dibantu oleh tim
XQWXNPHZXMXGN QQ\
3HQ W UL VPXO LPHU QF QJG Q PHQ\HGL N Q U QJ \ QJGL
XWXKN QXQWXNPHQ W UL VS G Z NWXSHPHQ
tasan. Dalam melaksanakan pekerjaan penataan rias, SHQ W GL
QWXROHKWLPXQWXNPHZXMXGN QQ\
3HQ W F K \ PXO LPHU QF QJ G Q PHQ\HGL N Q U QJ\
QJGL XWXKN QXQWXNPHQ W F K \ S G Z NWX
pementasan. Dalam melaksanakan pekerjaan penataan
F K \ SHQ W GL QWXROHKWLPXQWXNPHZXMXGN
QQ\

3HQ W XQ\LG QVX U PXO LPHU QF QJG QPHQ\HGL N Q


U QJ\ QJGL XWXKN QXQWXN PHQ W XQ\LG Q
suara pada waktu pementasan. Dalam melaksanakan
SHNHUM Q SHQ W Q
XQ\L G Q VX U SHQ W GL QWX
ROHKWLPXQWXNPHZXMXGN QQ\
3HQ W PXVLNG QVRXQG W XW W VX U PXO LPHU Q
F QJG QPHQ\HGL N Q U QJ\ QJGL XWXKN QXQWXN
menata musik dan sound pada waktu pementasan.
Dalam melaksanakan pekerjaan penataan panggung,
SHQ W GL QWXROHKWLPXQWXNPHZXMXGN QQ\

Aktivitas Pembelajaran V
1. Melaksanakan kerja bidang produksi
2. Melaksanakan kerja bidang artistik
3. Melaksanakan pementasan

Seni Budaya 285


B. Pementasan

1. Tim Produksi
3LPSLQ Q SURGXNVL K Q\ PHQJJRQWURO WHUO NV Q Q\

SHPHQW V QVHUW PHQ\HOHV LN QP V O K LO G NH NXU QJ


QG O PSHPHQW V Q\ QJWHUN LWGL LG QJSUR
duksi
6HNUHW ULVPHQF W WVHUW PHQJ UVLSN QVHJ O GRNXPHQ

\ QJ HUKX XQJ QGHQJ QSURGXNVLSHPHQW V QWH


WHU modern.
F %HQG K U PHQJHORO SHQG Q Q\ QJ G
LNG Q NH
luar maupun dana masuk.
G 7LPGRNXPHQW VLPHO NV Q N QSHQGRNXPHQW VL QSH
PHQW V QP XSXQ F U \ QJVHG QJ HUO QJVXQJ
e. Seksi pendanaan bekerja sama dengan tiketing, dan
HQG K U G O PSHQJHORO QG Q \ QJ G
f. Tim ticketing menjual tiket pada penonton, bagi penonton
\ QJ HOXPPHPLOLNLWLNHWPHQRQWRQ
J 6HNVL NRQVXPVL PHQ\L SN Q NRQVXPVL VHVX L GHQJ Q

kebutuhan waktu pementasan


K 6HNVL NH P Q Q PHO NV Q N Q WXJ VQ\ LN G O P
gedung pementasan maupun di luar gedung pementasan.
7XJ VVHNVLNH P Q QMXJ WHUP VXNPHQJ WXUNHQ\
manan dalam hal parkir kendaraan bagi penonton.
L 6HNVLJHGXQJ W XWHPS WK Q\ PHQJRQWURONHQ\ P Q Q

penonton dan pemain pada saat pementasan.


M 6HNVL WU QVSRUW VL PHQ\HGL N Q WU QVSRUW VL LO GLSHU

lukan selama pementasan teater.


2. Tim Artistik
6XWU G U W X NRQVHSWRU K Q\ PHQJ Z VL M O QQ\
pementasan
b. Pemeran melaksanakan permainan peran sesuai dengan
SHU Q\ QJGLP LQN Q

286 Kelas IX SMP/MTs


F 3HQ W S QJJXQJ G Q NUX PHQJRQWURO SHQ W Q S QJ
JXQJWHUP VXNSHUJ QWL QVHWWLQJ LO G O PSHPHQW V
an itu memang memerlukan pergantian setting atau tata
S QJJXQJVHVX LGHQJ QU QF QJ Q\ QJWHO KGLVHS N WL
dengan sutradara.
G 3HQ W F K \ PHO NV Q N QW QJJXQJM Z Q\ WHU
K G S SHQF K \ Q G O P SHPHQW V Q VHVX L
GHQJ Q
\ QJWHO KGLUHQF Q N QG QGLVHS N WLGHQJ QVXWU G
U 7XJ VSHQ W F K \ VH HOXPSHPHQW V Q G O K PHQ W VXP
HUF K \ VHVX LGHQJ QUHQF Q
H 3HQ W NRVWXP W X XV Q PHO NV Q N QSHQ W QNRV

tum atau busana pemeran sebelum pementasan dimulai serta


memperbaiki ulang pada waktu pementasan bila terjadi kerusakan
kostum atau busana pemeran.
f. Penata rias melaksanakan penata rias pemeran sebelum
SHPHQW V QGLPXO LVHUW PHPSHU LNLXO QJS G Z N tu
pementasan bila terjadi kerusakan tata rias pemeran.
J 3HQ W XQ\LG QVX U PHO NV Q N QWXJ VWHUK G S
SHQ W Q XQ\LG QVX U J UHQ NG QQ\ P QGLGH
QJ UN QROHKSHQRQWRQ7XJ VSHQ W XQ\LG QVX U

sebelum pementasan adalah mengatur dan menginstalasi VXP HU


XQ\LG QVX U \ QJWHO KGLUHQF Q N Q
h. Penata musik dan sound atau tata suara melaksanakan
WXJ VQ\ WHUK G SSHQ W QPXVLNG QVRXQG W XW W VX U
VHVX LGHQJ QLVLSHPHQW V Q)XQJVLSHQ W PX
VLN VH HQ UQ\ V P GHQJ Q IXQJVL VHRU QJ
SHPHU Q \ QJ HUP LQGL W VS QJJXQJ

Aktivitas Pembelajaran VI
0HQ\XVXQO SRU QNHUM VHVX L LG QJNHUM
2. Melaksanakan evaluasi kerja produksi
3. Melaksanakan evaluasi kerja artistik

Seni Budaya 287


C. Pasca Pementasan

1. Evaluasi Kerja
Pemimpin produksi melakukan evaluasi kerja, baik evaluasi
NHUM WL S LG QJ P XSXQ HY OX VL NHUM VHF U NHVHOXUXK Q
(Y OX VL NHUM GLO NXN Q VHWHO K SHPHQW V Q VHOHV L G Q SHQRQ
WRQ SXO QJ VHWHO K PHQJ SUHVL VL K VLO N U\ \ QJ WHO K GL X W
ROHK WLP ' O P SHO NV Q Q HY OX VL VHPX QJJRW WLP PH
Q\ PS LN Q NHQG O G Q W QW QJ Q \ QJ GLK G SL VHO P PH
Q\L SN Q SHPHQW V Q G Q S G Z NWX SHPHQW V Q ' O P HY
OX VLNHUM LQLWLG NV OLQJPHQ\ O KN Q LO G NHNXU QJ QGL
bidang tertentu, tetapi memberikan solusi bila akan mengadakan pementasan
teater lagi. Dalam evaluasi kerja ini juga disampaikan laporan kerja setiap
bidang kerja. Laporan ini merupakan salah
V WX HQWXNSHUW QJJXQJM Z QNHUM \ QJWHO KGLO NV Q N
Q
+ VLOHY OX VLNHUM LQL N QPHQM GLF W W Q HUV P G QPHGL HO M
U LO PHQJK G SLP V O K\ QJV P GLNHPXGL QK UL
2. Evaluasi Pementasan
(Y OX VL SHPHQW V Q GLO NXN Q GHQJ Q F U PHOLK W NH
NXU QJ Q G Q NHOH LK Q G UL SHPHQW V Q \ QJ WHO K GLO NXN Q
(Y OX VL SHPHQW V Q GLZXMXGN Q G O P VH X K WXOLV Q HY OX VL
\ QJ LV GL F ROHKVHOXUXKWLPSHPHQW V Q'HQJ QPHO NXN Q
evaluasi pementasan ini, seluruh tim akan mengetahui kekurangan
G QNHOH LK QG ULSHPHQW V Q\ QJWHO KGLO NXN Q(Y OX VLLQL
GLJXQ N QXQWXNPHPSHU LNLSHPHQW V Q\ QJ N QGLO NXN Q
dikemudian hari.

288 Kelas IX SMP/MTs


Lembar Evaluasi Kerja
1 P (Y OX WRU
%LG QJ\ QJGLHY OX VL

Bidang Hasil Evaluasi


Kelemahan :
Kelebihan :
Produksi
Hambatan :
Solusi :
Kelemahan :
Kelebihan :
Artistik
Hambatan :
Solusi :

D. Uji Kompetensi

Pengetahuan
$S \ QJ N PX NHW KXL WHQW QJ LG QJ SURGXNVL G Q
WLP NHUM LG QJSURGXNVL"
.HQ S WLPNHUM K UXVPHO NV Q N QSHNHUM QQ\ VHVX L
GHQJ Q LG QJSHNHUMQQ\ "
$S \ QJ N PX NHW KXL WHQW QJ LG QJ UWLVWLN G Q S
V M \ QJWHUP VXN LG QJNHUM GLWLP UWLVWLN"
/ QJN KNHUM S V M \ QJK UXVGLO NXN QROHKVHRU QJ
SHPHU QG O PPHQJK \ WLSHU Q\ QJGLP LQN Q"
Keterampilan
%X WO K O SRU Q WHUWXOLV VHVX L GHQJ Q LG QJ
NHUM \ QJ menjadi tanggungjawabmu.
Seni Budaya 289
E. Rangkuman

Pekerjaan pementasan dilaksanakan mulai dari persiapan, pementasan


dan evaluasi pementasan. Persiapan pementasan
\ QJ GLO NXN Q ROHK WLP P Q MHPHQ SURGXNVL G O K \ QJ HU KX XQJ Q GHQJ Q
PHPSURGXNVL VX WX SURGXN WHW SL VHO LQ SH NHUM Q \ QJ HUVLI W
UWLVWLN 3HNHUM QSHNHUM Q LWX G O K SHNHUM Q \ QJ HUVLI W GPLQLVWU
WLI PLV OQ\ NHVHNUHW UL W Q
pen danaan, dokumentasi, publikasi, dan persiapan gedung untuk
O WLK Q N U\ .HORPSRN NHUM LQL V QJ W GLSHUOXN Q PHVNLSXQ VHRO
KWLG N HUKX XQJ QGHQJ QN U\ WH WHU\ QJGLSHQW VN Q
.HUM SHUVL S QSHPHQW V Q\ QJGLO NXN QROHKWLPP Q MHPHQ
UWLVWLN G O K SHNHUM Q \ QJ HUKX XQJ Q O QJVXQJ GHQJ Q N U\ \ QJ N
Q GLSHQW VN Q .HUM P Q MHPHQ UWLVWLN G O K NHUM \ QJ O QJVXQJ G
S W GLOLK W ROHK SHQRQWRQ 3HNHUM Q LWX G O K SHNHUM Q SHO
WLK Q SHU QF QJ Q G Q SHUZXMXG Q VX WX
N U\ \ QJVL SGLQLNP WLG QGL SUHVL VLROHKSHQRQWRQ
3HNHUM QSHPHQW V QN U\ PHUXS N QZXMXGG ULK VLOSH
NHUM Q P Q MHPHQ SURGXNVL G Q P Q MHPHQ UWLVWLN \ QJ PH
Q\ WXG QGLQLNP WLVHUW GL SUHVL VLROHKSHQRQWRQ0 Q MHPHQ
SURGXNVL O QJVXQJ HNHUM VHVX L GHQJ Q LG QJ NHUM Q\ LN
WLP \ QJ HU G GL JL Q KRXVH P Q MHU JL Q JHGXQJ NH
P Q QWLFNHWLQJNRQVXPVLWU QVSRUW VLSHQHULP W PX JL Q
dokumentasi, dan pimpinan produksi sebagai tuan rumah bagi para
SHQRQWRQ 7LP \ QJ HU G G O P P Q MHPHQ UWLVWLN O QJVXQJ
PHQJRPXQLN VLN Q N U\ Q\ SHPHU Q O QJVXQJ HUP LQ GL
panggung, penata kostum dan busana langsung memakaikan pada para
pemeran, penata rias langsung merias para pemeran,
SHQ W F K \ O QJVXQJPHQ W F K \ \ QJ G GLS QJJXQJ
penata panggung langsung membuat setting dekorasi sebagai
SHP QG QJ Q \ QJ PHO W U HO N QJL FHULW SHQ W VX U G Q
XQ\L O QJVXQJ HNHUM S G LG QJQ\ G Q SHQ W PXVLN G Q
VRXQG O QJVXQJ HUNHM S G LG QJQ\ 3HNHUM Q
SHPHQW V Q
LQL G O KSXQF NG ULSHNHUM QPXO LG ULO WLK QV PS LGHQJ Q
pementasan.
Pekerjaan evaluasi dilakukan setelah melakukan pementasan.
3HNHUM QLQL HUIXQJVLVH J L K QP
VXN QN O XP XPHP

290 Kelas IX SMP/MTs


X WN U\ \ QJ UX' O PSHNHUM QHY OX VLLQL N QGLNHW KXL

tantangan dan hambatan selama melaksanakan pekerjaan mulai dari


pelatihan sampai dengan pementasan. Pekerjaan eva luasi
MXJ XQWXN PHQJHW KXL NHXQWXQJ Q G Q NHUXJL Q G O PPH
O NV Q N QSHNHUM QSHPHQW V Q- GLNHWLN Q QWL N QPHP
X W SHPHQW V Q N U\ WH WHU PRGHUQ O JL P N N Q OH LK
mudah karena sudah memiliki pengalaman dalam mementaskan teater
modern.

F. Re

6H HOXPN PXPHO NXN QUHÁHNVLN PXO NXN QSHQLO L QWHUK G S

diri kamu sendiri dan penilaian terhadap temanmu. Penilaian itu ada
S G W HOGL HULNXWLQL,VLO KVHVX LGHQJ Q S \ QJN PXU V N Q G QN
PX P WLWHUK G SGLULVHQGLULG QMXJ WHP QWHP QPX

Penilaian Pribadi
1P ««««««««««««««««
.HO V ««««««««««««««««
6HPHVWHU ««««««««««««««««
% : NWXSHQLO L Q««««««««««««««««

No Pernyataan Ya Tidak
Saya
berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-sungguh
1
untuk dapat menguasai pementasan teater modern

Saya mengingkuti pembelajaran dan pelatihan dengan penuh


2 perhatian sehingga dapat menguasai pementasan teater modern
Saya melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai dengan
3
materi pelatihan
Saya berperan aktif dalam kelompok pelatihan manajemen
4
produksi teater modern
Saya bisa bekerjasama dalam kelompok pelatihan manajemen
5
produksi teater modern
Saya menciptakan suasana menyenangkan dalam pelatihan
6
manajemen produksi teater modern
Saya menghargai teman-teman dalam melaksanakan latihan
7
manajemen produksi teater modern

Seni Budaya 291


Penilaian Antar teman
% 1 P WHP Q\ QJGLQLO L«««««««««««««

1 P SHQLO L «««««««««««««
.HO V «««««««««««««
6HPHVWHU «««««««««««««
: NWXSHQLO L Q «««««««««««««

No Pernyataan Ya Tidak
Berusaha belajar dan berlatih dengan sungguh-sungguh untuk
1
dapat menguasai pementasan teater teater modern
Mengingkuti pembelajaran dan pelatihan dengan penuh
2 perhatian sehingga dapat menguasai pementasan teater teater
modern
Melakukan latihan dengan tepat waktu sesuai dengan materi
3
pelatihan

4 Berperan aktif dalam kelompok pelatihan pementasan teater

Bekerjasama dalam kelompok pelatihan pementasan teater


5
modern
Menciptakan suasana menyenangkan dalam pelatihan
6
pementasan teater modern
Menghargai teman-teman dalam melaksanakan latihan
7
pementasan teater modern

0HPHQW VN QWH WHUWLG NK Q\ PHQJHP QJN QNHP PSX Q PHQM GL


VHRU QJ NWRU W X SHP LQ WHW SL MXJ HUO WLK G Q H O M U HNHUM
V P G QPHZXMXGN Q S \ QJPHQM GLSLOLK Q HU
V P PHO OXL PXV\ Z U K SURGXNVL 6HO LQ LWX PHO WLK G Q PH
PXSXNNHFHUG V Q HUSLNLUNHUM V P GLVLSOLQW QJJXQJM Z PHQJK
UJ LRU QJO LQG O PV WXWLPNHUM 3URVHVNHUM SH
mentasan teater ini adalah sama dengan proses kerja dalam
NHKLGXS QNHVHK UL QG O PPHQFLSW N QN U\ HUV P

292 Kelas IX SMP/MTs


Daftar Pustaka
' UP Z Q%XGLP Q3HQXQWXQ3HO M U Q6HQL5XS % QGXQJ* QHF ([ FW
+ UWRNR'LFN0 QXVL ' Q6HQL<RJ\ N UW . QLVLXV
6K P Q+XP U0HQJHQ O'XQL 6HQL5XS 6HP U QJ,.,36HP
rang
<XGKRVHSXWUR:L\RVR3HQJ QW U: Z V Q6HQL%XG \ - N UW 'HS
dikbud
*XPLO U* QM U«6HM U K3HUNHP QJ Q6HQL*U ÀV,1'21(6,$+WWS $F GHPL
(GX'L NVHV3 G 7 QJJ O-XOL
6XV QWR0LNH'LNVLUXS <RJ\ N UW . QLVLXV
' KO Q00XKLGLQ$OP Q N6HQL5XS ,QGRQHVL 6HF U LVWLPHZ <RJ\ N
UW
«««««««PRGXO3HO WLK Q,PSOHPHQW VL.XULNXOXPVHQL XG \
VPS0WV.HPGLN XG
*XPLO U* QM U««7HNQLN&HW N+WWS$F GHPL (GX'L NVHV3 G 3 G 7
QJJ O-XOL
0 KHQGU 0 K UGLN «0RGXO6HQL5XS +WWS$F GHPL (GX'L NVHV
3 G 7 QJJ O-XOL
:LVQXM GPLN ·V:H ORJ«7HP 6HQL5XS +WWS:LVQXM GPLN :RUGSUHVV
&RP7 J7HP 6HQL5XS 'L NVHV3 G < QJJ O-XOL
*XQ Z Q$ QJ«6HQL/XNLV,QGRQHVL 6HM U K6HQL/XNLV+WWS6HQL X G \
,QGRQHVL %ORJVSRW&RP6HQL/XNLV,QGRQHVL 6HM U K6HQL/X
NLV+WPO'L NVHV3 G 7 QJJ O-XOL
+XW J OXQJ0LFK HO-X HO7LG NGLNHW KXL% VRHNL$ GXOO K7RNRK6HQL
Indonesia.
KWWSVHQLP QZH LGJHW UWVH UFKWRNRKLQGRQHVL OLU QVHQLOXNLVLPSUH
sionisme
>M QX UL@
/HYW GHN 0 UHW0 F PP F P OLU Q6HQLOXNLVG QWRNRKQ\
KWWSPLQHUP \ ORJVSRWFRPP F PP F P OLU QVHQLOXNLVKWPO >M
QX UL@
1XUK G\ W QGUH3HQGLGLN QVHQLUXS M N UW JU VLQGR
VHQLMRJM RNWR HU$II QGLWRNRKVHQLOXNLV$ VWU N,QGRQHVL \ QJ
Mendunia.
KWWSVHQLMRJM ZRUGSUHVVFRP II QGLWRNRKVHQLOXNLV VWU N
LQGRQHVL \ QJPHQGXQL VHSW* QM UJXPLO U)$.8/7$66(1,
583$'$1'(6$,1,167,7877(.12/2*,%$1'81*6(-$5
$+3(5.(0%$1*$16(1,*5$),6,1'21(6,$KWWSZZZ F GHPL
HGX6HM U KB3HUNHP QJ QB6HQLB*U ÀVB,QGRQHVL
VHSW* QM UJXPLO U)$.8/7$66(1,583$'$1'(6$,1,167,
7877(.12/2*,%$1'81*.8/,$+7,1-$8$16(1,.+8686
KWWSZZZ F GHPL HGX6HM U KB3HUNHP QJ QB6HQLB*U ÀVB,QGR
nesia

Seni Budaya 293


Glosarium

Akustik Ilmu yang mempelajari ten- Notasi Sistem penulisan karya musik
tang suara, bagaimana suara dipro- Paranada Lima garis horizontal tem-pat
duksi/dihasilkan. notasi dituliskan Pinch Teknik pijit
Aransemen Seni grafis Cabang seni rupa yang Proses
ditata dengan baik dan indah peram pembuatan karya nya menggu-nakan teknik
batannya dan dampaknya cetak
Bentuk abstrak Bentuk yang meny- Solmisasi Sistem menempatkan sebuah
Impang dari wujud benda-benda atau suku kata berbeda ke setiap not dalam
Makhluk yang ada di alam Bentuk skala musik
figurtive Bentuk yang berasal dari alam Vokal Grup Kumpulan atau kelom-Pok
(nature) lahirnya bentuk figuratif beberapa penyanyi yang meny-ajikan
tergantung pada kon-sepsi orang itu pada sebuah lagu dengan lebih
bentuk tersebut Birama Satuan kelompok variatif dari segi pembagian suara dan
ketukan Tepat yang dimulai dengan penampilannya
ketukan
kuat sampai dengan ketukan kuat yang
berikutnya.
Durasi Waktu yang diperlukan un-Tuk
menyelesaikan sebuah not, lagu
Atau musik yang dimainkan.
Ekspresi Pengungkapan atau proses
Menyatakan perasaan
Estetik Mengenai keindahan
Improvisasi Melakukan sesuatu un tuk
mengembangkan atau memvari atifkan
nada atau bagian lagu atau musik yang
sudah ada.
Intro Musik atau melodi pada awal Lagu
yang berupa alunan alat musik atau
petikan nyanyian sebelum ma-suk ke bait
pertama lagu yang akan dinyanyikan
Komposisi Hasil atau karya musik yang
merupakan kumpulan dari potongan
musik yang telah disusun secara
harmonis
Lithography Teknik yang ditemu-kan
oleh alois senefelder dan didasari pada
sifat kimiawi minyak dan air yang tidak
bisa bercampur
Melodi Susunan rangkaian tiga nada atau
lebih dalam musik yang ter-dengar
berurutan secara logis serta berirama dan
mengungkapkan suatu gagasan.

294 Kelas IX SMP/MTs Diunduh dari BSE.Mahoni.com

Anda mungkin juga menyukai