M. Chatib Basri
CReco Research
1
Kasus COVID-19: Indonesia 2
Pre
vaccination
Post vaccination
Post vaccination
Pre
vaccination
sudah divaksinasi
Vaccine
100.00
90.00
80.00
70.00
60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 8.0 9.0 10.0
7
Perekonomian Global
8
Dampak Evergrande ke
Indonesia
Tiongkok Regional Asia, termasuk Indonesia
A. Pertumbuhan Ekonomi
A. Pertumbuhan Ekonomi • Pertumbuhan Tiongkok yang lebih rendah → harga komoditas
Default akan mendorong kepercayaan yang lebih rendah → pertumbuhan yang terbatas pada
domestik yang lebih rendah → pertumbuhan Indonesia
pertumbuhan yang lebih rendah • Sisi positif: Tiongkok akan mempertahankan investasi ke luar
negeri karena permintaan domestik yang lebih rendah
Default Evergrande Eksposur Evergrande ke Sektor • Lini bisnis anak perusahaan secara langsung maupun tidak
Perbankan: 0,2-0,3% dari total pinjaman langsung kepada bank yang mendapat eksposur dari
sektor perbankan Evergrande
3.5
3 Proyeksi di
2.5
Des
2
1.5 2020
1
0.5
0
2020 2021 2022 2023 Longer run
3.5
3 Proyeksi di
2.5
Jun
2
1.5 2021
1
0.5
0
2020 2021 2022 2023 Longer run
05-Apr
22-Apr
02-Aug
19-Aug
14-Apr
11-Aug
28-Aug
09-May
26-May
01-May
18-May
05-Sep
22-Sep
05-Feb
22-Feb
14-Sep
11-Mar
28-Mar
12-Jun
29-Jun
04-Jun
21-Jun
16-Jul
12-Nov
29-Nov
19-Jan
08-Jul
25-Jul
09-Oct
26-Oct
16-Dec
02-Jan
01-Oct
02-Jan
19-Jan
02-Mar
19-Mar
09-May
26-May
05-Sep
22-Sep
05-Feb
22-Feb
11-Mar
28-Mar
01-May
18-May
14-Sep
16-Dec
16-Jul
08-Jul
25-Jul
12-Jun
29-Jun
09-Oct
26-Oct
04-Jun
21-Jun
01-Oct
05-Apr
22-Apr
02-Aug
19-Aug
11-Aug
28-Aug
12-Nov
29-Nov
14-Apr
Precious
PreciousMetal Price prices
Metal Commodity price changes, Ytd %
Commodity price changes
Data as of October 1, 2021 DataYTD, percent
as of October 1, 2021
2,500 35 Natural gas
121.3
Gold (USD/Troy Oz) 30 Coal 6000
2,000 1,673 1,737 24.2 183.2 CPO
25 -9.0 Platinum
1,500 -15.7 Silver
Silver (USD/Troy Oz), RHS 20
17.1 22.3 -8.0 Gold
15 10.7 Zinc
1,000
78.2 Tin
972 10 7.2 Lead
500869 9.9 Nickel
Platinum (USD/Troy Oz) 5
16.8 Copper
0 0 44.1 Aluminum
Crude oil
02-Jan
19-Jan
02-Mar
19-Mar
09-May
26-May
05-Sep
22-Sep
05-Feb
22-Feb
11-Mar
28-Mar
01-May
18-May
14-Sep
16-Dec
16-Jul
08-Jul
25-Jul
12-Jun
29-Jun
09-Oct
26-Oct
04-Jun
21-Jun
01-Oct
05-Apr
22-Apr
02-Aug
19-Aug
12-Nov
29-Nov
14-Apr
11-Aug
28-Aug
53.1
-50.0 0.0 50.0 100.0 150.0 200.0
Sumber: CEIC
12
Perekonomian Indonesia
COVID-19 dan Dampaknya terhadap 13
Perekonomian Indonesia
Real GDP and Domestic Demand Growth
(Y.O.Y %)
10,00 7.07
8,00
6,00
4,00
2,00
0,00
03/2011
07/2011
11/2011
03/2012
07/2012
11/2012
03/2013
07/2013
11/2013
03/2014
07/2014
11/2014
03/2015
07/2015
11/2015
03/2016
07/2016
11/2016
03/2017
07/2017
11/2017
03/2018
07/2018
11/2018
03/2019
07/2019
11/2019
03/2020
07/2020
11/2020
03/2021
-2, 00
-4, 00 -5.32
-6, 00
-8, 00
30 25.1
21.6
20
10.8 12.0
9.1 9.4 8.3 9.9 9.5
10 7.1 6.6 6.9
5.2 4.4 5.8 4.4 5.7
2.2 0.4 1.1 2.3 2.8 1.2
0
-2.7 -3.2
-10 -5.3 -6.2 -5.5 -5.4
-7.6
-12.1 -12.6
-20
-22.0
-30
-30.8
-40
Jul-21
Jul-19
Jul-20
Jun-19
Jun-20
Jun-21
Apr-19
May-19
Nov-19
Feb-20
Apr-20
May-20
Nov-20
Jan-19
Aug-19
Dec-19
Dec-20
Apr-21
May-21
Feb-19
Mar-19
Sep-19
Jan-20
Mar-20
Aug-20
Sep-20
Jan-21
Aug-21
Feb-21
Mar-21
Sep-21
Oct-19
Oct-20
Sep-20 Dec-20 Mar-21 Jun-21 Sep-21 (expectation)
Dec-19
Dec-20
Sep-19
Jan-19
Feb-19
Apr-19
Oct-19
Nov-19
Jan-20
Feb-20
Apr-20
Sep-20
Oct-20
Nov-20
Jan-21
Feb-21
Apr-21
May-19
Jun-19
May-20
Jun-20
May-21
Jun-21
Mar-19
Aug-19
Aug-20
Jul-19
Mar-20
Jul-20
Mar-21
Jul-21
Sumber: BI, BPS, Tradingeconomics, CEIC (2021)
16
Jul-20
May-21
Jul-21
Apr-19
Jun-20
Nov-19
Apr-20
May-20
Nov-20
Apr-21
Jun-21
Jan-19
Feb-19
Mar-19
Aug-19
Sep-19
Dec-19
Jan-20
Feb-20
Mar-20
Aug-20
Sep-20
Dec-20
Jan-21
Feb-21
Mar-21
Aug-21
Oct-19
Oct-20
Jul-19
Jul-20
Jul-21
Jun-19
Jun-20
Jun-21
Aug-21
Apr-19
May-19
Nov-19
Apr-20
May-20
Sep-20
Nov-20
Apr-21
May-21
Jan-19
Aug-19
Aug-20
Feb-19
Mar-19
Sep-19
Dec-19
Jan-20
Feb-20
Mar-20
Dec-20
Jan-21
Feb-21
Mar-21
Oct-19
Oct-20
Vehicle Sales
(Yoy, percet) Retail Sales
96,5
114,4
1,443.6 110
90,4
1,500.0
86,4
84,1
80,2
78,1
78,1
1,300.0 90
73,7
1,065.7
1,100.0
64,0
62,0
58,5
900.0 70
51,0
50,1
50,0
45,6
700.0
36,1
500.0 Motor vehicle sales 50
30,6
300.0 123.5
Motorcycle sales 48.2
100.0 30
-100.0 FnB RSI Fuels Car parts HH Stationery Recreation Other Apparel
Appliance
Jul-20
Jul-21
Mar-20
Apr-20
May-20
Jun-20
Nov-20
Apr-21
May-21
Jun-21
Aug-21
Jan-20
Feb-20
Mar-21
Aug-20
Sep-20
Dec-20
Jan-21
Feb-21
Oct-20
15.2
15 13.7
10.8
10 8.7
5.1 5.1
5 3.9 4.1 4.1
3.2 3.7
2.1 2.2 2.2 2.3 2.3 2.5 2.5 2.6 2.7 2.7 2.7 3.1
1.8 1.8
1.1 1.3 1.3 1.5 1.5 1.6
0.3 0.7
0
-0.4
-5 -3.7
Best
Worst
Leading indicators
Indonesian Economic Indicators
Indicators 2019 2020 2021
Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct
Inflation, % YoY 3.1 3.0 2.7 2.7 3.0 3.0 2.7 2.2 2.0 1.5 1.3 1.4 1.4 1.6 1.7 1.6 1.4 1.4 1.4 1.7 1.3 1.5 1.6 1.6
Inflation: Core, % YoY 3.2 3.1 3.0 2.9 2.8 2.9 2.8 2.6 2.3 2.1 2.0 1.9 1.7 1.7 1.6 1.6 1.5 1.2 1.2 1.4 1.5 1.4 1.4 1.3
Farmer's Terms of Trade, >100 expansion 102.0 102.4 103.4 104.2 103.4 102.1 100.3 99.5 99.6 100.1 100.7 101.7 102.3 102.9 103.3 103.3 103.1 103.3 102.9 103.4 103.6 103.5 104.7 105.7
Farmer's real wage, Jan 2020 = 100 99.9 100.0 99.8 100.0 100.0 100.0 100.0 100.1 100.1 100.4 100.6 100.7 100.7 100.6 100.3 100.5 100.7 100.8 101.0 100.8 101.1 101.1 101.2 101.3
Construction's real wage, Jan 2020 = 100 100.4 100.3 100.0 100.0 99.9 99.8 99.8 99.7 99.6 99.8 99.9 100.9 100.9 100.6 100.2 100.0 100.0 99.9 99.8 99.5 99.8 99.8 99.9 99.8
Barbershop's real wage, Jan 2020 = 100 100.5 100.4 100.1 100.0 99.8 99.8 99.9 99.8 99.7 99.7 99.8 100.0 99.9 99.9 99.5 99.4 99.7 99.7 99.9 100.0 100.1 100.1 100.1 100.2
Housekeeper's real wage, Jan 2020 = 100 100.5 100.6 100.4 100.0 99.8 99.7 99.7 99.6 99.4 99.5 99.6 99.6 99.6 99.3 98.9 98.8 99.0 99.1 99.1 99.0 99.2 99.2 99.3 99.4
Import, growth % YoY -16.5 -9.2 -5.6 -4.9 -7.4 -2.9 -18.6 -42.2 -6.4 -32.6 -24.2 -18.9 -26.9 -17.4 -0.5 -6.6 14.9 25.7 29.3 68.7 60.0 45.9 55.3 40.3
Import of raw material, growth % YoY -18.9 -13.2 -7.3 -7.1 -1.7 2.0 -19.1 -43.1 -13.3 -34.5 -24.9 -19.0 -27.4 -20.0 -2.0 -6.4 11.3 25.5 32.3 79.1 72.0 54.6 59.6 45.5
Import of capital goods, growth % YoY -11.3 -3.6 -8.4 -5.3 -16.4 -18.1 -17.1 -40.0 2.6 -29.3 -27.5 -17.7 -24.2 -2.8 3.2 -11.6 17.7 33.7 11.8 35.3 43.4 5.4 34.6 10.1
Import of consumption, growth % YoY -4.4 16.3 12.6 17.8 -16.0 8.5 -16.8 -39.8 36.7 -24.1 -12.5 -20.4 -27.8 -22.0 3.9 -0.3 46.0 16.1 34.1 50.4 16.7 46.0 58.3 59.7
Export, growth % YoY -6.5 -6.1 1.0 -2.8 9.8 -2.9 -7.0 -29.1 2.1 -10.2 -8.5 -0.9 -3.5 9.4 14.6 12.2 8.6 30.8 52.1 62.0 54.4 41.6 64.1 47.6
Export of Manufacturing, growth % YoY -2.4 -1.6 6.7 3.2 20.6 7.4 -1.6 -25.8 -2.4 -1.9 -4.5 6.5 4.2 14.3 18.9 13.9 7.0 33.4 52.6 54.0 48.9 20.1 52.7 44.6
Export of Mining, growth % YoY -3.4 -19.0 -1.8 -19.2 0.9 -16.0 -29.5 -39.1 -18.6 -30.1 -25.9 -36.0 -32.7 -1.9 4.5 16.9 7.5 11.9 47.0 98.0 93.6 102.8 166.7 217.6
Export of Agriculture, growth % YoY 7.3 4.6 24.7 4.5 28.6 17.0 12.5 -25.6 36.2 11.3 1.3 16.5 24.0 33.3 17.4 14.8 2.9 25.6 19.4 1.4 17.4 -17.4 0.3 -0.2
Credit, growth % YoY 6.6 7.0 5.9 5.7 5.5 7.2 5.1 2.5 1.0 1.0 0.6 -0.4 -0.9 -1.7 -2.7 -2.1 -2.3 -3.7 -2.4 -1.4 0.4 0.3 1.0
Credit Working Capital, growth % YoY 4.1 4.0 2.2 3.0 2.6 5.1 3.4 0.2 -2.0 -1.7 -1.7 -3.1 -2.7 -3.8 -4.9 -3.5 -3.4 -4.9 -3.8 -2.0 0.1 0.2 1.0
Credit Investment, growth % YoY 11.4 13.7 12.8 10.1 10.0 13.0 9.1 6.7 5.2 5.2 4.0 3.4 1.4 0.2 -1.0 -0.9 -1.6 -4.4 -2.9 -3.2 -0.8 -1.7 -1.0
Credit Consumption, growth % YoY 6.6 6.2 5.9 6.2 6.1 5.4 4.1 2.2 2.4 1.5 1.1 0.8 0.1 -0.2 -0.7 -1.0 -1.2 -1.0 0.3 1.3 1.9 2.3 2.7
Legend
Best
Worst
21
Sektor Perbankan
22
May-21
Jul-19
Jul-20
Jul-21
May-19
Nov-19
May-20
Nov-20
Mar-19
Sep-19
Mar-20
Sep-20
Mar-21
Jan-19
Jan-20
Jan-21
Jul-11
Jul-18
Jun-14
Jun-21
May-10
Sep-12
Apr-13
Mar-16
May-17
Sep-19
Apr-20
Dec-10
Feb-12
Nov-13
Aug-15
Dec-17
Feb-19
Nov-20
Jan-15
Oct-16
Jan-20
Feb-19
Oct-19
Dec-19
Oct-20
Dec-20
Jan-21
Apr-21
Apr-19
Sep-19
Nov-19
Feb-20
Apr-20
Sep-20
Nov-20
Feb-21
May-19
May-20
Mar-19
Jun-19
Jun-20
May-21
Jul-19
Mar-20
Jul-20
Mar-21
Jun-21
Jul-21
Aug-19
Aug-20
Jul-19
Jul-20
Jul-21
Apr-19
Apr-20
Apr-21
May-19
Jun-19
Nov-19
May-20
Jun-20
Nov-20
May-21
Jun-21
Feb-19
Mar-19
Aug-19
Sep-19
Dec-19
Jan-20
Feb-20
Mar-20
Jan-21
Aug-20
Sep-20
Dec-20
Feb-21
Mar-21
Oct-19
Oct-20
(5)
Sumber: CEIC, Banking Statistics (2021)
*from Aug 2016 Bank Indonesia adopt 7-days repo rate as new benchmark of monetary policy
0
-40
-30
-20
-10
10
20
30
0
-30
-20
-10
10
20
30
40
50
Jan-19 Jan-19
Feb-19 Feb-19
Mar-19 Mar-19
Apr-19 Apr-19
(yoy, %)
May-19 May-19
Agriculture
Jul-19 Jul-19
Aug-19 Aug-19
Housing
Sep-19 Sep-19
(percentage)
HH Consumption
Oct-19 Oct-19
Nov-19 Nov-19
Dec-19 Dec-19
Jan-20 Jan-20
Utilities
Manufacturing
Feb-20 Feb-20
Mar-20 Mar-20
Loan Growth by Sector
Shophouse
May-20 May-20
Jun-20 Jun-20
Jul-20 Jul-20
Aug-20 Aug-20
Mining
Apartment
Sep-20 Sep-20
Oct-20 Oct-20
Vehicles
Nov-20 Nov-20
Dec-20 Dec-20
Jan-21 Jan-21
Feb-21 Feb-21
Mar-21 Mar-21
Apr-21 Apr-21
May-21 May-21
Jun-21 Jun-21
Construction
Jul-21 Jul-21
6.8
-23.8
-7.9
2.6
5.3
-5
5
0
10
15
0
-20
-10
10
20
30
40
50
Jan-19 Jan-19
Feb-19 Feb-19
Mar-19 Mar-19
Apr-19 Apr-19
(yoy, %)
May-19 May-19
Jun-19 Jun-19
Jul-19 Jul-19
Aug-19 Aug-19
Sep-19
(percentage)
Sep-19
Oct-19 Oct-19
Nov-19 Nov-19
Dec-19 Dec-19
Jan-20
Jan-20
Housing
Feb-20
Feb-20 Mar-20
Loan Growth by Sector
Shophouse
Mar-20 Apr-20
Apr-20 May-20
May-20 Jun-20
Jun-20 Jul-20
Flat & Appartment
Jul-20 Aug-20
Aug-20 Sep-20
Trade & Hotel
Sep-20 Oct-20
Oct-20 Nov-20
Growth Contribution of Household Loans
Nov-20 Dec-20
Dec-20 Jan-21
Jan-21 Feb-21
Feb-21 Mar-21
Apr-21
Mar-21
Finance
May-21
Apr-21 Jun-21
May-21 Jul-21
Jun-21
23
Jul-21
Transport & Communication
-8.9
1.9
11.4
24
Beberapa isu
Relaksasi Kredit Perbankan
Exit Strategy
Non-Performing Loans
26
2
7
Mengapa kita
28
membutuhkan
ekspansi fiskal? Sektor eksternal: berkat harga
komoditas dan energi yang tinggi
Tantangan nyata akan terjadi pada
Figure 11: Impulse and Cumulative Impulse Response Function Result for a Shock in tahun 2021 dan 2022: akankah
Private Consumption and Investment investasi swasta masuk pada tahun
2021 dan 2022?
Skala ekonomi: dengan protokol
20 0,3
PC to GFCF IR F
non FMCG 42%; Industri semen 54%)
12 0,2
PC to GFCF cumulative IRF
10
8 0,1
GFCF to PC (RHS) IRF
Vaksin? Akan memakan waktu untuk
6
GFCF to PC (RHS) cumulative IRF
208 juta. Membutuhkan lebih dari juta
4 0,1 suntikan per hari.
2
Konsumsi vs investasi; konsumsi akan
0 0,0
0 1 2 3 4 5 mendorong investasi
Stimulus fiskal sebagai langkah awal
GFCF = gross fixed capital formation, IRF = impulse response function, PC = private consumption, RHS = right-hand
side. Fiskal: penyaluran bantuan tunai (BLT)
Source: Authors’ calculation. ke masyarakat menengah ke bawah:
Bidang Kesehatan; jaminan kredit,
subsidi suku bunga, insentif pajak
Impulse Response Function
Sumber: Basri and Fitrania (forthcoming) Kendala: ketidakpastian, kapasitas
waktu (Furman, 2020)
Keberlanjutan fiskal: beberapa 29
indikator VI.2.3. Asesmen terhadap Kesinambungan Fiskal
Grafik 101 Keseimbangan Primer, Defisit, dan Rasio Utang terhadap PDB
50.00 35
70.0 2.0
45.00 60.0
1.0
30 -
40.00 50.0
-1.0
40.0 -2.0
35.00 25 -3.0
30.0
-4.0
30.00 20.0
20 10.0
-5.0
-6.0
25.00 -
Primary balance Debt ratio Defisit
-7.0
15
2010
2012
2014
2016
2018
2020
2022
2024
2026
2028
2030
2032
2034
2036
2038
2040
2042
2044
20.00
Sumber: Kementerian Keuangan, 2021
15.00 10 Utang/PDB (%)
Grafik 97 Debt to GDP Ratio (persen)
10.00 100.00294
5 90.00
5.00 80.00
70.00
60.00
0.00 0 50.00
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
2016
2018
2020
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
2016
2018
2020
40.00
30.00
20.00
Terima Kasih