Anda di halaman 1dari 47

MATEMATIKA

Noorma Yulia Megawati

Departemen Matematika, Universitas Gadjah Mada

August 25, 2023

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 1 / 43


Materi

1 Sistem bilangan real


2 Pertidaksamaan
3 Fungsi dan Grafik Fungsi
4 Limit Fungsi
5 Kekontinuan Fungsi
6 Turunan (Derivative)
7 Penggunaan/Aplikasi Turunan
8 Integral
9 Aplikasi Drivative dan Integral dalam Biologi

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 2 / 43


Penilaian

1 Tugas (mandiri/kelompok)
2 Kuis
3 MID
4 UAS

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 3 / 43


Buku Literature

1 Abe Mizrahi and Michael Sullivan, 1990, Calculus and Analytic


Geometry, Wadsworth.
2 James Stewart, 2015, Calculus: Early Transcendentals Single Variable,
8th Edition, Willey, USA.
3 Robert A. Adam and Christopher Essex, 2010, Calculus, A Complete
Course, Pearson.
4 G. L Bradley and K. J. Smith, 1995, Calculus, Prentice Hall Inc.
5 Stanley I. Grossman and James E. Turner, 1974, Mathematical for
Biological Sciences, MacMillan Publishing Co., Inc., New York.

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 4 / 43


Sistem Bilangan Real

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 5 / 43


Sistem Bilangan Real

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 6 / 43


Sifat-sifat bilangan real

Untuk sebarang bilangan real a, b, c dan d berlaku


1 Sifat Komutatif
a + b = b + a dan a.b = b.a
2 Sifat asosiatif

(a + b) + c = a + (b + c) = a + b + c dan (a.b).c = a.(b.c) = a.b.c

3 Sifat distributif
a.(b + c) = a.b + a.c

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 7 / 43


Sifat-sifat bilangan real

Untuk sebarang bilangan real a, b, c dan d berlaku


1 Asalkan b 6= 0
a 1
= a.
b b
2 Asalkan b, d 6= 0
a c ad + bc
+ =
b d bd
3 Asalkan b, d 6= 0
a c a.c
. =
b d bd
4 a.( b) = ( a).b = a.b
5 ( a)( b) = a.b
6 ( a) = a

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 8 / 43


Sistem Bilangan Real

Untuk setiap bilangan real a


1 Jika a 6= 0, maka
0
=0
a
a
2
0 tidak terdefinisikan
3 Jika a 6= 0, maka
a
=1
a

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 9 / 43


Hukum Kanselasi

Untuk setiap bilangan real a, b dan c, berlaku


1 Jika ac = bc dan c 6= 0 maka a = b
2 Jika b, c 6= 0, maka
ac a
=
bc b

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 10 / 43


Sifat Pembagi Nol

Teorema
Jika ab = 0 maka a = 0 atau b = 0

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 11 / 43


Relasi Urutan

Definisi
Bilangan real a dikatakan positif jika a > 0
Bilangan real a dikatakan negatif jika a < 0
Bilangan real a dikatakan non-negatif jika a 0
non positif Jiro a so

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 12 / 43


Sifat Urutan Bilangan Real

Untuk setiap bilangan real a, b dan c, diperoleh


1 Jika a  b maka a + c  b + c, untuk setiap bilangan real c.
2 Jika a  b dan b  c maka a  c aec
3 Jika a  b dan c > 0, maka ac  bc ashy
Jika a  b dan c < 0 maka ac bc
4 Jika a > 0, maka 1a > 0
Jika 0 < a  b maka b1  1
a
5 Untuk setiap bilangan real a, b dan c berlaku tepat satu

a < b, atau a = b, atau a > b

6 Jika a, b 0, maka
2 2 p p
ab,a b , a b

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 13 / 43


Pertidaksamaan

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 14 / 43


Interval dan Garis Bilangan

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 15 / 43


Pertidaksamaan

Selesaikan ketaksamaan 2x 7 < 4x 2.

7 24 2
2
2 7 7 4 2 7

2 44 5

24 5 UX
2 4
2x 5

Noorma Yulia Megawati (UGM)


x E
MATEMATIKA August 25, 2023 16 / 43
Nilai Mutlak

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 17 / 43


Definisi
Nilai mutlak suatu bilangan real a, dinotasikan dengan |a| dan
didefinisikan sebagai
a, jika a 0,
|a| = {
a, jika a < 0

121 2

1 21 C 2

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 18 / 43


Sifat-sifat

1 |a| 0
2 |a| = 0 jika dan hanya jika a = 0
3 |ab| = |a||b|
|a|
4 | ba | = |b| , asalkan |b| =
6 0
5 Ketaksamaan Segitiga Untuk setiap bilangan real x, y berlaku

||x| |y ||  |x + y |  |x| + |y |
||x| |y ||  |x y |  |x| + |y |

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 19 / 43


Sifat-sifat

Teorema
Jika a 0, maka
1 |x| = a jika dan hanya jika x = a atau x = a
2 |x|  a jika dan hanya jika ax a
3 |x| a jika dan hanya jika x  a atau x a

8
ex O
1 178 X
11 X co Atan
X 8
XE
IF
Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 20 / 43
Sifat 1
Untuk setiap bilangan real x
p
x 2 = |x|

Sifat 2
Untuk setiap bilangan real x dan y ,

|x|  |y | jika dan hanya jika x 2  y 2

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 21 / 43


Latihan

Selesaikan soal-soal pertidaksamaan berikut.


1 7x 2  9x + 3
2 2x 2 + 5x 3>0
x+4
3
x 3 0
4 (2x 3)(x 1)2 (x 3) > 0
5 |x 2| 5
6 | 2x
7 5| 7
7 | x1 3| > 6

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 22 / 43


so

tttqH.ge
41 233
HPISXER
x 3370
x 132
2 3

t _EXLIV I CXC
VX 33
HPISXEIR 577
7 V E
5 77
a 7 5

27 V 712
1 2
2 7,84
1 14
2 X 742
X E 7
atan x 7423
XE 7 376
HP SXER 6 atan
3
4 g o
t 3176 3
Co
atan
I 0
atau
if
31
1 co
Tft
atan o x I3
HP SXEIR Taxco
Fungsi dan Grafik Fungsi

1 Pengertian Fungsi
2 Jenis-jenis Fungsi
3 Grafik Fungsi

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 23 / 43


Fungsi

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 24 / 43


Fungsi

Definisi
Relasi f : A ! B disebut fungsi dari himpunan A ke himpunan B jika
untuk setiap x 2 A, terdapat tepat satu y 2 B sehingga f (x) = y .
Himpunan A disebut sebagai domain (daerah asal) dan himpunan B
disebut kodomain (daerah kawan) fungsi f .

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 25 / 43


Contoh-contoh Fungsi

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 26 / 43


Contoh-contoh Fungsi

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 27 / 43


Domain dan Range Fungsi

Daerah asal (domain) : himpunan elemen-elemen dimana fungsi


tersebut ada nilainya.
Notasi : Df = {x 2 R|f (x) ada atau terdefinisi }.
Daerah hasil (range) : himpunan semua anggota B yang
mempunyai kawan di A.
Notasi : Rf atau Imf .

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 28 / 43


Contoh

Tentukan domain dari fungsi berikut.


1 f (x) = x 1 3 .
g Ezo
Df = {x 2 R|x 6= 3}.
p
Eeg
g (t) = 9 t 2 .
1413
2

Dg = {t 2 R|9 t 2 0}
= {t 2 R||t|  3}
= {t 2 R| 3  t  3}

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 29 / 43


Operasi pada Fungsi

Diberikan skalar ↵ dan fungsi f , g . Fungsi f ± g , ↵.f , f .g , gf didefinisikan


sebagai berikut.
1 (f ± g )(x) = f (x) ± g (x).
2 (↵f )(x) = ↵f (x).
3 (f .g )(x) = f (x).g (x).
f (x)
4 ( gf )(x) = g (x) .
Domain masing-masing fungsi diatas adalah irisan domain f dan domain
g , kecuali
D f = {x 2 Df \ Dg |g (X ) 6= 0}
g

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 30 / 43


Contoh

Df SXER 4 1303
FTA Ox sxer1X7 13
Diberikan fungsi f dan g sebagai berikut. 1
p p
f (x) = x + 1 g (x) = 4 x2 Dg Seek 4 X 703
XEIR K 43
f
Tentukan f + g , f g , f .g dan beserta domainnya. 23
g
SXER 1 1
fax Tg ex F my SXEIRHEXER
4 9 x
A My
x fix ga
9
fg ex fix g ex THEM a

f ex
Noorma Yulia Megawati (UGM)
II If
MATEMATIKA
7
August 25, 2023 31 / 43
DfADg SX EIR I 1 EXE 23
Dfg Dy n Dg
Df g Df g
gox 03
DfADg
DF See
I E XC 23
SXE IR

Latinan
Df SUER3 112
a
flu
X 1403
b gu Dg Seek X I v x 13
SX ER
4703
SXEIRI X2
c hex F4 Du
X 743
SEIR
XE IR I
1 1323
S X 23
XE 2 V
IS XE IR

Dh n Dp
961 II Dg

X Du R
hex X I 03
SXEIR 13
Dp X t I V X
Pix S XE IRI
Du A Dp See Irl x I V X 13
Jenis-Jenis Fungsi

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 32 / 43


Fungsi Surjektif

Definisi
Diberikan fungsi f : A ! B. Fungsi f disebut fungsi surjektif atau fungsi
pada (onto function) jika untuk setiap anggota himpunan B mempunyai
kawan anggota himpunan A.

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 33 / 43


Fungsi Injektif

Definisi
Diberikan fungsi f : A ! B. Fungsi f disebut fungsi injektif atau fungsi
satu-satu(into function) jika untuk setiap anggota himpunan A tepat
mempunyai satu kawan di himpunan B.

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 34 / 43


Fungsi Bijektif

Definisi
Diberikan fungsi f : A ! B. Fungsi f disebut fungsi bijektif atau
korespondensi satu-satu jika untuk setiap anggota himpunan B
mempunyai tepat satu kawan anggota himpunan A.

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 35 / 43


I

bigeutif

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 36 / 43


Fungsi Komposisi

Definisi
Fungsi komposisi dari fungsi f dan g , dinotasikan dengan f g,
didefinisikan sebagai
(f g )(x) = f (g (x))
dengan domain Df g = {x 2 Dg |g (x) 2 Df }.

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 37 / 43


Contoh

Diberikan fungsi
p
f (x) = x g (x) = x 2 + 1
Tentukan f g dan g f beserta domainnya.

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 38 / 43


Contoh

Diberikan fungsi
1 + x, jika x 0
f (x) = { 1
x, jika x < 0
dan
x
x 1, jika x > 1
g (x) = {
2x 1, jika x  1
Tentukan f g dan g f beserta domainnya.

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 39 / 43


Fungsi Invers

Diberikan fungsi f : A ! B. Kebalikan (invers) fungsi f adalah


relasi g dari B ke A.
Pada umumnya invers suatu fungsi belum tentu merupakan fungsi.
Jika fungsi f : A ! B bijektif maka invers suatu fungsi f merupakan
fungsi. Fungsi ini disebut dengan fungsi invers dan dinotasikan
dengan f 1 .

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 40 / 43


Diketahui fungsi f bijektif
1
y = f (x) jika dan hanya jikax = f (y )

dengan Df 1 = Rf dan Rf 1 = Df .

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 41 / 43


Contoh

Tentukan f 1 jika diketahui


x 1
f (x) =
3x + 2

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 42 / 43


Contoh

Tentukan f 1 jika diketahui

x, jika x < 0,
f (x) = { 1, jika x = 0,
1
x+1 , jika x > 0

Noorma Yulia Megawati (UGM) MATEMATIKA August 25, 2023 43 / 43

Anda mungkin juga menyukai