PEMIKIRAN KI HAJAR DEWANTARA TENTANG PENDIDIKAN

Oleh Br. Theo Riyanto, FIC

Paa !a"an #e"a!$an te#nolo%i &e#aran% ini, &e'a%ian 'e&ar "an$&ia i(en%ar$hi
(erila#$nya oleh (e&atnya (er#e"'an%an an #e)an%%ihan te#nolo%i *te#nolo%i
in+or"a&i,. Banya# oran% ter'$ai en%an te#nolo%i yan% )an%%ih, &ehin%%a "el$(a#an
a&(e#-a&(e# lain ala" #ehi$(annya, &e(erti (entin%nya "e"'an%$n rela&i en%an
oran% lain, (erl$nya "ela#$#an a#ti.ita& &o&ial i ala" "a&yara#at, (entin%nya
"en%har%ai &e&a"a le'ih ari(aa a(a yan% 'erha&il i'$atnya, an lain-lain.
/erin%#ali te#nolo%i yan% i'$at "an$&ia $nt$# "e"'ant$ "an$&ia tia# la%i i#$a&ai
oleh "an$&ia teta(i &e'ali#nya "an$&ia yan% ter#$a&ai oleh #e"a!$an te#nolo%i.
Man$&ia tia# la%i 'e'a& "en$"'$h#e"'an%#an irinya "en!ai "an$&ia &e$t$hnya
en%an &e%ala a&(e#nya. Ke'eraaan "an$&ia (aa 0a"an ini &erin%#ali i$#$r ari 1to
ha.e2 *a(a &a!a "ateri yan% i"ili#inya, an 1to o2 *a(a &a!a yan% telah 'erha&il3tia#
'erha&il ila#$#annya, ari(aa #e'eraaan (ri'ai yan% 'er&an%#$tan *1to 'e2 ata$
1'ein%2nya,. Dala" (enii#an (erl$ itana"#an &e!a# ini 'ah4a #e'eraaan &eoran%
(ri'ai, !a$h le'ih (entin% an tent$ tia# (er&i& &a"a en%an a(a yan% "en!ai "ili#nya
an a(a yan% telah ila#$#annya. /e'a' "an$&ia tia# &e#ear (e"ili# #e#ayaan an
!$%a "en!alan#an &$at$ +$n%&i tertent$. Penii#an yan% h$"ani& "ene#an#an
(entin%nya (ele&tarian e#&i&ten&i "an$&ia, ala" arti "e"'ant$ "an$&ia le'ih
"an$&ia4i, le'ih 'er'$aya, &e'a%ai "an$&ia yan% $t$h 'er#e"'an% *"en$r$t Ki Ha!ar
De4antara "enyan%#$t aya )i(ta *#o%niti+,, aya ra&a *a+e#ti+,, an aya #ar&a
*#onati+,,. /in%#atnya, 1e$)ate the hea, the heart, an the han 52
Di ten%ah-ten%ah "ara#nya %lo'ali&a&i #o"$ni#a&i an te#nolo%i, "an$&ia "a#in
'er&i#a( ini.i$ali&. Mere#a 1%anr$n% te#nolo%i2, a&yi# an ter(e&ona en%an
(ene"$an-(ene"$an3'aran%-'aran% 'ar$ ala" 'ian% i(te# yan% &er'a )an%%ih,
&ehin%%a )ener$n% "el$(a#an #e&e!ahteraan irinya &eniri &e'a%ai (ri'ai "an$&ia an
&e"a#in "el$(a#an a&(e# &o&ialita& irinya. Oleh #arena it$, (enii#an an
(e"'ela!aran hena#nya i(er'ai#i &ehin%%a "e"'eri #e&ei"'an%an (aa a&(e#
ini.i$alita& #e a&(e# &o&ialita& ata$ #ehi$(an #e'er&a"aan &e'a%ai "a&yara#at
"an$&ia. Penii#an an (e"'ela!aran hena#nya !$%a i#e"'ali#an #e(aa a&(e#-
a&(e# #e"an$&iaan yan% (erl$ it$"'$h#e"'an%#an (aa iri (e&erta ii#.
Ki Ha!ar De4antara, (enii# a&li Inone&ia, "elihat "an$&ia le'ih (aa &i&i #ehi$(an
(&i#olo%i#nya. Men$r$tnya "an$&ia "e"ili#i aya !i4a yait$ )i(ta, #ar&a an #arya.
Pen%e"'an%an "an$&ia &e$t$hnya "en$nt$t (en%e"'an%an &e"$a aya &e)ara
&ei"'an%. Pen%e"'an%an yan% terlal$ "eniti#'erat#an (aa &at$ aya &a!a a#an
"en%ha&il#an #etia#$t$han (er#e"'an%an &e'a%ai "an$&ia. Belia$ "en%ata#an 'ah4a
(enii#an yan% "ene#an#an (aa a&(e# intele#t$al 'ela#a hanya a#an "en!a$h#an
(e&erta ii# ari "a&yara#atnya. Dan ternyata (enii#an &a"(ai &e#aran% ini hanya
"ene#an#an (aa (en%e"'an%an aya )i(ta, an #$ran% "e"(erhati#an (en%e"'an%an
olah ra&a an #ar&a. Ji#a 'erlan!$t ter$& a#an "en!ai#an "an$&ia #$ran% h$"ani& ata$
"an$&ia4i.
Dari titi# (anan% &o&io-anthro(olo%i&, #e#ha&an "an$&ia yan% "e"'ea#annya en%an
"a#hl$# lain aalah 'ah4a "an$&ia it$ 'er'$aya, &ean%#an "a#hl$# lainnya tia#
'er'$aya. Ma#a &alah &at$ )ara yan% e+e#ti+ $nt$# "en!ai#an "an$&ia le'ih "an$&ia4i
aalah en%an "en%e"'an%#an #e'$ayaannya. Per&oalannya '$aya ala" "a&yara#at
it$ 'er'ea-'ea. Dala" "a&alah #e'$ayaan 'erla#$ (e(atah627ain laan% lain
'elalan%, lain l$'$# lain i#annya.2 Man$&ia a#an 'enar-'enar "en!ai "an$&ia #ala$ ia
hi$( ala" '$ayanya &eniri. Man$&ia yan% &e$t$hnya antara lain i"en%erti &e'a%ai
"an$&ia it$ &eniri ita"'ah en%an '$aya "a&yara#at yan% "elin%#$(inya.
Ki Ha!ar De4antara &eniri en%an "en%$'ah na"anya in%in "en$n!$##an (er$'ahan
&i#a(nya ala" "ela#&ana#an (enii#an yait$ ari &atria (inanita #e (inanita &atria
yait$ ari (ahla4an yan% 'er4ata# %$r$ &(irit$al #e %$r$ &(irit$al yan% 'er!i4a #&atria,
yan% "e"(er&ia(#an iri an (e&erta ii# $nt$# "elin$n%i 'an%&a an ne%ara. Ba%i Ki
Ha!ar De4antara, (ara %$r$ hena#nya "en!ai (ri'ai yan% 'er"$t$ ala" #e(ri'aian
an #erohanian, 'ar$ #e"$ian "enyeia#an iri $nt$# "en!ai (ahla4an an !$%a
"enyia(#an (ara (e&erta ii# $nt$# "en!ai (e"'ela n$&a an 'an%&a. Den%an #ata
lain, yan% i$ta"a#an &e'a%ai (enii# (erta"a-ta"a aalah +$n%&inya &e'a%ai "oel
ata$ +i%$re #etelaanan, 'ar$ #e"$ian &e'a%ai +a&ilitator ata$ (en%a!ar. Oleh #arena it$,
na"a Ha!ar De4antara &eniri "e"ili#i "a#na &e'a%ai %$r$ yan% "en%a!ar#an
#e'ai#an, #el$h$ran, #e$ta"aan. Penii# ata$ /an% Ha!ar aalah &e&eoran% yan%
"e"ili#i #ele'ihan i 'ian% #ea%a"aan an #ei"anan, &e#ali%$& "a&alah-"a&alah
&o&ial #e"a&yara#atan. Moelnya aalah Kyai /e"ar *"en!ai (erantara antara T$han
an "an$&ia, "e4$!$#an #ehena# T$han i $nia ini,. /e'a%ai (enii# yan%
"er$(a#an (erantara T$han "a#a %$r$ &e!ati &e'enarnya aalah 'er4ata# (anita !$%a,
yait$ "a"($ "enya"(ai#an #ehena# T$han an "e"'a4a #e&ela"atan.
Man$&ia "ere#a aalah t$!$an (enii#an Ta"an /i&4a. Mere#a 'ai# &e)ara +i&i#,
"ental an #erohanian. Na"$n #e"ere#aan (ri'ai ini i'ata&i oleh terti' a"ainya
#ehi$(an 'er&a"a an ini "en$#$n% &i#a(-&i#a( &e(erti #e&elara&an, #e#el$ar%aan,
"$&ya4arah, toleran&i, #e'er&a"aan, e"o#ra&i, tan%%$n%!a4a' an i&i(lin. /ean%#an
"a#&$ (enirian Ta"an /i&4a aalah "e"'an%$n '$ayanya &eniri, !alan hi$(
&eniri en%an "en%e"'an%#an ra&a "ere#a ala" hati &etia( oran% "elal$i "eia
(enii#an yan% 'erlana&#an (aa a&(e#-a&(e# na&ional. 7ana&an +ilo&o+i&nya aalah
na&ionali&ti# an $ni.er&ali&ti#. Na&ionali&ti# "a#&$nya aalah '$aya na&ional, 'an%&a
yan% "ere#a an ine(enen 'ai# &e)ara (oliti&, e#ono"i&, "a$($n &(irit$al. 8ni.er&al
artinya 'era&ar#an (aa h$#$" ala" *nat$ral la4,, &e%ala &e&$at$ "er$(a#an
(er4$!$an ari #ehena# T$han. Prin&i( a&arnya aalah #e"ere#aan, "ere#a ari
&e%ala ha"'atan )inta, #e'aha%iaan, #eailan, an #ea"aian t$"'$h ala" iri *hati,
"an$&ia. /$a&ana yan% i'$t$h#an ala" $nia (enii#an aalah &$a&ana yan%
'er(rin&i( (aa #e#el$ar%aan, #e'ai#an hati, e"(ati, )inta#a&ih an (en%har%aan
terhaa( "a&in%-"a&in% an%%otanya. Ma#a ha# &etia( ini.i$ hena#nya ihor"ati9
(enii#an hena#nya "e"'ant$ (e&erta ii# $nt$# "en!ai "ere#a an ine(enen
&e)ara +i&i#, "ental an &(irit$al9 (enii#an hena#nya tia# hanya "en%e"'an%#an
a&(e# intele#t$al &e'a' a#an "e"i&ah#an ari oran% #e'anya#an9 (enii#an hena#nya
"e"(er#aya &etia( ini.i$ teta(i (er'eaan antara "a&in%-"a&in% (ri'ai har$& teta(
i(erti"'an%#an9 (enii#an hena#nya "e"(er#$at ra&a (er)aya iri, "en%e"'an%#an
hara iri9 &etia( oran% har$& hi$( &eerhana an %$r$ hena#nya rela "en%or'an#an
#e(entin%an-#e(entin%an (ri'ainya e"i #e'aha%iaan (ara (e&erta ii#nya. Pe&erta
ii# yan% iha&il#an aalah (e&erta ii# yan% 'er#e(ri'aian "ere#a, &ehat +i&i#,
&ehat "ental, )era&, "en!ai an%%ota "a&yara#at yan% 'er%$na, an 'ertan%%$n%!a4a'
ata& #e'aha%iaan irinya an #e&e!ahteraan oran% lain. Metoe yan% yan% &e&$ai en%an
&i&te" (enii#an ini aalah &i&te" a"on% yait$ "etoe (en%a!aran an (enii#an yan%
'era&ar#an (aa a&ih, a&ah an a&$h *)are an ei)ation 'a&e on lo.e,. :an% i"a#&$
en%an "an$&ia "ere#a aalah &e&eoran% yan% "a"($ 'er#e"'an% &e)ara $t$h an
&elara& ari &e%ala a&(e# #e"an$&iaannya an yan% "a"($ "en%har%ai an
"en%hor"ati #e"an$&iaan &etia( oran%. Oleh #arena it$ 'a%i Ki Ha!ar De4antara
(e(atah ini &an%at te(at yait$ 1e$)ate the hea, the heart, an the han2.
G$r$ yan% e+e#ti+ "e"ili#i #e$n%%$lan ala" "en%a!ar *+a&ilitator,9 ala" h$'$n%an
*rela&i an #o"$ni#a&i, en%an (e&erta ii# an an%%ota #o"$nita& &e#olah9 an !$%a
rela&i an #o"$ni#a&inya en%an (iha# lain *oran% t$a, #o"ite &e#olah, (iha# ter#ait,9
&e%i a"ini&tra&i &e'a%ai %$r$9 an &i#a( (ro+e&ionalita&nya. /i#a(-&i#a( (ro+e&ional it$
"eli($ti antara lain6 #ein%inan $nt$# "e"(er'ai#i iri an #ein%inan $nt$# "en%i#$ti
(er#e"'an%an 0a"an. Ma#a (entin% ($la "e"'an%$n &$at$ eto& #er!a yan% (o&iti+ yait$6
"en!$n!$n% tin%%i (e#er!aan9 "en!a%a har%a iri ala" "ela#&ana#an (e#er!aan, an
#ein%inan $nt$# "elayani "a&yara#at. Dala" #aitan en%an ini (entin% !$%a
(er+or"an)e3(ena"(ilan &eoran% (ro+e&ional6 &e)ara +i&i#, intele#t$al, rela&i &o&ial,
#e(ri'aian, nilai-nilai an #erohanian &erta "a"($ "en!ai "oti.ator. /in%#atnya (erl$
aanya (enin%#atan "$t$ #iner!a yan% (ro+e&ional, (ro$#ti+ an #ola'orati+ e"i
(e"an$&iaan &e)ara $t$h &etia( (e&erta ii#.
A#hirnya #ita (erl$ "enyaari 'ah4a t$!$an (enii#an aalah "e"an$&ia#an "an$&ia
"$a. Penii#an hena#nya "en%ha&il#an (ri'ai-(ri'ai yan% le'ih "an$&ia4i,
'er%$na an 'er(en%ar$h i "a&yara#atnya, yan% 'ertan%%$n%!a4a' ata& hi$( &eniri
an oran% lain, yan% 'er4ata# l$h$r an 'er#eahlian. /e"o%a5
Theo Riyanto, FIC
Aliran-Aliran Penii#an
In+o ter'ar$ &e($tar Aliran-Aliran Pendidikan yan% 'aran%#ali 'er"an+aat $nt$#
#e(entin%an )hat online. Mari #ita &i"a# 'er&a"a Aliran-Aliran Pendidikan i'a4ah ini.
Gagasan dan pelaksanaan pendidikan &elal$ ina"i& &e&$ai en%an ina"i#a "an$&ia
an "a&yara#atnya. /e!a# $l$, #ini, "a$($n i "a&a e(an (enii#an it$ &elal$
"en%ala"i (er#e"'an%an &eirin% en%an (er#e"'an%an &o&ial-'$aya an
(er#e"'an%an IPTEK.
Aliran Kla&i# Dan Gera#an Bar$ Dala" Penii#an
Aliran-aliran #la&i# yan% "eli($ti aliran e"(iri&"e, nati.i&"e, nat$rali&" an
#on.er%en&i "er$(a#an 'enan%-'enan% "erah yan% "en%h$'$n%#an (e"i#iran-
(e"i#iran (enii#an "a&a lal$, #ini an "$n%#in yan% a#an atan%. Aliran-aliran it$
"e4a#ili 'er'a%ai .aria&i (ena(at tentan% (enii#an, "$lai ari yan% (alin% (e&i"i&
&a"(ai en%an yan% (alin% o(ti"i&. Aliran yan% (alin% (e&i"i& "e"anan% 'ah4a
(enii#an #$ran% 'er"an+aat, 'ah#an "$n%#in "er$&a# 'a#at yan% telah i"ili#i ana#.
/ean% &e'ali#nya, aliran yan% &an%at o(ti"i& "e"anan% ana# &ea#an-a#an tanah liat
yan% a(at i'ent$# &e&$#a hati. Banya# (e"i#iran yan% 'eraa i antara #e$a #$t$'
ter&e'$t, yan% a(at i(anan% &e'a%ai .aria&i %a%a&an an (e"i#iran ala" (enii#an.
Aliran-aliran #la&i# ala" (enii#an an (en%ar$hnya terhaa( (e"i#iran (enii#an
i Inone&ia
Man$&ia "er$(a#an "a#hl$# yan% "i&teri$&, yan% "a"($ "en!ela!ah an%#a&a l$ar,
teta(i an%#a&a ala" nya "a&ih 'el$" )$#$( ter$n%#a(9 "ini"al (ara (a#ar ari il"$-
il"$ (erila#$ )ener$n% 'er'ea (ena(at tentan% 'er'a%ai hal "en%enai (erila#$
"an$&ia it$. Dala" (a(aran tentan% lana&an (&i#olo%i telah i#e"$#a#an (er'eaan,
'ah#an (ertentan%an (&i#o-e$#ati+, $ta"anya teori #e(ri'aian. /eh$'$n%a en%an
#a!ian tentan% aliran-aliran (enii#an, (er'eaan (anan%an it$ 'er(an%#al (aa
(er'eaan (anan%an tentan% (er#e"'an%an "an$&ia it$. Tera(at (er'eaan (ene#anan
i ala" &e&$at$ teori #e(ri'aian tertent$ tentan% +a#tor "ana#ah yan% (alin%
'er(en%ar$h ala" (er#e"'an%an #e(ri'aian.
Per'eaan (anan%an tentan% +a#tor o"inan ala" (er#e"'an%an "an$&ia ter&e'$t i
ata& yan% "en!ai a&ar (er'eaan (anan%an tentan% (eran (enii#an terhaa(
"an$&ia, "$lai ari yan% (alin% (e&i"i& &a"(ai yan% (alin% o(ti"i& it$. Aliran-aliran it$
(aa $"$"nya "en%e"$#a#an &at$ +a#tor o"inan tertent$ &a!a, an en%an e"i#ian,
"en%a!$#an %a%a&an $nt$# "en%o(ti"ali&a&i#an +a#tor ter&e'$t $nt$# "en%e"'an%#an
"an$&ia.
Aliran e"(iri&"e
To#oh (erinti& (anan%an ini aalah &eoran% +il&$+ In%%ri& 'erna"a John 7o)#e *;<=>-
;?@A, yan% "en%e"'an%#an teori Ta'$la ra&a ana# lahir i $nia 'a%ai#an "e!a lilin
ata$ #erta& ($tih yan% 'er&ih. Pen%ala"an e"(iri) yan% i(oerleh ari lin%#$n%an yan%
'er(en%ar$h 'e&ar ala" "enent$#an (er#e"'an%an ana#. Men$r$t (anan%an
e"(iri&"e *'ia&a ($la i&e'$t en.irontali&"e, (enii# "e"e%an% (eranan yan% &an%at
(entin% &e'a' (enii#an a(at "enyeia#an lin%#$n%an (enii#an #e(aa ana# an
a#an iteri"a oleh ana# &e'a%ai (en%ala"an-(en%ala"an. Pen%ala"an-(en%ala"an it$
a(at "e"'ent$# (erila#$ yan% &e&$ai en%an t$!$an (enii#an.
Aliran nati.i&"e
Aliran nati.i&"e 'ertola# ari 7ei'nitrian traition yan% "ene#an#an #e"a"($an ala"
iri ana#, &ehin%%a +a#tor lin%#$n%an, ter"a&$# +a#tor (enii#an, #$ran% 'er(en%ar$h
terhaa( (er#e"'an%an ana#. Ha&il (er#e"'an%an ter&e'$t itent$#an oleh (e"'a4aan
yan% &$ah i(eroleh &e!a# #elahiran. 7in%#$n%an #$ran% 'er(en%ar$h terhaa(
(enii#an an (er#e"'an%an ana#, #arena ha&il (enii#an ter%ant$n% (aa
(e"'a4aan. /)hoo"(nhea$r *+il&$+ Jer"an ;?BB-;B<@, 'er(en(at 'ah4a 'ayi it$ lahir
&$ah en%an (e"'a4aan 'ai# an (e"'a4aan '$r$#. Oleh #arena it$, ha&il a#hir
(enii#an itent$#an oleh (e"'a4aan yan% &$ah i'a4ah &e!a# lahir. Bera&ar#an
(anan%an ini "a#a #e'erha&ilan (enii#an itent$#an oleh ana# a#an "en!ai !ahat,
an yan% 'ai# a#an "en!ai 'ai#. Penii#an yan% tia# &e&$ai en%an 'a#at an
(e"'a4aan ana# ii# tia# a#an 'er%$na $nt$# (er#e"'an%an ana# &eniri. I&tilah
nati.i&"e ari a&al #ata nati.e& yan% artinya aalah terlahir. Ba%i nati.i&"e, lin%#$n%an
&e#itar ala" "e"(en%ar$hi (er#e"'an%an ana#. Pen%an$t (anan%an ini "enyata#an
'ah4a #ala$ ana# "e"($nyai (e"'a4aan !ahat "a#a ia a#an "en!ai !ahat,
&e'ali#nya, #ala$ ana# "e"($nyai (e"'a4aan 'ai# "a#a ia a#an 'ai#. Pe"'a4aan
'$r$# an 'ai# ini tia# a(at i$'ah #e#$atan ari l$ar.
Aliran nat$rali&"
Panan%an yan% aa (er&a"aan en%an nati.i&"e aalah aliran nat$rali&" yan%
i(elo(ori oleh &eoran% +il&$+ Pran)i& J.J. Ro$&&ea$ *;?;>-;??B,. Ber'ea en%an
/)ho(enha$er, Ro&&ea$ 'er(ena(at 'ah4a &e"$a ana# yan% 'ar$ ilahir#an "e"($nyai
(e"'a4aan 'ai#, an tia# &at$($n en%an (e"'a4aan '$r$#. Na"$n (e"'a4aan 'ai#
it$ a#an "en!ai r$&a# #arena i(en%ar$hi oleh lin%#$n%an. Ro&&ea$ !$%a 'er(ena(at
'ah4a (enii#an yan% i'eri#an oran% e4a&a "alahan a(at "er$&a# (e"'a4an ana#
yan% 'ai# it$. Aliran ini !$%a i&e'$t ne%ati.i&", #arena 'er(ena(at 'ah4a (enii#
4a!i' "e"'iar#an (ert$"'$han ana# ii# an i&erah#an &a!a (aa ala". Jai en%an
#ata lain (enii#an tia# i(erl$#an. :an% ila#&an#an aalah "enyerah#an ana# ii#
#e ala", a%ar (e"'a4aan yan% 'ai# it$tia# "en!ai r$&a# oleh tan%an "an$&ia "elal$i
(ro&e& an #e%iatan (enii#an it$. J.J. Ra$&&ea$ in%in "en!a$h#an ana# ari &e%ala
#e'$r$#an "a&yara#at yan% &er'a i'$at-'$at &ehin%%a #e'ai#an ana#-ana# yan%
i(eroleh &e)ara ala"iah &e!a# &aat #elahirannya it$ a(at 'er#e"'an% &e)ara &(ontan
an 'e'a&. Ia "en%$&$l#an (erl$nya (er"ainan 'e'a& #e(aa ana# ii# $nt$#
"en%e"'an%#an (e"'a4aanya, #e"a"($annya, an #e)ener$n%annya. Penii#an
har$& i!a$h#an ala" (er#e"'an%an ana# #arena hal it$ 'erarti a(at "en!a$h#an ana#
ari &e%ala hal yan% 'er&i+at 'er'$at-'$at an a(at "e"'a4a ana# #e"'ali #ea la"
$nt$# "e"(ertahan#an &e%ala yan% 'ai#. /e(erti i#etah$i, %a%a&an nat$rali&" yan%
"enola# )a"($r tan%an (enii#an, &a"(ai &aat ini "alahan ter'$#ti &e'ali#nya
(enii#an "a#in la"a "a#in i(erl$#an.
Aliran #on.er%en&i
Willia" /tern *;B?;-;C=C,, &eoran% ahli (enii#an 'an%&a Jer"an yan% 'er(ena(at
'ah4a &eoran% ana# ilahir#an i $nia &$ah i&ertai (e"'a4aan 'ai# "a$($n '$r$#.
Pen%an$t aliran ini 'er(ena(at 'ah4a la"a (ro&e& (er#e"'an%an ana#, 'ai# +a#tor
(e"'a4an "a$($n +a#tor lin%#$n%an &a"a-&a"a "e"($nyai (eranan yan% &an%at
(entin%. Ba#at yan% i'a4a (aa 4a#t$ lanir tia# a#an 'er#e"'an% en%an 'ai# tan(a
aanya $#$n%an lin%#$n%an yan% &e&$ai $nt$# (er#e"'an%an 'a#at it$. /e'ali#nya
lin%#$n%an yan% 'ai# tia# a(at "en%ha&il#an (er#e"'an%an ana# yan% o(ti"al #ala$
"e"an% (aa iri ana# tia# tera(at 'a#at yan% i(erl$#an $nt$# (en%e"'an%an it$.
/e'a%ai )ontoh (aa ha#i#atnya #e"a"($an ana# "an$&ia 'er'aha&a en%an #ata-#ata,
aalah !$%a ha&il #on.er%en&i. Paa ana# "an$&ia aa (e"'a4ana $nt$# 'er'i)ara an
"elal$i &it$a&i lin%#$n%annya ana# 'ela!ar 'er'i)araala" 'aha&a tertent$. 7in%#$n%an
($n "e"(en%ar$hi ana# ii# ala" "en%e"'an%#an (e"'a4aan 'aha&anya. Karena
it$ ana# "an$&ia "$la-"$la "en%%$na#an 'aha&a lin%#$n%annya.
Karena it$ teori W. /tern i&e'$t teori #on.er%en&i artinya "e"$&at#an #e&at$ titi#. Jai
"en$r$t teori #on.er%en&i6
;, Penii#an "$n%#in ila#&ana#an
>, Penii#an iarti#an &e'a%ai (ertolon%an yan% i'eri#an lin%#$n%an #e(aa ana#
ii# $nt$# "en%e"'an%#an (oten&i yan% 'ai# an "en)e%ah 'er#e"'an%nya (oten&i
yan% '$r$#.
=, :an% "e"'ata&i ha&il (enii#an aalah (e"'a4aan an lin%#$n%an.
Pen%ar$h aliran #la&i# terhaa( (e"i#iran an (era#te# (enii#an i Inone&ia
Me&#i($n ala" hal-hal tertent$ &an%at i$ta"a#an 'a#at an (oten&i lainnya ari ana#,
na"$n $(aya (en)i(taan lin%#$n%an $nt$# "en%e"'an%#an 'a#at an #e"a"($an it$
i$&aha#an ($la &e)ara o(ti"al. Den%an #ata lain, "e&#i($n (eranan (anan%an
e"(iri&"e an nati.i&"e tia# &e(en$hnya itola#, teta(i (eneri"aan it$ ila#$#an
en%an (ene#atan e#&i&ti& +$n%&ional ya#ni iteri"a &e&$ai en%an #e'$t$han, na"$n i
te"(at#an ala" latar (anan%an yan% #on.er%en&i &e(erti telah i#e"$#a#an, t$"'$h-
#e"'an%, "an$&ia i(en%ar$hi oleh 'er'a%ai +a#tor, ya#ni hereita&, an an$%erah.
Fa#tor tera#hir it$ "er$(a#an (en)er"inan (en%a#$an ata& aanya #e#$a&aan yan% i#$t
"enent$#an na&i' "an$&ia */$lo li($ la &$lo, ;CB;6 =@-A<,.
Gera#an 'ar$ ala" (enii#an an (en%ar$hnya terhaa( (ela#&anaan (enii#an i
Inone&ia
Penii#an &e'a%ai &$at$ #e%iatan yan% #o"(le#& "en$nt$n (en%an%an $nt$#
"enin%#at#an #$alita&nya, 'ai# yan% 'er&i+at "enyel$r$h "a$($n (aa 'e'era(a
#o"(onen tertent$ &a!a. Gera#an-%era#an 'ar$ ala" (enii#an ana# har$& 'er&i+at
&$'!e#ti+ an o'!e#ti+. Dari (enelitian &e)ara te#$n, De)lory "eny$"'an%#an $a
(ena(at yan% &an%at 'er%$na 'a%i (enii#an an (en%a!aran, yan% "er$(a#an $a hal
yan% #ha& ari De)lory, yait$6
Metoe %lo'al *#e&el$r$han,
Dari ha&il yan% ia(at ari o'&er.a&i an te&, a(atlah ia "eneta(#an, 'ah4a ana#-ana#
"en%a"ati an "en%in%at &e)ara %lo'al *#e&el$r$han,. Ke&el$r$han le'ih $l$ ari(aa
'a%ian-'a%ian. Jai ini 'era&ar ata& (rin&i( (&i#olo%i Ge&tlat. Dala" "en%a!ar#an
"e"'a)a an "en$li&, ternyata en%an "en%a!ar#an #ali"at le'ih "$ah ia!ar#an
ari(aa h$r$+-h$r$+ &e)ara ter&eniri. Metoe ini 'er&i+at ieo .i&$al &e'a' arti &e&$at$
#ata ini yan% ia!ar#an it$ &elal$ ia&o&ia&i#an en%an tana t$li&an ata$ &$at$ %a"'ar
yan% a(at ilihat.
Centre Dinternet *($&at "inat,
Dari (enyelii#an (&i#olo%i#, ia "eneta(#an 'ah4a ana#-ana# "e"($nyai "inat yan%
&(ontan *&e4a!arnya,. Pen%a!aran har$& i&e&$ai#an en%an "inat-"inat &(ontan
ter&e'$t. /e'a' a(a'ila tia#, yait$ "i&alnya "inat yan% iti"'$l#an oleh %$r$, "a#a
(en%a!aran it$ tia# a#an 'anya# ha&ilnya. Ana# "e"($nyai (en%a!aran it$ tia# a#an
'anya# ha&ilnya. Ana# "e"($nyai "inat-"inat &(ontan terhaa( iri &eniri an
terhaa( "a&yara#at *'io &o&ial,. Minat terhaa( iri &eniri it$ a(at #ita 'ea#an
"en!ai9 a, oron%an "e"(ertahan#an iri, ', oron%an "en)ari "a#an an "in$" an
), oron%an "e"elihara iri. /ean%#an "inat terhaa( "a&yara#at ialah a, oorn%an
&i'$# *'er"ain-"ain,, ', oorn%an "enir$ oran% lain.
Doron%an-oron%an inilah yan% i%$na#an &e'a%ai ($&at-($&at "inat. /ean%#an
(enii#an yan% i%$na#an &e'a%ai ($&at-($&at "inat. /ean%#an (enii#an an
(en%a!aran har$& &elal$ ih$'$n%#an en%an ($&at-($&at "inat ter&e'$t.
Gera#an (en%a!aran ($&at (erhatian ter&e'$t telah "enoron% 'er'a%ai $(aya a%ar
#e%iatan 'ela!ar "en%a!ar 'er'%ai $(aya %ar ala" #e%iatan 'ela!ar "en%a!ar iaa#an
'er'a%ai .aria&i *)ara "en%a!ar ll, a%r (erhatian &i&4a teta( ter($&at (aa 'ahan a!aran.
A!aran &elan!$tnya ata$ "ata (ela!aran yan% lain har$& i($&at#an ata& "ata (ela!aran
&e'el$"nya.
Har$&lah iaa#an (er!alanan "e"a&$#i hi$ &enyatanya. Ke&e"$a !$r$&an a%ar "$ri
+aha" a#an h$'$n%an antara 'er"a)a"-"a)a" la(an%an ala" hi$(nya *(en%a!aran
ala" &e#itar,.
Po#o#-(o#o# (ena(at (en%a!aran ala" &e#itar ter&e'$t telah 'anya# ila#$#an i
&e#olah, 'ai# en%an (era%aan, (en%%$nan 'ahan lo)al ala" (en%a!aran an lain-lain.
/e(erti telah i#e"$#a#an 'ah4a 'e'era(a tah$n tera#hir ini telah iteta(#an aanya
"$atan lo)al ala" #$ri#$l$", ter"a&$# (en%%$naan ala" &e#itar. Den%an "$atan lo)al
ter&e'$t ihara(#an ana#-ana# "a#in e#at en%an ala" an "a&yara#at lin%#$n%annya.
Di &a"(in% ala" &e#itar &e'a%ai i&i 'ahan a!aran, ala" &e#itar !$%a "en!ai #a!ian
e"(iri) "elal$i (er)o'aan, &t$i 'anin%, an &e'a%ainya. Den%an "e"an+aat#an ala"
&e#itar &e'a%ai &$"'er 'ela!ar, ana# le'ih "en%har%ai, "en)intai an "ele&tari#an
lin%#$n%annya.
Pen%a!aran P$&at Perhatian
Pen%a!aran ($&at (erhatian irinti& oleh Da.i& De)lory *;B?;-;C=>, ari Bel%ia en%an
(en%a!aran "elal$i ($&at-($&at "inat *)enter internet,, i&a"(in% (ena(atnya tentan%
(en%a!aran %lo'al. Penii#an "en$r$t De)lory 'era&ar (aa &e"'oyan e)oi& (o$r ia
.ie, (ar la .ie *&e#olah $nt$# hi$( an oleh hi$(,. Ana# har$& iii# $nt$# a(at
hi$( ala" "a&yara#at an i(er&ia(#an ala" "a&yara#at, ana# har$& iarah#an. Oleh
#arena it$, ana# har$& "e"($nyai (en%etah$an terhaa( iri &eniri *tentan% ha&rat an
)ita-)itanya, an (en%etah$an tentan% $nianya *lin%#$n%annya, tera(at hi$( i hari
e(annya,.
Pen%a!aran ala" &e#itar
Gera#an (enii#an yan% "ene#at#an ana# en%an &e#itarnya aalah %era#an
(en%a!aran ala" &e#itar.
/e#olah #er!a
Gera#an &e#olah #er!a a(at i(anan% &e'a%ai titi# #$l"ina&i ari (anan%an-
(anan%an yan% "e"entin%#an (enii#an #etera"(ilan ala" (enii#an. J A
Co"eni$& "ene#an#an a%ar (enii#an "en%e"'an%#an (i#iran, in%atan, 'aha&a an
tan%an *#tera"(ilan, #er!a tan%an,. J. H. Pe&talo00i "en%a!ar#an 'er"a)a"-"a)a" "ata
(ela!aran (ert$#an%an i &e#olahnya. Perl$ i#e"$#a#an 'ah4a &e#olah #er!a 'ertola#
ari (anan%an ini.i$ teta(i !$%a e"i #e(entin%an "a&yara#at. Den%an #ata lain,
&e#olah 'er#e4a!i'an "enyia(#an 4ar%a ne%ara yan% 'ai# ya#ni ;, tia( oran% aalah
(e#er!a ala" &alah &at$ la(an%a !a'atan9 >, tia( oran% 4a!i' "eny"'an%#an tena%anya
$nt$# #e(entin%an ne%ara, an =, ala" "en$nai#an #e$a t$%a& ter&e'$t har$&lah telah
i$&aha#an #e&e"($rnaannya, a%ar en%an !alan it$ tia( 4ar%a ne%ara i#$t "e"'ant$
"e"(ertin%%i an "enye"($rna#an #e&$&ilaan an #e&ela"atan ne%ara.
Pen%a!aran Proye#
Da&ar +ilo&o+i& an (ea%o%i& ari (en%a!aran (roye# ileta##an oleh John De4y, na"$n
(ela#&anaannya ila#$#an oleh (en%i#$tnya,$ta"anya W. H. Kil(atri)#. De4ey
"ene%a&#an 'ah4a &e#olah har$&lah &e'a%ai "i#ro#o&"o& ari "a&yara#at *'e)o"e a
"i)ro)o&" o+ &o)iety,9 oleh #arena it$, (enii#an aalah &$at$ (ro&e& #ehi$(an it$
&eniri an '$#anya (enyia(an $nt$# #ehi$(an i "a&a e(an *e$)ation i& (ro)e&& o+
li.in% an not a (re(aration +or +$t$re li.in%,. 8li)h ;CE@9=;B,. Proye# it$lah yan%
"enye'a'#an "ata (ela!aran-(ela!aran it$ tia# ter(i&ah-(i&ah antara yan% &at$ en%an
yan% lain. Pen%a!aran 'er#i&ar i &e#itar ($&at-($&at "inat &e4a!arnya.
Pen%ar$h %era#an 'ar$ ala" (enii#an terhaa( (enyelen%araan (enii#an i
Inone&ia
Telah i#e"$#a#an 'ah4a %era#an 'ar$ ala" (enii#an ter&e'$t ter$ta"a 'er#aitan
en%an #e%iatan 'erla!ar "en%a!ar i &e#olah9 na"$n a&ar-a&ar (i#irannya tent$lah
"en!an%#a$ &e"$a &e%i ari (enii#an, 'ai# a&(e# #on&e(t$al "a$($n o(era&ional.
Perl$ ite#an#an la%i 'ah4a tentan% (e"i#iran-(e"i#iran (enii#an (aa "a&a lal$
a#an &an%at 'er"an+aat $nt$# "e"(erl$a& (e"aha"an tentan% &el$# 'el$# (enii#an
&erta "e"$($# 4a4a&an hi&tori& ari &etia( tena%a #e(enii#an.
D$a Aliran Po#o# Penii#an Di Inone&ia
D$a aliran (o#o# (enii#an i Inone&ia it$ i"a#&$#an aalah (er%$r$an #e'an%&aan
ta"an &i&4a an r$an% (enii# IN/ #ay$ tana". Ke$anya i(anan% &$at$ ton%%a#
(e"i#iran tentan% (enii#an i Inone&ia.
Per%$r$an #e'an%&aan ta"an &i&4a
Per%$r$an #e'an%&aaan ta"an &i&4a iiri#an oleh Ki Ha!ar De4antara, (a tan%%al =
J$li ;C>> i :o%ya#arta ya#ni ala" 'ent$# yaya&an. Perta"a #ali "$lai iiri#an ta"an
inria *ta"an #ana#-#ana#, an #$r&$& %$r$, &elan!$tnya ta"an "$a */D,, i&$&$l
ta"an e4a&a telah i#e"'an%#an &ehin%%a "eli($ti ($la ta"an Haya, (ra&ar!ana an
&ar!ana 4iyata. Den%an e"i#ian &i&4a telah "eli($ti &e"$a !en!an% (er&e#olahan, ari
(enii#an (ra&e#olah, (enii#an a&ar, (enii#an "enen%ah, an (enii#an tin%%i.
/e(erti hara(an #e(aa ta"an &i&4a, r$an% (enii#an IN/ #ay$ ta"an !$%a ihara(#an
"ela#$#an (enye%araan an ina"i&a&i, &eirin% en%an (er#e"'an%an "a&yara#at an
IPTEK. Di &a"(in% it$, $(aya-$(aya (en%e"'an%an r$an% (enii#an IN/ ter&e'$t
&eyo%ianya ila#$#an ala" #eran%#a (en%e"'an%an /I/DIKNA/, &e'a%ai 'a%ian ari
$&aha "e4$!$#an )ita-)ita r$an% (enii#an IN/9 "en)era&#an &el$r$h ray#at
Inone&ia.
Ran%#$"an
Pe"i#iran tentan% (enii#an &e!a# $l$, #ini an "a&a yan% a#an atan% ter$&
'er#e"'an%. Ha&il-ha&il ari (e"i#iran it$ i&e'$t aliran an ata$ %era#an 'ar$ ala"
(enii#an. Aliran3%era#an ter&e'$t "e"(en%ar$hi (enii#an i &el$r$h $nia,
ter"a&$# (enii#an i Inone&ia. Dari &i&i lain, i Inone&ia !$%a "$n)$l %a%a&an-
%a%a&an tentan% (enii#an, yan% a(at i#ate%ori#an &e'a%ai aliran (enii#an, ya#ni
ta"an &i&4a an IN/ #ay$ ta"an.
Ka!ian tentan% 'er'a%ai aliran an ata$ %era#an (enii#an it$ a#an "e"'eri#an
(en%etah$an an 4a4a&an hi&tori& #e(aa tena%a #e(enii#an. Hal it$ &an%at hi&tori&
#e(aa tena%a (enii# a(at "e"aha"i, an (aa %ilirannya, #ela# a(at "e"'eri
#on&tri'$&i terhaa( ina"i#a (enii#an it$. Dan yan% tia# #alah (entin%nya aalah
'ah4a en%an (en%etah$an an 4a4a&an hi&tori& ter&e'$t, &etia( tena%a #e(enii#an
ihara(#an "e"ili#i 'e#al yan% "e"aai ala" "enin!a$ 'er'a%ai "a&alah yan%
ihaa(i, &erta (erti"'an%an yan% te(at ala" "eneta(#an #e'i!a#an an ata$ tina#an
&ehari-hari.
aalah &$at$ &i&te" (enana"an nilai-nilai #ara#ter #e(aa 4ar%a &e#olah yan% "eli($ti
#o"(onen (en%etah$an, #e&aaran ata$ #e"a$an, an tina#an $nt$# "ela#&ana#an
nilai-nilai ter&e'$t, 'ai# terhaa( T$han :an% Maha E&a *:ME,, iri &eniri, &e&a"a,
lin%#$n%an, "a$($n #e'an%&aan &ehin%%a "en!ai "an$&ia in&an #a"il. Dala"
(enii#an #ara#ter i &e#olah, &e"$a #o"(onen *stakeholders, har$& ili'at#an,
ter"a&$# #o"(onen-#o"(onen (enii#an it$ &eniri, yait$ i&i #$ri#$l$", (ro&e&
(e"'ela!aran an (enilaian, #$alita& h$'$n%an, (enan%anan ata$ (en%elolaan "ata
(ela!aran, (en%elolaan &e#olah, (ela#&anaan a#ti.ita& ata$ #e%iatan #o-#$ri#$ler,
(e"'erayaan &arana (ra&arana, (e"'iayaan, an etho& #er!a &el$r$h 4ar%a an
lin%#$n%an &e#olah.
Terle(a& ari 'er'a%ai #e#$ran%an ala" (ra#ti# (enii#an i Inone&ia, a(a'ila ilihat
ari &tanar na&ional (enii#an yan% "en!ai a)$an (en%e"'an%an #$ri#$l$" *KT/P,,
an i"(le"enta&i (e"'ela!aran an (enilaian i &e#olah, t$!$an (enii#an i /MP
&e'enarnya a(at i)a(ai en%an 'ai#. Pe"'inaan #ara#ter !$%a ter"a&$# ala" "ateri
yan% har$& ia!ar#an an i#$a&ai &erta ireali&a&i#an oleh (e&erta ii# ala" #ehi$(an
&ehari-hari. Per"a&alahannya, (enii#an #ara#ter i &e#olah &ela"a ini 'ar$ "enyent$h
(aa tin%#atan (en%enalan nor"a ata$ nilai-nilai, an 'el$" (aa tin%#atan internali&a&i
an tina#an nyata ala" #ehi$(an &ehari-hari.
/e'a%ai $(aya $nt$# "enin%#at#an #e&e&$aian an "$t$ (enii#an #ara#ter,
Ke"enterian Penii#an Na&ional "en%e"'an%#an grand design (enii#an #ara#ter
$nt$# &etia( !al$r, !en!an%, an !eni& &at$an (enii#an. Grand design "en!ai r$!$#an
#on&e(t$al an o(era&ional (en%e"'an%an, (ela#&anaan, an (enilaian (aa &etia( !al$r
an !en!an% (enii#an. Kon+i%$ra&i #ara#ter ala" #onte#& totalita& (ro&e& (&i#olo%i&
an &o&ial-#$lt$ral ter&e'$t i#elo"(o#an ala"6 Olah Hati (Spiritual and emotional
development), Olah Pi#ir (intellectual development), Olah Ra%a an Kine&teti# (Physical
and kinestetic development), an Olah Ra&a an Kar&a *Affective and Creativity
development). Pen%e"'an%an an i"(le"enta&i (enii#an #ara#ter (erl$ ila#$#an
en%an "en%a)$ (aa grand design ter&e'$t.
Men$r$t 88 No >@ Tah$n >@@= Tentan% /i&te" Penii#an Na&ional (aa Pa&al ;= Ayat
; "enye'$t#an 'ah4a Jal$r (enii#an teriri ata& (enii#an +or"al, non+or"al, an
in+or"al yan% a(at &alin% "elen%#a(i an "e"(er#aya. Penii#an in+or"al aalah
!al$r (enii#an #el$ar%a an lin%#$n%an. Penii#an in+or"al &e&$n%%$hnya "e"ili#i
(eran an #ontri'$&i yan% &an%at 'e&ar ala" #e'erha&ilan (enii#an. Pe&erta ii#
"en%i#$ti (enii#an i &e#olah hanya &e#itar ? !a" (er hari, ata$ #$ran% ari =@F.
/ele'ihnya *?@F,, (e&erta ii# 'eraa ala" #el$ar%a an lin%#$n%an &e#itarnya. Ji#a
ilihat ari a&(e# #$antita& 4a#t$, (enii#an i &e#olah 'er#ontri'$&i hanya &e'e&ar
=@F terhaa( ha&il (enii#an (e&erta ii#.
/ela"a ini, (enii#an in+or"al ter$ta"a ala" lin%#$n%an #el$ar%a 'el$" "e"'eri#an
#ontri'$&i 'erarti ala" "en$#$n% (en)a(aian #o"(eten&i an (e"'ent$#an #ara#ter
(e&erta ii#. Ke&i'$#an an a#ti.ita& #er!a oran% t$a yan% relati+ tin%%i, #$ran%nya
(e"aha"an oran% t$a ala" "enii# ana# i lin%#$n%an #el$ar%a, (en%ar$h (er%a$lan
i lin%#$n%an &e#itar, an (en%ar$h "eia ele#troni# iten%arai 'i&a 'er(en%ar$h ne%ati+
terhaa( (er#e"'an%an an (en)a(aian ha&il 'ela!ar (e&erta ii#. /alah &at$ alternati+
$nt$# "en%ata&i (er"a&alahan ter&e'$t aalah "elal$i (enii#an #ara#ter ter(a$, yait$
"e"a$#an an "en%o(ti"al#an #e%iatan (enii#an in+or"al lin%#$n%an #el$ar%a
en%an (enii#an +or"al i &e#olah. Dala" hal ini, 4a#t$ 'ela!ar (e&erta ii# i
&e#olah (erl$ io(ti"al#an a%ar (enin%#atan "$t$ ha&il 'ela!ar a(at i)a(ai, ter$ta"a
ala" (e"'ent$#an #ara#ter (e&erta ii# .
Pendidikan karakter dapat diintegrasikan dalam pemela!aran pada setiap mata
pela!aran. "ateri pemela!aran yang erkaitan dengan norma atau nilai-nilai pada
setiap mata pela!aran perlu dikemangkan, dieksplisitkan, dikaitkan dengan konteks
kehidupan sehari-hari. #engan demikian, pemela!aran nilai-nilai karakter tidak hanya
pada tataran kognitif, tetapi menyentuh pada internalisasi, dan pengamalan nyata dalam
kehidupan peserta didik sehari-hari di masyarakat.
$egiatan ekstra kurikuler yang selama ini diselenggarakan sekolah merupakan salah
satu media yang potensial untuk peminaan karakter dan peningkatan mutu akademik
peserta didik. $egiatan %kstra $urikuler merupakan kegiatan pendidikan di luar mata
pela!aran untuk memantu pengemangan peserta didik sesuai dengan keutuhan,
potensi, akat, dan minat mereka melalui kegiatan yang secara khusus diselenggarakan
oleh pendidik dan atau tenaga kependidikan yang erkemampuan dan erke&enangan di
sekolah. "elalui kegiatan ekstra kurikuler diharapkan dapat mengemangkan
kemampuan dan rasa tanggung !a&a sosial, serta potensi dan prestasi peserta didik.
Pendidikan karakter di sekolah !uga sangat terkait dengan mana!emen atau pengelolaan
sekolah. Pengelolaan yang dimaksud adalah agaimana pendidikan karakter
direncanakan, dilaksanakan, dan dikendalikan dalam kegiatan-kegiatan pendidikan di
sekolah secara memadai. Pengelolaan terseut antara lain meliputi, nilai-nilai yang
perlu ditanamkan, muatan kurikulum, pemela!aran, penilaian, pendidik dan tenaga
kependidikan, dan komponen terkait lainnya. #engan demikian, mana!emen sekolah
merupakan salah satu media yang efektif dalam pendidikan karakter di sekolah.
Men$r$t Mo)htar B$)hori *>@@?,, (enii#an #ara#ter &ehar$&nya "e"'a4a (e&erta
ii# #e (en%enalan nilai &e)ara #o%niti+, (en%hayatan nilai &e)ara a+e#ti+, an a#hirnya
#e (en%a"alan nilai &e)ara nyata. Per"a&alahan (enii#an #ara#ter yan% &ela"a ini aa
i /MP (erl$ &e%era i#a!i, an i)ari altenati+-alternati+ &ol$&inya, &erta (erl$
i#e"'an%#annya &e)ara le'ih o(era&ional &ehin%%a "$ah ii"(le"enta&i#an i
&e#olah.
Penii#an #ara#ter 'ert$!$an $nt$# "enin%#at#an "$t$ (enyelen%%araan an ha&il
(enii#an i &e#olah yan% "en%arah (aa (en)a(aian (e"'ent$#an #ara#ter an a#hla#
"$lia (e&erta ii# &e)ara $t$h, ter(a$, an &ei"'an%, &e&$ai &tanar #o"(eten&i
l$l$&an. Melal$i (enii#an #ara#ter ihara(#an (e&erta ii# /MP "a"($ &e)ara
"aniri "enin%#at#an an "en%%$na#an (en%etah$annya, "en%#a!i an
"en%internali&a&i &erta "e"(er&onali&a&i nilai-nilai #ara#ter an a#hla# "$lia &ehin%%a
ter4$!$ ala" (erila#$ &ehari-hari.
Penii#an #ara#ter (aa tin%#atan in&tit$&i "en%arah (aa (e"'ent$#an '$aya
&e#olah, yait$ nilai-nilai yan% "elana&i (erila#$, trai&i, #e'ia&aan #e&eharian, an
&i"'ol-&i"'ol yan% i(ra#ti##an oleh &e"$a 4ar%a &e#olah, an "a&yara#at &e#itar
&e#olah. B$aya &e#olah "er$(a#an )iri #ha&, #ara#ter ata$ 4ata#, an )itra &e#olah
ter&e'$t i "ata "a&yara#at l$a&.
/a&aran (enii#an #ara#ter aalah &el$r$h /e#olah Menen%ah Perta"a */MP, i
Inone&ia ne%eri "a$($n &4a&ta. /e"$a 4ar%a &e#olah, "eli($ti (ara (e&erta ii#,
%$r$, #arya4an a"ini&tra&i, an (i"(inan &e#olah "en!ai &a&aran (ro%ra" ini.
/e#olah-&e#olah yan% &ela"a ini telah 'erha&il "ela#&ana#an (enii#an #ara#ter
en%an 'ai# i!ai#an &e'a%ai est practices, yan% "en!ai )ontoh $nt$# i&e'arl$a&#an
#e &e#olah-&e#olah lainnya.
Melal$i (ro%ra" ini ihara(#an l$l$&an /MP "e"ili#i #ei"anan an #etaG4aan #e(aa
T$han :an% Maha E&a, 'era#hla# "$lia, 'er#ara#ter "$lia, #o"(eten&i a#ae"i# yan%
$t$h an ter(a$, &e#ali%$& "e"ili#i #e(ri'aian yan% 'ai# &e&$ai nor"a-nor"a an
'$aya Inone&ia. Paa tataran yan% le'ih l$a&, (enii#an #ara#ter nantinya ihara(#an
"en!ai '$aya &e#olah.
Ke'erha&ilan (ro%ra" (enii#an #ara#ter a(at i#etah$i "elal$i (en)a(aian ini#ator
oleh (e&erta ii# &e'a%ai"ana ter)ant$" ala" /tanar Ko"(eten&i 7$l$&an /MP, yan%
antara lain "eli($ti &e'a%ai 'eri#$t6
;. Men%a"al#an a!aran a%a"a yan% ian$t &e&$ai en%an taha( (er#e"'an%an
re"a!a9
>. Me"aha"i #e#$ran%an an #ele'ihan iri &eniri9
=. Men$n!$##an &i#a( (er)aya iri9
A. Me"at$hi at$ran-at$ran &o&ial yan% 'erla#$ ala" lin%#$n%an yan% le'ih l$a&9
E. Men%har%ai #e'era%a"an a%a"a, '$aya, &$#$, ra&, an %olon%an &o&ial e#ono"i
ala" lin%#$( na&ional9
<. Men)ari an "enera(#an in+or"a&i ari lin%#$n%an &e#itar an &$"'er-&$"'er
lain &e)ara lo%i&, #riti&, an #reati+9
?. Men$n!$##an #e"a"($an 'er(i#ir lo%i&, #riti&, #reati+, an ino.ati+9
B. Men$n!$##an #e"a"($an 'ela!ar &e)ara "aniri &e&$ai en%an (oten&i yan%
i"ili#inya9
C. Men$n!$##an #e"a"($an "en%anali&i& an "e"e)ah#an "a&alah ala"
#ehi$(an &ehari-hari9
;@. Mene&#ri(&i#an %e!ala ala" an &o&ial9
;;. Me"an+aat#an lin%#$n%an &e)ara 'ertan%%$n% !a4a'9
;>. Menera(#an nilai-nilai #e'er&a"aan ala" #ehi$(an 'er"a&yara#at, 'er'an%&a,
an 'erne%ara e"i ter4$!$nya (er&at$an ala" ne%ara #e&at$an Re($'li#
Inone&ia9
;=. Men%har%ai #arya &eni an '$aya na&ional9
;A. Men%har%ai t$%a& (e#er!aan an "e"ili#i #e"a"($an $nt$# 'er#arya9
;E. Menera(#an hi$( 'er&ih, &ehat, '$%ar, a"an, an "e"an+aat#an 4a#t$ l$an%
en%an 'ai#9
;<. Ber#o"$ni#a&i an 'erintera#&i &e)ara e+e#ti+ an &ant$n9
;?. Me"aha"i ha# an #e4a!i'an iri an oran% lain ala" (er%a$lan i "a&yara#at9
Men%har%ai aanya (er'eaan (ena(at9
;B. Men$n!$##an #e%e"aran "e"'a)a an "en$li& na&#ah (ene# &eerhana9
;C. Men$n!$##an #etera"(ilan "enyi"a#, 'er'i)ara, "e"'a)a, an "en$li& ala"
'aha&a Inone&ia an 'aha&a In%%ri& &eerhana9
>@. Men%$a&ai (en%etah$an yan% i(erl$#an $nt$# "en%i#$ti (enii#an "enen%ah9
>;. Me"ili#i !i4a #e4ira$&ahaan.
Paa tataran &e#olah, #riteria (en)a(aian (enii#an #ara#ter aalah ter'ent$#nya
'$aya &e#olah, yait$ (erila#$, trai&i, #e'ia&aan #e&eharian, an &i"'ol-&i"'ol yan%
i(ra#ti##an oleh &e"$a 4ar%a &e#olah, an "a&yara#at &e#itar &e#olah har$&
'erlana&#an nilai-nilai ter&e'$t.
Positivisme i#e"'an%#an oleh A$%$&te Co"te (aa tah$n ;B=@ &a"(ai en%an
;BE@-an. Paa intinya, (o&iti.i&"e "er$(a#an taha( ($n)a# ari h$#$" ti%a taha(
(er#e"'an%an yan% i)iri#an Co"te i"ana (aa taha( (o&iti.i&"e "a&yara#at
"e"(er)ayai (en%etah$an il"iah, an "an$&ia 'er#on&entra&i (aa #e%iatan o'&er.a&i
$nt$# "ene"$#an #eterat$ran $nia +i&i# "a$($n &o&ial. Taha( &e'el$" (o&iti.i&"e
inyata#an Co"te en%an taha( teolo%i& an taha( "eta+i&i#a. Paa taha( (o&iti.i&"e,
%e!ala ala" i!ela&#an oleh a#al '$i 'era&ar#an (aa h$#$"-h$#$" yan% a(at
itin!a$, i$!i an i'$#ti#an ata& a&ar "etoe e"(iri&. Dala" &e'$ah t$li&annya Co"te
"en!ela&#an 'a%ai"ana +il&a+at (o&iti.i&"enya "enola# +il&a+at-+il&a+at &e'el$"nya6
1Ji#a #ita "eren$n%#an &e"an%at (o&iti.e i#ait#an en%an #on&e( il"iahH #ita a#an
"ene"$#an 'ah4a +il&a+at ini 'er'ea en%an teolo%i an "eta+i&i#a #arena
'er#e)ener$n%an $nt$# "en%%a"'ar#an ie-ie relati.e, ie-ie yan% &e"$la aaah
a'&ol$t. Ba%ian yan% ta# terela##an ari a'&ol$te "en$!$ yan% relati.e ini aalah &alah
&at$ ha&il ari +il&a+at yan% &an%at (entin% ari &etia( re.ol$&i intele#t$al yan% telah
ila#$#an (aa &etia( 'ent$# &(e#$la&i ari teolo%i ata$ "eta+i&i#a "en$!$ ranah 'er(i#ir
il"iah. Dala" (anan%an il"iah, (er'eaan antara relati.e an a'&ol$te it$ a(at
ian%%a( &e'a%ai "ani+e&ta&i ari (enola#an yan% !ela& ari +il&a+at "oern terhaa(
+il&a+at i "a&a lal$.
Co"te !$%a "enyata#an #e)ener$n%annya $nt$# "enel$&$ri il"$ (en%etah$an
'era&ar#an (aa h$#$"-h$#$" #eterat$ran ala" &e'a%ai 'eri#$t6 1C$#$( la"a "an$&ia
'ela!ar 'ah4a #e#$atan "an$&ia "e"oi+i#a&i +eno"ena hanya a#an 'erha&il !i#a
"elal$i (en%etah$annya tentan% h$#$" ala"9 an #eti#a 'erhaa(an en%an
#etia#e4a&aan (en%etah$an, "ere#a ya#in 'ah4a irinya "a"($ "en%erah#an
#e#$atannya yan% ta# ter'ata& "en%haa(i +eno"ena (en%etah$an &e"a)a" it$H Aliran
"eta+i&i#a "e"(erlihat#an tina#an &o&ial "an$&ia "en!ai tia# (a&ti an ar'itrary,
ter"a&$# ala" "e"i#ir#an %e!ala 'iolo%i, #i"ia, +i&i#a, 'ah#an a&trono"i, (aa taha(
a4al (er#e"'an%an (en%etah$an yan% "ere#a "ili#iH tia# aa (el$an% "en$"'$h#an
#eterat$ran an #on&en&$&. Pro&e$r *(o&iti.e, aalah 'a&i& (en%etah$an ala"
#ehi$(an "an$&ia9 #arena #e)ener$n%an 4ata# "an$&ia yan% "en%hena#i
#ara#teri&ti# otorita& yan% &e'enarnya yan% har$& i(en$hi en%an "ene"($h h$#$"
ra&ional.2
Po&iti.i&"e "en%an%%a( 'ah4a (en%etah$an &o&ial "en&yarat#an &$'orina&i o'&er.a&i
terhaa( h$#$" &tati# "a$($n ina"i# +eno"ena. Den%an e"i#ian, +or"a&i teori &o&ial
"e"erl$#an (e"i#iran yan% teror%ani&ir, i(er&ia(#an en%an )ara-)ara 'er(i#ir ra&ional
e"(iri&. Dala" (er&e(&i ini, +eno"ena &o&ial a(at i(a&ti#an "e"ili#i "a#na
in.e&ti%a&i yan% e#&ten&i+ an .ariati+. Panan%an &e"a)a" ini, '$#an hanya #elan!$tan
ari &e'$ah (enelitian yan% )er"at ata$ e&#ri(&i lan%&$n% "en%enai 'er'a%ai (eri&ti4a
yan% "en%ha&il#an in&tr$"en yan% 'er"an+aat $nt$# "ela#$#an e#&(lora&i 'era&ar#an
ata& h$#$" (o&iti.e, "elain#an !$%a "er$(a#an (er#e"'an%an taha( lan!$t ari
(e"i#iran traiti+ yan% tia# la%i 'er"a#na, a(re&ia&i terhaa( 'er'a%ai 'ent$# anali&i&
an (er'anin%an teoriti& $nt$# "en)a(ai #eterat$ran an #on&en&$& #e'enaran yan%
il"iah. Co"te "en%an!$r#an $nt$# #el$ar ari (e"i#iran a'&tra# an "ela#$#an ri&et
en%an "etoe e#&(eri"enta&i an anali&i& (er'anin%an &e!arah. Po&iti.i&"e aalah
(e"i#iran e"(iri), ra&ional an (o&iti.e "an$&ia yan% i(er)aya "a"($ "en!ela&#an
realita& #ehi$(an tia# &e)ara &(e#$lati+, ar'itrary, "elain#an &e)ara #on#ret, (a&ti,
'ah#an a'&ol$t. De"i#ian, &e"o%a 'er"an+aat.
/$"'er6 htt(633i.&h.oon%.)o"3la4-an-(oliti)&3)onte"(orary-theory3>;B@>A=-
(en%ertian-(o&iti.i&"e3IiJ00;l4CD&o.l
Na"$n (aa intinya 'ah4a "oti.a&i "er$(a#an #oni&i (&i#olo%i& yan% "enoron%
&e&eoran% $nt$# "ela#$#an &e&$at$. Dala" #e%iatan 'ela!ar, "oti.a&i a(at i#ata#an
&e'a%ai #e&el$r$han aya (en%%era# i ala" iri &i&4a yan% "eni"'$l#an, "en!a"in
#elan%&$n%an an "e"'eri#an arah #e%iatan 'ela!ar, &ehin%%a ihara(#an t$!$an a(at
ter)a(ai. Dala" #e%iatan 'ela!ar, "oti.a&i &an%at i(erl$#an, &e'a' &e&eoran% yan% tia#
"e"($nyai "oti.a&i ala" 'ela!ar, tia# a#an "$n%#in "ela#$#an a#ti.ita& 'ela!ar.
Moti.a&i aa $a, yait$ "oti.a&i Intrin&i# an "oti.a&i e#trin&i#.
K Moti.a&i Intrin&i#. Jeni& "oti.a&i ini ti"'$l ari ala" iri ini.i$ &eniri tan(a aa
(a#&aan oron%an oran% lain, teta(i ata& a&ar #e"a$an &eniri.
K Moti.a&i E#&trin&i#. Jeni& "oti.a&i ini ti"'$l &e'a%ai a#i'at (en%ar$h ari l$ar
ini.i$, a(a#ah #arena aanya a!a#an, &$r$han, ata$ (a#&aan ari oran% lain &ehin%%a
en%an #eaaan e"i#ian &i&4a "a$ "ela#$#an &e&$at$ ata$ 'ela!ar.
Ba%i &i&4a yan% &elal$ "e"(erhati#an "ateri (ela!aran yan% i'eri#an, '$#anlah
"a&alah 'a%i %$r$. Karena i ala" iri &i&4a ter&e'$t aa "oti.a&i, yait$ "oti.a&i
intrin&i#. /i&4a yan% e"i#ian 'ia&anya en%an #e&aaran &eniri "e"(erhati#an
(en!ela&an %$r$. Ra&a in%in tah$nya le'ih 'anya# terhaa( "ateri (ela!aran yan%
i'eri#an. Ber'a%ai %an%%$an yan% aa i&e#itarnya, #$ran% a(at "e"(en%ar$hinya
a%ar "e"e)ah#an (erhatiannya.
7ain halnya 'a%i &i&4a yan% tia# aa "oti.a&i i ala" irinya, "a#a "oti.a&i
e#&trin&i# yan% "er$(a#an oron%an ari l$ar irinya "$tla# i(erl$#an. Di &ini t$%a&
%$r$ aalah "e"'an%#it#an "oti.a&i (e&erta ii# &ehin%%a ia "a$ "ela#$#an 'ela!ar.
Aa 'e'era(a &trate%i yan% 'i&a i%$na#an oleh %$r$ $nt$# "en$"'$h#an "oti.a&i
'ela!ar &i&4a, &e'a%ai 'eri#$t6
;. Men!ela&#an t$!$an 'ela!ar #e (e&erta ii#.
Paa (er"$laan 'ela!ar "en%a!ar &ehar$&nya terle'ih ah$l$ &eoran% %$r$ "en!ela&#an
"en%enai T$!$an In&tr$#&ional Kh$&$& yan% a#an i)a(ainya #e(aa &i4a. Ma#in !ela&
t$!$an "a#a "a#in 'e&ar ($la "oti.a&i ala" 'ela!ar.
>. Haiah
Beri#an haiah $nt$# &i&4a yan% 'er(re&ta&i. Hal ini a#an "e"a)$ &e"an%at "ere#a
$nt$# 'i&a 'ela!ar le'ih %iat la%i. Di &a"(in% it$, &i&4a yan% 'el$" 'er(re&ta&i a#an
ter"oti.a&i $nt$# 'i&a "en%e!ar &i&4a yan% 'er(re&ta&i.
=. /ain%an3#o"(eti&i
G$r$ 'er$&aha "en%aa#an (er&ain%an i antara &i&4anya $nt$# "enin%#at#an (re&ta&i
'ela!arnya, 'er$&aha "e"(er'ai#i ha&il (re&ta&i yan% telah i)a(ai &e'el$"nya.
A. P$!ian
/$ah &e(anta&nya &i&4a yan% 'er(re&ta&i $nt$# i'eri#an (en%har%aan ata$ ($!ian.
Tent$nya ($!ian yan% 'er&i+at "e"'an%$n.
E. H$#$"an
H$#$"an i'eri#an #e(aa &i&4a yan% 'er'$at #e&alahan &aat (ro&e& 'ela!ar "en%a!ar.
H$#$"an ini i'eri#an en%an hara(an a%ar &i&4a ter&e'$t "a$ "er$'ah iri an
'er$&aha "e"a)$ "oti.a&i 'ela!arnya.
<. Me"'an%#it#an oron%an #e(aa ana# ii# $nt$# 'ela!ar
/trate%inya aalah en%an "e"'eri#an (erhatian "a#&i"al #e (e&erta ii#.
?. Me"'ent$# #e'ia&aan 'ela!ar yan% 'ai#
B. Me"'ant$ #e&$litan 'ela!ar ana# ii# &e)ara ini.i$al "a$($n #elo"(o#
C. Men%%$na#an "etoe yan% 'er.aria&i, an
;@. Men%%$na#an "eia yan% 'ai# an &e&$ai en%an t$!$an (e"'ela!aran
NahH &e#aran% 'a%ai"ana "en$r$t anaL 'i&a#ah #ita &e'a%ai (enii# "e"($nyai niat
$nt$# it$ L tin%%al#an #o"entar anaH
htt(633&"(n;olo(o.4or(re&&.)o"3>@;;3@E3@?3(eran-%$r$-ala"-"e"'an%#it#an-
"oti.a&i-'ela!ar-&i&4a->3