KEMENTERIAN RISET, TEKNOLOGI, DAN

PENDIDIKAN TINGGI
UNIVERSITAS DIPONEGORO
FAKULTAS TEKNIK
PROGRAM STUDI TEKNIK GEOLOGI

STUDI POTENSI PANASBUMI DI PROVINSI JAWA TIMUR SERTA

PEMANFAATAN PANAS BUMI

SEMINAR

Disusun oleh :
Widas Ali Arafat
21100111140101

SEMARANG
2016

DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL ........................................................................................... i
HALAMAN PENGESAHAN ............................................................................. ii
HALAMAN PERSETUJUAN PUBLIKASI .................................................... iii
KATA PENGANTAR ......................................................................................... iv
UCAPAN TERIMA KASIH .............................................................................. v
ABSTRAK ........................................................................................................... vi
DAFTAR ISI ........................................................................................................ vii
DAFTAR GAMBAR ........................................................................................... ix
DAFTAR TABEL ............................................................................................... x
DAFTAR LAMPIRAN ....................................................................................... xi
BAB I PENDAHULUAN..........................................................................................
1.1......................................................................................... Latar Belakang
1.2...................................................................................Maksud dan Tujuan
1.2.1. Maksud.............................................................................................................
1.2.2. Tujuan............................................................................................
1.3......................................................................................... Ruang Lingkup
1.4..................................................................................... Metode Penulisan
1.5......................................................................................... Kerangka Pikir
BAB II KONSEP PANASBUMI..............................................................................
2.1...............................................................................Pengertian Panasbumi
2.2.....................................................................................Sistem Panasbumi
2.3.......................................................Model Konseptual Sistem Panasbumi
2.4...................................................................Komponen Sistem Panasbumi
2.4.1. Sumber Panas (Heat Source)..........................................................
2.4.2. Reservoir dengan Fluida Termal....................................................
2.4.3. Daerah Resapan (Recharge)...........................................................
2.4.4. Daerah Discharge...........................................................................
2.5..................................................................Manifestasi Sistem Panasbumi
2.5.1. Hot Spring......................................................................................
2.5.2. Fumarole........................................................................................
2.5.3. Warm and Steaming Ground..........................................................
2.5.4. Mineral Deposition (Silika Sinter).................................................
2.5.5. Travertin.........................................................................................
2.5.6. Kawah dan Endapan Hidrotermal..................................................
2.5.7. Acid Hot Spring..............................................................................
2.5.8. Neutral Hot Spring.........................................................................
2.5.9. Hot Pool.........................................................................................
2.5.10. Hot Lake.......................................................................................
2.5.11. Mudpool .......................................................................................
2.5.12. Geyser...........................................................................................
2.5.13. Hydrot Eruption............................................................................
2.5.14. Concealed Outflow Seepage.........................................................

2.6.............................................Keberadaan Sistem Panasbumi di Indonesia

BAB III SISTEM PANASBUMI.............................................................................
3.1...............................................................Karakteristik Sistem Panasbumi
3.1.1. Geologi Panasbumi........................................................................
3.1.2. Kondisi Geokimia Sistem Panasbumi............................................
3.1.3. Kondisi Geofisika Sistem Panasbumi............................................
3.2.......................................................Pemanfaatan Panasbumi di Indonesia
BAB IV KESIMPULAN...........................................................................................
DAFTAR PUSTAKA................................................................................................
LAMPIRAN...............................................................................................................

Kerangka Pikir
Kerangka pemikiran karya ilmiah ini berlatar belakang bahwa
didasarkan pada kebutuhan energi Indonesia yang semakin hari semakin
meningkat, sementara energi fosil seperti minyak bumi dan batubara yang
cenderung semakin mahal dan berfluktuasi nilainya.
Pengembangan panasbumi belum dimanfaatkan optimal untuk
pemenuhan kebutuhan energi. Pengembangan potensi panasbumi yang masih
belum optimal yaitu salah satunya di Provinsi Jawa Timur. Potensi panasbumi
di Jawa Timur diperkirakan menghasilkan energi sebesar 1.206 MWe. Potensi
panas bumi di Jawa Timur tersebar di Gunung Wilis, Gunung Arjuna, Gunung
Pandan, Gunung Argopuro, Gunung Ijen, Gunung Cangar, Gunung
Songgoriti, Gunung Tiris, Melati, Rejosari, dan Tirtosari. Salah satu kendala
yang menyebabkan kurangnya pengembangan potensi panas bumi di provinsi
Jawa Timur adalah pencarian investor yang berminat untuk menanamkan
modal pada salah satu daerah potensial panas bumi di Jawa Timur, hal ini
telah diusahakan oleh pemerintah untuk berkerjasama dengan pihak asing.
Faktor lain adalah sulitnya masalah perizinan di bagian regulasi yang
diberlakukan.
Sebelum melakukan eksplorasi terhadap Wilayah Kerja Pertambangan
(WKP), akan sangat penting untuk mengenal potensi panasbumi di Jawa
Timur serta pemanfaatannya.

Energi fosil semakin menipis dan

kebutuhan energi meningkat

Pengembangan panasbumi vulkanik

di Indonesia

Komponen sistem panasbumi

vulkanik

Potensi panasbumi
di Jawa Timur

Sistem panasbumi vulkanik

di Jawa Timur

Pemanfaatan panasbumi
di Jawa Timur dan Indonesia

Gambar 1.1 Kerangka Pikir Karya Ilmiah Seminar