1
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
x = x(q)
(satu derajat kebebasan - gerak pada sebuah kurva).
x = x(q1,q2)
(dua derajat kebebasan - gerak pada sebuah
permukaan).
x = x(q1,q2,q3)
y = y(q1,q2,q3)
z = z(q1,q2,q3)
∂x ∂x
δx = δq 1 + δq 2 + ..... (2)
∂q 1 ∂q 2
∂y ∂y
δy = δq 1 + δq 2 + ..... (3)
∂q 1 ∂q 2
3
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
∂z ∂z
δz = δq 1 + δq 2 + ..... (4)
∂q 1 ∂q 2
q1 = r q2 = θ (5)
Selanjutnya :
x = x(r,θ) = r cosθ
y = y(r,θ) = r sinθ (6)
dan
∂x ∂x
δx = δq 1 + δq 2 = cos θ δr - r sin θ δθ (7)
∂q 1 ∂q 2
∂y ∂y
δy = δq 1 + δq 2 = sin θ δr + r cos θ δθ (8)
∂q 1 ∂q 2
n
∂x i
δx i = ∑ ∂q
k =1 k
δq k (10)
n
∂y i
δy i = ∑ ∂q
k =1 k
δq k (11)
n
∂z i
δz i = ∑ ∂q
k =1 k
δq k (12)
B. GAYA RAMPATAN
δW = F ⋅ δr = Fx δx + Fy δy + Fz δz
(13)
δW = ∑F δx
i
i i (14)
5
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
∂x i
δW = ∑ F ∑ ∂q
i
i
k k
δq k
∂x i
= ∑ ∑F ∂q
i k
i
k
δq k
(15)
∂x i
= ∑ ∑F ∂q
i k
i
k
δq k
δW = ∑Q
k
k δq k (16)
dimana :
∂x i
Qk = ∑ F dq i
k
(17)
∂V
Fi = −
∂x i
(18)
∂V ∂x i
Q k = −
∑ ∂x
i i ∂q k
(19)
Suku yang berada dalam tanda kurung tak lain adalah turunan
parsial fungsi V terhadap qk. Oleh karena itu
∂V
Qk = − (20)
∂q k
7
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
D. PERSAMAAN LAGRANGE
Fi = m i x i (21)
∑[ ]
k
T= 1
2
m i ( x 12 + y i2 + z i2 (22)
i =1
3N
T= ∑ i =1
1
2
m i x i2 (23)
x i = x i ( q 1 , q 2 ,..., q n , t )
(24)
dan selanjutnya
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
∂x i ∂x i
x i = ∑ ∂q k
q k +
∂t
(25)
∂x i ∂x i
Dari persamaan =
∂q k ∂q k
(26)
d ∂x i d ∂x i
x i = x i
dt ∂q k dt ∂q k
∂x i ∂x i
= x i + x i (27)
∂q k ∂q k
atau
d ∂ x i2 ∂x ∂ x i2
= x i i + (28)
dt ∂q k 2 ∂q k ∂q k 2
9
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
d ∂ m i x i2 ∂x ∂ m i x i2
= Fi i + (29)
dt ∂q k 2
∂q k ∂q k 2
d ∂T ∂x i ∂T
dt ∂q k
= ∑ F ∂q
i
i
k
+
∂q k
(30)
d ∂T ∂T
= Qk + (31)
dt ∂q k ∂q k
d ∂T ∂T ∂V
= −
dt ∂q k ∂q k ∂q k
(32)
L=T-V (33)
∂L ∂T ∂L ∂T ∂V
= dan = −
∂q k ∂q k ∂q k ∂q k ∂q k
(34)
d ∂L ∂L
= (35)
dt ∂q k ∂q k
∂V
Q k = Q 'k − (36)
∂q k
d ∂L ∂L
= Q 'k + (37)
dt ∂q k ∂q k
11
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
d ∂L ∂L
− = Qk' (37)
dt ∂qk ∂qk
x = r cos θ y = r sin θ
( )
T = 12 mv 2 = 12 m x 2 + y 2 = 12 m r 2 + r 2 θ2 ( )
Energi potensial oleh gaya sentral
k k
V=− =−
(x )
1/ 2
2
+ y2 r
k
(
L = T − V = 12 m r 2 + r 2θ2 + ) r
d ∂T ∂T ∂V
= −
dt ∂q k ∂q k ∂q k
d ∂L ∂L
÷− =0
dt ∂q k ∂q k
13
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
d ∂L ∂L
÷− =0
dt ∂r ∂r
d ∂L ∂L
÷− =0
dt ∂θ ∂θ
∂L
= mr
∂r
d ∂L
÷ = mr
dt ∂r
∂L k
= mrθ 2 − 2
∂r r
k
mr2 − mrθ 2 = −
r2
∂V(r) ∂ k
F(r) = − = − − 2 ÷
∂r ∂r r
∂L ∂L
= mr 2 θ =0
∂θ ∂θ
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
d ∂L 2
÷ = 2mrrθ + mr θ
dt ∂θ
2mrrθ + mr 2
θ=0
d dJ
atau :
dt
(
mr 2 θ =)dt
=0
J = mr 2 θ = konstan
2. Osilator Harmonik
L=T-V= 1
2
mx 2 − 12 kx 2 (38)
15
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
∂L ∂L
= mx dan = −kx
∂x
∂x
(39)
d
( mx ) = −cx + ( −kx )
dt
(40)
+cx
mx +kx =0
(
T = 12 mv 2 = 12 m r 2 + r 2 θ 2 ) (41)
V = V(r )
(42)
( )
L = 12 m r 2 + r 2 θ 2 − V( r ) (43)
∂L ∂L 2 −f ( r )
= mr = mrθ
∂r ∂r
(44)
∂L ∂L
=0 = mr 2 θ
∂θ
∂θ
(45)
d ∂L ∂L d ∂L ∂L
= = (46)
dt ∂r ∂r
dt ∂θ ∂θ
2 +f (r )
mr = mrθ
d
dt
( )
mr 2 θ = 0
(47)
4. Mesin Atwood
Sebuah mesin Atwood yang terdiri dari dua benda
bermassa m1 dan m2 dihubungkan oleh tali homogen yang
panjangnya l dan dilewatkan pada katrol (lihat gambar).
Sistem ini memiliki satu derajat kebebasan. Kita ambil
variabel x untuk menyatakan konfigurasi sistem, dimana x
adalah jarak vertikal dari katrol ke massa m 1 seperti yang
ditunjukkan pada gambar.a
l-x
x
m1
17
m2
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
Gambar 2. 1
Mesin atwood tunggal
x 2
T = 12 m1 x 2 + 12 m 2 x 2 + 12 I (48)
a2
V = −m2 gx − m1 g( l − x ) (49)
I
L = 12 m1 + m 2 + 2 x 2 + g( m1 − m 2 ) x + m 2 gl (50)
a
d ∂L ∂L
=
dt ∂x
∂x
(51)
I
m1 + m 2 + 2 x = g( m1 − m 2 ) (52)
a
atau
m1 − m 2
x=g
(53)
m1 + m 2 + I / a 2
19
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
l-x
x
m1
l'-x’
m2
m3
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
Gambar 2.2.
Mesin Atwood Ganda
d ∂L ∂L d ∂L ∂L
= =
dt ∂x
∂x dt ∂x' ∂x'
(57)
dengan penyelesaian
dan
Persamaan geraknya
d ∂L ∂L d ∂L ∂L
= =
dt ∂x
∂x dt ∂x
' ∂x'
(64)
sehingga
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
x
θ
x
'
x' v
x M
θ
23
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
Gambar 2. 3
Gerak pada bidang miring dan representasi vektornya
1
T= (I1ω12 + I 2 ω22 + I 3 ω32 ) (67)
2
cos ψ + φ
ω1 = θ sin θ sin ψ
ω = −θ sin ψ + φ
sin θ cos ψ (68)
2
ω3 = ψ cos θ
+φ
d ∂L ∂L
= ∂θ
dt ∂θ
(69)
d ∂L ∂L
= ∂φ
dt ∂φ
(70)
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
d ∂L ∂L
=
dt ∂ψ ∂ψ
(71)
∂L ∂T ∂ω3
=
∂ψ
∂ω3 ∂ψ
(72)
Sehingga
d ∂L
= I 3ω
3
dt ∂ψ
(73)
∂T ∂ω1 ∂ω2
= I1ω1 + I 2 ω2
∂ψ ∂ψ ∂ψ
sin ψ + φ
= I1ω1 ( −θ sin θ cos ψ) + I ω ( −θ
cos ψ − φ
sin θsin ψ)
2 2
= I1ω1ω2 −I 2 ω2 ω1
(74)
Akibatnya, persamaan 71 menjadi :
I 3ω
3 = ω1ω2 ( I1 − I 2 )
(75)
25
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
Gambar 2.4.
Gerak pada kawat melingkar
x = a cos ωt + a cos(ωt + θ)
y = a sin ωt + a sin(ωt + θ)
x = −aω sin ωt − a [ sin(ωt + θ)] (ωt + θ )
y = aω cos ωt + a[ cos(ωt + θ)] (ωt + θ )
( ) [ (
2
) (
T = 12 m x 2 + y 2 = 12 ma 2 ω 2 + θ + ω + 2ω θ + ω cos θ) ]
∂T
(
= ma 2 θ + ω + ω cos θ )
∂θ
dan
d ∂T
(
= ma θ − ωθ sin θ
dt ∂θ
2
)
27
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
∂T
∂θ
( )
= −ma 2 ω θ + ω sin θ
d ∂T ∂T
− = Q1
dt ∂q 1 ∂q 1
( ) ( )
ma 2 θ − ωθ sin θ + ma 2 θ + ω sin θ = 0
θ + ω 2 sin θ = 0
θ + ω2 θ = 0
θ + g θ = 0
l
Dan kita peroleh
g g
ω2 = atau l = 2
l ω
x = a cos ωt + r cos(ωt +θ )
y = a sin ωt + r sin(ωt +θ )
(
x = − aω sin ω t + r cos ( ωt + θ ) − r [ sin( ωt + θ ) ] ω + θ )
(
y = aω cos ω t + r sin( ωt + θ ) + r [ cos( ωt + θ ) ] ω + θ )
m( x 2 + y 2 )
1
T =
2
1
[ (
= m a 2ω 2 + r 2 + r 2 θ + ω
2
) 2
( )
+ 2aω r sin θ + 2aω r θ + ω cos θ ]
d ∂T ∂T
∂ r
− ∂ r = Qr
dt
29
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
[ (
R = m r + aωθ cos θ − r θ + ω ) 2
( )
− aω θ + ω cos θ ]
r =a , r = 0 , dan r = 0
[
R = − ma ω 2 cos θ + θ + ω( ) 2
]
yang merupakan persamaan yang menyatakan reaksi kawat .
Gambar 2.5.
Gerak pada kerucut
z = r cot φ
z = r cot φ
T =
1
2
1
2
[ 1
] [ ( )
mv 2 = m r 2 + r 2θ 2 + z 2 = m r 2 1 + cot 2 φ + r 2θ 2
2
]
=
1
2
(
m r 2 csc 2 φ + r 2θ 2 )
atau
d ∂L ∂L
∂ r
− ∂r = 0
dt
∂L d ∂L ∂L
= mr csc 2 φ , = mr csc φ , ∂r = mrθ − mg cot φ
∂r
2 2
∂r dt
d ∂L ∂L
− =0 (**)
dt
∂θ ∂θ
∂L ∂L
= mr 2θ dan =0
∂θ ∂θ
d
dt
( ) d
mr 2θ = ( J z ) = 0
dt
Artinya
J z = mr 2θ = kons tan
F. MOMENTUM RAMPATAN
T = 12 mx 2
(76)
∂T
p= = mx
∂x
(77)
∂L
pk =
∂q k
(78)
∂L
k =
p
∂q k
(79)
∂L
p λ =
∂q λ
(80)
sehingga
p λ = tetapan = c λ (81)
∂L
px = = ( M + m) x + mx ' cos θ = tetapan
∂x
(82)
( )
L = 12 m r 2 + r 2 θ 2 − V(r )
(83)
∂L 2 = tetapan
pθ = = mrθ
∂θ
(84)
35
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
Contoh
θ l
mg
y
φ
Gambar 2.6
Bandul sferis
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
1 2 2 2 ) − mgl(1 − cos θ)
L= ml (θ + sin 2 θφ
2
(85)
∂L = tetapan
p θ = = ml2 sin 2 θφ
∂θ
(86)
d ∂L ∂L
= ∂θ
dt ∂θ
(87)
= ml 2 sin θcos θφ
ml 2 θ 2 − mgl sin θ
(88)
37
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
p
h = sin θφ − φ2
ml
(89)
2 cos θ o
2
g
sin θ o − h =0 (92)
l sin 2 θ o
atau :
g
h2 = sin 4 θo sec θo (93)
l
Dari nilai h yang diperoleh pada persamaan di atas, maka
2 = g sec θ
φ (94)
o o
l
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
φ=φ2
φ=φ1
Gambar 5
Gambar 2.7
Gerak pada permukaan bola
G. FUNGSI HAMILTON
39
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
H= ∑q
k
k pk −L (95)
L = T (q k , q k ) − V (q k ) (96)
∂L ∂T
∑q p
k
k k −L = ∑q
k
k
∂q k
= ∑q
k
k
∂q k
= 2T (97)
H= ∑q
k
k p k − L = 2T − (T − V ) = T + V (98)
Persamaan ini tak lain adalah energi total dari sistem yang kita
tinjau. Selanjutnya, pandang n buah persamaan yang ditulis
sebagai :
∂L
pk = (k = 1,2, …n) (99)
∂q k
q k = q k (p k , q k ) (100)
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
∂L ∂L
δH = ∑p δq
k
k k + q k δp k −
∂q k
δq k −
∂q k
δq k
(101)
Suku pertama dan suku kedua yang ada dalam tanda kurung
saling meniadakan, oleh karena menurut defenisi
p k = ∂L / ∂q k , oleh karena itu:
δH = ∑[q δp
k
k
k δq k ]
−p (102)
Variasi fungsi H selanjutnya dapat dinyatakan dalam
persamaan berikut :
∂H ∂H
δH = ∑ ∂p
k k
δp k +
∂q k
δq k
(103)
Akhirnya diperoleh :
∂H (104)
= q k
∂p k
∂H
= −p k (105)
∂q k
Contoh pemakaian.
1 1
T= mx 2 dan V= Kx 2
2 2
(106)
∂T p
p= = mx atau x =
∂x m
(107)
1 2 K 2
H =T+V = p + x (108)
2m 2
∂H ∂H
=x
= −p
∂p ∂x
(109)
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
dan diperoleh :
p
= x Kx = −p
m
mx + Kx = 0 (110)
m 2 2)
T= (r + r 2 θ dan V=V(r) (111)
2
Jadi :
∂T pr
pr = = mr r =
∂r m
(112)
∂T p
pθ =
= mr 2 θ θ = θ2 (113)
∂θ mr
Akibatnya :
43
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
1 p θ2
H= (p r + 2 ) + V (r )
2
2m r
(114)
Persamaan Hamiltoniannya:
∂H ∂H ∂H , ∂H = −p
= r , = −p r , =θ
∂p r ∂r ∂p θ ∂θ
θ
(115)
Selanjutnya:
pr
= r
m
(116)
∂V (r ) p θ2
− = −p r
∂r mr 3
(117)
pθ
= θ (118)
mr 2
− pθ = 0 (119)
mh 2 ∂V(r )
mr = p r = −
r3 ∂r
(121)
F=qE+qvxB (122)
45
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
[
Fx = q E x + q y B z − z B y ]
(123)
∂A
E = −∇Φ −
∂t
B = ∇× A (124)
U ≡ q Φ( r , t ) − q [ v •A ( r , t ) ]
(126)
[
U ≡ q Φ − q x A x + y A y + z A z ]
(127)
∂U d ∂U
− + (128)
∂x dt
∂x
∂U
= −q A x
∂x
(130)
47
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
∂U d ∂U
− +
∂ x dt ∂ x
∂Φ ∂Ax ∂Ay ∂Ax ∂Az ∂Ax
= q − − + q y − + z −
∂x ∂t ∂ x ∂y ∂x ∂z
= q E x + q ( y B z − z B y )
= Fx
∂U ∂ ∂U
− + = qE x + q ( y B z − z B y ) = Fx
∂x ∂t ∂x
(132)
Dengan
E = ˆiE x +ˆjE y +k
ˆE
z adalah kuat medan listrik
ˆ ˆ ˆ
B = i B x + jB y +kB z adalah induksi magnetik
∂U ∂ ∂U
Qk = + (134)
∂q k ∂t ∂q k
L=T–U (135)
∂ ∂U ∂T
= Q k + (136)
∂t ∂q k ∂q k
∂ ∂T ∂U d ∂U ∂T
= − + + (137)
∂t ∂q k ∂q k dt ∂q k ∂q k
d ∂T ∂U ∂T ∂U
− − − =0 (138)
dt ∂q k ∂q k ∂q k ∂q k
∂U ∂ ∂U
Qk = + (140)
∂q k ∂t ∂q k
d ∂T ∂L
− =0 (141)
dt ∂q k ∂q k
[
U ≡ q Φ − q x A x + y A y + z A z ]
Untuk komponen gaya ke arah x berlaku :
∂U ∂ ∂U
Fx = − +
∂x ∂t ∂x
(142)
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
1
L= Mv ⋅ v - qΦ(r , t) + v ⋅ A (r, t)q (143)
2
Contoh :
1
1. Tunjukkan bahwa A = ( B × r ) merupakan vektor
2
potensial untuk suatu medan dengan induksi magnetik
B.
Jawab :
∇ × A = 12 ∇ × A
= 12 { B( ∇ ⋅ r ) − r ( ∇ ⋅ B ) + ( r ⋅ ∇ ) B − ( B ⋅ ∇ ) r}
(B ⋅ ∇) =
∂ ∂ ∂ ˆ
B x ∂x + B y ∂y + B z ∂z
ˆ ( ˆ
⋅ i x + jy +kz ) =B
Sehingga :
∇×A = 1
2
[ 2B − ( r ⋅ ∇ ) B]
51
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
A= 1
2
( B × r)
ˆ B maka dalam koordinat
Misalkan bahwa B = k o
Cartesius :
A= 1
2
( k × r ) B0
(
A = 12 B 0 ˆjx − ˆiy )
A = ˆi ( 12 B 0 y ) + ˆj( 12 B 0 x )
Dalam koordinat silinder :
A= 1
2
( B × r)
A = 12 B 0 r
z
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
kB0
y
r
x
Gambar 2.8
Hubungan antara arah B dengan r
Jawab :
Jawab :
53
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
Jawab :
Sesuai dengan definisi : L = T - V
∂L
Bila L tidak merupakan fungsi φ, maka = 0, dan
∂ϕ
d ∂L
oleh karena itu = 0 , yang berarti bahwa pφ =
dt
∂ϕ
∂L
= pφ = Mr ϕ
+ 12 Qr 2 ϕ
2 2
tetap, atau B 0 = tetap.
∂ϕ
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
∂L
= mr
∂r
∂L
= mrϕ
2 +QB0 rϕ
∂r
Dengan demikian :
mr = Mrϕ
2 +QB0 rϕ
∂L 1
= M r 2ϕ
+ QB o r 2
∂ϕ
2
∂L
=0
∂ϕ
1
Diperoleh : m r 2ϕ + QBo r 2 = kons tan
2
Kemudian :
∂L
= m z
∂z
∂L
=Q Eo
∂z
Sehingga : m z =Q E o
55
Mekanika
Mahasiswa Prodi Fisika angkatan 2011 Dosen: Hainur Rasjid Achmadi
0 = ( m ϕ + Q Bo ) ϕ
Q Bo
ϕ
=0 , atau ϕ = −
m
QE
z = = tetap
m
SOAL SOAL
a. Bandul sederhana.
b. Mesin Atwood sederhana.
c. Benda yang meluncur ke bawah pada sebuah bidang
miring.
57