LAPORAN RESMI PRAKTIKUM

GEOLOGI DASAR

DISUSUN OLEH :

NAMA : FAHRIZAL
NIM : 1701241
KELOMPOK : 7 (TUJUH)

JURUSAN S1- TEKNIK PERMINYAKAN

KONSENTRASI TEKNIK INDUSTRI
SEKOLAH TINGGI TEKNOLOGI MINYAK DAN GAS BUMI
BALIKPAPAN
2017
 LEMBAR PENGESAHAN LAPORAN RESMI

GEOLOGI DASAR

Diajukan untuk memenuhi persyaratan praktikum Geologi Dasar

Tahun Akademik 2017 / 2018

Jurusan S1 - Teknik Perminyakan Konsentrasi Teknik Industri

Sekolah Tinggi Tekonologi Minyak Dan Gas Bumi

Balikpapan

Disusun Oleh,

Nama : Fahrizal
NIM : 1701241
Kelompok : 7 (Tujuh)
Dengan hasil penilaian :

Balikpapan, 11 Januari 2018

Disetujui Oleh:

Dosen Pembimbing Praktikum Asisten Praktikum

Rohima Sera Afifah, ST.,MT Sarli Ayu Ningtyas

NIDN :1117098601 NIM: 1601087

ii
 LEMBAR ASISTENSI PRAKTIKUM

GEOLOGI DASAR

NAMA : FAHRIZAL

NIM : 1701241

JURUSAN : S1 - TEKNIK PERMINYAKAN KONSETRASI TEKNIK

INDUSTRI

KELOMPOK : 7 (TUJUH)

No. Tanggal Keterangan Paraf

1. sabtu, 25 Mineral,
November 2017
Mempelajari sifat-sifat Kristal, mengetahui
Skala Mohs.

Sabtu, 25 Batuan Beku,

2. November 2017
Menjelaskan tentang Rock Cycle,
terbentuknya batuan beku

3. Sabtu,2 Desember Batuan Sedimen,

2017
Menjelaskan tentang Skala Wenworth,
terbentuknya Batuan Sedimen.

4. Sabtu,16 Desember Batuan Metamorf,

2017
Mendefinisikan tentang Batuan Metamorf,
proses metamorfisme
5. Jumat, 5 Januari Statigrafi
2018

6. Kamis, 11 Januari
2018 Acc Laporan

iii
 KATA PENGANTAR

Puji dan Syukur Kehadirat Tuhan Yang Maha Esa, yang telah memberikan
rahmat dan petunjuk-Nya, sehingga penyusun dapat menyelesaikan Laporan Resmi
Geologi Dasar tepat pada waktunya.

Laporan ini disusun sebagai tugas akhir praktikum mata kuliah Geologi
Dasar yang tujuannya agar dapat memahami konsep-konsep dasar Geologi yang
telah diberikan selama perkuliahan dan praktikum yang memuat tentang jenis-jenis
batuan, bentuk tekstur dan struktur lokasi atau daerah penelitian.

Penyelesaian penyusunan laporan ini tidak terlepas dari bantuan berbagai

pihak, oleh karena itu pada kesempatan ini penyusun menyampaikan terima kasih
kepada:

1. Ibu Rohima Sera Afifah ST.,MT selaku dosen Geologi Dasar yang telah
memberikan dukungan, dorongan dan arahan dalam pelaksanaan praktikum
Geologi Dasar.
2. Seluruh Anggota asisten praktikum Geologi Dasar angkatan 2015 dan angkatan
2016 yang telah membimbing dalam pelaksanaan praktikum.
3. Seluruh pihak yang telah membantu baik dalam segi moral maupun material
dalam penyusunan laporan ini.

Penyusun menyadari sepenuhnya bahwa laporan ini masih jauh dari

kesempurnaan. Oleh karena itu segala kritik dan saran dari semua pihak sangat
penyusun harapkan.

Akhir kata penyusun berharap mudah-mudahan laporan ini dapat bermanfaat

dan menumbuhkan kreativitas berfikir bagi penyusun sendiri khususnya dan
pembaca pada umumnya.

Balikapan, 11 Januari 2018

Penyusun

iv
 DAFTAR ISI

HALAMAN PENGESAHAN ........................................................................... i

LEMBAR PENGESAHAN .............................................................................. ii
LEMBAR ASISTENSI PRAKTIKUM .......................................................... iii
KATA PENGANTAR ...................................................................................... iv
DAFTAR ISI ..................................................................................................... v
DAFTAR GAMBAR ........................................................................................ vii
DAFTAR TABEL ............................................................................................. x
LAMPIRAN .......................................................................................................xi
BAB I PENDAHULUAN .......................................................................... 1
BAB II MINERAL ................................................................................... 11
2.1 Tujuan Identifikasi ..................................................................... 11
2.2 Teori Dasar ................................................................................. 11
2.3 Alat Dan Bahan .......................................................................... 19
2.4 Waktu Dan Tempat...................................................................... 20
2.5 Prosedur Kerja .......................................................................... 20
2.6 Hasil Identifikasi ...................................................................... 21
2.7 Pembahasan .............................................................................. 26
2.8 Kesimpulan ............................................................................... 29
BAB III BATUAN BEKU ....................................................................... 30
3.1 Tujuan Identifikasi ................................................................... 30
3.2 Teori Dasar................................................................................ 30
3.3 Alat Dan Bahan ........................................................................ 39
3.4 Waktu dan Tempat ..................................................................... 39
3.5 Prosedur Kerja .......................................................................... 39
3.6 Hasil Identifikasi ...................................................................... 40
3.7 Pembahasan ............................................................................... 50
3.8 Kesimpulan ............................................................................... 55

v
BAB IV BATUAN SEDIMEN ................................................................ 56
4.1 Tujuan Identifikasi ................................................................... 56
4.2 Teori Dasar ............................................................................... 56
4.3 Alat Dan Bahan ........................................................................ 67
4.4 Waktu Dan Tempat .................................................................. 67
4.5 Prosedur Kerja .......................................................................... 67
4.6 Hasil Identifikasi ...................................................................... 68
4.7 Pembahasan .............................................................................. 74
4.8 Kesimpulan ............................................................................... 80
BAB V BATUAN METAMORF .......................................................... . 81
5.1 Tujuan Identifikasi ................................................................... .81
5.2 Teori Dasar ............................................................................... .81
5.3 Alat Dan Bahan .......................................................................... .90
5.4 Waktu Dan Tempat .................................................................... .90
5.5 Prosedur Kerja ........................................................................... .90
5.6 Hasil Identifikasi ........................................................................ .91
5.7 Pembahasan ............................................................................... .98
5.8 Kesimpulan ................................................................................ .102
BAB VI Stratigrafi .................................................................................... .103
6.1 Tujuan Praktikum ..................................................................... .103
6.2 Teori Dasar ............................................................................... .103
6.3 Alat Dan Bahan .......................................................................... .109
6.4 Waktu Dan Tempat .................................................................. .109
6.5 Prosedur Kerja .......................................................................... .109
6.6 Hasil Identifikasi ...................................................................... .110
6.7 Pembahasan .............................................................................. .111
6.8 Kesimpulan ............................................................................... .119
BAB VII PEMBAHASAN UMUM .......................................................... 120
BAB VIII KESIMPULAN UMUM ......................................................... 122
DAFTAR PUSTAKA ……………………………………………………… 125
LAMPIRAN

vi
 DAFTAR GAMBAR

Gambar 1.1 Struktur Bumi ........................................................................ 3

Gambar 1.2 Kerak Bumi ........................................................................... 4
Gambar 1.3 Subduksi ................................................................................ 6
Gambar 1.4 Bowen’s Reaction Series ...................................................... 7
Gambar 1.5 Lava Pahoehoe ...................................................................... 8
Gambar 1.6 Lava A’a ................................................................................ 8
Gambar 1.7 Lava Flow ............................................................................. 8
Gambar 1.8 Lava Fontain ......................................................................... 9
Gambar 1.9 Lava Pillow ........................................................................... 9
Gambar 1.10 Lava Lake .............................................................................. 9
Gambar 1.11 Siklus Batuan ........................................................................ 10
Gambar 2.1 Isometrik ............................................................................... 14
Gambar 2.2 Tetragonal ............................................................................. 14
Gambar 2.3 Hexagonal ............................................................................. 14
Gambar 2.4 Ortorombik ............................................................................ 14
Gambar 2.5 Monoklin ............................................................................... 14
Gambar 2.6 Triklin ................................................................................... 14
Gambar 2.7 Amorf .................................................................................... 14
Gambar 2.8 Belahan Sempurna ................................................................ 15
Gambar 2.9 Belahan baik ........................................................................... 15
Gambar 2.10 Belahan Jelas ......................................................................... 15
Gambar 2.11 Belahan Tidak jelas ............................................................... 15
Gambar 2.12 Galena ................................................................................... 26
Gambar 2.13 Kalsit ..................................................................................... 26
Gambar 2.14 Tawas .................................................................................... 27
Gambar 2.15 Garnierit ................................................................................ 27
Gambar 2.16 Spalerit .................................................................................... 28
Gambar 3.1 Proses Pembentukan Batuan Beku ........................................ 31
Gambar 3.2 Sill. ........................................................................................ 34

vii
Gambar 3.3 Laccolith ............................................................................... 35
Gambar 3.4 Dike ....................................................................................... 36
Gambar 3.5 Batolith .................................................................................. 36
Gambar 3.6 Klasifikasi Batuan Beku Berdasarkan Teksture ................... 37
Gambar 3.7 Klasifikasi Batuan Beku Berdasarkan Komposisi ................ 37
Gambar 3.8 Porfiri Andesit ....................................................................... 50
Gambar 3.9 Porfiri Desit ........................................................................... 51
Gambar 3.10 Porfiri Gabro ......................................................................... 52
Gambar 3.11 Porifiri Basalt ........................................................................ 53
Gambar 3.12 Basalt ..................................................................................... 54
Gambar 4.1 Proses Terbentuknya Batuan Sedimen .................................. 56
Gambar 4.2 Bentuk Butir .......................................................................... 59
Gambar 4.3 Tingkat Pemilahan (Sortasi) Butir ........................................ 60
Gambar 4.4 Kemas Pada Batuan Sedimen ............................................... 61
Gambar 4.5 Laminasi ................................................................................ 62
Gambar 4.6 Convolute Lamination ............................................................. 62
Gambar 4.7 Silang Siur ............................................................................... 62
Gambar 4.8 Mud Cracks ............................................................................. 63
Gambar 4.9 Ripple Marks ........................................................................... 63
Gambar 4.10 Channel ................................................................................... 63
Gambar 4.11 Flute Cast ................................................................................ 64
Gambar 4.12 Flame Structure ....................................................................... 64
Gambar 4.13 Gradasi .................................................................................... 65
Gambar 4.14 Lenticular Bedding ................................................................. 65
Gambar 4.15 Ball and Pillow Structure ........................................................ 65
Gambar 4.16 Gamping Kristalin .................................................................. 74
Gambar 4.17 Konglomerat ........................................................................... 75
Gambar 4.18 Breksi .................................................................................... 76
Gambar 4.19 Lempung Karbonat ............................................................... 77
Gambar 4.20 Pasir Menengah ..................................................................... 78
Gambar 4.21 Batu Rijang ........................................................................... 79

viii
Gambar 5.1 Proses Terbentuknya Batuan Metamorf ..................................81
Gambar 5.2 Metamorfisme ........................................................................ 82
Gambar 5.3 Metamorfisme Kontak/Termal ............................................... 83
Gambar 5.4 Metamorfisme Dinamik/Kataklastik ...................................... 83
Gambar 5.5 Metamorfisme Regional ......................................................... 84
Gambar 5.6 Facies Metamorfisme ............................................................. 85
Gambar 5.7 Struktur Foliasi ....................................................................... 86
Gambar 5.8 Slate ....................................................................................... 98
Gambar 5.9 Marmer .................................................................................. 98
Gambar 5.10 Kuarsa ................................................................................... 99
Gambar 5.11 Philt ....................................................................................... 99
Gambar 5.12 Schist ..................................................................................... 100
Gambar 5.13 Gneis ..................................................................................... 100
Gambar 5.14 Batu Sabak .............................................................................. 101
Gambar 6.1 Gambaran Statigrafi Muka Bumi.............................................105
Gambar 6.2 Sketsa Pengukuran Statigrafi…............................................. .106
Gambar 6.3 Satuan Batuan Daerah Pengamatan ...................................... 111
Gambar 6.4 Sample dari lapisan pertama ................................................... 112
Gambar 6.5 Sample dari lapisan kedua ...................................................... 113
Gambar 6.6 Sample dari lapisan ketiga ...................................................... 114
Gambar 6.7 Sample dari lapisan keempat ................................................ 115
Gambar 6.8 Sample dari lapisan kelima ..................................................... 116
Gambar 6.9 Sample dari lapisan keenam ................................................... 117

ix
 DAFTAR TABEL

Tabel 2.1 Skala Kekerasan Mineral Menurut Mohs ................................. 16

Tabel 3.1 Pembagian Batuan Beku Berdasarkan Kandungan Silika ........ 38
Tabel 4.1 Skala Besar Butir Wentworth ..................................................... 59
Tabel 4.2 Klasifikasi Batuan Sedimen ...................................................... 66
Tabel 5.1 Klasifikasi Batuan Metamorf .................................................... 89

x
 DAFTAR LAMPIRAN

TUGAS PENDAHULUAN

ACARA I ANALISA MEGASKOPIK MINERAL

ACARA II ANALISA MEGASKOPIK BATUAN BEKU

ACARA III ANALISA MEGASKOPIK BATUAN SEDIMEN

ACARA IV ANALISA MEGASKOPIK BATUAN METAMORF

ACARA V PEMBUATAN KOLOM STRATIGRAFI

xi